VO magazine. Ook benoemen wat goed gaat

Magazine voor voortgezet onderwijs • mei 2012 • jaargang 6

‘Ook benoemen wat goed gaat’ Hoofdinspecteur Rick Steur over het nieuwe toezicht

VOmagazine 6 Leermiddelenbeleid helpt bij integratie ICT » Opwaartse druk: kans of risico » Professionele leiders en schoolcultuur: we weten wat werkt » François Vatelschool geeft leerlingen houvast

In dit nummer

Toezicht met compassie

Eigentijds leren

H/v voor iedereen?

Leerlingen hebben mobiel

Met de groeiende instroom in

Even was het vertrouwen

internet, de school heeft

het havo/vwo dalen de slaag

helemaal weg. Maar de

boeken. Leermiddelenbeleid

percentages. Is ‘opwaartse

Inspectie slaat nieuwe bruggen

helpt de kloof overbruggen.

druk’ een probleem of niet?

naar het vo, vertelt hoofd inspecteur Rick Steur.

R8

2

VO-magazine 6 • mei 2012

R 12

R 16

Uit onderzoek is inmiddels voldoende bekend over de positieve invloed die professioneel leiderschap op de opbrengsten en de school cultuur kan hebben. We weten wat werkt: nu moeten we het ook doen. Voorzitter Sjoerd Slagter van de VO-raad: ‘De ambities moeten hoog zijn.’

R 30

En verder 4 Kort 5 Jong en oud

VOORWOORD

Aan de bak!

SJOERD SLAGTER / VOORZITTER

20 VO in beeld 22 Veelgestelde vragen

Leraren maken het verschil. Dat toont het vorige week verschenen Onder

23 VO in debat

wijsverslag nog maar eens aan. Op scholen die voorheen zwak tot zeer

28 De werkgever: Arbocatalogus-VO

zwak waren, blijken de didactische vaardigheden van docenten sterk

29 Column Hendrik-Jan van Arenthals

verbeterd. Ik onderstreep de conclusie van de Inspectie dat extra aandacht

38 Wie werkt waar / Agenda / Colofon

voor de kwaliteit van leraren bij álle scholen tot een aanzienlijke kwaliteits verbetering zal leiden. Iedere leraar zou in staat moeten zijn te differen tiëren door leerstof, instructie en tijd af te stemmen op de verschillen tussen leerlingen. Ik moest denken aan Theo Thijssen die in een heel andere tijd al door had dat de ene klas en leerling nu eenmaal de andere niet was. Stoppen dan maar met de in het Bestuursakkoord beoogde professio nalisering van schoolleiders en bestuurders? Nee, juist op doorpakken, adviseert de Inspectie. Zet er op in, want de leraar kan het niet alleen. Die moet, net zoals hij bij zijn leerlingen doet, worden gefaciliteerd, uit gedaagd, gestimuleerd om het beste uit zichzelf te halen. Tegelijkertijd moet hij kunnen worden aangesproken op behaalde resultaten. Alleen op deze manier ontstaat een lerende cultuur in de school, een cultuur waarin coaching, samenwerking en zicht op verschillen tussen leraren de normaalste zaak van de wereld is. Dat begint met goed schoolleiderschap. En ook daar wordt met het Bestuursakkoord een extra impuls aan gegeven. Laten we niet te snel naar schuldigen wijzen. Docenten werken in een complexe omgeving. Ik zie het Onderwijsverslag dan ook als de bevestiging

Lessen in orde

van zo’n veranderde context. Er is een nieuwe generatie die andere eisen stelt en ook op een andere manier wil leren. Eind maart, tijdens de start

Duidelijke regels maken het leren op

bijeenkomst School aan Zet, vroeg een leerling wat zij als 16-jarige gaat

de François Vatelschool gemakkelijker.

merken van het Bestuursakkoord. ‘Meer topdocenten die je weten te

En koken dat ze kunnen!

motiveren en te inspireren’. In haar ogen zag ik dat mijn antwoord haar

R 24

(On)betaalbaar

niet volledig wist te overtuigen. De nieuwe generatie ten voeten uit: kritisch en zelfbewust. Aan ons de taak hen te laten zien dát het anders wordt.

Is er in een vergrijzende samenleving nog

De Inspectie laat ondertussen met het nieuwe toezichtkader zelf zien oog

genoeg draagvlak voor stijgende onder

te hebben voor de veranderende context: meer oog voor het verhaal achter

wijsuitgaven? Prof. Marc Vermeulen pleit

de cijfers en iets minder met het rode potlood. Verderop in dit nummer een

voor meer arbeidsproductiviteit.

interview met Rick Steur daarover. Dat brengt mij terug bij Theo Thijssen

R 36

wiens inzicht anno 2012 nog niets aan zeggenkracht heeft ingeboet. Net zoals dat voor een leerling en de klas geldt, is ook de ene school de andere niet. Goede zaak dat hier zowel binnen als buiten de school naar wordt gehandeld.


3

Kort

VO-congres 2012 ‘Het verschil maak je door te kiezen’ Op donderdag 15 maart vond in Nieuwegein

voorbeeld nemen aan de ondernemende

Met het oog op de toekomst van Nederland als

het jaarlijkse VO-congres plaats met als

jongeren van nu, vindt Slagter. Met hun

innovatieve kenniseconomie én op de jongere

centraal thema ‘Maak het verschil!’.

kenmerkende ongeduld, vragen zij zich af

van nu, ziet Dijkgraaf nog wel mogelijkheden

Voor zo’n duizend congresbezoekers opende

waarom anderen zo veel tijd nodig hebben om

voor verbetering. Zo wordt de huidige

bestuursvoorzitter Sjoerd Slagter de bijeen

keuzes te maken, om door te pakken. “Ieder

beweging in de traditionele ordening van

komst met een feit dat tegelijk de belangrijkste

jaar dat we wachten met het investeren in een

kennis, in scholen nog niet helder weerspiegeld:

opdracht van het voortgezet onderwijs ken

nieuwe generatie schoolleiders en docenten,

“De maatschappij heeft problemen, de school

schetst: “Over twintig jaar bezetten leerlingen

maakt dat we minder profiteren van de

heeft vakken.” Met andere woorden: scholen

die nu bij ons op school zitten de leidende

innovatiekracht van jongeren.”

moeten de ruimte krijgen en nemen om in te

posities. Net als wij nu, staan zij dan voor

Hoofdspreker Robbert Dijkgraaf, voorzitter

spelen op de nieuwe ordening van kennis, door

moeilijke keuzes.”

van de KNAW, verhaalde dat hij het prachtig

te sleutelen aan tradities en ‘vaste waarden’.

Waar het gaat om daadkracht op keuzegebied

vindt om te zien ‘hoe onderzoekend denken in

Kijk voor een uitgebreider verslag op

kunnen de leiders en opleiders van nu een

scholen een steeds grotere rol begint te spelen’.

www.vo-raad.nl/vo-congres-2012.

4


JOnG

Een ervaren en een jonge docent van dezelfde school vertellen over hun werk en de omgang met collega’s. In hoeverre leren jong en oud van elkaar? In deze aflevering: Halit Arikan en Marius Maas van het Montessori Lyceum in Eindhoven.

‘Ik houd wel van een beetje prestatiedruk’ Halit Arikan (25) docent geschiedenis en begeleider rugzakleerlingen “Ik heb zelf op deze school gezeten, en vond het hier heel fijn. Mijn afstudeerstage heb ik dan ook speciaal voor deze school bewaard. Dat was drie jaar geleden. Meteen daarna ben ik in dienst gekomen. Destijds had ik een vertrouwenspersoon die me hielp om te acclimatiseren. Nu begeleid ik zelf af en toe een nieuwkomer. Het leuke van dit vak vind ik de dynamiek. Ik heb dit jaar onder andere een havo-examenklas. Onder druk toewerken naar een einddoel: dat vind ik nou leuk. Het is spannend, al heb je tevoren wel een idee hoe ver de klas is. Ik houd wel van een beetje prestatiedruk. Wat ik weleens lastig vind: als een leerling de capaciteiten heeft, maar de omstandigheden niet optimaal zijn. Hoe haal je er dan toch het beste uit? Sommige leerlingen zijn onzeker door overgewicht of de scheiding van hun ouders. Daar komt de puberteit dan nog eens bij. Gelukkig is op deze school het onderlinge contact tussen de leraren prima. Als bij mij iets niet lekker loopt, stap ik af op collega’s. Wij praten hier heel veel over het onderwijs en de leerlingen. Een bezoekende docent merkte dat op en vond dat heel bijzonder. Het heeft denk ik ook te maken met de montessorisfeer. De ontplooiing van leerlingen staat voorop. Wij hebben ook een goed zorgteam. We kijken naar meer dan alleen de cijfers. In verhouding tot andere middelbare scholen zitten bij ons redelijk veel zorgleerlingen. Ik ga elke week even met hen zitten om dingen door te spreken en het huiswerk te plannen. Ik schiet ook regelmatig even een collega aan om te vragen hoe het vandaag ging met een bepaalde leerling, en of hij z’n spullen bij zich had. Ik probeer in de klas zoveel mogelijk tegemoet te komen aan individuele leerlingen. Dat lukt tot een bepaalde grens: onderwijs op maat is moeilijk te realiseren bij een klas van dertig.”

R


5

Kort

1 MInUUTJE Vanaf 17 april is de website VObanen.nl in de lucht. Dit

Hoe werkt de site?

moet hét trefpunt worden voor voscholen met een vacature

“Scholen krijgen een eigen beheeromgeving voor hun vacatures

en werkzoekende docenten en ondersteunend personeel.

en sollicitanten. Het publiceren van een vacature is heel eenvoudig,

Manager Eric van bourgonje legt uit waarom hij en z’n

maar wie tegen problemen oploopt, kan gratis hulp krijgen van een

collega’s dit initiatief hebben genomen.

customer support medewerker. Met behulp van de cv-database kunnen scholen zoeken in profielen van docenten en ondersteunend

Wat is er nieuw aan dit initiatief?

personeel. De kosten hangen af van de grootte van de school en

“Er zijn natuurlijk wel andere vacaturesites, maar deze richt zich

variëren ongeveer tussen de € 160 en € 575 per maand. Met scholen

als eerste specifiek op het vo. Als je verschillende schoolsoorten

onder de zevenhonderd leerlingen en heel grote scholen spreken we

bedient, is er veel ruis. Tussen de beschikbare leraren staan dan

een eigen prijs af. Ter kennismaking mogen scholen het eerste half

veel basisschooldocenten. Dat zoekt niet gemakkelijk. Wij hebben

jaar gratis vacatures plaatsen.”

de vakbonden en de VO-raad gepolst, en die waren dat met ons eens. Wij willen de vacatures en mensen beter bij elkaar brengen.

Hebben jullie al voldoende vacatures en sollicitanten?

Daar hebben we ook de expertise voor; ik heb tien jaar geleden

“We hebben al een goede voorraad vacatures. We gaan docenten

bijvoorbeeld de site Gemeentebanen.nl opgezet. De onderwijs-

benaderen met een uitgebreide marketingcampagne en door middel

arbeidsmarkt is nu nog wel te overzien, maar binnenkort gaan er

van de social media. Ik verwacht dat deze site zichzelf snel zal

veel mensen met pensioen. Dan zal het veel meer moeite gaan kosten

bewijzen.”

om gaten te vullen. Wij willen voor die tijd deze site operabel hebben.”

www.vobanen.nl

nieuw ondersteuningsaanbod Leren verbeteren

Grip op leermiddelenbeleid

Het project ‘Leren verbeteren’ komt met nieuw

VO-content kan u de nodige ondersteuning bieden. Hierbij put zij

ondersteuningsaanbod. Vanaf heden kunnen scholen zich

uit haar ruime ervaring in het project Leermiddelenbeleid. Aan dit

via de website van de VO-raad aanmelden voor het

project hebben de afgelopen 3 jaar ruim 450 scholen meegedaan.

nieuwe ondersteuningsaanbod voor risicoscholen en

Ieder afzonderlijk hebben zij een leermiddelenbeleidsplan

scholen met een zwakke afdeling.

ontwikkeld.

Met het project ‘Leren verbeteren’ begeleiden de VO-raad

Concreet bestaat de ondersteuning door VO-content uit een drietal

en de AOC Raad scholen actief in hun verbetertraject.

werksessies. Hierbij werkt een team vanuit uw school aan de

Het project heeft de afgelopen jaren scholen met zwakke

ontwikkeling van een integraal leermiddelenbeleidsplan. Het team

en/of zeer zwakke afdelingen ondersteund. Vanaf 2012

formuleert hierin wensen en eisen ten aanzien van onder meer de

horen hier ook scholen bij die gedurende één of twee jaar

inzet van ict in het onderwijs, de professionalisering van onderwijs-

onvoldoende opbrengsten hebben, de zogenaamde risico-

medewerkers en de financiële voorwaarden.

scholen.

Op 10 mei in Eindhoven en op 7 juni in Utrecht wordt het onder-

Voor de diverse doelgroepen bestaat een getrapt aanbod:

steuningsaanbod nader toegelicht en is er gelegenheid tot het

voor de risicoscholen is lichte ondersteuning beschikbaar,

stellen van vragen. Lees meer in het artikel op pagina 12, of ga

voor zwakke scholen een uitgebreider aanbod en voor

naar www.vo-content.nl en www.leermiddelenvo.nl. Op deze laatste

zeer zwakke scholen intensieve ondersteuning (zie ook

website kunt u zich ook voor de informatiebijeenkomsten

de flyer die wordt meegestuurd met dit VO-magazine).

aanmelden.

In de meeste gevallen werkt het project op basis van cofinanciering door de school. Het project beschikt over een vastgesteld budget, waardoor er sprake kan zijn van uitputting van het aanbod. Meld u zich dus snel aan via de website van de VO-raad: www.vo-raad.nl/projecten/lerenverbeteren.

6


Wilt u stappen zetten in uw leermiddelenbeleid? De Stichting

bestuursakkoord VO Lees het blog van het Cals College: R www.vo-raad.nl/themas/ bestuursakkoord-vo/liveblog-werken-

OUD

aan-het-bestuursakkoord

Stimulering LOb Alles over de doorstroompilots LOB op: R www.vo-raad.nl/stimulering-lob Een ervaren en een jonge docent van dezelfde school vertellen

Weeklog Sjoerd Slagter De voorzitter van VO-raad blikt terug

over hun werk en de omgang met collega’s. In hoeverre leren jong en oud van elkaar? In deze aflevering: Halit Arikan en Marius Maas van het Montessori Lyceum in Eindhoven.

op afspraken en ontmoetingen van de afgelopen week: R www.vo-raad.nl/weeklog-sjoerd-slagter

‘nog steeds vraag ik wel eens: hoe doe jij dat?’ Marius Maas (61) docent Nederlands en leerlingbegeleider “Ik heb hier m’n hele loopbaan gewerkt, vanaf 1977. De leerlingen

Lerarenbeurs alleen nog voor ‘opscholing’

zijn niet veranderd, maar de organisatie wel. Er kwamen steeds meer vergaderingen en de administratie wordt steeds uitgebreider. Wij hebben ook al een aantal fusies achter de rug.

De Lerarenbeurs kan vanaf 2012 alleen nog worden

Het omgaan met leerlingen vind ik nog het leukste, en het proberen iets

ingezet voor ‘opscholing’ via bachelor- en master-

over te brengen. Dat is een kwestie van finetunen; bij bepaalde leer-

opleidingen (verhoging van het kwalificatieniveau).

lingen pak je het anders aan dan normaal. Ik blijf leren. Nog steeds

Het volgen van een korte opleiding via de Leraren-

vraag ik wel eens aan een collega: hoe doe jij dat? Als een jonge collega

beurs van maximaal 1 jaar is niet meer mogelijk.

mij om advies vraagt, zeg ik: doe het niet net zo als ik, je moet je eigen

Voor de aanvraagtermijn in 2012 wordt de helft

manier vinden.

van het beschikbare budget voor het voortgezet

Bij m’n eindexamenklas maak ik me wel zorgen als ik zie dat ze niet

onderwijs bij voorrang bestemd voor leraren in het

werken. Leerlingen denken dat ze genoeg weten, of juist dat ze het toch

speciaal onderwijs die met ontslag worden bedreigd

niet halen. Dat laatste vaak ten onrechte. Ik verzin dan een manier om

als gevolg van de bezuinigingen op Passend

ze er weer bij te betrekken.

Onderwijs.

Wij begeleiden om beurten nieuwe collega’s. Dat is een wisselwerking

De Lerarenbeurs biedt bevoegde leraren een subsidie

hoor, ouderen hebben net zo goed vragen. Als ik iemand begeleid, zit ik

voor studiekosten. De werkgever kan via de leraren-

soms bij de les. Van tevoren spreken we samen af waar ik op zal letten,

beurs een subsidie krijgen om een vervanger in te

en dat bespreken we dan na. Ik doe nu speciaal met het oog op die

schakelen tijdens de dagen dat de leraar met studie-

begeleiding een opleiding tot coach.

verlof is. De aanvraagtermijn voor de Lerarenbeurs

Onze directie komt eens per jaar bij iedereen in de klas kijken. Na afloop

2012-2013 loopt van 2 april tot en met 1 juni 2012.

krijg je een schriftelijk verslag waar je echt wat mee kunt. De directie laat ook mensen die het nog niet zo goed doorhebben, kijken bij collega’s. Verder doen we aan intervisie. We bespreken met tien man de vraag van een collega. Zo leer je van elkaar. Ik wil nog heel lang doorwerken. Ik heb geen enkele zin om te stoppen. Ik mis m’n werk na de zomervakantie al. Dan denk ik: hoe zou het met die en die leerlingen zijn?”


7

Interview

Hoofdinspecteur Rick Steur over de veranderingen in het toezicht

‘Positie bestuurders sterker verankerd’

8


Vorig jaar stonden de verhoudingen nog op scherp, maar nu zijn de Inspectie en het voortgezet onderwijs weer ‘on speaking terms’. In goed overleg met de sector werkt de Inspectie aan een nieuwe opbrengstenbeoordeling en een nieuw toezichtkader waarin meer ruimte is voor de inbreng van besturen. Tekst: Suzanne Visser / Fotografie: Josje Deekens

U was eerst inspecteur, toen bestuurder in het

Er was vorig jaar ook veel onvrede bij het voortgezet

voortgezet onderwijs, nu hoofdinspecteur. Hebben

onderwijs over de manier waarop de Inspectie haar

die jaren aan de andere kant van de tafel uw kijk

werk doet.

op onderwijstoezicht veranderd?

“Dat klopt en ook dat weegt mee bij de vernieuwing van

“Eerder andersom. Mijn jaren als inspecteur waren

het toezichtkader. Het ongenoegen ging allereerst over

de beste voorbereiding op het besturen die ik me kon

de ouderbijdragen. De politiek had zeer gedetailleerde

wensen, omdat ik bij de Inspectie heb geleerd om

wetgeving opgesteld en wij moesten die wet handhaven,

scherp naar kwaliteit te kijken. Het is wel zo dat ik in

met een hoge administratielast voor de scholen tot gevolg.

mijn huidige functie het perspectief van de bestuurder

Wij zijn in overleg gegaan met OCW, het beleid is bij

goed kan meenemen. We zijn momenteel bezig met

gestuurd en het werkt. Nu wij alleen op de belangrijkste

aanpassingen waardoor we beter de verbinding met

dingen letten, voldoen scholen sneller aan de wet.

bestuurders kunnen maken. Aan de voorkant van het

Een andere bron van ongenoegen was dat wij opwaartse

toezichtproces bouwen we meer ruimte in voor gesprek:

trends in de leerresultaten bij scholen niet snel genoeg

past het beeld dat wij als Inspectie hebben van de school,

zouden meenemen in ons oordeel en vooral: dat we dat

bij de manier waarop het bestuur het ziet? Afhankelijk

oordeel direct publiceerden. Ik ben het met de scholen

daarvan kiezen wij wat wij gaan beoordelen en hoe.

eens dat we daardoor geen ruimte lieten voor een gesprek

En aan de achterkant van het proces, in onze rapporten,

met het bestuur. Het niet meenemen van actuele informatie

willen we niet alleen vaststellen wat beter kan of moet,

heeft een andere oorzaak. Om te voorkomen dat we op

maar ook benoemen wat goed gaat. Net als docenten zijn

momentopnames afgaan, kijken we vooral naar

inspecteurs soms geneigd alleen de foutjes aan te strepen.

gemiddelden van de afgelopen drie jaren. Om technische

Ons motto is ‘wij doen wat we van scholen vragen’.

redenen duurt het zo’n driekwart jaar voordat nieuwe

Welnu, niet alleen voor leerlingen, ook voor scholen geldt

cijfers daarin terugkomen en dat kan vervelend uitpakken.

dat veranderen gemakkelijker is in een sfeer van positieve Neem een school waar de opbrengsten de afgelopen drie feedback.”

jaar onvoldoende waren, maar waar de examenresultaten sinds kort zijn verbeterd. Voorheen kon het gebeuren dat

In 2009 is een nieuw toezichtkader ingevoerd,

zo’n school op basis van onze rekenformule opnieuw

dat in 2011 is geactualiseerd en nu komt er alweer

het oordeel ‘zwak’ kreeg en dat we dat ook nog bekend

een nieuw toezichtkader aan. Waarom?

maakten. Dat was niet billijk en dat hebben we veranderd.

“Het huidige kader is overkoepelend, voor primair

De uitkomsten van onze rekenformule gaan nu eerst mee

en voortgezet onderwijs samen. Daarmee kunnen we

in de tas van de inspecteur en die gaat ze met het bestuur

onvoldoende recht doen aan de eigenheid van de school

bespreken. Als blijkt dat recente verbeteringen voorkomen

soorten in het voortgezet onderwijs: vmbo is heel anders

uit een gericht beleid van de school en goed geborgd zijn,

dan vwo. Daarnaast willen we de opbrengstenkaart tegen

hoeft dit niet altijd meer te leiden tot een aangepast

het licht houden. Ook al hebben we de kaart in de loop

toezichtarrangement.”

der jaren steeds ‘steviger’ gemaakt, we werken toch al 14, 15 jaar met dezelfde kaart. Is dit nog wel de beste

En dan was er nog het Onderwijsverslag over 2010…

manier om leerresultaten te beoordelen?”

“… waarin wij onze zorg uitspraken over de terug lopende resultaten van Nederlandse leerlingen. Die zorg heb ik nog steeds, daar neem ik niets van terug. Maar het ongenoegen dat ontstond, onderstreepte wel de noodzaak voor intensiever overleg met het veld. In een gesprek bij


9

Interview

de VO-raad hebben we met Sjoerd Slagter en een delegatie

geen oordeel verbinden, maar dat aspecten bevat waar

van schoolleiders en bestuurders eind augustus een werk

aan de school zal moeten werken om de opbrengsten in

agenda opgesteld. We hebben afgesproken dat we in

ring 1 en 2 op voldoende niveau te krijgen.”

samenspraak met het veld twee zaken gaan ontwerpen: een nieuw toezichtkader speciaal voor het vo en een

En de kwaliteit van leraren? Hoe gaat u die

betere manier om de opbrengsten van scholen te beoor

beoordelen?

delen. Het toezichtkader hopen we in januari 2013 te

“Dat is een taak die ons in de gewijzigde Wet op het

gaan gebruiken, de opbrengstbeoordeling willen we in

onderwijstoezicht is toebedeeld. De kwaliteit van

het voorjaar voor 2014 voor alle scholen gaan toepassen.

leraren is in ons model een aspect binnen de derde ring.

In de aanloop leggen we onze tussenproducten voor aan

Dat wil zeggen dat we er op een specifieke school alleen

het veld. Voor beide onderwerpen hebben we al een eerste

onderzoek naar doen als de kwaliteit tekortschiet. Wij

notitie naar de scholen verzonden; pilots met de nieuwe

linken de kwaliteit van het leraarschap dus direct aan

opbrengstberekening gaan binnenkort lopen.”

de kwaliteit van het onderwijs. En hoe dan ook beperken we ons tot toezicht: wij gaan niet de functionerings

Hoe gaat het nieuwe toezichtkader er op hoofdlijnen

gesprekken voeren.”

uitzien? “Allereerst willen we de positie van besturen nadrukke

Hoe gaat de nieuwe opbrengstenkaart eruitzien?

lijker in het toezicht verankeren. Dat is terecht, want –

“In de huidige situatie kijken we naar rendements

al zijn de verschillen nog groot – de professionalisering

indicatoren en examenindicatoren, die elk een onderdeel

van besturen is de afgelopen vijftien jaar hard gegaan.

van goede opbrengsten meten, maar die ook tegengesteld

Wij beloven dat we op elke school waar we komen, een

kunnen zijn. Scholen kunnen op een van de onderdelen

gesprek met het bestuur voeren. Samen analyseren we

uitvallen en toch nog goede opbrengsten behalen: denk

de mogelijke risico’s. Wij willen weten hoe het bestuur

aan scholen die leerlingen in de onderbouw veel kansen

erin staat. Ziet het bestuur wat goed gaat en wat beter

willen geven en daardoor lager scoren op onderbouw

kan? Zijn er al maatregelen genomen?

rendement. Dit ‘balansmodel’ willen we handhaven.

Afhankelijk van de informatie van het bestuur, hoe

Wel willen we toe naar een nieuwe verhouding tussen

geloofwaardig wij die vinden, en met welke daadkracht

relatieve en absolute normen. We hebben nu maar één

het bestuur de problemen hanteert, beslissen we wat we

absolute norm, het verschil tussen het gemiddelde SE-

op een school beoordelen en hoe we dat doen. Voldoende

en CE-cijfer. Alle andere normen zijn relatief en dat geeft

bestuurlijk vermogen verdient minder toezicht, onvol

soms een vertekend beeld. Een school kan bijvoorbeeld op

doende bestuurlijk vermogen leidt tot intensiever toezicht.

een onderdeel bij de slechtste 25 procent horen, terwijl

Ook de eigen informatie van de school nemen we serieus.

de opbrengsten in absolute zin helemaal zo slecht niet

Vensters voor Verantwoording is een prima ontwikkeling.

zijn, gewoon omdat bijna alle scholen het goed doen.

Wel is het belangrijk wat scholen ermee doen: dat ze de

Als we daar absolute normen naast zetten – je zou

informatie niet alleen ‘buiten zetten’, maar er ook van

bijvoorbeeld kunnen denken aan CE-gemiddelde van

leren voor hun kwaliteitsverbetering. Een complicatie

6.0 -, ontstaat een genuanceerder beeld.”

is dat wij graag meer informatie uit Vensters willen gebruiken, maar dat de school eigenaar is van de

Maar blijft het beoordelen van opbrengsten geen

informatie. We willen met Stichting Schoolinfo nagaan

kwestie van appels met peren vergelijken?

of scholen voor de doorlevering van informatie een

“In sommige gevallen wel, en daar willen we iets aan

verklaring van geen bezwaar kunnen tekenen. Dat kan

doen door een maat voor de leerwinst te ontwikkelen.

schelen in de verantwoordingslast van scholen.”

Het maakt inderdaad veel uit met welk niveau kinderen de school binnenkomen. Er zijn scholen die met een

De onderwerpen in het toezicht, veranderen die ook?

ingewikkelde leerlingpopulatie indrukwekkende resul

“Zeker: we willen per onderzoek minder aspecten onder

taten bereiken, al scoren ze op de opbrengstenkaart

de loep nemen, maar die aspecten wel scherper in beeld

misschien net niet voldoende. Andersom zijn er ook

krijgen. We hebben een model met drie ringen ontworpen.

scholen die wel voldoende scoren, maar die bij lange

De eerste ring is het kernkader: de aspecten die we altijd

na niet uit de kinderen halen wat erin zit. De vraag is

onderzoeken. Dat zijn er veel minder dan nu. In de tweede

hoe je leerwinst op een betrouwbare manier meet.

ring zitten aspecten die we afhankelijk van de risico’s

Dat is een lastige vraag, die we graag aan deskundigen,

onderzoeken. En in de derde ring zit onderzoek dat we

zoals van de VO-raad voorleggen. Het scheelt als

uitsluitend doen om een beter begrip te krijgen van de

leerlingen straks met een uniform gegeven van de basis

aspecten in ring 1 en 2. Dat is onderzoek waaraan we

school komen, dan hebben we een startmeting. Maar het

10 VO-magazine 6 • mei 2012

CV Rick Steur Geboren

Geboren in 1955, gehuwd en vader van drie zoons

Werkervaring 2009 – heden

Hoofdinspecteur voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en volwasseneneducatie en hoger onderwijs bij de Inspectie van het Onderwijs;

2000 – 2009

Bestuursdirecteur en voorzitter College van Bestuur van CVO Zuid-West Fryslân;

1996 – 2000

Inspecteur voortgezet onderwijs bij de Inspectie van het Onderwijs;

1988 – 1996

Studierichtingsleider en afdelingsdirecteur bij de lerarenopleiding van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden;

1987 – 1988

uitwisselingsdocent op een high school in Colorado (Verenigde Staten);

1978 – 1987

Lerarenopleider en begeleider van aanstaande leraren mbo en vo aan de Ubbo Emmius te Leeuwarden en Groningen.

Opleiding

Bedrijfseconomie en organisatiekunde aan de Universiteit van Amsterdam

blijft ingewikkeld. We gaan in september van start met

zoals dit jaar ‘professionele ruimte’. Wat we in het kader

een pilot van tien tot twintig scholen die behoefte hebben

van dat onderzoek zien, heeft geen consequenties voor het

aan een leerwinstnorm. Maar we moeten rekening houden

toezicht op de scholen in de steekproef, tenzij daar een

met een lange ‘ingroeitermijn’, omdat wij niet alleen

heel dringende aanleiding voor is. Tot nu toe hoorden de

moeten wachten tot leerlingen eindexamen gedaan, maar

scholen zelfs nooit iets van ons terug. Dat gaan we ver

bovendien met driejaarsgemiddelden werken. We kunnen

anderen: elke school in de steekproef krijgt van ons

dan pas in 2021 de eerste rekensommen maken.”

voortaan een rapport met gerichte aanbevelingen rond het betreffende thema. Zo willen niet alleen halen,

Krijgen de sociale opbrengsten van een school ook

maar ook brengen. Een ander voorbeeld van ‘brengen’

een plaats op de opbrengstenkaart?

is de succesvolle conferentie over onderwijskwaliteit die

“Dan gaat het over de toegevoegde waarde van een school

we in maart voor 150 deelnemers in Noord-Nederland

in een bredere zin van het woord. Wij zijn het met de

hebben georganiseerd. Wij weten al jaren dat het vo in

sector eens dat scholen meer dan alleen cognitieve

Noord-Nederland, ook gecorrigeerd voor alle mogelijke

opbrengsten realiseren. Over de beoordeling van die

‘verzachtende’ factoren, net iets minder goed presteert.

opbrengsten hebben we met vertegenwoordigers van het

Waar komt dat door? Wat is eraan te doen? Dat wilden

veld al gesprekken gevoerd. Ook dat is lastig. Gaan we

we samen met de scholen verkennen. Ik vind dat een goed

uit van contra-indicaties – zijn er signalen dat kinderen

voorbeeld van hoe wij als Inspectie vanuit onze eigen rol,

zich niet veilig voelen op school? – of bekijken we het

maar wel meer samen met het veld aan kwaliteit willen

positief: hoe werkt een school aan burgerschapsvorming?

werken.”

Het denken hierover is nog heel pril. Een van onze inspecteurs, Anne Bert Dijkstra, bekleedt over het onder

Dus de lucht tussen de Inspectie en de scholen is

werp ‘sociale opbrengsten’ een bijzondere leerstoel aan

weer geklaard?

de Universiteit van Amsterdam. Met de uitkomsten van

“Die indruk heb ik wel. Ook met de komst van het nieuwe

zijn wetenschappelijk onderzoek en van de dialoog met

toezichtkader heb ik daar alle vertrouwen in. Als Inspectie

het veld, zullen we concrete voorstellen doen. Maar dat

kunnen wij daardoor ons werk gaan doen op een manier

is niet in 2014 klaar.”

die beter is ingebed in de context van de scholen. Het gaat om wat ik vaak ‘de balans tussen compassie en

De Inspectie bezoekt scholen ook voor het zogeheten

zakelijkheid’ noem. Net als de arts tegenover zijn patiënt,

‘stelselonderzoek’. Blijft dat bestaan?

en een leraar tegenover zijn leerling, hebben wij tegen

“Jazeker, want ook al kijken we in het toezicht vooral

over de school een dubbele verantwoordelijkheid. We

naar uitersten, de meeste kwaliteitswinst is te behalen

willen de patiënt zo min mogelijk pijn doen, maar het

met verbeteringen in die grote middengroep waar de

doel is wel dat de patiënt er beter van wordt.”

opbrengsten voldoende zijn. Daarom doen we juist daar steekproefsgewijs onderzoek naar specifieke thema’s,

VO-magazine 6 • mei 2012 11

Bijpraten

Leermiddelenbeleid baant weg voor maatwerk en inzet ICT

‘Met een iPad ben je er niet’ Onder begeleiding van het project Leermiddelenbeleid ontwikkelden ruim vier honderd scholen de afgelopen drie jaar hun leermiddelenbeleid. Het blijkt voor scholen een uitgelezen kans om vorm te geven aan ambities rond maatwerk en ICT. En hoewel het project stopt, gaat de ondersteuning van scholen – via VOcontent – gewoon door. Tekst: Martijn Laman / Fotografie: Dirk Kreijkamp

Een almaar groeiend aanbod van leermateriaal. De veranderde

maken, moeten scholen zwaarwegende keuzes maken: wat zijn

financieringsstructuur van leermateriaal. De wens van scholen

onze opvattingen over het leerproces van kinderen, hoe gaat

om hun leerlingen steeds meer maatwerk te bieden. Drie om

onderwijzen volgens ons in zijn werk, wat zijn de consequenties

standigheden die maken dat het voor scholen steeds lastiger

voor de hulpmiddelen die leerlingen en docenten nu en straks

wordt om te bepalen wat, in een bepaalde onderwijsvisie, het

nodig hebben? Door die vragen te beantwoorden, komt een

juiste lesmateriaal is voor de juiste leerling. Gelukkig zijn het dezelfde omstandigheden waarvoor de ontwikkeling van leer middelenbeleid een uitkomst kan zijn. Mede daarom nam het Innovatieplatform-VO drie jaar geleden het initiatief tot het project Leermiddelenbeleid, dat in januari 2012 afliep. Het hoofddoel van het project was scholen te helpen met het op

63% van alle kinderen van 8 tot 18 jaar gebruikt mobiel internet. Tussen dat feit en het leermateriaal op scholen gaapt een kloof

stellen van een leermiddelenbeleidsplan. In hoofdlijnen ver

school uiteindelijk tot een eigentijds concept waarin moderne

schaft zo’n plan de school duidelijkheid over de eigen

media en hulpmiddelen werkelijk worden benut om meer maat

onderwijsvisie, over de mix van leermiddelen die daarbij het

werk te bieden.” Zuijlen zag dat veel scholen de ‘klant’ (lees:

beste past, over de inzet van ICT binnen het onderwijs, en over

de leerling) steeds nadrukkelijker betrekken bij de inrichting

de manier waarop de beleidsdoelen zullen worden gerealiseerd.

van hun activiteiten voor diezelfde klant. “Deelnemende scholen

Tegelijkertijd stroomlijnt het plan het overleg over leer

hebben veel van leerlingen geleerd. Bij bijeenkomsten zat

middelen tussen docenten en schoolleiding en maakt het plan

regelmatig een afvaardiging van de leerlingenraad aan tafel,

het eenvoudiger om leerlingen maatwerk te bieden.

die weer de vinger aan de pols van andere leerlingen hield.”

Onderwijs op maat

Weerbarstige praktijk

Op veel scholen is ‘onderwijs op maat’ al een speerpunt van het

In het vorige VO-magazine (nr. 5) stelde KNAW-voorzitter

beleid en de onderwijsvisie. In de praktijk zijn de financiële

Robbert Dijkgraaf dat het voor scholen belangrijk is te weten

mogelijkheden echter vaak beperkt en ontbreekt het scholen

wat er speelt in de wereld van kinderen, om bij hun belevings

aan kennis en kunde om maatwerk integraal onderdeel van het

wereld te kunnen aanhaken: “De grootste valkuil is te blijven

onderwijs te maken. Echt maatwerk vraagt van de meeste

hangen in één repertoire en door te gaan, zelfs als het de

scholen een herinrichting van hun onderwijsleerproces, weet

leerlingen niet ‘pakt’.” Om die valkuil te vermijden, helpt het

ook Ron Zuijlen, projectleider van het project Leermiddelen

volgens Dijkgraaf als docenten zich breed oriënteren en ze een

beleid: “De verhouding in werkvormen verandert, leer

grote ‘gereedschapskist’ hebben. “Gewoon kennis aanbieden is

materialengebruik wordt meer gevarieerd, toetsing en

[…] niet genoeg, je moet kijken hoe informatie blijft hangen in

leerlingbegeleiding worden anders. Om daarvoor beleid te

de hersenen.”


Zuijlen herkent daarin de ambities die scholen al langer

Leermiddelenbeleidsplan

hebben, zoals het bieden van maatwerk en meer ICT-inzet:

Een leermiddelenbeleidsplan beschrijft de afwegingen en

“Alleen blijkt de vertaalslag van ambities naar het primaire

het keuzeproces dat voorafgaat aan de aanschaf van nieuwe

proces weerbarstig. Met een iPad ben je er niet, je moet keuzes

leermiddelen. Het bevat onder meer:

maken over de onderwijskundige inzet ervan. Aan de hand van

• de visie van de school op leren en onderwijzen, de verhouding

leermiddelenbeleid kunnen scholen dergelijke keuzes op de agenda zetten en een proces in gang zetten waarin ze niet

tussen massa en maatwerk, de rol van ICT in het onderwijsleer proces en op de koppeling tussen leermateriaal en leeractiviteit;

alleen schoolbreed kijken naar leermiddelen, maar ook naar

• de eisen die de school stelt aan (toekomstige) leermaterialen;

onderwijskundige motieven om het anders te doen, naar de

• (financiële) kaders voor de keuzes die afdelingsteams

inbedding in teams en afdelingen en naar de bijbehorende investeringen. Maar de eerste stap is een inventarisatie van wat er al is, zodat je van daaruit verdere stappen kunt initiëren.” Het instrumentarium op www.leermiddelenvo.nl ondersteunt scholen vanaf de eerste stap bij de ontwikkeling van leer

of vaksecties moeten maken; • de doelstellingen van het leermiddelenbeleid, ‘smart’ geformuleerd: specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden; • de benodigde tussenstappen en veranderingen om die

middelenbeleid. Evenals het voorbeeldmateriaal – waaronder

doelstellingen te realiseren (wat betreft structuur,

good practices en een format voor een leermiddelenbeleidsplan

professionalisering, ICT, financiën);

– vloeide het instrumentarium voort uit de praktijkervaringen van scholen.

• een onderdeel ‘strategie’ waarin draagvlak, implementatie en borging van het plan worden voorbereid.

Samenhang Een minder tastbaar resultaat van het project is het besef dat

en het op scholen beschikbare leermateriaal gaapt in veel

leermiddelenbeleid staat of valt met de samenhang tussen leer

gevallen nog een kloof. Vanwege beperkte financiële mogelijk

middelen, personeel en ICT, zegt Zuijlen: “Integraal leer

heden, en omdat de inzet van ICT meer vergt dan bijscholing

middelenbeleid helpt scholen vaart te zetten achter de invoering

van docenten en aanschaf van nieuwe hardware.

en integratie van ICT in hun onderwijs.” Die integratie is

Toch is het dichten van die kloof een voorwaarde voor scholen

noodzakelijk om aan te kunnen sluiten bij de belevingswereld

die meer aansluiting zoeken bij de hedendaagse leerling.

van leerlingen. Buitenschools zijn de mogelijkheden van ICT

Zuijlen voorziet dan ook een verschuiving van meer statisch

inmiddels niet meer weg te denken uit het leven van veel

leermateriaal – boeken – naar meer interactieve en multi

kinderen. Uit recent onderzoek van Mijn Kind Online bleek dat

mediale middelen: “Op veel scholen leeft de behoefte daaraan

inmiddels 63% van alle kinderen van acht tot achttien jaar een

al jaren, alleen kunnen ze er nu, via leermiddelenbeleid, veel

smartphone bezit en mobiel internet gebruikt. Tussen dat feit

beter vorm aan geven. Leermiddelenbeleid vraagt om aan


ADVERTENTIE

ELEMENTAIR BOEKHOUDEN Ben jij een ambitieuze docent Economie of Management & Organisatie? En wil je havo- of vwoleerlingen meer kansen bieden met een waardevol en erkend diploma? Informeer ze over de waarde van het erkende diploma Elementair Boekhouden: een onafhankelijk en erkend diploma dat vele deuren zal openen. Meer weten over hoe je jouw school een streepje voor bezorgt? Maak er werk van! Bel 033 - 461 21 59 of kijk op onze site.

MEER KENNIS, MEER KANSEN.

WWW.ASSOCIATIE.NL ASS12003-02_Adv_EB_179,5x131mm_CORR.indd 1

05-04-12 12:06

Bent u al met (pre)pensioen, maar wilt u graag blijven werken? Of overweegt u een switch in uw loopbaan? De Roo biedt u deze mogelijkheid in de vorm van de:

Mobiliteitspool schoolleiders De mobiliteitspool is uitermate geschikt voor (vervroegde) uittreders, die op tijdelijke basis hun deskundigheid willen delen en overdragen. De pool bestaat uit ervaren schoolleiders die bij tijdelijke afwezigheid van de leiding, als overbrugging of voor het waarborgen van de continuïteit van het management worden ingezet. Uw ervaring, kennis van zaken en directe inzetbaarheid worden door schoolbestuurders zeer gewaardeerd. De Roo zorgt voor de juiste begeleiding, evaluatie en terugkoppeling zodat uw expertise optimaal wordt benut!

De Roo Management & Advies is ISO gecertificeerd en aangesloten bij de Raad voor Interim Management (RIM) Koos van den IJssel 06-51 16 21 92 [email protected] Arno Janssen 06-26 34 83 34 [email protected] Oorsprongpark 1 3581 ES Utrecht T: 088 - 55 22 999 F: 088 - 55 22 900 [email protected] www.deroo.nl

www.mobiliteitspool.nl

Bijpraten

Voorwaarde: draagvlak Leermiddelenbeleid raakt de kern van het onderwijsproces in een school en beïnvloedt het dagelijkse werk van docenten. Andersom blijkt uit onderzoek van het project dat de houding van docenten de keuze voor het leermateriaal stuurt. Alleen daarom al zijn breed draagvlak en de intrinsieke motivatie van de mensen die het beleid uitvoeren voorwaardelijk voor een succesvol leermiddelenbeleid. Dat vraagt om heldere communicatie gedurende het hele proces. Wie zich deelgenoot voelt van een probleem, is eerder geneigd te zoeken naar oplossingen. Draagvlak groeit makkelijker met meetbare en haalbare tussenstappen, door uitwisselingsbijeenkomsten te organiseren en resultaten gezamenlijk te bespreken. Het tussentijds monitoren en borgen van de voortgang en het vieren van successen voorkomt dat enthousiast ingezette ontwikkelingen alsnog verzanden.

passing van hardware en infrastructuur, om de ontwikkeling

“Uiteindelijk draait leermiddelenbeleid om een cyclisch proces

van de competenties van docenten, en natuurlijk om draag

waarin de formulering van toekomstkaders en de daaraan

vlak.” Wat helpt bij het creëren van draagvlak (zie kader), is

gerelateerde inzet van leermiddelen centraal staat. Je brengt

dat digitale leermiddelen het docenten makkelijker maken om

met elkaar in kaart wat de huidige situatie is en welke keuzes je

het leren van individuele leerlingen meer centraal te stellen.

wilt maken. Dat vraagt om een plan waarin staat hoe bij

“Er zijn talloze bronnen van educatieve software en games

voorbeeld een werkgroep aan die keuzes gestalte kan geven,

waarmee leerlingen interactiever, creatiever en meer

welke investeringen en activiteiten op de werkvloer daaruit

spelenderwijs kunnen leren en repeteren. Bij wiskunde kunnen

voortvloeien, en hoe die vervolgens worden geëvalueerd. Want

applets bijvoorbeeld complexe stof toegankelijker maken voor

de inrichting en uitvoering van een dergelijk veranderproces

leerlingen.”

zijn natuurlijk nooit in één keer raak.”

Een budgettair argument voor de stap naar leermiddelenbeleid, is dat het kan helpen in de omgang met de veranderende

Meer informatie of zelf aan de slag?

bekostiging van leermiddelen. Zuijlen: “Door helder te maken

Ga naar www.leermiddelenvo.nl en www.vo-content.nl.

wat binnen de onderwijsvisie en het beschikbare budget het

Alle vragen over leermiddelenbeleid kunt u mailen naar

beste leermateriaal is, geeft leermiddelenbeleid richting aan de

[email protected].

lumpsumfinanciering van leermiddelen en strategische keuzes rond de aanbesteding.”

VO-content

Scherpere visie Het Heerenlanden College in Leerdam is een van de scholen die

VO-content gaat door waar het project Leermiddelenbeleid

een leermiddelenbeleidsplan heeft ontwikkeld. Directeur Jolanda

eindigde. De Stichting VO-content is opgericht om het gebruik

Smit-Vink over het proces: “De laatste tijd hebben we hard en

van open digitaal leermateriaal te stimuleren en stelt ster

met succes gewerkt aan het verbeteren van het onderwijs, vooral

collecties als open (digitaal) leermateriaal ter beschikking.

ook aan het zichtbaar maken van de opbrengsten. In eerste

Aangesloten scholen kunnen deze collecties vanaf augustus

instantie wilden we in ons leermiddelenbeleid inzicht krijgen in de

2012 in hun leermiddelenbeleid opnemen. VO-content onder

rol van ICT hierbij. Door opdrachten tijdens de werkbijeenkomsten

steunt dus scholen die beginnen met leermiddelenbeleid én

van het project kwamen we tot een verbreding. We vonden de

scholen die al een leermiddelenbeleidsplan hebben en dit willen

integrale aanpak nuttig: we zijn minder bezig geweest met ‘willen

invoeren. De expertise, het instrumentarium en de aanpak van

we nu een boek of ICT’ en meer met het nog scherper formuleren

VO-content is van hetzelfde niveau als die van het project,

van onze onderwijsvisie: wat betekent ons onderwijsconcept nu

bevestigt Zuijlen.

echt in de praktijk, hoe geven we maatwerk en differentiatie vorm? Leermateriaal is daar dan een middel bij.”


Ruimte voor ieders talent

Scholen willen leerlingen kansen bieden

‘Gun leerlingen het voordeel van de twijfel’ Het percentage leerlingen dat slaagt voor het havo en het vwoexamen is licht gedaald, van 93 vijf jaar geleden naar 90,5 in het schooljaar 2010 2011. Tegelijkertijd gaan steeds meer leerlingen naar havo/vwo en steeds minder naar het vmbo. Is er een toenemende druk op scholen om ook de twijfelgevallen tot havo en vwo toe te laten? Of willen de scholen dit zelf? Tekst: Eva van Teeseling / Fotografie: Dirk Kreijkamp

De cijfers spreken voor zich. In de afgelopen vijf jaar is er een

geven bij de overgang naar het voortgezet onderwijs; een

duidelijke verschuiving geweest in de leerlingenaantallen van

kritische Inspectie die scholen aanspoort tot opbrengstgericht

vmbo, havo en vwo. Het aantal leerlingen dat mee deed aan het

werken en vooral kijkt naar meetbare resultaten – binnen dit

vmbo-examen daalde met 8,7 procent. Tegelijkertijd was er een

krachtenveld is het een hele kunst voor scholen om elke leerling

toename van 11,2 procent bij havo en 11,6 procent bij vwo.

te plaatsen in de opleiding die het best bij hem of haar past.

“We zien dat steeds meer leerlingen proberen om hoger in de

“Een goed voorbeeld van wat wij ‘opwaartse druk’ noemen,

onderwijsladder in te stromen”, zegt beleidsadviseur Annemiek

is de sterk toegenomen belangstelling voor de categorale

Staarman van de VO-raad. “Ook de doorstroom van vmbo naar

gymnasia”, schetst Staarman. “In de regio Haarlem /

havo is fors toegenomen. Vroeger ging zo’n 60 procent van de

Amsterdam is de toestroom zelfs zó groot dat tientallen

leerlingen naar vmbo en 40 procent naar havo of vwo.

leerlingen worden uitgeloot. Hoe komt dat? Zijn de

Inmiddels is het al 50-50 en over enige tijd zal de verhouding

Amsterdamse kinderen slimmer geworden? Willen zij graag

mogelijk omgekeerd zijn.”

Grieks en Latijn leren? Wij denken dat dit toch vooral een

Opwaartse druk

16

keuze van de ouders is, onder invloed van de maatschappelijke druk om goed te presteren en een waardevol diploma te halen.”

Ambitieuze ouders die een goede opleiding voor hun kind

Sommige scholen reageren op deze trend met een strenger

willen; basisscholen die kinderen een duwtje in de rug willen

selectiebeleid. Een hoge score bij de Cito-eindtoets wordt


doorslaggevend bij de toelating. “Hoe begrijpelijk ook, de

binnen grenzen: “Weersta de druk om leerlingen toe te laten op

VO-raad vindt dit geen goede ontwikkeling”, zegt Staarman.

de havo- of vwo-afdeling als zij daar echt niet thuishoren, want

“Het is belangrijk dat scholen voldoende ruimte krijgen om

dat brengt leerlingen alleen maar in de problemen verderop in

leerlingen kansen te bieden en hun talenten te ontwikkelen.

hun schoolcarrière. Het werkt goed om met scholen in de regio

We zien het als een goede ontwikkeling dat de iets zwakkere

afspraken te maken over de toelating. In Roosendaal werken

leerlingen tóch een havo- of vwo-diploma kunnen halen, ook al

alle scholen op dezelfde manier. Zo trek je één lijn richting de

kost dat moeite.” In zo’n geval heeft de school toch een

ouders en de basisscholen.”

topprestatie geleverd, zelfs als de slagingspercentages licht blijven dalen.

Soepeler doorstroom

‘Als we de schotten weghalen en het onderwijs meer flexibel inrichten, zal

Deze discussie speelt ook op het Norbertuscollege in

dat een geweldige impuls geven aan de

Roosendaal, een school voor havo, atheneum en gymnasium

kwaliteit’

met een vwo-plusvariant. Kees Maas is hier afdelingsdirecteur bovenbouw havo. Ook op zijn school is het landelijke beeld te zien: meer leerlingen gaan naar havo en vwo, minder naar het

Voorzichtig

vmbo. En ook het Norbertuscollege ziet de slagingspercentages

Of een school werkelijk kwaliteit levert, blijkt niet alleen uit

dalen, zegt Maas. “Jarenlang hadden wij opvallend hoge

de slagingspercentages, maar wordt juist in het traject daarna

uitslagen en zaten we duidelijk boven het landelijk gemiddelde.

zichtbaar, merkt Maas op. “Hoe doen onze leerlingen het in

De laatste tijd is dit veranderd. Dat komt ook door een beleids

het vervolgonderwijs? Daarbij ben ik vooral benieuwd naar

wijziging van de school, zo’n zes jaar geleden. In onze havo

de ervaringen van díe leerlingen die er heel hard aan moesten

klassen zaten enkele goede leerlingen die met wat extra

trekken en die wellicht met de hakken over de sloot het examen

begeleiding wellicht ook het vwo zouden aankunnen. We

hebben gehaald.” Een school is meer dan cijfers, stelt ook

vonden dat deze leerlingen de mogelijkheid moesten hebben

Annemiek Staarman. Zij breekt een lans voor een bredere kijk

om een vwo-diploma te halen. Daarom hebben we gewerkt

op de kwaliteit die scholen leveren en een toetsingskader dat

aan een soepeler doorstroom richting vwo.”

daar recht aan doet. “Scholen zetten in op talentontwikkeling

‘Op de havo mis je de leerlingen die

en hebben een duidelijke taak bij de maatschappelijke vorming van leerlingen. Dat zie je niet altijd terug in de harde cijfers.

gemakkelijk leren, op het vwo heb

De manier waarop scholen worden beoordeeld door de

je een groep leerlingen die iets meer

strategie in de hand. Scholen willen leerlingen kansen bieden,

moeite heeft met de stof. Dit drukt het gemiddelde’ Het was een bewuste keuze van de school, waar Maas nog steeds achter staat. “Natuurlijk heeft dit consequenties voor

Inspectie, werkt helaas een behoudende en risicomijdende maar de Inspectie noopt hen om voorzichtiger te zijn.” De VO‑raad is hierover in gesprek met de Inspectie.

‘De manier waarop scholen worden beoordeeld door de Inspectie, werkt een

de gemiddelde scores. Enerzijds mis je op de havo de leerlingen

behoudende en risicomijdende strategie

die gemakkelijk leren. In een klas nemen toch de sterkere

in de hand’

leerlingen de zwakkere mee. Anderzijds heb je op het vwo te maken met een groep leerlingen die iets meer moeite heeft met de stof en over het algemeen lagere cijfers haalt. Dit drukt het

Ons onderwijssysteem maakt een soepele doorstroom ook

gemiddelde, vooral in de hoogste klassen.”

niet eenvoudig. In de landen om ons heen is het bijvoorbeeld

Om tot betere resultaten te komen, investeert het Norbertus

mogelijk om verschillende vakken op verschillend niveau te

college in verbetering van de onderwijskwaliteit. Alle af

volgen, tot en met het eindexamen. In Nederland zitten leer

delingen denken na over de vraag: ‘welk onderwijs past het

lingen vast in een schooltype waarin ze al op twaalfjarige

beste bij deze leerlingen?’ en ontwikkelen lesmethoden die

leeftijd terecht komen. In andere landen ontbreekt die strenge

hierop zijn afgestemd. Maas: “We kijken niet zozeer naar

selectie op relatief jonge leeftijd. In plaats daarvan is er een

de inhoud, maar meer naar didactische vormen en de peda

keuzemoment op zestienjarige leeftijd. Staarman: “De schotten

gogische benadering in de lessen. Het is een complexe zoek

en drempels in het Nederlandse schoolsysteem zijn echt niet

tocht, die zeker een aantal jaren in beslag zal nemen.”

nodig. Als we die weghalen en het onderwijs meer flexibel

Maas wil leerlingen het voordeel van de twijfel geven, maar

inrichten, zal dat een geweldige impuls geven aan de kwaliteit


ADVERTENTIE

ONDERNEMER MKB Bied je leerlingen nu meer kansen voor straks. Informeer ze over het Associatie Praktijkdiploma Ondernemer MKB. De examenlijn Ondernemer MKB zorgt dat ze met de juiste kennis en goed voorbereid de stap naar het ondernemerschap maken. • Associatie Praktijkdiploma Ondernemingsplan MKB (POP) • Associatie Praktijkdiploma Personeel en Organisatie MKB (PSO) • Associatie Praktijkdiploma Bedrijfsadministratie MKB (PBA)

GEEF ZE ALLE KANS VAN SLAGEN.

Maak er werk van! Bel 033 - 461 21 59 of kijk op onze site.

WWW.ASSOCIATIE.NL ASS12003-02_Adv_MKB_doc_179,5x131mm_CORR.indd 1

05-04-12 12:03

Wilt u de opbrengsten van uw onderwijs verhogen? Op www.cps.nl/sterkeschoolvo vindt u een aantal voorbeelden. Ook leest u daar meer over de succesfactor. Wilt u meer informatie of direct een afspraak maken? Bel Miriam van Etteger op [033] 453 43 43 of mail naar [email protected].

CPS

|

[033] 453 43 43

[email protected]

|

www.cps.nl

| Twitter: @CPSonderwijs

Ruimte voor ieders talent

Strengere exameneisen Het ministerie van Onderwijs heeft de lat voor leerlingen in het voortgezet onderwijs een stuk hoger gelegd. De strengere exameneisen zijn dit schooljaar (2011-2012) ingevoerd. Om te slagen, moeten leerlingen gemiddeld een 5,5 halen op het centraal examen; zij kunnen dit niet meer compenseren met hogere cijfers op het school examen. Leerlingen van havo en vwo mogen maximaal één 5 als eindcijfer hebben voor de kernvakken Nederlands, Engels en wiskunde. Het is onvermijdelijk dat deze verzwaring de slagings percentages negatief zal beïnvloeden. De kans is reëel dat een grotere groep leerlingen zakt voor het examen. “Voor de huidige bovenbouwleerlingen is het zuur dat de spelregels veranderd worden terwijl het spel in volle gang is. Netjes is dat niet”, merkt Maas op. “De leerlingen zijn destijds immers niet op die gronden toegelaten.” Het hoge tempo van de veranderingen zet de leraren onder druk en maakt het voor een deel van de leerlingen moeilijk om aan de aangescherpte eisen te voldoen. De VO-raad verwacht dat leerlingen voorzichtiger zullen worden bij hun schoolkeuze. Uit angst om voor het examen te zakken, kiezen ze in de toekomst mogelijk voor een lager niveau dan ze aankunnen. “Wij zien dit jaar inderdaad een toename van het aantal aanmeldingen

‘Durf je nek uit te steken, ook als de slagingspercentages enigszins dalen’

op de vmbo-scholen in deze regio”, stelt Maas vast. “Dat is een trendbreuk ten opzichte van voorgaande jaren.” Vooral de leerlingen die extra begeleiding nodig hebben, bijvoorbeeld vanwege dyslexie, worden de dupe van de strengere exameneisen. De VO-raad vreest bovendien dat

van het onderwijs en de resultaten van de leerlingen.”

scholen veel meer tijd kwijt zullen zijn aan het trainen

Zo ver is het nog niet. Staarman wijst erop dat scholen

voor de examens en dat zij de leerstof gaan beperken tot

ook vandaag de dag voldoende ruimte hebben om het

de examenstof. Dit gaat ten koste van talentontwikkeling

onderwijs naar eigen inzicht in te richten. “Als je bij

en brede maatschappelijke vorming. Ook zullen meer

voorbeeld vindt dat zittenblijven zinloos is, schaf het dan

leerlingen zonder diploma de school verlaten.

af. Er zijn genoeg mogelijkheden om dit anders op te

Scholen passen hun onderwijsprogramma aan op de

lossen.” Ook bij het verbeteren van de onderwijskwaliteit

nieuwe exameneisen, bijvoorbeeld door het aanpassen

kunnen scholen hun eigen strategie kiezen. “Durf je nek

van de overgangseisen. De VO-raad stelt een kwaliteits

uit te steken en blijf vasthouden aan deze lijn, ook als de

standaard voor schoolexamens beschikbaar, waarmee

slagingspercentages enigszins dalen. Gun leerlingen het

scholen de schoolexamens kunnen evalueren. Kijk op

voordeel van de twijfel. Het is niet nodig om – als een

www.schoolexamensvo.nl voor informatie en hulp

soort schrikreactie – zeer terughoudend te worden.”

middelen, zoals een quickscan, een standaard en

Maas roept scholen op om te blijven werken aan de

checklists per vak.

kwaliteit van het onderwijs. “Scholen maken er het beste van, ondanks de rampzalige bezuinigingen op het onder wijs. Zoek elkaar op, deel ervaringen en werk met elkaar samen. Er is al een aantal netwerken waar scholen elkaar kunnen ontmoeten. Dit mag nog verder groeien. De VO‑raad heeft daarbij een belangrijke rol als intermediair en verbinder.”


VO IN BEELD Waar OSG Hugo de Groot, Rotterdam Wanneer 17 april 2012 Waarom Groepen 7 en 8 van vijf basisscholen volgen lessen voor rekenen, taal en algemene ontwikkeling. Fotografie: Josje Deekens



Helpdesk

Veelgestelde vragen Geen kans van slagen

• Bij mogelijkheid 1: de leerling doet voor de eerste keer examen in 2014; in 2013 heeft hij zich immers

Een leerling heeft een overgangsbewijs havo 5, maar

teruggetrokken. De leerling zit dan wel voor de derde

maakt geen kans op het diploma omdat hij bij allerlei

keer in havo 5. Dat is wettelijk gezien toegestaan, maar

toetsen voor het schoolexamen een 1 heeft gehaald. Kunnen wij deze leerling uitsluiten van deelname aan het

wellicht hebt u daar zelf als school regels voor opgesteld. • Bij mogelijkheid 2: de leerling doet voor het eerst examen

centraal examen?

in 2014. Als de leerling zakt, is dat geen probleem.

Aan de Inspectie hebben wij al eens een soortgelijke vraag

De leerling heeft dan echter wel twee jaar over havo 4

voorgelegd, over het terugplaatsen van havo 5-leerlingen naar

gedaan en twee jaar over havo 5. Wettelijk gezien is dat

havo 4, gezien hun cijferlijst in havo 5. Het antwoord luidde

toegestaan, maar wellicht hebt u daar zelf als school

als volgt.

regels voor opgesteld. Overigens blijven de examencijfers die eventueel in het voorexamenjaar zijn behaald (in

‘De leerlingen kunnen zich terugtrekken van het examen als nu

havo 4) niet staan; de leerling is dan immers gezakt en zal

al blijkt dat ze geen kans op slagen hebben. Een school moet

in het daaropvolgende jaar het volledige examen opnieuw

wel terughoudend zijn met een advies hiertoe en leerlingen

af moeten leggen.’

zeker niet dwingen. Het uitgangspunt is wat de Inspectie betreft maatwerk. Een leerling die absoluut geen kans

Op de website van DUO is informatie te vinden over de code

heeft op slagen in havo 5, met een groot risico op voortijdig

die u kunt gebruiken voor teruggetrokken leerlingen. Bij het

schoolverlaten, is uiteraard niet wenselijk.

gebruik van de juiste code verdwijnen de gegevens (via BRON) bij DUO en kan de leerling in het nieuwe schooljaar met een

Wij zien twee mogelijkheden:

schone lei beginnen.

• 1. Formeel/administratief blijven de leerlingen in het examenjaar zitten. Er is geen regel die zegt dat deze leerlingen dan geen lessen in havo 4 mogen volgen. Formeel blijven ze dus als teruggetrokken leerling in havo

Wiskunde voor havisten

5 staan, maar in de praktijk volgen ze alle of een deel van

Vanaf het schooljaar 2015/2016 wordt wiskunde voor

de vakken in havo 4. U kunt in overleg met de leerling

alle havisten een verplicht vak. Geldt dit voor leerlingen

bepalen, net als bij gezakte leerlingen, welke SE-toetsen

die in dat jaar hun profiel kiezen (derdejaars) of ook voor

opnieuw gedaan moeten worden. Als de leerling volgend

leerlingen die dat jaar examen doen?

jaar in havo 5 examen doet, is dat voor de eerste keer.

Van het ministerie van OCW ontvingen wij de volgende reactie.

• 2. De leerlingen gaan formeel/administratief terug naar

‘Omdat wiskunde per 2015-2016 een verplicht vak wordt voor

havo 4. Bij deze mogelijkheid kunnen de leerlingen, indien

alle havoprofielen (en dus ook voor alle havoleerlingen), is het

gewenst, een aantal examenvakken in het voorlaatste jaar

een taak van scholen ervoor te zorgen dat leerlingen dat vak

afsluiten. Bij mogelijkheid 1 is dat niet mogelijk, dan zou

al hebben gevolgd voordat zij naar de bovenbouw gaan. De

het immers gaan om een gespreid examen en dat is alleen

gekozen ingangsdatum geeft scholen voldoende ruimte om op

voorbehouden voor leerlingen zoals bedoeld in artikel 59

het invoeringstijdstip te anticiperen.’

van het eindexamenbesluit. Het terugplaatsen naar havo 4

Hieruit maken wij op dat de verplichting in het schooljaar

heeft ons inziens heeft geen gevolgen voor de bevordering;

2015/2016 ook geldt voor de examenleerlingen van dat jaar.

de leerlingen waren immers al bevorderd naar havo 5.

Scholen moeten er dus voor zorgen dat wiskunde vanaf het schooljaar 2013/2014 is opgenomen in alle profielen in het

Mochten de leerlingen volgend jaar (in 2014) onverhoopt

derde leerjaar havo.

zakken voor het examen, dan heeft dat de volgende gevolgen.

R [email protected] 22 VO-magazine 6 • mei 2012

VO in debat

‘Zittenblijven kan leerlingen juist meer kansen geven’ Arti Bos

René van der Thiel

Rector Emmauscollege, Rotterdam

Algemeen directeur Sancta Maria Mavo, Den Bosch

“Ik denk dat wij qua zittenblijvers een gemiddelde school zijn.

“Zittenblijven op zich, zonder verdere actie, is zinloos. Dan

Onze doorstroom in de onder- en bovenbouw is over het alge

leg je alle verantwoordelijkheid bij de leerling. Je zegt: doe het

meen gemiddeld. De afweging bij zittenblijven is onder meer of

zelfde kunstje nog maar een keer, maar dan goed. Dat werkt

leerlingen genoeg bagage hebben om de rest van hun school

misschien bij het kleine percentage leerlingen dat simpelweg

carrière voort te zetten. Een kind kan blijven zitten vanwege

tijd nodig heeft om weer aansluiting te krijgen. Maar bij het

een leerachterstand, maar ook vanwege z’n werkhouding of

overgrote deel van de zittenblijvers is er meer aan de hand.

incidentele overmachtsituaties die grote achterstand opleveren.

En daar moet je als school op inspelen, vinden wij.

Zittenblijven geeft de leerling de kans om z’n achterstand in te

Wij laten leerlingen wel zitten als dat nodig is, maar wij gaan

halen of bij zinnen te komen. Met andere woorden: zittenblijven

ook intensief met hen aan de slag. Wij hebben met behulp van

biedt kansen als er incidentele dingen zijn misgegaan.

de organisatie Opeduca Project een speciaal programma

Het kan natuurlijk ook dat iemand echt op het verkeerde niveau

ontwikkeld voor onze zittenblijvers in de derde klas. Vrijwel al

is terechtgekomen. Wij proberen dat zoveel mogelijk te voor

deze jongeren hebben problemen met hun motivatie en gedrag.

komen. We hebben een eenjarige brugperiode, waarin de

Wanneer zij de derde klas opnieuw volgen, plaatsen wij hen

kinderen volledig worden gemengd. We hebben geen dakpan

samen in één groep. Omdat zij aan bepaalde verplichtingen

klassen of eerstejaars gymnasiumklas. Op basis van hoe het

zoals ckv al hebben voldaan, is er extra ruimte in hun rooster.

daar verloopt, gaan leerlingen in de tweede klas naar een

Die gebruiken wij voor empowerment. De jongeren worden

bepaalde afdeling. Zo voorkomen we ook dat kinderen vanwege

gestimuleerd om zich in hun eigen leven ondernemend op te

een fout schooladvies of moeite met de overstap vanuit het

stellen. We bouwen een compleet programma over het school

basisonderwijs, verkeerd terechtkomen.

jaar heen. Ze organiseren bijvoorbeeld zelf een teambuilding in

Ik denk dat ook de opwaartse push vanuit ouders een verklaring

de Biesbosch en volgen een lessenserie over ondernemerschap

kan geven voor de vele zittenblijvers in Nederland. Het zou

bij een bedrijf. Ze nemen meer zelf de regie in handen, en

interessant zijn om eens te kijken hoe dit zit in landen waar het

daardoor groeit hun motivatie.

percentage zittenblijvers laag is. Waarbij ik ervan uitga dat die

Het eerste jaar volgden zeven leerlingen dit programma. Vier

buitenlandse ouders net zo goed willen dat hun kind hogerop komt.

van hen gingen door naar de vierde klas en zullen waarschijnlijk

We moeten afwachten wat de effecten van de verhoogde examen

slagen. Dit jaar doen achttien leerlingen het programma. Veer

eisen zullen zijn. Wij, en vermoedelijk de meeste andere scholen,

tien van hen zullen hoogstwaarschijnlijk overgaan naar de

hebben vooruitlopend daarop de hogere eisen in de overgangs

vierde klas; bij de resterende vier is dat twijfelachtig. Een

normen ingebouwd, maar ook ons programma aangepast om de

rendement dus van zo’n 80%, terwijl ons oude systeem van

leerlingen zo goed mogelijk voor te bereiden. Wij zien geen

zittenblijven een rendement had van 50%.

kans om een systeem toe te passen zonder zittenblijven zolang

Wij zijn zo tevreden over dit programma dat wij overwegen

we nog dominant met het jaarklassensysteem werken.”

elementen hiervan in te voeren in ons reguliere programma, om zittenblijven te voorkomen. Wij gaan deze werkwijze samen met twee andere Bossche scholen uitbouwen.”

In maart presenteerde de Inspectie van het Onderwijs een onderzoek waaruit blijkt dat 22 procent van de 15-jarige scholieren aangeeft ooit een keer te zijn blijven zitten. Nederland zit daarmee ruim boven het gemiddelde van 14,3 procent van de 34 OESO-landen. Sinds 2008 is sprake van een toename van het percentage zittenblijvers in Nederland in het vo. De VO-raad heeft gewaarschuwd voor voorbarige conclusies (zie ook: www.vo-raad.nl/conclusie-onderwijsinspectie-zittenblijvers-voorbarig).

VO-magazine VO-magazine 6 • mei 2012 23

In de praktijk

Docenten François Vatelschool creëren goede sfeer met duidelijke regels

Hecht team biedt leerlingen houvast De François Vatelschool in Den Haag houdt een naam hoog bij de opleidingen voor bakkerij en horeca, maar biedt tegenwoordig ook een ICT-route en Sport, Toerisme & Recreatie aan. De docenten combineren een grote betrokkenheid bij de leerlingen met een consequente handhaving van samen afgesproken regels. Mét aandacht voor vakmanschap geeft dat een schoolklimaat waarin leerlingen goed gedijen. ‘Mijn zoon is hier opgebloeid.’ Tekst: Truus Groenewegen / Fotografie: Dirk Kreijkamp

Op de hoek van het gebouw, van buitenaf direct toegankelijk,

stilte, alles waar een moderne school mee te maken heeft. Na

bevindt zich het restaurant van de Francois Vatelschool. Hier

de bijeenkomsten was het team unaniem vóór invoeren van het

verzorgen leerlingen onder begeleiding van een docent een paar

programma. Van Gennip: “Niet op elke overtreding staat

keer per week lunches en diners voor mensen uit de buurt. “Het

dezelfde straf, maar docenten hanteren bijvoorbeeld wel

eten staat zo goed bekend, dat mensen soms al maanden van

eenzelfde opbouw van waarschuwing naar kleine straf en zo

tevoren reserveren voor een feest”, zegt directeur Marije van

nodig naar een grotere straf.

Gennip. Daarmee zet de Vatelschool, vernoemd naar een beroemde Franse chef-kok uit de zeventiende eeuw, een traditie voort: de school staat al decennia lang bekend om zijn goede bakkers- en horecaopleiding. Niet voor niets winnen de leerlingen regelmatig prijzen (zie kader). “We zijn een gastvrije school en gezien de beroepen waarvoor we opleiden,

‘Als een docent denkt ‘ik laat ze lekker zitten met die oortjes’, gaat het glijden en zijn alle collega’s de pineut’

zou het raar zijn als dat niet zo was. Een dienstverlenende

Docenten bij wie het in de klas lekker loopt, zijn

instelling en goede sociaal vaardigheden zijn voor onze

medeverantwoordelijk. Als het goed gaat en een docent denkt

leerlingen enorm belangrijk”, zegt Van Gennip.

‘ik laat ze lekker zitten met die oortjes’, gaat het glijden en zijn

Unaniem De sfeer op school heeft een aantal jaren geleden een positieve impuls gekregen met ‘Lessen in orde’. “We merkten dat we iets

alle collega’s vervolgens de pineut. We realiseren ons nu dat je je als team samen aan de afspraken moet houden en dat je ze moet blijven onderhouden.”

moesten doen waardoor nieuwe docenten, die nog niet bevoegd

Rust

of bekwaam waren of halverwege het jaar als ziektevervanger

Het ‘onderhoud’ van ‘Lessen in orde’ is een belangrijke taak

de school in kwamen, zich makkelijker staande konden

van de jaarlaagcoördinatoren, die ook zijn opgeleid tot coach

houden”, vertelt Van Gennip. Trainer Peter Teitler werd

en ieder vijf à zes collega’s coachen. Twee, drie maanden lang

uitgenodigd om het team in te wijden in de grondbeginselen van

krijgt een punt veel aandacht, vertelt Ageeth Mulder, die

zijn ‘Lessen in orde’, een methode waarmee docenten regels en

behalve docent Nederlands en mens en maatschappij

afspraken op eenzelfde manier doorvoeren en handhaven. Dat

jaarlaagcoördinator is voor de tweede klassen.

betreft afspraken over jassen, petten, mobiele telefoons en

Daarna wordt zo’n punt onderhouden en staat een nieuw punt

iPhones, eten en drinken, maar ook het zelfstandig werken in

centraal. De regels worden regelmatig besproken in het team


V.l.n.r.: directeur Marije van Gennip en docenten Femke Bulder en Ageeth Mulder

en naar voren gebracht bij lesbezoeken. “Het is niet altijd leuk

overzichtelijk is. Zelf ervaart Bulder, naast docent tekenen en

om steeds op de regels terug te komen, maar het werkt”, zegt

ckv actief als leerlingbegeleider en vertrouwenspersoon, de

Mulder. “Ook collega’s die minder positief waren, zijn

positieve kanten van de kleinschaligheid heel direct. “Je spoort

veranderd. Dat docenten regels op dezelfde manier handhaven,

hier problemen sneller op. Als er iets aan de hand is, merk je

geeft leerlingen duidelijkheid en rust. Ze hebben meer

dat meteen aan de sfeer. De lijnen zijn kort en het contact met

houvast.”

bijvoorbeeld de mentor is snel gelegd.” Bulder geeft allerlei

‘Het is niet altijd leuk om steeds op de

trainingen, zoals sociale vaardigheden, rouw en verdriet, en ze begeleidt leerlingen met autisme en spraak/taalmoeilijkheden.

regels terug te komen, maar het werkt’

Om zich als begeleider verder te bekwamen, doet zij een

Gebruiken ‘wat werkt’ was ook een uitgangspunt bij het

benadrukt de rol die de omgeving speelt bij het welzijn van

opstellen van ‘de ideale les’. Docenten zijn in onderling overleg

jongeren. “Het is belangrijk dat we ouders laten meedenken en

tot een aantal criteria gekomen, die leidraad zijn bij

proberen hen te steunen”, vindt Bulder. Zelf organiseerde zij

lesobservaties en in coachingsgesprekken. Mulder ziet door

het afgelopen jaar ‘Loveland’, een voorstelling van

beide programma’s ‘een gigantische verbetering’. “Het zijn

theatergroep Playback over pubers, hun relaties en opbloeiende

trucjes die werken. De situatie wordt voorspelbaar voor

seksualiteit. Daarmee wilde zij ouders handvatten bieden om

leerlingen en makkelijker voor docenten. Voor sommigen heeft

over die onderwerpen met hun kinderen te praten. In de

dat zelfs het plezier in het lesgeven teruggebracht.”

dagelijkse praktijk behandelen Bulder en haar collega’s de

Overzichtelijk Door de nauwere samenwerking ontstond een hecht team, dat zich blijft ontwikkelen. “Ons team is goed op elkaar

opleiding ‘contextuele leerlingbegeleiding’. Deze benadering

ouders zoveel mogelijk als partner: “Het is heel belangrijk de contacten goed te houden en dingen niet op hun beloop te laten. Als er iets speelt, zoeken we snel contact.”

ingespeeld”, zegt docent Femke Bulder. “Vanuit die basis kan

‘Het is heel belangrijk de contacten met

ieder nog steeds z’n eigen dingen doen. Daarnaast blijven we

ouders goed te houden en dingen niet op

samen zoeken hoe we nog meer uit ons onderwijs kunnen halen. Zo denken we nu na over het opzetten van intervisie en over manieren om elkaar positieve feedback te geven.” Een groot

hun beloop te laten’

voordeel vindt Bulder verder dat de school klein en


ADVERTENTIE

Betaalt u uw medewerkers nog in spek en granen?

Het uitbetalen van medewerkers in natura, zoals spek en granen, is vandaag de dag ondenkbaar. Net als het ontslaan van een vrouwelijke medewerker op haar trouwdag. Toch hebben deze opzienbarende arbeidsvoorwaarden de afgelopen 150 jaar de revue gepasseerd. De meest opmerkelijke hebben wij voor u gebundeld in een gratis Arbeidsvoorwaarden Courant.

De Arbeidsvoorwaarden Courant downloaden? www.driessen.nl/rapvo

Sinds de eerste Nederlandse CAO in 1894 is er op het gebied van arbeidsvoorwaarden veel veranderd. Echt actuele ontwikkelingen worden vandaag de dag niet in een krant, maar online gevonden. Daarom hebben wij RAP VO ontwikkeld. Een compleet online HRMkennissysteem gebaseerd op de actuele CAO VO. Zo bent u altijd verzekerd van actuele informatie. Gratis proefabonnement RAP VO Benieuwd naar de opmerkelijke arbeidsvoorwaarden uit het verleden of de meest actuele CAO en HRMtools uit het heden? Ga naar www.driessen.nl/rapvo en download de Arbeidsvoorwaarden Courant of vraag geheel vrijblijvend een proefabonnement RAP VO aan.

payroll consultancy outsourcing software opleidingen

In de praktijk Gevulde prijzenkast Leerlingen van de François Vatelschool wonnen in maart de

organiseert voor teams van leerlingen uit vmbo 4. In maart

landelijke finale van het nationale VMBO Debattoernooi. Aan

eindigde het vakteam Horeca als tweede bij de landelijke

dit debat, georganiseerd door het Nederlands Debat Instituut

finale van Skills Talents 2012. Ook met het provincieteam

en Stichting Lezen, deden 36 teams mee. Met de titel ‘beste

Zuid-Holland bemachtigden leerlingen een tweede plek.

debaters’ voegden leerlingen een mooie prijs toe aan de toch al

Onlangs heeft de VO-raad de samenwerkingsovereenkomst

goed gevulde prijzenkast van de school. In de loop der jaren

met Skills Netherlands voor drie jaar verlengd. Reden is dat

hebben leerlingen met koken, bakken en serveren veel regionale

de vmbo-vakwedstrijden in de opdrachten aansluiten op de

en nationale prijzen gewonnen. “Ieder kind kan meedoen”, zegt examens en, samen met het eraan gekoppelde school directeur Marije van Gennip. “Dat sluit aan bij onze missie. We

programma Skills Masters, ‘bijdragen aan beroepsoriëntatie

willen het beste uit leerlingen halen en ervoor zorgen dat ze

en aan het bevorderen van talenten van leerlingen’.

trots zijn op wat ze doen en dus op wie ze zijn.” Leerlingen van de Vatelschool doen ieder jaar mee aan de

www.skillsnetherlands.nl

Skills Talents, vakwedstrijden die Skills Netherlands jaarlijks

Droom “Mijn zoon heeft niet door hoe strak de regie is, maar als hij te

Overeind blijven

laat is, krijg ik meteen een sms en bij alles wat gebeurt, stellen

De François Vatelschool (rond de 400 leerlingen) trekt

ze me meteen op de hoogte”, bevestigt Marjon ten Kroode,

leerlingen uit de hele regio: Den Haag, Wassenaar, het

ouder en lid van de Medezeggenschapsraad (MR). “Ze maken

Westland, tot Dordrecht aan toe. Naast de opleidingen

korte metten met wat niet strookt met de normen en waarden

horeca en bakkerij én gelijknamige vakcolleges, heeft de

van de school, maar binnen regels en richtlijnen is alles

school sinds tien jaar een ICT-route en sinds vorig

bespreekbaar. Iedereen is erg betrokken en de begeleiding is

schooljaar de intersectorale opleiding Sport, Recreatie

meer dan goed. Mijn zoon is hier opgebloeid. Hij wilde altijd al

& Toerisme. Bovendien mag de school, die nu alleen de

kok worden en wij hadden het geluk dat deze school in de buurt

basis- en de kaderberoepsgerichte leerweg kent, binnen

zit. Hier hebben ze vanaf de brugklas volwaardige lessen koken

kort waarschijnlijk ook de theoretische/gemengde

en bakken. Voor hem is het een droom die uitkomt.” Voor

leerweg aanbieden. Maatregelen die nodig zijn om als

zover Ten Kroode weet, zijn andere ouders ook tevreden.

vmbo-school overeind te blijven. Directeur Marije van

“Natuurlijk, het blijft een middelbare school, dus er gebeurt

Gennip: “Je ziet de laatste jaren het aantal leerlingen

heus wel eens wat. Maar als er bijvoorbeeld iets gestolen is,

met een basis- of kaderadvies afnemen, terwijl de aanwas

wordt er adequaat gereageerd.” Haar mede-MR-lid, ouder

in leerjaar 3 en 4 groter is geworden.” Nadat de afdeling

Sylvia de Vries, is het daarmee eens. “Ze doen iets met kritiek,

vmbo-k het predikaat ‘zwak’ van de Onderwijsinspectie

pakken het goed op.” Volgens De Vries wordt ook naar

kreeg (intussen alweer weggewerkt), is de school de

suggesties van leerlingen goed geluisterd. Zo zijn in de hal

instroom halverwege kritischer gaan bekijken. Tussen

kleurige zitelementen geplaatst, een wens die uit de klank

tijdse aanname van leerlingen kan negatief uitwerken op

bordgroep van leerlingen kwam. Daarnaast heeft De Vries

de resultaten. Van Gennip heeft er gemengde gevoelens

goede ervaringen met de begeleiding van haar zoon. “Hij is

bij: “Het goede van zo’n inspectieoordeel is dat we ons nu

dyslectisch en dat maakt het leren lastig, maar docenten nemen

bewuster richten op de opbrengsten. Aan de andere kant

de tijd om na de les nog even iets met hem door te nemen of ze

hebben we in de regio veel kinderen die kansen nodig

bieden andere extra ondersteuning. Dat geeft het gevoel dat je

hebben. Wij hebben leerlingen altijd mogelijkheden

kind het niet alleen hoeft te doen”, zegt ze. “Mijn zoon doet dit

willen bieden, maar daar zijn we nu voorzichtiger in

jaar examen en hij vindt het bijna jammer dat hij straks van

geworden en dat is jammer.”

school gaat. Dat zegt zoveel.”


De werkgever

Goed gezondheids management, beter onderwijs In de CAO-VO en de Arbowet staan veel bepalingen waaraan werkgevers ten behoeve van hun werknemers moeten voldoen. Maar Stichting Onderwijs Midden-Limburg (SOML) uit Roermond gaat bewust een stap verder, bij voorbeeld in gezondheidsmanagement. Bestuursvoorzitter Rien Fait: “Voor mij betekent goed werkgeverschap niet het voldoen aan verplichtingen, maar aan wat ons personeel nodig heeft.” Redactie: Jacq Zinken

Een jaar of tien geleden worstelde SOML met een te hoog ziekte

“De term weerspiegelt de brede insteek van ons arbobeleid:

verzuim. Sindsdien heeft de stichting haar werkgeverschap en

gezondheid, veiligheid, personeelsbeleid, fysieke én sociale

personeelsbeleid steeds verder geprofessionaliseerd en verzelf

aspecten zijn geïntegreerd. Voorheen stond verzuimbeleid op

standigd: door beleid te formaliseren, door samen te werken met

beleidsniveau nog redelijk los van arbobeleid. Nu vormt ons

externe partners en zelf deskundigheid in huis te halen, en door te

arbobeleid de kapstok waarop verzuim en gezondheid een plek

gaan werken op basis van kwartaalrapportages. Fait: “Ons ver

hebben. We blijven deze integratie vervolmaken, vooral op het

zuimpercentage kregen we zo binnen de kortste tijd stichtings

gebied van sociale veiligheid.”

breed beneden de viereneenhalf procent, en we willen nog verder

SOML volgt daarbij een vrij strakke beleidscyclus, legt Fait uit.

naar beneden.”

“In onze jaarplannen leggen we afspraken over arbobeleid,

De ongeveer duizend personeelsleden van SOML hebben, aldus de

sociale veiligheid en verzuim zoveel mogelijk vast in resultaat

bestuursvoorzitter, gewoon recht op goed werkgeverschap. Dit uit

gerichte termen. Onze scholen geven daar op basis van hun eigen

zich onder meer in een hoog percentage docenten met een LC-

situatie invulling aan met hún plannen. We vinden het belangrijk

functie en een ruimhartig seniorenbeleid. Maar Fait vermeldt met

het beleidskader van de stichting tot stand te brengen in samen

enige trots vooral een andere verworvenheid: “Inmiddels mag ik

spraak met schooldirecties, PGMR en onze raad van toezicht.”

– denk ik – wel zeggen dat SOML ook op het gebied van gezond

De extra investeringen in gezondheidsmanagement betalen

heidsmanagement bekend staat als goede werkgever.”

zichzelf op verschillende manieren terug. Fait: “De halvering van

Preventief

ons ziekteverzuim bespaarde tonnen. Minder opvang, minder vervangers, minder roosterwijzigingen, noem maar op. Deze

Personeelsadviseur Paula van den Broek heeft ervaren hoe het

invulling van goed werkgeverschap leidt zichtbaar tot meer

terugdringen van het ziekteverzuim leidde tot een andere focus

motivatie en tevredenheid op de werkvloer. En als je kunt werken

van het gezondheidsbeleid: “Het belangrijkste verschil met tien

met mensen die goed in hun vel zitten, graag naar school gaan,

jaar geleden is de verschuiving van de aandacht van het curatieve

komt dat ten goede aan de onderwijskwaliteit. Dat is ons heel wat

naar het preventieve. Onze visie en ambitie gaan nu uit van de

waard en daar kunnen we alle hulp goed bij gebruiken.”

overgrote meerderheid die gewoon gezond is. Die 95,5 procent willen we op een goede en plezierige manier aan het werk houden.

Arbocatalogus-VO

In dat opzicht vinden wij bedrijfsfitness even belangrijk als een

Arbo-VO, een initiatief van de VO-raad en de onderwijsbonden,

bedrijfsarts. Tegelijkertijd willen we zieke medewerkers natuur

heeft een gratis, digitaal kennisplatform voor het vo ontwikkeld:

lijk zo snel mogelijk weer op de been helpen.”

de Arbocatalogus-VO. Voor Van den Broek is deze catalogus

Van den Broek en Fait benadrukken dat ‘gezondheidsmanage

‘alleen als controlemiddel al niet meer weg te denken.’ “Hij is

ment’ veel meer omvat dan het voorkomen van ziekteverzuim.

actueel, altijd bij de hand en houdt ons scherp. Zo bleek bij een


COLUMN

Hendrik-Jan van Arenthals

‘De halvering van ons

Werken in het onderwijs (1)

ziekteverzuim bespaarde

Het viel even stil op het verjaardagsfeestje. “Werk jij in het onderwijs?

tonnen’

staken vanwege zes weken zomervakantie. Zes weken! Weet je wel,

Leuk dat je kon komen dan, tussen je vrije weken door… En dan gaan hoeveel wij hebben? Klagen over werkdruk met vijfentwintig lesuren

interne controle dat we protocollen, regels en

van vijftig minuten. Voorbereiden en nakijken? Kopietjes van tien jaar

afspraken rond sociale veiligheid wel indivi

terug en digitale toetsen, zul je bedoelen. Hé, moeten jullie nu ’s

dueel hadden vastgelegd, maar dat er nog geen

morgens de vlag groeten en ’t Wilhelmus zingen? En, moeten ze ‘u’

overkoepelend schoolveiligheidsplan was. In de

tegen jou zeggen? Ha ha, ’t Is nog heel wat dat je bevoegd bent, want

Arbocatalogus-VO, die is gekoppeld aan de

dat schijnt voor de meesten al niet meer te gelden, geloof ik. En dan de

Arbowet, vonden we de beschrijvingen en con

boel draaiende houden over de rug van zorgleerlingen. Als je wist wat

crete voorbeelden om dat plan te realiseren.”

er met die ‘rugzakjes’ gebeurt in scholen! Terecht dat ze die wildgroei

Ook Rien Fait beschouwt de Arbocatalogus-VO

aanpakken. Nee, die bestuurders, die hebben pas rugzakjes. Vol met

als leidraad: “Die kunnen we op elk moment

geld. Bonusregelingen, leaseauto’s, luxe kantoren. Maar kwaliteit

als kader en checklist naast ons beleid houden.

leveren, ho maar...” De hele kring keek mij verwachtingsvol aan.

Daarmee is het een kwestie van afvinken: dit

Ik hapte naar adem om uit te leggen wat ik deed, in het onderwijs…

hebben we, maar dát nog niet – daar gaan we mee aan de slag. En de Arbocatalogus geeft ons een consistenter beeld dan een rapport van de Arbeidsinspecteur, wat toch een

Werken in het onderwijs (2)

momentopname is.”

Het viel even stil op het verjaardagsfeestje. “Werk jij in het onderwijs?

Onlangs is Arbo-VO, onafhankelijk kennis

is bijna geen maatschappelijk probleem, of er wordt wel naar jullie

centrum op het gebied van arbo, verzuim, re-

gekeken. Burgerschap, emancipatie, overgewicht, ‘samen tegen het

integratie en levensfasegericht personeels

terrorisme’… De politiek die steeds meer eisen stelt. Nederland moet

beleid, overgegaan naar Voion. Voion, het

de lijstjes waar ze in Den Haag zo tuk op zijn, wel aanvoeren, natuur

Dat lijkt mij best pittig. De samenleving die steeds meer verlangt. Er

Arbeidsmarkt & Opleidingsfonds voortgezet

lijk. Maar wel met steeds minder middelen, wat ze ook zeggen. En dat

onderwijs, werkt voor en samen met werk

met de publieke opinie dikwijls tegen je, zeker als bestuurder. Aan de

gevers en werknemers in het voortgezet onder

andere kant lijkt het mij ook prachtig om steeds met ‘leren’ bezig te

wijs. Naast activiteiten op het gebied van

zijn. Het is toch schitterend, wanneer het je core business is om het

veilig, gezond en vitaal werken, ontplooit

beste uit mensen te halen, vooral uit kinderen? En het moet toch enorm

Voion ook activiteiten op het gebied van

veel voldoening geven om als bestuurder te kunnen werken met een

arbeidsmarkt, activerende sociale zekerheid

team dat voor het overgrote deel bestaat uit zulke hoogopgeleide

en professionalisering en opleiding. Neem voor

professionals?” Ik hief mijn glas richting de spreker en de kring

meer informatie over de Arbocatalogus-VO

daaromheen, blij met mijn werk, trots op mijn sector.

contact op met 045-579 60 24, e-mail: [email protected].


360 º Schoolleiders in een lerende organisatie

We weten wat werkt (en nu aan de bak!) De druk op scholen om op alle fronten beter te presteren neemt toe. Dat een goede schoolleider daarbij onmisbaar is, weet iedereen. Maar wat houdt ‘goed’ precies in? Een nieuwe studie laat zien waar het bij professioneel schoolleiderschap om gaat. Schoolleiders herkennen zich daarin. Met afspraken uit het bestuursakkoord en ondersteuning van School aan Zet of de VO-academie, kunnen schoolleiders gericht aan de slag. Tekst: Carolien Nout / Illustraties: Matthias Giessen

Hoeveel meter aan boeken over leiderschap en organisatiecultuur

Het klinkt ingewikkeld, een breed scala aan variabelen. In de

wil je hebben? Zo te zien aan de schappen in de boekwinkel is er

praktijk gaat het er bijvoorbeeld om, leerlingen bij hun eigen

maar weinig dat nog niet is onderzocht. Schoolleiders zitten

leerproces te betrekken. Het draait ook om het vakmanschap

echter in een aparte categorie. Zij staan onder politieke en

van docenten, die meer moeten doen dan alleen de lessen van het

maatschappelijke druk om het onderwijs binnen hun school te

programma volgen: zij moeten in staat zijn om leerlingen de

verbeteren. Hun functie is ingewikkeld: niet alleen moeten ze

leerstof aan te bieden die past bij hun individuele leerbehoefte.

verstand hebben van onderwijskundige vraagstukken, maar ook

Wat de functie van schoolleiders betreft, menen deze auteurs dat

van personeelsbeleid of bedrijfsvoering. Een bijkomend probleem

krachtig en breed gedragen leiderschap nodig is. Het creëren van

is de vergrijzing. Over een jaar of tien gaan veel schoolleiders

innovatief vermogen is essentieel, evenals kennis van verander

met pensioen en zoals het er nu naar uitziet, zijn er niet genoeg

kunde. Schoolleiders moeten professionals uitnodigen kennis te

goed opgeleide en gekwalificeerde schoolleiders om hen te

delen en te creëren, het vergroten van vakmanschap stimuleren

vervangen. Waar moeten we nu op inzetten om straks wel

en een gezamenlijke en gelijkwaardige dialoog tussen docenten

voldoende bekwame leiders te hebben?

openen. Het moet gaan over alles wat helpt om succesvol les te

Krachtig leiderschap Laten we de eerste uitdaging voor schoolleiders onder de

kunnen geven. Leren met en van elkaar in de hele organisatie is een vereiste voor kwalitatief goed onderwijs.

loep nemen: het streven naar excellent onderwijs. Wat moeten

‘Het is belangrijk dat de school openstaat

schoolleiders in huis hebben om dat mogelijk te maken? De

voor externe kennis, ook van scholen

onderzoekers Van Beek en West-Burnham schetsen in een artikel over ‘high performance schools’ de voorwaarden om een hoog leerrendement te bereiken. In de cultuur van de organisatie

buiten de eigen kring’

moeten wederzijds vertrouwen, hoge verwachtingen en goede

Zeven domeinen

ondersteuning de basis zijn; dan kunnen schoolleiders docenten

Voor schoolleiders is krachtig en breed gedragen leiderschap

helpen om te leren leren en zich te ontwikkelen. De weg naar

dus de kern van de zaak. Maar wat houdt dat dan precies in?

topprestaties is een complex en dynamisch proces, waarbij een

Schoolleiders zijn er in soorten en maten; rectoren, directeuren

breed scala aan variabelen op een positieve manier moet samen

of teamleiders. Ook is de invulling van hun functie niet overal

gaan. Dit maakt leidinggeven aan scholen tot een veeleisend

hetzelfde. Welke kennis en vaardigheden moet een schoolleider

maar uitdagend vak, menen de auteurs.

in deze tijd in huis hebben om van de organisatie een lerende


organisatie te maken? In opdracht van de VO-raad werd een

strategisch omgaan met de omgeving bij, evenals stimuleren

internationale literatuurstudie uitgevoerd om die vraag te kunnen

van professionele ontwikkeling. Het meten van (de mate van)

beantwoorden. Het mondde uit in een model met zeven leider

professionaliteit is een goed hulpmiddel, maar er moet altijd

schapsdomeinen, die allemaal met elkaar samenhangen. School

rekening worden gehouden met de schoolcontext en -omgeving.

leiders en experts zijn geraadpleegd over dit model en er zijn

Die factoren hebben daar immers invloed op. Het doel van de

diverse paneldiscussies gevoerd. Herkenbaar, relevant en volledig,

meting moet duidelijk zijn; is het om te bepalen of iemand

zo luidde het oordeel van de schoolleiders, waarmee het draag

geschikt is voor het schoolleiderschap, of om te bepalen welke

vlak voor dit beeld van schoolleiderschap groot lijkt (zie kader).

ontwikkelingsruimte iemand heeft op dit gebied? Dat zijn twee

Schoolleiders aan wie wordt gevraagd om de domeinen in een

verschillende, niet te verwarren zaken. Tot slot stellen de

plaatje weer te geven, menen dat de persoon van de leider in het

onderzoekers dat het belangrijk is dat scholen, groot en klein,

midden staat. Diens persoonlijkheid en gedrag zijn bepalend voor

nationaal en internationaal, de kennis en ervaring uitwisselen

de professionaliteit per domein. De ondervraagde schoolleiders

die ze bij deze professionaliseringslag opdoen.

vinden het positief dat er landelijke professionaliteitsnormen voor schoolleiders komen, maar wel met de kanttekening dat er

Coaching on the job

oog moet zijn voor contextuele bijzonderheden en dat verbeter

Hoe samenhangend leiderschap in de praktijk werkt, vertelde

punten in schoolleiderschap opbouwend moeten worden gezien.

Karin van Oort, voorzitter van het College van Bestuur van de

Dit is een belangrijk aspect om mee te nemen bij de realisatie

Stichting Katholiek Onderwijs Leiden, tijdens een van de work

van het voorgenomen register voor schoolleiders, aldus de

shops op de School aan Zet-conferentie die eind maart werd

onderzoekers.

gehouden. SKOL bundelt zowel scholen uit het (speciaal)

Nulmeting

basisonderwijs als het voortgezet onderwijs en zet in op professionalisering. “In onze visie zijn schoolleiders breed

Zij doen verder een aantal aanbevelingen die richting geven

ontwikkeld. Zij moeten bijvoorbeeld niet alleen uit de voeten

aan professionalisering van schoolleiders. Zo moet met alle

kunnen met personeelsbeleid, maar ook onderwijskundig inzicht

betrokkenen bij de school worden besproken hoe schoolleider

hebben. Ons project Samenhang in leiderschap begon bovenaan,

schap bijdraagt aan hogere leeropbrengsten en hoe datgene wat

bij de directies, en druppelde van lieverlee de organisaties in,

beter kan, systematisch wordt aangepakt. Verder is het aan de

naar teamleiders en docenten. Het doel is om eerst binnen de

schoolleiders om te zorgen voor een effectieve werkwijze om een

groep dezelfde taal te spreken. Dat duidelijk is wat je verstaat

lerende organisatie in de praktijk te brengen. Daar hoort

onder kwaliteit bijvoorbeeld”, zei Van Oort.


‘Zie je eigen bijdrage onder ogen’ Een organisatieverandering waar draagvlak voor is, dreigt vast

Wat zegt dat over de aanpak van organisatieverandering of

te lopen. Ogenschijnlijk wijzen de neuzen dezelfde kant op,

onderwijsontwikkeling?

maar er zijn krachten aan het werk waardoor de onderwijs

“De waarden en normen van de schoolcultuur moeten expliciet

ontwikkeling niet soepel loopt. Wat is er aan de hand? Als

worden gemaakt. Dat gebeurt soms niet, bijvoorbeeld omdat

schoolleider is het soms moeilijk er precies de vinger op te

mensen haast hebben, of omdat mensen verspreid over verschil

leggen. Dat intrigeerde Hannie Stam, teamleider bij het

lende locaties werken. Op basis van mijn onderzoek concludeer

Vechtdalcollege in Hardenberg, en daarom pluisde ze het

ik dat schoolleiders die zich verdiepen in de cultuur van hun team

probleem uit voor haar studie aan de Nederlandse School voor

en onder ogen zien hoe zij zelf aan de instandhouding van de

Onderwijsmanagement. Een gesprek met een energieke vrouw,

ongeschreven regels bijdragen, een belangrijke sleutel in handen

die klaarstaat om verbeteringen in het onderwijs gedegen aan

hebben om een structuurverandering in de organisatie te doen

te pakken.

slagen.”

Je noemt de ongeschreven wetten en regels binnen een

Betere communicatie en goed signalen kunnen opvangen zijn

organisatie de ‘onderstroom’. Waarom?

volgens Stam niet de enige succesfactoren. Van school- of team

“Het is een beeld dat bij me op kwam omdat ik zo moeilijk aan

leiders wordt meer verwacht. “Als de cultuur de onderwijs

mijn buurvrouw kon uitleggen waar mijn onderzoek over ging.

ontwikkelingen hindert, is er sprake van een blokkade. Een

Ik zag opeens de zee en het strand voor me. Als je aan de zeelijn

schoolleider moet de competenties hebben om die te doorbreken

staat, voel je de zuiging van de ebstroom. Als je je verzet, voel je

of te omzeilen.”

alleen maar weerstand. Maar als je de stroming op een positieve manier gebruikt, kan het een stuwende kracht zijn om je doel te

Wat raad je schoolleiders aan?

bereiken.”

“Allereerst gaat het erom realistische doelen te stellen en die –

Schoolleiders die zich verdiepen in

ook in het kader van de beschikbaarheid van middelen in de prestatiebox – goed af te wegen. Verder moeten schoolleiders

de cultuur van hun team, hebben een

zich verdiepen in de onderstroom; wie dat niet doet raakt mensen

belangrijke sleutel in handen om een

medewerkers. Vraag altijd om input bij de ontwikkeling van de

structuurverandering doen slagen”

kwijt. Zorg ook voor meer interactie tussen schoolleiders en organisatie; van de medewerkers, of van een denktank. En trek het breed, dus betrek ook ouders en leerlingen.”

Stams praktijkonderzoek richtte zich op de invloed van schoolleiders op de ongeschreven regels in organisaties.

De eindscriptie van Hannie Stam wordt in april gepubliceerd.

Uitgaande van verschillende theorieën over leiderschap en

Mail voor meer info naar [email protected]

verandering, onder andere van Thijs Homan, legde ze de relatie tussen drie teamleiders en hun teamleden onder de microscoop. Wat kwam er aan het licht? “Er was bijvoorbeeld een teamleider die eigenlijk te hard liep en te veel in gang zette. Dat verlamde de rest van het team. Geen van allen waren ze zich bewust van hun eigen rol en invloed op dit proces. De teamleider vond dat hij een middelmatig team had, terwijl de teamleden het idee hadden dat initiatief van hun kant niet gewaardeerd werd. De oplossing lag uiteindelijk in openheid en betere communicatie.”


‘Ken uzelf, en uw school verandert mee.’ Lerend leiden & leidend leren MD-nieuwe stijl B&T verzorgt MD-trajecten waarbij niet alleen uw persoonlijke ontwikkelingsvragen centraal staan. Wij verbinden ze met wat uw school nodig heeft. Aan de hand van een feitenkaart van de school wordt het MD-traject op maat ingericht. U legt het accent op leiderschap en wij helpen u uw talenten direct te ontwikkelen en in te zetten ten behoeve van de schoolontwikkeling. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Robbin Haaijer en Henk Hendriks.

Nieuwe Steen 18 1625 HV Hoorn T 0229 - 24 42 24 E [email protected] www.vanbeekveldenterpstra.nl Aangesloten bij de Raad van Organisatie-Adviesbureaus

“Wij gaan ervan uit dat de verantwoordelijkheid laag in de

startcongres van School aan Zet: “De ambities moeten hoog zijn.

organisatie moet liggen. Verder moet elke schoolleider of

Alle schoolleiders moeten binnen drie jaar gecertificeerd zijn.

leidinggevende zijn sterke punten verder ontwikkelen. Wat

Dat we als VO-raad de regie willen nemen als het om betere

minder goed gaat, moet je compenseren, bijvoorbeeld met behulp

resultaten gaat, staat buiten kijf. Wij doen dat door scholen zo

van een coachende collega; coaching on the job dus. Sowieso

goed mogelijk te faciliteren en te ondersteunen. Natuurlijk zijn

krijgen beginnende schoolleiders altijd een coach. Tot slot is

scholen vrij in de manier waarop zij hun doelen willen bereiken.”

kennis delen en uitwisselen binnen en buiten de school een

School aan Zet is een van de initiatieven waarmee scholen in het

vereiste. Wij organiseren collegiale visitaties tussen scholen op

primair en voortgezet onderwijs aan de slag kunnen om de

een praktische manier; dat levert waardevolle kennis op. Verder

kwaliteit van het onderwijs op een hoger plan te brengen. Het

is het belangrijk dat je als school openstaat voor externe kennis,

driejarige programma biedt scholen kosteloos ondersteuning,

ook van scholen buiten je eigen kring.”

zoals gesprekken met experts, kennisuitwisseling, instrumenten

School aan Zet

en goede praktijkvoorbeelden.

Met deze praktijkervaring en het overzicht van goed school

‘Alle schoolleiders moeten binnen

leiderschap in de zeven domeinen in het achterhoofd, is het zaak

drie jaar gecertificeerd zijn’

voor het voortgezet onderwijs om concrete doelen te benoemen die het streven naar meer kwaliteit richting geven en die meetbaar zijn.

VO-academie

Verbetering van de onderwijskwaliteit, vergroting van de

Een ander initiatief van de VO-raad dat op verzoek van school

kwaliteit van leraren en schoolleiders en hogere prestaties van

leiders is verwezenlijkt, is de VO-academie. Die helpt school

leerlingen, zijn de pijlers onder het bestuursakkoord dat de

leiders te kiezen uit het enorme aanbod van cursussen en

VO‑raad in december vorig jaar met minister Marja van

opleidingen. Het is namelijk niet zo eenvoudig om te bepalen

Bijsterveldt en staatssecretaris Halbe Zijlstra afsloot.

welke ontwikkeling nodig is voor al die verschillende functie

Eind maart is het akkoord uitgewerkt in een handreiking, waarin

groepen binnen een school, inclusief die van schoolleiders zelf.

voor schoolleiders concrete doelen staan (zie kader). VO-raad-

Hoe vind je de juiste opleiding en hoe zorg je ervoor dat de kennis

voorzitter Sjoerd Slagter benadrukte het nog eens tijdens het

eenmaal opgedaan, ook behouden blijft?


Als eerste biedt de VO-academie een overzicht van het hele

Er valt dus veel te doen voor schoolleiders die met behulp van

Nederlandse scholingsaanbod, in eerste instantie alleen voor

deze initiatieven van hun eigen school een lerende organisatie

schoolleiders. Later volgen ook andere functiegroepen, zoals

te maken. Minister Van Bijsterveldt stak ze tijdens het eerder

teamleiders of docenten. De opleidingengids werkt als een

genoemde congres een hart onder de riem. “Ik doe niet mee met

restaurantgids: geregistreerde cursisten kunnen na afloop hun

de mensen die met dedain praten over leidinggevenden in de

beoordeling van de gevolgde leergang of cursus invullen. Ook

school. Ze zijn juist onmisbaar om de school verder te helpen.

biedt de site een ‘tool’ waarmee individuele schoolleiders kunnen

Een goede schoolleider kan leerlingen en leraren in hun kracht

nagaan welke scholingsbehoefte zij hebben.

plaatsen.”

Nog een mooi voorbeeld van investeren in kwaliteit van school leiders is de pilot ‘moreel leiderschap’ die de VO-raad onlangs

Meer weten?

samen met de Radboud Universiteit is gestart. Hierin komen

• Kijk op www.vo-academie.nl voor de opleidingencatalogus

vragen aan bod die direct terugslaan op het domein ‘Persoon van

en de zelfdiagnosetool en op www.schoolaanzet.nl.

de leider’. Zoals: wat is moreel gezag en hoe kun je dit uitoefenen

• Professionalisering van schoolleiders in het voortgezet

binnen de school? En hoe begeleid je docenten en teamleiders

onderwijs; een gedeeld referentiekader voor dialoog en

hierin? Aanleiding voor de pilot is het toenemende aantal

verbetering, van Sietske Waslander, Michiel Dückers en

incidenten waarbij docenten en schoolleiders te maken krijgen met aantasting van hun gezag of met agressie van leerlingen en ouders.

‘Je moet je sterke punten verder ontwikkelen’


Gerda van Dijk, te downloaden van www.vo-raad.nl. • Het artikel van Marlou van Beek en John West-Burnham is te lezen op www.highperformanceschools.nl.

Streefcijfers voor schoolleiders In een lerende cultuur draait het niet alleen om het leren van leerlingen, maar ook om het leren van leraren en schoolleiders. In het Bestuursakkoord staan de volgende doelen voor 2013 op een rij: • 60% van de scholen heeft bekwaamheidsdossiers voor alle leraren (100% in 2015); • 80% van de leraren heeft minimaal eens per jaar een formeel gesprek met de werkgever (100% in 2015); • 60% van de beginnende leraren is tevreden over de begeleiding (groeiend naar 80% in 2015); • de bekwaamheid van schoolleiders is toegenomen ten opzichte van de nulmeting in 2011; • alle beginnende schoolleiders zijn gestart met de basisopleiding schoolleiding (in 2015 moet 90% van de schoolleiders voldoen aan de geldende bekwaamheidseisen).

Zeven domeinen van professioneel schoolleiderschap

Starten met opbrengstgericht leidinggeven?

• Visie & Richting: een visie op leren en doceren ontwikkelen, deze delen en tot uitgangspunt maken voor alle beslissingen; • Curriculum & Instructie: optimale condities realiseren voor leren en doceren (onder andere fysieke omgeving, leermiddelen of tijdsbesteding); • Professionele ontwikkeling: individuele medewerkers stimuleren en de gelegenheid bieden zich te ontwikkelen; • Coherente organisatie: samenhang aanbrengen tussen alle beleidsterreinen binnen de organisatie; • Lerende organisatie: een proces van continue verbetering realiseren; • Strategisch omgaan met omgeving van de organisatie: deze kunnen inzetten om de organisatiedoelen te realiseren, bijvoorbeeld door ouders en overheden te mobiliseren; • Persoon van de leider: beschikken over persoonlijke eigen schappen, kennis en vaardigheden om de rol van schoolleider effectief in te kunnen vullen. De schoolleider als rolmodel heeft een open leerhouding en kan complexe problemen oplossen.

Penta Nova verzorgt erkende opleidingen voor (aankomend) onderwijsmanagement. • Oriëntatie op management • IMPULS trainingen • opleiding Middenmanagement • opleiding Schoolleider • opleiding Directeur Primair Onderwijs • Master Educational Leadership (NVAO geaccrediteerd)

Een uitgebreide toelichting vindt u in Professionalisering van schoolleiders in het voortgezet onderwijs; een gedeeld referentie kader voor dialoog en verbetering, van Sietske Waslander,

Kijk voor meer informatie en data van voorlichtings avonden in maart april en mei op www.pentanova.nl

Michiel Dückers en Gerda van Dijk, te downloaden van www.vo‑raad.nl.


Blik van buiten

Productiviteit mag geen taboe zijn Naam R prof. Marc Vermeulen (53) Achtergrond R directeur IVA in Tilburg; specialist op het gebied van de relatie tussen onderwijs, arbeidsmarkt en economie Gespreksonderwerp R arbeidsproductiviteit in het onderwijs Standpunt R het onderwijs negeert de werkelijkheid

Tekst: Emmanuel Naaijkens / Fotografie: Dirk Kreijkamp

Het Sociaal en Cultureel Planbureau

heeft de afgelopen jaren veel extra geld in het

zeer stevige kostenposten. Dan is het op zijn

heeft een geruchtmakend rapport over

onderwijs gestoken, duidelijk meer dan het

minst terecht dat je de legitimatievraag aan

de kosten van onderwijs uitgebracht.

inflatieniveau. Hebben we indicatoren dat het

sectoren in het publieke domein stelt. Is er in

Hoe definieert u arbeidsproductiviteit?

onderwijs beter is geworden? Nee! En dan

een vergrijzende samenleving nog wel genoeg

“Simpelweg is dat de hoeveelheid gewerkte

kun je tegenwerpen dat je productiviteit in

draagvlak voor uitgaven in onderwijs?

arbeid die je levert per eenheid product.

het onderwijs niet kunt meten; dat je niet

Populair gezegd: gratis rollators of gratis

Voor een koekjesfabriek kun je bij wijze van

kunt meten wat precies de input is geweest

schoolboeken?

spreken op een bierviltje berekenen wanneer

van een extra docent op het individuele leren

de koekjes te duur worden en het bedrijf over

van een leerling. Dat is ook hartstikke in

de kop gaat. In de publieke dienstverlening is

gewikkeld. Maar we stoppen extra geld in het

het lastig vast te stellen wat de opbrengst per

onderwijssysteem vanuit de gedachte dat er

eenheid product is. We zijn er altijd van uit

meer kwaliteit uit komt.”

gegaan dat je onderwijs als een investering

‘Mijn stelling is: liever één goede leraar voor veertig leerlingen, dan twee slechte leraren voor twintig’

kunt zien omdat je die terugverdient via een

Praten over productiviteit in het

hogere arbeidsproductiviteit in de economie

onderwijs is vloeken in de kerk?

Het tweede argument is de loonstijging. In

als geheel. Slimmere mensen zijn

“Het is absoluut een taboe. Ik heb het meer

de marktsector stijgt de productiviteit en dat

productiever, die verdienen hun eigen

malen aangekaart en dat werd mij niet in

maakt loonstijgingen mogelijk. Er is via de

inkomen dubbel en dwars terug. Daarom kun

dank afgenomen. Ik maak mij grote zorgen

arbeidsmarkt een koppeling van de lonen in

je zowel op individueel als collectief niveau

over de financierbaarheid van onderwijs voor

de marktsector met die in de publieke sector.

zeggen: een investering in onderwijs is géén

de lange termijn als de productiviteit niet

Als de lonen te veel uit de pas lopen, krijgen

consumptie, dus geen weggegooid geld.”

aantoonbaar verbetert.

we een lerarentekort. Maar omdat er in

Toch heeft het SCP voor flink wat

‘Ik maak me zorgen over de

beroering gezorgd. Begrijpt u dat?

financierbaarheid van het

onderwijs relatief duurder. Dat is de wet van

onderwijs’

schip. Mijn stelling is, en ik weet dat ik me

“Ik heb het rapport van het SCP goed bestudeerd. Het is naar mijn idee een keurig nette analyse, zeg ik als wetenschapper. Ik

publieke sector geen technologie is waardoor je goedkoper kunt produceren, wordt het Beaumol. Vroeg of laat keert de wal het hier niet populair mee maak, liever één goede

zou de sector willen voorhouden: ontken het

Laten we wel wezen, we gaan economisch

leraar voor veertig leerlingen, dan twee

niet, ga niet met je rug naar de werkelijkheid

door barre tijden. Er moet, om maar eens

slechte leraren voor twintig.”

staan. Ik schiet niks op met emotionele

wat te noemen, vanwege klimaatverandering

betogen van ‘onderwijs is zo belangrijk’. Kom

6 miljard naar dijkverhoging. De bevolking

met een beter verhaal als je vindt dat het niet

vergrijst, vanaf 2027 daalt de bevolkings

klopt. Wat het SCP zegt is dit. De overheid

omvang. Kort en goed, we krijgen een aantal


Een mooi theoretisch verhaal. U houdt

De thuiszorg heeft eerder ervaring

En wat doet prestatiebeloning voor de

geen rekening met de omstandigheden in

opgedaan met het meten van de

productiviteit?

de klas.

productiviteit. Dat heeft dit onderwerp

“Ik ben voor een milde vorm van prestatie

“Natuurlijk is er een verschil tussen vwo en

beladen gemaakt.

beloning. Het voorstel van de VVD is niet

de basisberoepsgerichte leerweg in het vmbo.

“In de zorgsector was het onderwerp

goed. In de commissie-Rinnooy Kan, waar ik

Maar laten we dat gesprek maar eens gaan

aanvankelijk ook taboe. Daar is de discussie

deel van uitmaakte, waren we niet voor een

voeren! In een gymnasiumklas in de boven

in het begin eenzijdig financieel-economisch

bonuscultuur op individueel niveau. Wel in de

bouw kunnen best groepen van 40 leerlingen

gevoerd, wat overigens de cijfers niet on

vorm van collegegeld voor een opleiding, of

les krijgen. Bij Grieks zitten er soms maar

zinnig maakt. Toch is er beweging gekomen,

een goed nascholingsprogramma voor een

enkele leerlingen op één docent, als je naar

er wordt nu veel onderzoek gedaan naar

team om een goed nascholingsprogramma.

arbeidsproductiviteit kijkt, is dat de killer.

technologische innovatie. Bij TNO werken ze

Dus non-materiële incentives in plaats van

We moeten los van de stelling dat je goed

aan roboticaprogramma’s voor de zorg. Ik

materiële. Het belangrijkste argument voor

onderwijs krijgt door méér leraren voor de

zie dat in het onderwijs nog niet gebeuren.”

extra beloning is dat je alle parijen binnen een school dwingt om met elkaar het gesprek

klas. En als de sector niet zelf met ideeën komt over hoe er anders gewerkt zou kunnen

Volgens cijfers van de Oeso worden

aan te gaan over wat er goed en slecht is aan

worden, dan doen anderen dat wel. Ik vind

Nederlandse docenten relatief goed

deze school, of aan iemands rol in een team.

het verbijsterend dat het nog steeds geen

betaald, maar maken ze meer uren dan

Ik wil de vrijblijvendheid uit het gesprek

issue is.”

hun collega’s in het buitenland en hebben

halen. Toen wij met de commissie-Rinnooy

ze relatief grote klassen. Misschien ligt de

Kan bezig waren, was de analyse dat slechts

productiviteit hier al op een hoger niveau?

één op de zeven scholen iets met personeels

ideeën komt over hoe er

“Maar dat wil niet zeggen dat wij maar

beleid deed; dat zal nu niet veel anders zijn.

anders gewerkt zou kunnen

achterover kunnen leunen. Je kunt arbeids

Productiviteitsverbetering is ook te bereiken

productiviteit op een aantal manieren

door het leveren van hogere kwaliteit. In het

worden, doen anderen dat

verbeteren. Met technologie, maar ook met

algemeen is het zo, dat de opleidingsniveaus

wel’

slimmer organiseren. Het lijkt erop – hoewel

(van het personeel, red.) stijgen als werk

dat nog verder uitgezocht moet worden – dat

ingewikkelder wordt. Neem de politie die

de kwaliteitssprong van Finland vooral daar

academische criminologen aantrekt, omdat

mee te maken heeft. Minder bureaucratie,

ze met slimmere boeven te maken krijgt.

een andere verhouding tussen uitvoering,

Maar in het onderwijs zie je juist een om

toezicht en controle.”

gekeerde beweging. De opleidingsniveaus

‘Als de sector niet zelf met

dalen terwijl het werk zacht gezegd niet eenvoudiger wordt. Dat is toch heel merkwaardig.”


Wie wat waar

Wie werkt waar

Agenda

STICHTInG EVAnGELISCH bIJbELGETROUW VOORTGEZET

35

OnDERWIJS / Rotterdam

Informatiemiddag invoering toelatings code vmbohavo

Jeroen Spek is de nieuwe directeur van de evangelisch Bijbelgetrouwe

Wie

school de Passie in Rotterdam. Spek werkte sinds 2005 als (senior-)

Waar Utrecht

Schoolleiders havo en vwo

teamleider (havo bovenbouw) en als plaatsvervangend directeur op het Lyceum Oudehoven in Gorinchem, onderdeel van CS De Hoven.

105

STICHTInG CARMELCOLLEGE / Hengelo

Wie

Eveline Vermeulen is benoemd tot teamleider bovenbouw vwo van het

Waar Drachten

Regio 4: Prestatiebox en opbrengstgericht werken Schoolleiders en bestuurders

lyceum De Grundel in Hengelo. Vermeulen werkte als docent klassieke talen aan Het Erasmus te Almelo. Haar benoeming gaat in per

245

Algemene ledenvergadering

1 augustus 2012.

Wie

Leden VO-raad

Waar Utrecht CHRISTELIJK VOORTGEZET OnDERWIJS ALbLASSERWAARD WEST / Papendrecht

46

bijeenkomst netwerk ambitieuze scholen

L. A. Verweij is de nieuwe directeur van christelijke scholengemeen-

Wie

Schoolleiders en bestuurders (zeer) zwakke

schap De Lage Waard in Papendrecht. Verweij is 56 jaar, vervulde eerder een directiefunctie in een middelgrote scholengemeenschap en

scholen Waar Utrecht of omgeving

was recent politiek-bestuurlijk actief als wethouder. Leen Kroos, de huidige algemeen directeur/bestuurder, zal met ingang van 1 augustus

56

Kennismakingscursus ArboscanVO

terugtreden vanwege het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd.

Wie

RI&E-medewerkers/-deskundigen

Waar Utrecht OPEnbAAR OnDERWIJS ZWOLLE En REGIO / Zwolle Caren Japenga is per 1 juni benoemd tot rector van Gymnasium

86

Celenum in Zwolle. Japenga werkt thans als rector op het H.N.

Studiedag Grenzeloze kwaliteit, lagen van verantwoordelijkheid in kwaliteitzorg

Werkmancollege te Groningen. Hiervoor werkte zij onder andere als adjunct-directeur en directeur ad-interim aan het Stedelijk Gymnasium in Leeuwarden.

Wie

Schoolleiders en bestuurders, kwaliteitscoördinatoren

Waar Breda

STICHTInG CARMELCOLLEGE / Deventer Han Nijboer wordt de nieuwe locatiedirecteur op Het Stormink in Deventer. Het Stormink is een school voor onderbouw vmbo (basis,kader en mavo), havo, atheneum en ISK. Nijboer werkt thans als locatiedirecteur op het Twents Carmelcollege te Oldenzaal, locatie Lyceumstraat. Zijn benoeming gaat in op korte termijn.

Meer informatie en inschrijven: R www.vo-raad.nl/agenda

38

Colofon VO-magazine is een uitgave van de VO-raad, de sectororganisatie van het voortgezet onderwijs. VO-magazine verschijnt 7 keer per jaar in een oplage van 4.500 exemplaren.

Redactieadres VO-raad, Postbus 8282, 3503 RG UTRECHT, T 030 232 48 00, [email protected], www.vo-raad.nl.

Advertenties Uitgeverij Recent Amsterdam, T 020 330 89 98 (Ray Aronds), www.recent.nl. Issn 1873-1163

Redactie Cindy Curré, Ingrid Janssen, Suzanne Visser (eindredactie), Linda Zeegers. Medewerkers: Truus Groenewegen, Karen van Herpen, Martijn Laman, Emmanuel Naaijkens, Marijke Nijboer, Carolien Nout, Eva van Teeseling, Jacq Zinken.

Fotograﬁe Josje Deekens (ook voorpagina), Dirk Kreijkamp, Rogier Veldman Illustraties Matthias Giesen Ontwerp OSAGE / communicatie en ontwerp, Utrecht Druk Roto Smeets GraﬁServices, Utrecht

Abonnementen Besturen en de daarbij horende scholen, die lid zijn van de VO-raad ontvangen het VO-magazine gratis. Een abonnement kost € 75,per jaar. Beëindiging van het abonnement dient schriftelijk te geschieden voor 1 juli.


2054282_Comeet_VO_April2012:2052402_Comeet_VO_206

27-03-2012

11:31

Pagina 1

ADVERTENTIE

Professionalisering financieel schoolmanagement

2012-2013

Bezuinigingen, onderwijsvernieuwingen en horizontale verantwoording stellen nieuwe eisen aan de onderwijsmanager. Om (con)rectoren, (unit)directeuren, budgethouders en MR-leden een handreiking te bieden bij het vormgeven van het financieel management organiseert Comeet de leergang onderwijsfinanciën. In deze leergang worden alle facetten van het financieel management behandeld. De leergang bestaat uit 4 modules van elk 2 cursusdagen. U kunt per module inschrijven.

Module 1: Elementaire financiële kennis 2012: dinsdag 6 en woensdag 7 november; Zalencentrum NIMAC te Ede 2012: dinsdag 27 en woensdag 28 november; Grand hotel “Wientjes” te Zwolle 2013: donderdag 24 en vrijdag 25 januari; Aristo Zalencentrum te Eindhoven (nabij station)

Module 2: Financiële kennis 2012: donderdag 6 en vrijdag 7 december; Zalencentrum NIMAC te Ede 2013: dinsdag 15 en woensdag 16 januari; Grand hotel “Wientjes” te Zwolle 2013: donderdag 14 en vrijdag 15 maart; Aristo Zalencentrum te Eindhoven (nabij station)

Module 3: Verdiepingscursus financiële kennis 2013: donderdag 17 en vrijdag 18 januari; Zalencentrum NIMAC te Ede 2013: dinsdag 12 en woensdag 13 maart; Grand hotel “Wientjes” te Zwolle 2013: dinsdag 16 en woensdag 17 april; Aristo Zalencentrum te Eindhoven (nabij station)

Module 4: Het maken van uw eigen financieel beleidsplan 2013: dinsdag 19 en woensdag 20 maart; Zalencentrum NIMAC te Ede 2013: donderdag 11 en vrijdag 12 april; Grand hotel “Wientjes” te Zwolle 2013: dinsdag 17 en woensdag 18 september; Aristo Zalencentrum te Eindhoven (nabij station) De kosten van deelname aan deze tweedaagse modules zijn e 545,00 (module 4 e 595,00 i.v.m. CD-rom) inclusief materialen, koffie/thee en lunch. Het aantal deelnemers bedraagt maximaal 30. Voor nadere informatie over deze cursussen verwijzen wij u naar onze website: www.comeet.nl Voor inschrijving en informatie kunt u zich wenden tot: Comeet, t.a.v. Els van den Heuvel, Postbus 7069, 3430 JB Nieuwegein Telefoon: 06-12509193 E-mail:[email protected]

www.comeet.nl

derdag Op don september 8 rijdag 2 kom n terug 27 en v e e ij w eren weg ein org anis in Nieu e s g a a d 2rsisten. onze cu l a r o o v

ADVERTENTIE

OSG0116 OV Magazine 2012 179,5 x 266,5. c.indd 1

22-3-12 11:03

VO magazine. Ook benoemen wat goed gaat

Recommend Documents