AUDIO
VISUEEL
Kunstzinnige synesthetische strategieën
door Myr the te Lintelo
Studiejaar ‘12/’13 25 februari 2013. Begeleiders Gregor Langfeld Laura Karreman Marijn de Langen Karin Feenstra Opleiding Bachelor Autonome Beeldende Kunst Honours Programme ArtEZ
1
Inhoudsopgave Dankwoord
3
Inleiding
3
1. Synesthesie
6
a. Nut
6
b. Is synesthesie aan te leren?
8
2.
Synesthesie en kunst
a. Het ‘feest der zinnen’ in de kunsten: synesthesie in de beeldende
kunst van eind negentiende, begin twintigste eeuw
10
b. Synesthesie in de hedendaagse beeldende kunst
14
3.
Digitale muziekvisualisering
19
10
a. Bestaande muziekvisualiserings-software bekeken; omzetting van
geluid naar beeld zonder synesthesie
b. Ingrediënten voor muziekvisualisatie; klank- en beeldaspecten
19
vergeleken
21
4.
Het ontwikkelen van een eigen strategie
25
a. Gebundelde voorkennis
25
b. Regels, methode en muziek
26
c. Luisterlijst
27
5. Tekeningen
29
6.
De tekeningen beschouwd
31
a. Ervaringen
31
b. Analyse en terugkoppeling
34
7. Conclusie
38
8. Bibliografie
41
9.
Lijst van afbeeldingen
44
10.
Bijlage: Beeldmateriaal en cd
45
2
Dankwoord
Inleiding
Graag zou ik Gregor Langfeld (Honours Programme ArtEZ) willen
Mijn motivatie voor het doen van dit onderzoek is voornamelijk
bedanken, die mij geholpen heeft met het formuleren van mijn hoofdvraag, een
persoonlijk en artistiek. Mijn interesse in verschillende kunstzinnige disciplines
avontuur op zich. Laura Karreman (Honours Programme) heeft mij begeleid
is groot, vooral die in de beeldende kunst en de muziek. Zelf studeer ik
tijdens de beginfase van dit onderzoek, bedankt hiervoor! In de tweede helft
autonome beeldende kunst (sculptuur) aan de aki ArtEZ academie voor Art &
van het onderzoek kreeg ik begeleiding van zowel Marijn de Langen via het
Design te Enschede. Dit jaar (2013) studeer ik daar af. Ik heb een fascinatie voor het fenomeen synesthesie, een gegeven dat
Honours Programme, als Karin Feenstra, via ArtEZ Fine Art Enschede. Hen wil ik ook hartelijk bedanken voor de ideeën, de kritische blik en de hulp.
ik sinds het mijn interesse heeft gewekt steeds weer tegenkom en dat ik graag wil doorgronden. Ik ben jaloers op iedereen die kleuren ziet bij klanken, vormen in de ruimte voelt bij smaak, die totaal vanzelf verschillende zintuigen aan elkaar koppelt en hierdoor op de automatische piloot een samenspel creëert tussen de zinnen. Ik ben daarin niet de enige. Dr. Jamie Ward is Senior Lecturer op de Universiteit van Sussex en expert op het gebied van synesthesie. Hij schreef in 2008 het boek ‘The Frog Who Croaked Blue: Synesthesia and the Mixing of the Senses’. Dit boek beschrijft het fenomeen synesthesie op een heldere, toegankelijke manier en geeft de lezers een blik in de wereld van synesthesie. In de inleiding schrijft Ward: “Synesthesia is a condition that many people aspire to. Many artists seek to recreate it. Many cultures induce it using ‘magical’ plants to achieve spiritual enlightenment.”1 Synesthesie is iets dat door velen wordt gezocht, om geestverruiming te bereiken. Ik wil hier meer over weten, en het liefst wil ik het aanleren, uitvinden hoe dit zelf te doen. Zelf heb ik geen duidelijke synesthetische ervaringen. Dit zou ik graag willen trainen. Hierbij gaat het mij om één bepaalde soort van synesthesie: Het ‘kleurenhoren’, of, ook wel in het Frans aangeduid 1
Ward 2008: 2.
3
als ‘audition colorée’2. Dit is een vaak voorkomende vorm van synesthesie,
drijfveer van de kunstenaar is en waarom het precies op deze manier moest.
waarbij (muzikale) geluiden in het brein van de synestheet worden omgezet
Ik creëer zelf beelden; tekeningen die deels figuratief zijn, maar ook sculpturen
naar beelden. 20% van de synestheten heeft deze vorm van synesthesie,
en foto’s. In mijn werk is de huid erg belangrijk, in de zin van de textuur ervan.
staat te lezen op de website van Sean A. Day, directeur van de American
Vaak lijkt de textuur van mijn beelden op huid, heeft bijvoorbeeld stoppels of
Synesthesia Association. De omgekeerde weg, die van visie naar geluid,
ziet er vlezig uit. Materialen die ik vaak gebruik zijn keramiek, plastics, latex,
komt veel minder vaak voor (slechts 2,5%). De meest voorkomende vorm van
verf en pur schuim. De huid en gelaagdheid van een beeld is erg belangrijk
synesthesie is de vorm waarbij letters en cijfers kleuren hebben, de ‘letter-
voor mij. Mijn beelden verwijzen vaak naar de natuur en de mens. Mijn werk
kleursynesthesie’. Dit heeft 6% van de synestheten.3 Veel synestheten hebben
gaat over het sublieme, over leven en dood, de pracht van het verschrikkelijke:
meerdere types van synesthesie. De Amerikaanse kunstenares Carrie C. Firman
the addition of strangeness to beauty.5 Zo maakte ik in 2012 onder andere een
(zie hoofdstuk 3b) ziet bijvoorbeeld kleur, vorm en beweging bij het horen
keramieken dierlijk wezen dat genadeloos wordt verorberd door een enorme
van geluiden, maar ook pijn, emotie en geur kunnen in haar beleving kleur
slangachtige vorm bestaande uit panty’s en purschuim. Uit mijn werk spreekt
hebben. Het is overigens moeilijk te bepalen hoeveel procent van de mensen
een gevoel, een sfeer, maar het laat de kijker vrij in zijn interpretatie. Het werk
überhaupt synesthesie heeft, aangezien vele mensen zich er niet van bewust
ontstaat uit een fascinatie, een afbeelding, een gevoel of een muziekstuk.
zijn dat ze het hebben. Er zijn verschillende cijfers bekend over het percentage
Ik heb verschillende instrumenten gespeeld en eindexamen gedaan in
van mensen een vorm van synesthesie hebben, die variëren tussen de één en
muziek en muziekgeschiedenis. Muziek heeft altijd een belangrijke rol in mijn
tien procent.
leven gespeeld en kan veel met me doen. Ik heb dus zowel een fascinatie
4
Sommige foto’s, schilderijen of andere beelden kunnen mij als
voor beeld, als voor muziek. Sinds een tijd probeer ik deze kunsten samen te
toeschouwer enorm raken. Kunstwerken zijn gemaakt, vervolgens losgelaten
voegen. Ik wil op zoek gaan naar mijn persoonlijke synesthetische koppeling,
in de ruimte en overgelaten aan de toeschouwer. Het fijne vind ik dat ik er zelf
connectie tussen muziek en beeld. Zo wil ik een strategie ontwikkelen, waarbij
mee aan de loop kan gaan, mijn eigen betekenis kan geven aan het beeld
ik vanuit een synesthetische ‘techniek’ beelden ga vormen bij muzikale
dat ik zie. Vaak vraag ik me af waar de beelden vandaan komen, wat de
klanken. Met ‘beelden’ bedoel ik stilstaande beelden, dus geen video’s. Ik ben daarbij op zoek naar de combinatie van het persoonlijke en het universele.
2 3 4
Campen 2010. Alle types van synesthesia zijn verzameld op de website van Sean A. Day – Day 2012. Op de website van Sean A. Day wordt een pertage van 3,7 vermeldt – Day 2012.
Aan de persoonlijke kant staat het synesthetische gevoel van omzetting van klank naar beeld. Dit is voor iedereen anders. Aan de universele kant staat
5
Quote van de Britse schrijver Walter Pater – Benson 2002: 65. 4
het verklaarbare, meer logische proces van dit omzetten. Het persoonlijke,
om te kijken welke strategieën hierbij gebruikt worden om muziek naar beeld
synesthetische wil ik op mijn eigen manier vatten in een enkel, stilstaand beeld
om te zetten. Met ‘basis’ bedoel ik niet hoe het programma is geschreven,
per muziekstuk, dat voor mij precies het beeld van dat stuk muziek weergeeft.
maar welke gegevens er (op welke manier) uit de muziek worden gebruikt
Dit beeld, in combinatie met het universele; de opgebouwde kennis over het
om beeld te vormen, en welke beelden daarbij worden gekozen. Dit werk ik
gegeven synesthesie, strategieën voor het omzetten van muziek naar beeld, en
verder uit in hoofdstuk 3b, waarin ik de verschillende aspecten of ingrediënten
de muziek- en beeld-theorie, zal leiden naar een eigen omzetting.
van een muziekstuk en een schilderij met elkaar vergelijk en zo het onderwerp
De hoofdvraag van dit onderzoek is:
synesthesie onderzoek vanuit de muziekanalytische en beeldanalytische hoek.
‘Hoe kan ik verschillende kunsthistorische en hedendaagse
Tenslotte vat ik alle informatie kort samen en gebruik deze bij het opzetten van
computertechnologische strategieën om muziek naar abstracte beelden om te
mijn eigen strategie (hoofdstuk 4). Hierin beschrijf ik mijn regels, methode en
zetten, inzetten om een eigen synesthetische toepassing te ontwikkelen?’
luisterlijst voor het omzetten van klank naar beeld. De verkregen tekeningen
Om tot een eigen, synesthetische strategie te komen doe ik eerst
en muziek bevindt zich in een aparte bijlage, die hoofdstuk 5 vormt. Hierna
onderzoek naar de betekenis en het nut van synesthesie met betrekking tot
bespreek en evalueer ik de gemaakte tekeningen door middel van het
beeldende kunst. Ook beschouw ik de mogelijkheid tot het aanleren hiervan
benoemen van ervaringen, analyse en terugkoppeling. Zo probeer ik een
in hoofdstuk 1. Vervolgens bespreek ik verschillende historische en actuele
eigen strategie te vinden. (hoofdstuk 6). Ik sluit af met de conclusie. Wat ik wil bereiken met dit onderzoek is het krijgen van zelfkennis, het
kunstenaars die synesthesie hebben of hadden, dit in hun werk gebruiken, en hier zelf over geschreven hebben. Zo probeer ik me te verhouden tot
ontrafelen van de structuur die zich aandient wanneer ik ga proberen muziek
andere kunstenaars die op een vergelijkbare manier bezig zijn (geweest)
te tekenen op mijn eigen syneshetische manier. In dit onderzoek laat ik mijn
met synesthesie. Ik probeer achter hun ‘strategie’ te komen, hoe zetten zij
zoektocht naar orde in intuïtie zien. Ik wil zoeken naar die orde, een structuur
synesthesie in bij het maken van kunst? Zo zoek ik in de kunsthistorische hoek
vinden en ontwikkelen in iets wat nu nog chaotisch en intuïtief lijkt. Voor mij
naar een antwoord op mijn hoofdvraag in hoofdstuk 2.
kan dit onderzoek nieuwe ingangen geven in het creatieve proces.
In hoofdstuk 3a bespreek ik een andere, actuele invalshoek die ik kies
Dit onderzoek is een vraagstuk naar hoe ik zelf kan creëren op een
voor het verkrijgen van kennis met betrekking tot synesthetische strategieën:
synesthetische manier, maar kan ook op andere manieren –en voor anderen
de zogenaamde ‘muziekvisualisering’, een computergestuurde manier van het
- nuttig zijn. Het vergroten van de kennis over synesthetische strategieën
omzetten van muziek naar beeld. Er is veel software die dit automatisch doet,
van verschillende (hedendaagse) kunstenaars en het op deze manier
zo zijn er bijvoorbeeld de visualisaties die je bij iTunes en Windows Media
samenbrengen daarvan, kan bijvoorbeeld aanleiding zijn tot een lezing of les
Player in kan schakelen. Ik ga op zoek naar de basis van deze programma’s,
over dit onderwerp.
5
1. Synesthesie
1a. Nut
hersenen van mensen met en zonder synesthesie? Ik heb het over synesthesie
Synesthesie (ook wel synaesthesie) is een woord dat uit het Grieks
in dit onderzoek, maar weet ook dat het gegeven nog vrij nieuw is op
komt: Syn = samen, aisthesis = gevoel.
onderzoeksgebied. Synesthesie maakt dus schakelingen, verbindingen, of wegen mogelijk
Bij synesthesie gaat het om het overvloeien van een zintuiglijke prikkel in de waarneming van een ander zintuiglijk hersengebied. Op deze
tussen verschillende zintuigen. Deze wegen waren zonder synesthesie gesloten
manier kan bijvoorbeeld de geur van eten verbonden worden met de visuele
gebleven. Synesthesie kan een verreikende eigenschap zijn, maar wordt
waarneming van een bepaalde kleur. Zo kunnen ook personen, tijdseenheden,
door sommige onderzoekers en artsen ook wel als aandoening gezien. Dit is
geuren, klanken, tactiele prikkels, gevoelens, letters en cijfers in verbinding met
echter vooral iets van eerdere tijden, tegenwoordig lijkt het een meer neutraal
elkaar komen te staan. De ervaringen van mensen met synesthesie, oftewel
verschijnsel genoemd te worden. De vraag is dan ook wat het nut is van deze
synestheten, zijn zeer persoonlijk en dus individueel verschillend, en treden
eigenschap. Wat is de toevoeging ervan of belangrijker: wat mist een mens als
onwillekeurig op.
hij deze eigenschap niet heeft? Misschien zijn synestheten de mensen van de toekomst? Dr. Hugo
Hoe komen mensen aan hun synesthesie? Waarschijnlijk heeft iedereen synesthesie als baby, maar verdwijnt dit later bij de meeste mensen.
Heyrman, Belgisch kunstenaar en synesthesie-researcher, vindt van wel.
Studies naar het brein laten namelijk zien dat er vroeg in het leven directe
Mensen met synesthesie hebben immers door de realiteit op meerdere
verbindingen bestaan tussen de auditieve en visuele gebieden van de
manieren te beleven een rijkere ervaring van deze realiteit dan andere
hersenen. De zintuigen moeten zich dan nog van elkaar differentiëren.6 Er zijn
mensen. Neuroloog Dr. Ramachandran voegt hieraan toe: “Synesthesia is
ook gevallen bekend waarin synesthesie spontaan ontstaat bij het uitvallen van een zintuig. Zo schrijft Jamie Ward dat er bewijs is voor het feit dat mensen
seven times more common among artists, novelists and poets, and creative people in general. Artists often have the ability to link unconnected domains,
die al vroeg blind zijn, de visuele gebieden in het brein activeren als reactie
have the power of metaphor and the capability of blending realities.’8
op gehoor en gevoel.7
Synestheten bezitten dus een kracht die in de kunst, en op vele andere
Op het gebied van synesthesie zijn vele vragen nog niet of niet
creatieve gebieden kan worden ingezet. Synestheten hebben vaak een beter geheugen dan mensen zonder
goed genoeg wetenschappelijk beantwoord, zoals: is synesthesie genetisch bepaald? Is synesthesie aan te leren? Wat zijn de precieze verschillen in de
6 7
Ward 2008: 39. Ward 2008: 40.
synesthesie. Zij kunnen bijvoorbeeld een kleurenreeks koppelen aan een reeks nummers, en deze zo beter onthouden. Een extreem voorbeeld hiervan
8
Heyrman 2005.
6
is bijvoorbeeld ‘The pi man’ Daniel Tammet, die in 2004 de eerste 22.514
worden bij zijn methode om een taal te leren als een verhaal gelezen. Hij geeft
nummers van pi foutloos op wist te noemen in 5 uur en 9 minuten. Naar
een voorbeeld aan de hand van het Duitse woord ‘Gelegenheit’, wat ‘kans’
eigen zeggen kon hij dit doordat de nummers in zijn hoofd veranderden in
betekent. De 2g’s vormen de grijze, stenen muren van een straat in het oude
een visueel landschap, bestaande uit verschillende kleuren en vormen. Dit
deel van een stad. De ‘l’ is een plotselinge straal van fel zonlicht die door de
landschap bestaat uit verschillende delen die hij kan oproepen. Hierbij moet
wolken breekt. De eerste drie ‘e’s’ gaan op in de achtergrond, en worden deel
gezegd worden dat Tammet autisme heeft. Autisten houden over het algemeen
van de lijnen tussen de stenen van de muur. De ‘h’ wordt een houten platform
ontzettend van orde en routine. In het geval van ‘the pi man’ maakt de
op de hoek aan het einde van de straat. De ‘n’ is een man die op dat platform
combinatie tussen autisme en synesthesie het mogelijk om zulke exceptionele
staat, en kijkt naar een publiek. De vierde ‘e’ is het staren van deze man naar
prestaties te verrichten.
de papieren van een tekst (de ‘t’) die hij gaat voordragen. Zijn wandelstok (de
9
10
Synesthesie heeft dus zijn nut als het gaat om het geheugen. Hierdoor
‘i’) staat tegen het podium. De nerveuze man gaat voor het eerst een speech houden. Het zonlicht geeft hem hoop, hij gaat zijn kans goed gebruiken.13
kan het ook helpen met het leren. ‘In learning theory it is proposed that learning processes can be supported by using different modalities: Something
Dat is een heel verhaal voor een enkel woord, maar doordat emotionele
only heard is not stored that easy as when it is seen, too (Ormrod, 2008).’
bagage, beeld, misschien geluid en geur meer betekenis aan het woord en
Als iets zowel gelezen als gezien kan worden, wordt het dus veel beter
de verschillende letters geven, zul je het –aldus Prothero - veel beter en langer
opgeslagen. Soms wordt synesthesie dan ook gebruikt als lesmethode,
onthouden. Het is een kwestie van oefening. Het gebruik van toegepaste
bijvoorbeeld voor het leren van talen. In het proefschrift van Jerrold Douglas
synesthesie bij het leren van een taal werkt niet alleen sneller dan normaal
Prothero ‘Applied Synesthesia: A Technique For Learning Languages’ (2006)
leren, maar blijft ook beter hangen in het lange termijn geheugen.
11
staat dan ook: ‘The crucial advantage of synesthesia is that (…) it greatly
Een tweede voorbeeld van een lesmethode waarin synesthesie
increases the amount of usable information associated with a word (…), each
wordt gebruikt staat centraal in het proefschrift van Winnie Wing Yi Chan.
letter becomes an actor that can be used to build up a fable.’12 De woorden
Winnie Wing Yi Chan studeerde aan The Hong Kong University of Science and Technology (HKUST) en behaalde daar haar Master of Philosophy in
9 Autisten hebben beperkte, zich herhalende stereotype patronen van gedrag. 10 Ward 2008: 110-116. 11 Mächler 2009. 12 Prothero 2006.
computerwetenschappen en engineering. In 2009 schreef ze haar proefschrift: ‘Visualizing the semantic structure in classical music works’.14 Hierin stelt ze een visualisatie van klassieke muziek voor, die de structuur van de muziek in
13 14
Prothero 2006. Chan 2009.
7
de verschillende lagen laat zien. Hierdoor krijgt de luisteraar meer inzicht in muzikale structuren, en begrijpt de ingewikkelde constructie van een muzikale
1b. Is synesthesie aan te leren?
Iedereen bezit wel een bepaald gevoel voor synesthesie, kijk
compositie beter dan als hij het leert door muziekpartituren te bestuderen met
bijvoorbeeld naar het gelijknamige stijlfiguur in de taal. ‘Synesthesie’ is
daarnaast een technisch essay.
een stijlfiguur waarbij een combinatie van de indrukken van verschillende
Synesthesie en kunst gaan hand in hand. In alle kunsten zijn
zintuigen in uitdrukkingen worden gebruikt. Synesthesie kan worden gezien
synesthetische ervaringen te vinden: De dichtkunst (bijvoorbeeld het gebruik
als een bijzondere vorm van de metafoor. We begrijpen elkaar als we het
van het stijlfiguur synesthesie), schilderkunst (schilderen van bijvoorbeeld
hebben over een warme stem, een zoete geur en een scherpe smaak, en
muziek), beeldhouwkunst en in de muziek (een gecomponeerd landschap,
gebruiken deze uitspraken vaak. En Wassily Kandinsky zegt: ‘Er is nauwelijks
en meer). De verschillende media waarmee kunst gemaakt wordt berusten
een mens te vinden die bij een felgeel de lage tonen van de bas op de piano
primair op de verschillende zintuigen (muziek – gehoor, schilderkunst – zicht,
zal aanslaan als hun equivalent, of iemand die donker kraplak met de klank
beeldhouwkunst – zicht en soms tast, reuk): ‘De inhoud van een medium is
van een sopraanstem zou willen vergelijken.’17 Al kan niet iedereen een
het voorafgaande medium’, schreef Marshall McLuhan (1911-1980) dan
kleur opnoemen bij een lage toon, er is dus een soort universeel ‘donker’
ook.
gevoel aanwezig bij het horen van een lage toon van de bas. Dit noem ik het
15
Zoals staat te lezen in een lezing van Dr. Hugo Heyrman; ‘Because
the various modes of art rest on and appeal to different senses, synesthesia
basisgevoel, iets wat iedereen bezit. Ik denk dat deze basis verder ontwikkeld
correspondences among the senses and synesthesia can point to similarities
zou moeten kunnen worden. Je zou wellicht kunnen leren deze techniek je
and analogues, as well as to metaphors or differences among the artistic
meer eigen te maken, en zo een vorm van synesthesie kunnen ontwikkelen.
forms.’
16
Het maken van associaties tussen de verschillende kunsten is dus
In juni 2012 publiceerde Olympia Colizoli, Jaap M.J. Murre en Romke
gebaseerd op het associëren tussen de verschillende zintuigen: synesthesie.
Rouw een artikel via de Universiteit van Amsterdam: ‘Pseudo-Synesthesia
Synesthesie in de kunst draagt op deze manier bij aan de interdisciplinariteit
through Reading Books with Colored Letters’. Hierin onderzochten ze
tussen de verschillende kunstvormen.
of ze bepaalde eigenschappen van synesthesie konden oproepen door proefpersonen te laten lezen in kleur. De proefpersonen werden later nog eens getest, en volgens de uitkomsten is het mogelijk om letter-kleur associaties aan te leren door in kleur te leren.18 Hier zouden lesprogramma’s bij gemaakt
15 16
Heyrman 2005. Heyrman 2005.
kunnen worden. Het nadeel aan deze methode van aanleren vind ik, dat
17 18
Kandinsky 1991: 57. Colizoli, Murre en Rouw 2012.
8
er niet gekozen kan worden voor bepaalde kleuren die ‘voor jou’ bij een
oefenen en jong te beginnen is het deze jongen, ‘RF’, gelukt om een bepaalde
bepaalde letter passen. Ik denk dat het aanleren van synesthesie bij jezelf
vorm van synesthesie te krijgen, wat enorm in zijn voordeel werkt. Hij kan nu
moet beginnen, om op die manier associaties op te roepen die zo dicht
gevoelens herkennen en daarop reageren.
mogelijk bij jezelf liggen en deze te behouden.
Zou ik – als beeldend kunstenaar (en zonder autistische afwijking) – dit ook kunnen? Een overeenkomst tussen de verschillende voorbeelden van het
Het is lastig om concrete voorbeelden te vinden van mensen die
aanleren van synesthesie die ik noemde, is de noodzakelijkheid. Allemaal
zichzelf synesthesie hebben proberen aan te leren. Ze zijn er echter wel. Zo
hadden ze het nodig (om contacten te kunnen leggen, om te kunnen zien, et
is er bijvoorbeeld een jongen (anoniem, 23 jaar en ‘RF’ genoemd) met het
cetera) Als ik het nodig heb, om mijn werk te kunnen vernieuwen, zou ik dan
Asperger syndroom, die er moeite mee heeft emoties te identificeren en te
ook een synesthetische strategie kunnen ontwikkelen?
uiten. Hij heeft zich al vroeg aangeleerd om emoties aan kleuren te koppelen en ziet nu emoties in kleuren, in de vorm van een aura.
19
Dit is onderzocht
In het volgende hoofdstuk behandel ik, om meer zicht te krijgen op de relatie tussen beeldende kunst en synesthesie, een aantal beeldend
door het team van V.S. Ramachandran, directeur van ‘The Center for Brain
kunstenaars uit het verleden, om uit te zoeken hoe zij synesthesie gebruikten in
and Cognition’ en professor aan de Universiteit van Californië, San Diego.Hij
hun werk; hoe ‘het feest der zinnen’ hun werk stuurde.
geeft les op het psychologie en neurologie departement.20 Aura’s kunnen – in zijn visie - waarschijnlijk onder synesthesie worden gerekend, als een vorm van emotie-kleur-synesthesie. Degene die het aura ziet, leeft zich in in de emoties van de ander, en zet deze emoties om tot een projectie van kleur, een aura. De jongen beweert dat de aura’s eerst blauw zijn, en van kleur veranderen zo gauw hij een emotie aan de persoon koppelt. Door verschillende kleuren letters op een achtergrond te plaatsen en daar een persoon voor te zetten, is dit getest. Wanneer de letter blauw was, reageerde de jongen twee keer zo langzaam, omdat die letters door het blauwe aura voor hem moeilijker te zien waren. Dit is het bewijs dat de jongen wel degelijk aura’s ziet. Door veel te
19 20
Thomson 2010. About V.S. Ramachandran 2012. 9
2. Synesthesie en kunst In dit hoofdstuk ga ik in op een aantal kunstenaars die synesthesie
‘Gesamtkunstwerk’ waren de visuele, auditieve en andere onderdelen op
hebben of hadden, en erover hebben geschreven. Zo benader ik synesthesie
elkaar afgestemd als een totaalervaring, als een ideaal samenspel van de
vanuit kunsthistorisch perspectief. Ik bespreek kunstenaars uit het heden en
kunsten. De term werd 1850 geïntroduceerd door de componist Richard
verleden. Deze kunstenaars zijn door mij uitgekozen op basis van het feit
Wagner, om te beschrijven hoe hij zijn opera’s wilde tonen. ‘Wagners
dat ze zelf hebben geschreven over hun synesthesie. Juist dit schrijven is
ideeën zijn voor vele kunstenaars uit verschillende disciplines een belangrijke
voor mij belangrijk, om dat ik er op die manier achter wil komen hoe zij hun
inspiratiebron om de grenzen tussen de afzonderlijke kunsten te overschrijden
synesthesie of de fascinatie hiervoor gebruiken in hun werk. Zo verkrijg ik
dan wel om de afzonderlijke kunsten (opnieuw) te integreren’.21
vergelijkingsmateriaal. Daarnaast maak ik gebruik van secundaire bronnen
De interesse in synesthesie en het samengaan van de kunsten en dus
met betrekking tot de synesthetische strategieën van deze kunstenaars. Heel
ook de zintuigen in de twintigste eeuw begon onder andere met de uitvinding
bekende kunstenaars, waarvan vermoed wordt dat ze synesthesie hebben
van het kleurenorgel, nog in de negentiende eeuw. Het begrip ‘kleurenorgel’
gehad (en dat zijn er nogal wat), maar die zelf niet over hun synesthetiscche
of Color Organ vindt men voor het eerst in een patentaanvraag van Alexander
ervaringen hebben geschreven, behandel ik alleen wanneer deze kunstenaars
Rimington, die hij in 1893 deed. Hij ontwierp een ongeveer drie meter hoog
belangrijk waren in de ontwikkeling van synesthesie in de kunsten. Dit is
kleurenorgel. Het lijkt op een gewoon orgel, waar een kast met veertien
bijvoorbeeld het geval bij Wassily Kandinsky, die wel schreef over synesthesie,
gekleurde lampen aan is toegevoegd, zie afbeelding 1.22 De kleuren van
maar waar niet van bekend is of hij het verschijnsel zelf had of niet. Ik
deze lampen konden worden geregeld met gradaties van tint, helderheid
behandel een aantal kunstenaars uit de negentiende en twintigste eeuw en een
en verzadiging23 (Het HSV model, red.24). Dit orgel is een startpunt voor de
aantal hedendaagse kunstenaars in dit hoofdstuk.
muziekvisualisatie, en daarom van belang. Het live samenvoegen van kleuren en geluiden was nog niet eerder zo klaargespeeld.
2a. Het ‘feest der zinnen’ in de kunsten: eind negentiende, begin
twintigste eeuw.
Het einde van de negentiende en begin van de twintigste eeuw is een
Muziek is een belangrijke factor in het samenvoegen van de kunsten
in het eind van de negentiende, begin twintigste eeuw, omdat ze in haar abstractie voorliep op de andere kunsten. Muziek werd in de negentiende
belangrijke historische periode voor mijn onderzoek omdat het samenbrengen van de zinnen (ofwel: de zintuigen) toen erg speelde in de kunst. Het is een periode waarin kunstenaars gaan verlangen naar eenheid, naar ‘totale kunst’. Men poogt verschillende disciplines uit de kunst (en dus ook verschillende zintuigen) samen te voegen tot één geheel. In het zogenoemde
21 22 23 24
Kattenbelt 1999: 95-116. Afb. 1 Rimington en zijn Color Organ. Campen 2001. HSV staat voor Hue, Saturation, Value en wordt gebruikt om kleuren te kunnen beschrijven. 10
Afb. 1 Het kleurenorgel van Rimmington
in hun samenhang laat zien en niet geïsoleerd. Muziek beeldt geen emoties af, maar is er een uitdrukking van, ze roept emoties op en doet ons onze eigen gevoelens heviger beleven.’26 Wachenroder vond dat alle kunsten zo zouden moeten zijn. Het persoonlijke, het gevoel, komt in de muziek beter tot zijn recht omdat muziek een taal spreekt die we in het dagelijks leven niet kennen - een abstracte taal.
Wassily Kandinsky (1866-1944, Russisch schilder en kunsttheoreticus)
Wassily Kandinsky is een zeer belangrijke schilder in onze
kunstgeschiedenis, omdat hij zoveel heeft bijgedragen aan het begin van de abstractie in de beeldende kunst. Hij heeft in 1911 het nog steeds invloedrijke boek ‘Uber das Geistige’ in die Kunst (in het Nederlands vertaald ‘Spiritualiteit en abstractie in de kunst’) geschreve. Dit boek is belangrijk in het proces van dit onderzoek. Uber das Geistige in die Kunst is het beginpunt van dit onderzoek, omdat het boek voor mij zo magisch en ongrijpbaar was. Ik wist dat het over ‘innerlijke noodzakelijkheid’ ging, en las hoe Cézanne dingen als een theekopje een ‘innerlijk leven’ geeft, door een ‘innerlijke picturale noot’ te eeuw door progressieve beeldende kunstenaars gezien als de hoogste kunstvorm.25 De muziek had zijn abstractie al bereikt, en de beeldende kunst was nog niet zo ver. De Duitse Romantische schrijver Wilhelm Heinrich Wackenroder schreef zelfs al eind achttiende eeuw dat het bijzondere van muziek is dat ze onze emoties in al hun tegenstrijdigheid en veelzijdigheid herleidt tot dezelfde ‘schone harmonieën’, dat wil zeggen, ze (deze emoties)
25
Uitert 1978: 67-75.
vormen. Dat theekopje dwong hij dan bij wijze van spreken in een vorm die ‘tot abstract klinkende, harmonie uitstralende, vaak mathematische formules wordt opgevoerd.’27 Voor mij was het boek in eerste instantie een opstapeling van vrij abstracte taal. Wassily Kandinsky heeft het in zijn boek vooral over spiritualiteit. Hierbij gebruikte hij opvallend veel termen die synesthesie doen vermoeden. In het boek worden synesthesie en het ‘kleurenhoren’ letterlijk beschreven. ‘Bepaalde kleuren kunnen ruw, stekend aandoen,
26 27
Bruinsma 1985: 115-116. Kandinsky 1911: 43,44.
11
terwijl anderen daarentegen glad, fluwelig zijn, zodat men de neiging
Kandinsky streeft ernaar te bereiken wat Schönberg in zijn composities
voelt, er met de vingers over te strijken (ultramarijn-donker, chroomoxide-
heeft bereikt, namelijk het eigen leven van de afzonderlijke stemmen in zijn
groen, kraplak).’
composities. Het doel van alle kunst is gelijk, vinden zij: Het uitdrukken van het
28
–en even verderop schrijft Kandinsky:- ‘De uitdrukking
‘Duftende Farben’ (kleuren ruiken, red.) is in het Duits algemeen bekend’.29
wezen van mens en wereld. Wat dat betreft zouden de verschillende kunsten
De overeenkomsten tussen bepaalde kleuren en het karakteristieke timbre van
dichter naar elkaar toe getrokken kunnen worden. Dit kan door middel van
bepaalde instrumenten was een belangrijk onderwerp voor Kandinsky. In
synesthesie. Beide kunstenaars hebben ‘Bühnenkompositionen’ geschreven.
Uber das Geistige in die Kunst beschrijft Kandinsky het synesthetische proces
Kandinsky schreef ‘Der Gelbe Klang’, waarin hij ‘schildert’ met de middelen
als verschillende paden die naar de ziel leiden. ‘An effect communicated to
van theater. In een Kunstschrift ‘Geestverwanten: Muziek – Beeldende kunst’ uit
the soul by one sense – for example, taste – immediately ‘sets up vibrations
1985 vond ik een stukje uit de ‘handeling’ van Der Gelbe Klang, dat het lezen
along the corresponding paths leading away from the soul to the other sensory
waard is:
organs’.’
30
Deze ‘vibraties’ komen regelmatig terug in zijn teksten, wanneer
bijvoorbeeld woorden of klanken, tenminste alleen de pure klank, een directe
‘Uit het orkest klinken enge onbestemde akkoorden. Op het toneel schuiven
druk op de ziel uitoefenen waardoor deze in een ‘objectloze trilling raakt’.
grote reuzen schijnbaar zwevend voorbij. Een groene heuvel rijst langzaam op, wordt
Wanneer deze pure klank je ziel raakt, want dat is wat hij beschrijft, raak je in
gaandeweg helwit.
31
verlichting. Daarvoor moet de klank, de vorm of de kleur zo puur mogelijk zijn, losgemaakt van alles. Dit is voor Kandinsky spiritualiteit.
Er vliegen onduidelijke wezens van links naar rechts over het podium, wier
vlucht in de muziek weerklinkt. Een grote gele bloem verschijnt midden op de heuvel.
Wassily Kandinsky heeft veel brieven geschreven met zijn tijdsgenoot
In felgekleurde, vormeloze kleren komt een groot aantal mensen op met witte bloemen
Arnold Schönberg (1874-1951). Schönberg was een Oostenrijks, Hongaars
in de hand. Ze spreken. Eerst samen, dan apart en door elkaar: ‘Die Blumen bedecken
en Amerikaans componist, voor wie Kandinsky veel bewondering had. ‘De
alles. Schliess Die Augen. Bedecken mit Unschuld Empfangniss. Offne die Augen!
schilder en de componist schrijven elkaar over muziek en beeldende kunst
Offne die Augen! Vorbei, vorbei.’ Plotseling worden alle bloemen geel. De reuzen
in het zekere vertrouwen dat ze het in wezen over hetzelfde hebben.’
fluisteren, achter op het toneel wordt een houterig koor hoorbaar. Dan hoort men
32
uit het orkest weer enkelvoudige kleuren. Over de rotsen strijkt een rood licht en ze
28 29 30 31 32
Kandinsky 1911: 56. Kandinsky 1911: 56. Vergo 2010: 175. Kandinsky 1911: 39. Bruinsma 1985: 120.
beven.’33
33
Bruinsma 1985: 122.
12
Uit deze tekst zijn verschillende op synesthesie beruste uitspraken te vinden: ‘wier vlucht in de muziek weerklinkt’, en ‘Dan hoort men uit het orkest weer enkelvoudige kleuren’. Het is onmogelijk hier precies uit te halen hoe het stuk eruit gaat zien, behalve dat het waarschijnlijk als een droom zal zijn.
Schönberg’s toneelstuk heet ‘Die Gluckliche Hand’. In zijn stuk is meer
een verhaal te herkennen dan in ‘Der Gelbe Klang’. Schonberg wil musiceren met de middelen van toneel; gebaren, beweging kleur en licht worden hier op dezelfde wijze behandeld als tonen: uit de afzonderlijke lichtwaarden en kleuren ontstaan als het ware figuren en vormen, op dezelfde manier als de vormen, figuren en motieven van de muziek. De stukken van zowel Kandinsky als Schönberg ‘trachten een indruk te geven van een aan tijd en ruimte ontworstelde geest, van eeuwigheid.’34 Ze zijn voor een moment samengebracht in een versmelting van muziek en beeldende kunst.
Wassily Kandinsky gaf zijn schilderijen namen als ‘Improvisation’,
‘Symphony’, en ‘Composition’, wat duidt op (het schilderen van) muziekstukken. In 1911 schilderde hij Impression III (Concert) 35, geïnspireerd op een concert van Schönberg. Een bijna abstract werk. ‘A work in which a large black patch recalls the lid of a concert piano, a few outlines are to be
Afb. 2 Wassily Kandinsky. Impression III (Konzert). 1911. Olieverf en tempera op doek. 77,5 x 100. Städtische Galerie im Lenbachhaus, Munich.
seen in the audience and in the orchestra, whereas a powerful “sounding”
prachtig moment tussen figuratie en abstractie, en tussen het afbeelden van wat
yellow area dominates the picture.’
36
Wat hij in dit schilderij heeft gedaan,
is heel bijzonder. Kandinsky combineert wat hij letterlijk ziet, de piano in het zwart, de vormen van de hoofden van het publiek, met wat hij hoort, het gele vlak. Kandinsky is hier op weg naar het totaal abstracte beeld. Dit is een
34 35 36
Bruinsma 1985: 119. Afb. 2 Wassil7 Kandinsky’s Impression III (Konzert). Meyer 2000.
je hebt gezien en gehoord. Een vraag die hier opkomt is of figuratie voor het ‘zien’ staat en abstractie voor het ‘horen’. In zekere zin zal dit zo zijn, omdat de muziek een abstracte kunst is en de beeldende kunst deze abstractie pas later zal bereiken. Later in zijn carrière zal Kandinsky de figuratie helemaal laten gaan.
Kandinsky gaf zijn theorieën over vorm, kleur en muziek ook door 13
aan anderen. Van 1922 tot 1933 (toen het werd opgeheven onder druk
synesthesie inzetten in hun beeldende praktijk. Deze vier zijn een aantal van
van het nazi-regime) gaf Kandinsky les aan het Bauhaus in Weimar. Hij was
de bekendste hedendaagse beeldend kunstenaars die synesthesie hebben,
daar onderdirecteur. Zijn theorieën waren vrij dwingend, en kregen pas laat
dit duidelijk gebruiken in hun werk, en daar ook over schrijven. Ik behandel
serieuze tegenstand, omdat zijn positie bijna onaantastbaar was. ‘Iedereen
ze niet allemaal even uitgebreid, en wil vooral aangeven dat er verschillende
wist dat blauw bij de cirkel behoorde, rood bij het vierkant en geel bij de
manieren zijn van het gebruiken van synesthesie in beeldend werk. De
driehoek. Ongetwijfeld was dit een mogelijkheid om syneshetische verbanden
voorbeelden die ik hieronder beschrijf, zijn voornamelijk Amerikaanse mensen.
te leggen, maar het was en is zeer zeker niet de enige mogelijkheid.’
Het zou kunnen dat dit komt omdat het begrip Artistic Research daar al langer
Kansdinsky doceerde dus synesthetische verbanden aan zijn leerlingen,
voorkomt dan in Europa. De meerderheid is vrouw, wat te verklaren is door
maar wel alsof alleen die van hem geldig waren. Er was weinig ruimte voor
het feit dat vrouwen vaker synesthesie hebben dan mannen.38 Kunstenaars
persoonlijke invulling.
als Joan Mitchell, Anne Salz, Philippa Stanton en David Hockney hebben ook
37
synesthesie.
2b. Synesthesie in de hedendaagse beeldende kunst.
In de hedendaagse kunst is het lastiger om schilders, fotografen en
beeldhouwers te vinden die synesthesie gebruiken voor hun werk. Ik haal ze
Marcia Smilack
Marcia Smilack is een Amerikaans fotografe die zich laat leiden door
erbij omdat ik me niet alleen tot de geschiedenis, maar ook tot het heden wil
haar synesthesie. Hier is ze zich jaren niet van bewust geweest. Ze hoort
verhouden. Het is niet meer nieuw om de kunsten met elkaar te combineren of
met haar ogen en ziet met haar oren. Op haar website schrijft ze over haar
om naar het abstracte te streven, maar synesthesie blijft voor vele kunstenaars
synesthetische ervaringen die ze voor haar werk gebruikt: ‘I taught myself
een inspiratiebron.
to take pictures by shooting whenever I experience a synsesthetic reaction
Ik vraag me af of hedendaagse beeldend kunstenaars die synesthesie
to what I see: if I experience a sensation of texture, motion or taste, I take
hebben deze ervaringen rechtstreeks op papier zetten in de vorm van een
the picture. If the reflection elicits the sound of cello, I shoot the picture.’39 Ze
beeld, of dat ze er misschien alleen inspiratie uit halen. Is synesthesie een
schiet alleen foto’s van reflecties in het water, dat is haar canvas, zoals ze
belangrijke factor in het uiteindelijke kunstwerk en wordt het daardoor
het zelf beschrijft. De textuur van het water en de kleuren en vormen roepen
bepaald? En; hoe zetten kunstenaars hun synesthesie in om kunst te maken?
bij Smilack synesthetische reacties op in verschillende gebieden. Voor haar is
In het onderstaande geef ik vier voorbeelden van kunstenaars die hun
synesthesie de leidraad van haar werk. Het gaat haar om het vastleggen van
37
38 39
Poling 1983: 9.
Cytowic 2002. Smilack 2013.
14
Afb. 3 Carrie C Firman’s Synesthetic Library
Afb. 4 Carrie C. Firman. Sympathy Pains
de synesthetische ervaring, voordat die weer verdwijnt.40 Carrie C. Firman
Carrie C. Firman is een Amerikaanse kunstenares die een aantal
kunstwerken heeft gemaakt die in verbinding staan met synesthesie. Ze is hiermee begonnen nadat ze haar eindwerkstuk voor het behalen van de MFA (Master of Fine Arts) heeft geschreven over synesthesie in mei 2011: ‘Synesthesia: Art as Inquiry.’ Ze gebruikt haar eigen synesthetische ervaringen, maar ook die van haar collega’s en vrienden uit de internationale synesthesie community om tot haar werk te komen. Met haar werk wil Firman een hoger doel bereiken: ‘It is my offering to support the researchers, writers, synesthetes, and other artists who are dedicated to furthering the knowledge and accurate portrayal of our gift.’41 In plaats van een persoonlijk doel, is
40 41
Synesthesia: Art and the Mind 2008: 29. Firman 2011.
het voor haar dus belangrijk dat mensen van haar werk kunnen leren, en dat ze synesthesie beter op de kaart zet. Heel handig en educatief is haar ‘synesthetic library’42, een interactieve pagina waarbij je op verschillende geluiden kan klikken. Per geluid wordt dan duidelijk hoe Firman dit ‘voor zich’ ziet, welke synesthetische ervaring ze waarbij heeft. Dit zijn losse geluiden, geen muziekstukken. Ze maakte dus een soort bibliotheek van geluiden met koppelingen naar beeld. Dit zijn heel gevarieerde geluiden, zoals bijvoorbeeld een ademhaling, scheurend papier, een galopperend paard en een
42
Afb. 3 Carrie C. Firman’s Synesthetic Library.
15
willekeurige toon op een viool.
Afb. 5 Carol Steen. Clouds Rise Up. 2004, 2005. 62,5 x 51.
Behalve deze directe vertaling heeft ze ook een jas gemaakt, de naam
van dat werk is ‘Sympathy Pains’.43 Firman heeft last van chronische pijn. Voor synestheten kan pijn kleur hebben. Aan de buitenkant van de jas zitten led-lampjes in verschillende kleuren. In de jas zitten metalen kegelvormen, elastieken en zakken rijst om de oncomfortabele ervaring door deze pijn na te bootsen. Druksensoren dimmen de lichtjes wanneer de jas strakker wordt gedragen en er dus meer pijn wordt gevoeld door de drager, alsof het licht wat bevrijding geeft aan de ervaring.44 Het idee is dat deze jas de pijn en de kleuren die daarbij horen deelt met de drager door middel van gewicht, druk en licht. Firman is een goed voorbeeld van een kunstenares die haar synesthesie inzet en gebruikt, om tot iets nieuws te komen. Carol Steen Carol Steen, geboren in 1943 is een Amerikaans schilder en beeldhouwer die zich laat inspireren door haar synesthesie. Een voorbeeld van een schilderij vond ik op een website waar haar werk op staat: ‘Clouds Rise Up’.45 ‘I call this Clouds Rise Up because this is exactly what I saw as I listened to him play his flute. Each note he played had two sounds and two colours: red and orange, which is why the two colors you see move together as one shape on the slightly metallic green surface.’46
43 44 45 46
Carol Steen heeft een boeiend stuk geschreven in ‘Synesthesia: Art
Afb. 4 Carrie C. Firman’s Sympathy Pains. Seaberg 2012. Afb. 5 Carol Steen’s Clouds Rise Up. Mcdonald 2006.
and the mind’47, een tentoonstellingscatalogus bij een tentoonstelling in het McMaster Museum of Art (Canada) in 2008, waar zij gastcurator bij was. In het artikel ‘What a Synesthete Sees: Or Why Tom Thomson Sends Me Over The Moon’ beschrijft ze onder andere hoe zij met haar synesthesie werkt.
Voordat Steen begint te schilderen brengt ze eerst een bezoek de
muziekwinkel om luistermateriaal te vinden. Carol Steen schildert de muziek die ze voor zich ziet. Ze werkt in lagen, want dat is hoe ze de muziek ziet. Het licht is vooral moeilijk af te beelden, en ook de snelheid van afbeelden is een probleem.
47
Synesthesia: Art and the Mind 2008: 17-25.
16
Ze ziet de beelden maar kort, en moet dan snel gaan schetsen
Afb. 6 Carol Steen’s Cyto
om vervolgens de vormen en kleuren vast te leggen. Bewegende vormen moeten dus gelijk worden gevangen of worden samengevoegd, volgens Carol Steen. De afmeting van het schilderij ligt aan het aantal geluiden dat ze vast wil leggen. De ondergrond van haar schilderijen is altijd zwart. De plekken waar het schilderij nog zwart is stellen de pauze tussen verschillende geluiden, fragmenten voor. Steen heeft dus een soort regels (het kopje luidt ‘How I work with Synesthesia: Problems, solutions and broken rules’, en alhoewel de ‘broken rules’ meer verwijst naar het breken van de regels van de kunstacademie, zijn er duidelijk een aantal regels te onderscheiden in het stuk) opgezet, een soort wetmatigheid ervaren voor de vertaalslag van muziek naar beeld, maar wil wel zo dicht mogelijk bij het beeld blijven dat ze heeft gezien bij het muziekstuk. Carol Steen kan niet terugkijken naar een schilderij en zeggen welke vorm ze bij welk geluid heeft gehoord. Dit is, zoals ze schrijft, omdat ze te veel ziet, en niet analytisch nadenkt bij wat ze doet. Zij, en met haar vele andere synestheten die ze ontmoet heeft, kan nooit alles wat ze in een muziekstuk heeft gezien vastleggen in een enkel schilderij.
Steen maakt ook sculpturen, zoals ‘cyto’, een beeld dat de naam van
Richard E. Cytowic representeert.48 De vormen zijn verticaal opgestapeld, omdat ze vaak vliegende, gekleurde vormen op die manier ziet verschijnen in haar ervaringen van synesthesie.49 Dit beeld is meer een ode aan haar
wil bereiken. Dit lijkt erg op het uitgangspunt van Marcia Smilack, die ook haar synesthetische ervaringen vast wil leggen.
te ‘temmen’ zodat het in een schilderij of sculptuur gevat kan worden. Ze kiest fragmenten om af te beelden in plaats van het hele muziekstuk. Dit perkt de te schilderen materie al erg in. Ook moeten er beelden worden gevangen, weggelaten en worden overschilderd.
synesthesie dan een exact beeld van het gehoorde muziekstuk of naam.
Bij Carol Steen zijn persoonlijke beelden die zij heeft gezien bij een
muziekstuk dus haar uitgangspunt. Vanuit daar werkt ze en dit is ook wat zij
48 49
Afb. 6 Carol Steen’s Cyto. Cytowic 2002.
Interessant is dat Carol Steen regels opstelt om het synesthetische beeld
Kilford
Kilford (1975-heden ) is een Engels schilder (autodidact) die in
momenteel in Londen woont en werkt. Hij ziet kleuren bij muziek, en dat is 17
Bij Kilford is de interactie met het publiek erg belangrijk. Ook wil hij dat kunst toegankelijk is voor het publiek, een heel actueel standpunt. Op zijn website kan men dan ook gratis schetsen downloaden en deze zelf uitprinten.53 Van de hedendaagse beeldend kunstenaars die ik besproken heb, hebben de meeste een werkwijze die duidt op het zo direct mogelijk hun synesthetische ervaringen op papier (of in de ruimte) te zetten. Hun inspiratie is hun synesthesie, het uiteindelijke werk is de synesthesie in combinatie met beeldende voorkeuren of regels. Carrie C Firman is hier een uitzondering op, zij heeft een meer educatieve instelling.
Het is interessant om te lezen en te onderzoeken hoe kunstenaars met
synesthesie tot een werk komen, maar het is niet mogelijk om aan de werken van deze kunstenaars (weer met uitzondering op dat van Carrie C Firman) af te zien wat hun ‘vertaalslag’ geweest is. Welke informatie uit de muziek, welke
Afb. 7 Kilford’s Deep Purple (live)
precies wat hij doet; ‘There’s no need to do it without music’.
50
Hij staat bekend
als ‘The Music Painter’. Een verschil met de hiervoor genoemde kunstenaars zijn de live schilderijen. Een voorbeeld hiervan is het schilderij gebaseerd op Hij
51
schildert ook ‘singles’, waarbij hij net als Carol Steen in de studio aan de gang gaat. Om één schilderij te maken, beluistert hij een track soms wel 600 keer.
52
Mensen kunnen liedjes aanvragen bij Kilford, die hij dan voor ze schilderij.
50 51 52
Citaat van Kilford – Smeerdijk 2008. Afb. 7 Kilford’s Deep Purple. Kilford 2012.
gevallen van deze kunstenaars niet achterkomen. Het werkproces van de verschillende kunstenaars met synesthesie is nu duidelijk, maar een duidelijk
is dat hij vaak live schildert, terwijl de muzikanten aan het spelen zijn. Dit een optreden van Deep Purple, in de Porchester Hall in Londen, 2008.
fragmenten zijn er precies op het doek afgebeeld? Daar kun je in de specifieke
beeld van de in- en output van de synesthetische vertaalslag van muziek naar beeld ontbreekt nog. Om hier toch inzicht in te krijgen, ga ik verder zoeken in de hoek van de digitale muziekvisualisatie.
In het volgende hoofdstuk bespreek ik computergestuurde
muziekvisualisatie programma’s om te onderzoeken hoe deze tot stand zijn gekomen. Ik zoek naar de ingrediënten van zo’n omzetprogramma, en ga hierbij ook op zoek in de muziek.
53
Briggs 2009.
18
3. Digitale muziekvisualisering Dit hoofdstuk gaat over computergestuurde strategieën om muziek om
de geluiden er niet in te herkennen zijn en dat de beelden niet synchroon
te zetten naar beelden, strategieën voor het omzetten van muziek naar beeld,
aan de muziek bewegen. (…) Ik vind het werk van de meeste veejays en
zonder dat hier werkelijke (menselijke) synesthesie bij komt kijken. Ik ben op
videoclips erg matig vergeleken met mijn eigen beelden. Het zelfde geldt voor
zoek gegaan naar voorbeelden van software die dit doet, en vooral naar tekst
de computerprogramma’s zoals Windows Mediaplayer die geluid in beeld om
en uitleg over het proces van het maken van zo’n programma. In de vorige
zetten. Die zijn echt slecht.’54
hoofdstukken heb ik de meer persoonlijke manier van muziekvisualisering
Er zijn verschillende soorten ‘music visualizers’, zoals dus Windows
(in de vorm van synesthesie) besproken, en hier bespreek ik een strategie
Mediaplayer. Er zijn er die een zo spectaculair mogelijke show neerzetten die
van computergestuurd omzetten die puur technisch is, en dus precies uit te
bijna niet bij de muziek past. Deze visualizers lijken namelijk bij elk muziekstuk
leggen is. Deze informatie is belangrijk, omdat ik het kan vergelijken met mijn
hetzelfde, en houden geen rekening met de muziek zelf. Zo veranderen ze
tekeningen bij muziek. Zo kan ik ze analyseren en uitvinden wat verschillende
‘random’ van kleur en reageren alleen op de hoeveelheid geluid en soms
elementen in het beeld te maken hebben met verschillende elementen uit de
het ritme (fade-out wanneer het nummer afgelopen is). Deze visualizers zijn
muziek waarop het beeld geïnspireerd is. In hoeverre geven deze informatie
er voor een leuk achtergrondbeeld. Er zijn ook Music visualizers die een
over de muziek?
meer informatieve kant op gaan, zo veel mogelijk informatie uit de muziek gebruiken. (melodielijn, volume, klankkleur, enzovoorts) Deze programma’s
3a. Bestaande muziekvisualiserings-software bekeken; omzetting van geluid naar beeld zonder synesthesie
Music Visualization is een begrip dat voorkomt in bijvoorbeeld media
player software. Uit een muziekstuk worden digitaal geanimeerde beelden geproduceerd. De beelden verschijnen vaak realtime, dus tegelijkertijd met de
proberen de muziek om te zetten naar beeld en zijn hierdoor vaak minder spectaculair dan de visualizers die puur vermaken. Ik zoek uitleg bij programma’s van het laatste soort, omdat die zo dicht mogelijk bij de muziek blijven.
‘Creating and Entertaining and Informative Music Visualization’ is een
muziek die wordt afgespeeld. Hier is veel software van te vinden. Verschillende
presentatie gegeven op de Ryerson University in Toronto, Canada. In deze
media players ondersteunen visuele effecten, onder andere de bekendste;
presentatie stellen de onderzoekers dat muziekvisualisatie vermakelijk is, maar
Windows Media Player en iTunes. Vaak is er een keuze mogelijk tussen
weinig informatief. Michael Pouris en Deborah Fels deden hier onderzoek
verschillende effecten, zodat men zelf kan bepalen welk soort animatie men wil
naar. Een meer informatieve maar ook vermakelijke visualisatie (MusicViz
zien tijdens het beluisteren van zijn/haar favoriete muziek. Voor synestheten
genaamd) zou bijvoorbeeld ook voor slechthorende mensen de muziek
zijn deze animaties vaak irritant om te zien, ze kloppen niet met hun eigen beelden. Zoals een synestheet beschrijft: ‘Wat mij het meeste irriteert, is dat
54
Campen 2005: 22.
19
duidelijker kunnen maken door het te laten zien .55
beeld dikker als het volume omhoog gaat. Het ritme en tempo kan worden
Pouris en Fels zetten duidelijk de interpretatie tegenover de vertaling.
weergegeven met zich in het tempo herhalende patronen. De X-as is voor
Iedereen heeft een ander gevoel bij een muziekstuk, en interpreteert het
het opstellen van de verschillende instrumenten, en de Z-as is het verloop
daarom anders. Hun doel is een visualisatie die voor eenieders interpretatie
in de tijd.
openstaat, en op een subjectieve maar toch ‘vermakende’ manier informatie
verbonden, zonder dat deze op enige manier verbonden zijn met het karakter
over te brengen. Ze gaan dus meer voor de droge vertaling, dan de kleurrijke
van instrument of de emoties die het oproept. Het tempo is af te leiden aan de
interpretatie, die dichtbij synesthesie in de buurt staat.
hoeveelheid activiteit in een kleine ruimte. Is het tempo hoog, dan zijn er veel
In hun voorstel hebben ze verschillende vertaalslagen gemaakt. De melodie
veranderingen in een kleine ruimte te zien. Het ritme en de basdrums worden
wordt aangegeven door verschillende pijpen. Hoge geluiden worden pijpen
getoond door een soort ringen, zie afbeelding 957. Op deze afbeelding is
hoog op de y-as, lage geluiden worden lager geplaatst. Dat is vergelijkbaar
(in stilstand) te zien hoe MusicViz ongeveer in zijn werk zou gaan. Een heel
met hoog en laag in de muzieknotatie. Ook worden de pijpen in het
55
Fels 2012. Afb. 8 De verschillende assen van de Music Viz van Pouris en Fels
56 57
56
Verschillende kleuren worden aan verschillende instrumenten
Afb. 8 De verschillende assen van MusicViz. Afb. 9 Demonstratie van de werking van MusicViz. Afb. 9 Demonstratie van de werking van de Music Viz.
20
logisch, simpel voorbeeld van een Music Visualizer die de muziek op een bijna
literatuur nodig. Ik heb gezocht in boeken over muziekanalyse, vooral in het
puur informatieve manier vertaald naar beeld.
boek ‘Algemene muziekleer’ van Ad de Visser, in boeken over
Door bovenstaande informatie ben ik tot de conclusie gekomen dat
kunstbeschouwing, in eerstepersoonsbeschrijvingen van synestheten en in de
ik hoop en denk dat mijn strategie, mijn eigen, stilstaande ‘MusicViz’, ook
strategieën behandeld in hoofdstuk 3a. Op basis van de kennis die ik hieruit
enigszins informatief zal zijn, dat er logische verbanden te leggen zijn tussen
heb opgedaan over muziekvisualisatie, muziekanalyse en beeldanalyse ga ik
de muziek en het beeld. Ik kan de informatie over de music visualizer van
de ingrediënten van een muziekstuk vergelijken met de ingrediënten, de
Pouris en Fels gebruiken om dieper in te gaan op de verschillende aspecten
beeldaspecten, van een schilderij.
van een muziekstuk in relatie tot een stilstaand beeld. Naast de informatie die ik heb verkregen over verschillende
Muziekanalyse of muzikale analyse gaat over het bestuderen van de
structuur en opbouw van muziek. Er is niet genoeg ruimte om het gehele vak
kunstenaars met synesthesie, en de kennis over music visualizers, is het handig
‘muziekanalyse’ te behandelen, maar wel om de voor mij belangrijk aspecten
om goed te kijken naar verschillende elementen uit de muziek en het beeld.
daaruit te halen. Welke informatie uit muziek heeft visualisatie nodig?
In het volgende kopje zal ik de verschillende aspecten uit de muziek gaan
Tegenover deze aspecten (als klankkleur, compositie, ritme, ..) probeer ik de
vergelijken met beeldaspecten, zodat ik een lijst op kan stellen die ik kan
ingrediënten uit een schilderij te zetten en een schema te maken, dat gaat
gebruiken voor het analyseren van de tekeningen.
helpen met het analyseren van mijn tekeningen. Dit gaat meer om het technische deel van het muziekstuk, de persoonlijke perceptie en
3b. Ingrediënten voor muziekvisualisatie; klank- en beeldaspecten
vergeleken.
Ik ben op zoek gegaan naar de verschillende ingrediënten die nuttig
gevoelswereld valt hier weer buiten.
Een muziekstuk kan worden geanalyseerd op verschillende niveaus. Je
kan alleen kijken naar de stijl van een stuk, of veel dieper gaan en je
kunnen zijn voor het visualiseren van muziek. Dat is een puur mathematische
bijvoorbeeld met de relaties tussen verschillende tonen bezighouden. Ik
benadering van het onderwerp. Ik wil verschillende aspecten of ingrediënten
behandel verschillende niveaus, maar selecteer op de aspecten die met de
van zowel muziek als beeld met elkaar koppelen, om zo een model te krijgen
beeldaspecten van een schilderij te vergelijken zijn.
waar ik op terug kan kijken wanneer ik zelf heb getekend. Dit is een uitdieping
Ik wil graag beginnen met een aantal begrippen die in beide kunsten
van het vorige kopje, waarin ik Music visualizers besprak, maar niet
sowieso al aanwezig zijn, al dan niet met een iets verschillende betekenis
ontleedde. Met de theorie van dit hoofdstuk kan ik mijn tekeningen naderhand
ervan. Ik ga verder met begrippen uit de muziek, waarbij ik een link kan
beter analyseren, omdat ik verschillende beeldelementen dan in theorie al heb
leggen tussen die uit de kunst. De uitkomsten van de vergelijking van
gekoppeld aan verschillende elementen uit de muziek. Hiervoor heb ik nieuwe
begrippen toon ik in een tabel op pagina 24.
21
Compositie is een woord dat zowel in de beeldende kunst als de
heeft kleur.62 Zonder kleur zouden we nauwelijks vormen kunnen
muziek voorkomt. Bij een compositie gaat het altijd over de ordening, of samenstelling. Componeren komt uit het Latijn en betekent samenstellen.
58
onderscheiden. In de beeldende kunst is kleur dan ook van wezenlijk belang. In de
In de muziek vinden we het begrip kleur bij klankkleur. Timbre of klankkleur
muziek is dat het ordenen van muzieknoten en thema’s in notenschrift (dit is
noemt men ‘het opmerkelijke verschijnsel dat twee even hoge, even sterke
niet het geval bij een improvisatie ), bij de beeldende kunst is compositie het
tonen zeer verschillend kunnen klinken, als ze op verschillende instrumenten
ordenen van verschillende vlakken. Een compositie is bij een schilderij gelijk
worden gespeeld’.63 Het samenspel tussen verschillende instrumenten dus.
zichtbaar, bij een muziekstuk niet, daar is het meer een synoniem voor
Verschillende instrumenten hebben verschillende kleuren, noemen ook de
muziekstuk, dan een element uit een stuk. Toch gaat het bij beide kunsten om
synestheten: ‘Patrick notices that the source of the sound mainly determines its
samenstelling, als het woord compositie valt.
color and form, ..., in Music, the instruments account for their colors.’64
59
Toon is ook een voorbeeld van een begrip dat zowel in de beeldende
kunst als de muziek voorkomt. Een toon is (in de muziek) het door ordenende krachten van binnen uit gespannen geluid.60 Anders gezegd is een toon een
Instrumenten zouden dus met kleuren in verband kunnen worden gebracht. Verschillende kleuren stellen de verschillende instrumenten voor.
De lijn geeft logischerwijs de hoogte van een toon aan, dit is duidelijk
klank. Kleuren in een schilderij hebben ook tonen, kleurtonen genoemd. Deze
te zien in een muziekpartituur. Een melodie65 is ook een lijn te noemen, een
kleurtonen liggen op een kleurcirkel, en samen met de helderheid en
melodielijn, in de opeenvolging van verschillende tonen. Daarom is het niet
verzadiging kan de precieze kleur worden aangewezen.
meer dan logisch om de toonhoogte en melodie om te zetten naar lijnen, die
61
Het begrip toon
wordt dus in beide kunsten gebruikt. Klank en kleur (allebei ‘toon’) kunnen met
zich bewegen over het vel. Hoge tonen kunnen zich letterlijk hoog op het
elkaar worden vergeleken, maar dit gaat gemakkelijker bij het begrip
papier bevinden, of hoog in de diepte gezien. Wassily Kandinsky heeft zich
klankkleur, zoals staat te lezen in de alinea hieronder. Het begrip ‘toon’ in de
ook uitgelaten over de lijn (overigens schreef hij ook een half boek over ‘de
muziek is te breed en past daarom niet bij het begrip kleurtoon, wat zich op
punt’66). Bij Kandinsky gaat het meer over de hoeken die een lijn kan maken,
een heel ander niveau bevindt.
58 59 60 61
Zonder licht zien we niks, zonder kleur evenmin. Alles wat we zien
Visser 2006: 66. Willemze 1998: 21. Willemze 1998: 18. Campen 2001.
62 63 64 65 66
Visser 2006: 100. Willemze 1998: 19. Campen 2010: 12. Een melodie ontstaat wanneer een melos (opeenvolging van verschillende tonen) zich verbindt aan een bepaalde cadans, maat, ritme. – Willemze 1998: 18. Dit boek komt origineel uit 1926 met de titel Punkt und Linie zu Fläche. – Kandinsky 1979: 23.
22
om een vorm samen te stellen. Een driehoek, bijvoorbeeld, geeft volgens
andere punt getrokken wordt, waardoor een ritmiek ontstaat. Ritme in de
Kandinsky een koud en gecontroleerd geluid, gaat over de visie, en hoort bij
muziek gaat over de verdeling van tijd, ritme in de beeldende kunst over
geel.
herhaling in de ruimte.
67
Lijn en vorm zijn onontkoombaar aan elkaar verbonden. Lijn verbind ik
echter met toonhoogte en melodie, net als bij de MusicViz uit hoofdstuk 3a. Vorm verbind ik met het totaalbeeld.
De vormleer bestudeert in de muziek de structuur van de composities.68
Thema. ‘Een bondige, duidelijk herkenbare melodie, die als
uitgangspunt voor een compositie van grotere allure dient, noemt men thema. Veel grotere composities zijn gebouwd op meer dan een thema.70 Een thema is
Er zijn vele vormen te onderscheiden in de muziek, zoals bijvoorbeeld de
de grondgedachte, hoofdgedachte, maar is in feite ook het onderwerp,
opera, het strijkkwartet, duet, canon en de fuga. In de popmuziek spreekt men
waarover men spreekt, denkt of schrijft (of waarover men iets zegt in de kunst,
over verschillende stijlen, in plaats van vormen. Een vorm is in de beeldende
red.)71 Een kunstenaar heeft een thema, bijvoorbeeld de dood, en werkt hier
kunst een gedaante, een altijd aanwezig element in het beeld. Vergeleken met
vrijwel altijd mee. ‘Variaties op een thema’, een titel die veel muziekstukken
de vormleer uit de muziek is het echter beter om de vorm op een ander niveau
dragen, gaan ook op in de beeldende kunst.
te bekijken, namelijk de vorm waarin het medium (schilderen) wordt gegoten.
Dynamiek helpt het karakter van een muziekstuk te bepalen in de vorm
Als een muziekstuk een opera als vorm heeft, heeft een schilderij bijvoorbeeld
van toonsterkte. ‘De leer der sterkteverhoudingen noemt men dynamiek.’72 Als
een landschap als vorm, of een portret. Vorm (stijl) – Vorm (compositie)
we het begrip sterkteverhoudingen bekijken in de context van de beeldende
Ritme is tot nu toe het enige tijdselement uit de muziek dat ik aan deze
kunst, zou je dit moeten vergelijken met harde en zachte kleuren en lijnen. Als
lijst toevoeg. De andere elementen zijn maat, metrum, tempo en duur. Tijd is
je tenminste uitgaat van de taal, en een zachte toon (zie het hoofdstuk ‘toon’)
over het algemeen niet van toepassing op een schilderij, maar is wel precies
dus naar een zachte kleur vertaalt. Zachte kleuren worden vaak met veel wit
het gene dat de muziek bezit, en de schilderkunst niet. ‘Ritme is het borduursel
gemengd (pastelkleuren, red.), en harde kleuren zijn intens en vaak
op het stramien van de maat. Ritme is – anders gezegd – de artistieke
ongemengd. Dit heeft te maken met de verzadiging en de intensiteit van de
bewerking van de in cadans en maat gegeven tijdsdelen.’69 Ritme gaat over
kleur.
herhaling, en dat is terug te zien in de beeldende kunst. Vaak wordt er gepraat
Dynamiek oftewel sterkte/spanningsverhoudingen kan ook op een
over het ritme in een bepaald schilderij. In de beeldende kunst gaat ritme over
andere manier worden vergeleken met beeldende aspecten, namelijk veel
het herhalen van lijnen en vormen, over het oog dat van het ene naar het
simpeler. Een hard geluid staat gelijk aan een dikke lijn, een zacht geluid aan
67 68 69
70 71 72
Kandinsky 1979: 72-75. Willemze 1998: 25. Willemze 1998: 45.
Willemze 1998: 236. Thema - Woordenboek Nederlands 1999. Willemze 1998: 233.
23
een dunne. Dynamiek in de muziek is in de praktijk het beste te vergelijken met
MUZIEKSTUK SCHILDERIJ
de actie van het tekenen; het hard of juist zacht drukken op het papier.
Compositie Compositie
De factor ‘tijd’ is een gegeven dat ik moet noemen voordat ik met mijn
Klankkleur (instrumenten) Kleur
strategie begin. Tijd is een belangrijke afscheiding tussen een tekening en een
Toonhoogte, melodie Lijn
muziekstuk. ‘Muziek, letteren en dans zijn de drie ‘grote’ dynamische kunsten.
Vorm (stijl) Vorm (compositie)
Schilderkunst, beeldhouwkunst en bouwkunst zijn de drie ‘grote’ statische
Thema (melodie en grondgedachte)
kunsten. De drie eerstgenoemde meet men in de tijd, …, de andere drie in de
Ritme (tijd) Ritme (ruimte)
ruimte.’73 Muziek heeft de uitbreiding in de tijd tot zijn beschikking, een beeld
Tijd Lengte (lijn)
de ruimte. Een beeld moet echter zo sterk zijn dat het in één keer haar kracht
Dynamiek Dikte en druk (lijn)
en inhoud moet kunnen laten zien. Welke rol speelt tijd, waar blijft de factor tijd als je het vertaalt van klank naar beeld? Je zou denken dat er dan
Thema (onderwerp)
De tabel hierboven is de uitkomst van het kleine onderzoek naar
duizenden losse schilderijtjes per nummer nodig zouden zijn. Is de afdruk van
muziek- en beeldelementen. Het is zeker geen compleet overzicht van alle
een muziekstuk een totale sfeer, of een momentopname? Iets wat ik in ieder
aspecten uit beide kunsten; Het is een selectie van de aspecten die voor mij
geval kan stellen is dat tijd met lengte te maken heeft. Dit is ook waar ik tijd
bruikbaar zijn om te vergelijken. Deze lijst is een begin voor het analyseren
aan koppel in het beeld, lengte in de vorm van lijn.
van de werken die uit mijn beeldonderzoek komen (voor die analyse, zie
De materialen waaruit een muziekstuk bestaat staat gelijk aan de
hoofdstuk 6b).
instrumenten die worden gebruikt. Zo geldt dit ook voor een (plat) beeld, dat uit vele verschillende soorten verf of ander materiaal kan bestaan. De instrumenten, het materiaal dus, heb ik eerder ingedeeld bij klankkleur, en dus kleur in een schilderij. Materiaal is een nog wat breder begrip, en kan daarom niet alleen met kleur worden vergeleken.
73
Willemze 1998: 14, 15.
24
4. Het ontwikkelen van een eigen strategie De afgelopen hoofdstukken hebben geleid naar dit deel van mijn
4a. Gebundelde voorkennis
onderzoek; het ontwikkelen van een eigen strategie om muziek naar beeld
In de vorige hoofdstukken heb ik gepoogd de kennis te verkrijgen die ik
om te zetten. Er is een dunne grens tussen synestheten en niet–synestheten.
kan gebruiken voor het uitwerken van mijn eigen strategie. Dit onderzoek heeft
Die grens ga ik proberen te overschrijden door een eigen, zo synesthetisch
interessante informatie opgeleverd. De informatie die ik heb doorgevoerd naar
mogelijke strategie op te zetten.
het schrijven van mijn strategie en de regels hiervoor vat ik hier kort samen.
Mijn eigen strategie moet niet alleen voortkomen uit ‘het gevoel’, het
‘gewoon doen’ na of tijdens het beluisteren van muziek, maar ook uit de opgebouwde kennis over het gegeven synesthesie en de muziek- en beeld-
Kunsthistorisch
theorie (lees hierover meer in hoofdstuk 4a). ‘Music Visualisation’, besproken
Kandinsky
Kandinsky’s acties, schilderijen en schrijven werken prikkelend voor mij.
in hoofdstuk 3a, is vaak een soort invuloefening, wanneer het doel van de
Het feit dat sommige van zijn schilderijen, zoals die besproken in hoofdstuk
visualizer tenminste informatief is. Het gaat daarbij om de vertaling van
2a, tussen figuratie en abstractie en tussen horen en zien in hangen, is iets
klank naar beeld, zonder dat hier menselijkheid bij komt kijken. Synesthesie
dat ik bijna zou willen nastreven. Dit zou ik willen bereiken in het werk dat
daarentegen, is een puur persoonlijk gegeven en niet te pijlen. Ik zou beide
ik los van dit onderzoek maak, maar het idee valt ook toe te passen in dit
manieren van omzetten willen inzetten bij het maken van een beeld; het
onderzoek. Het werk dat ik ga maken bij muziek zal tussen horen en zien
persoonlijke, en het informatieve. Gezien het feit dat ik een student vrije
zijn, maar ook tussen informatief en intuïtief. De manier waarop Wassily
beeldende kunst ben moet er zo een goede samenwerking tussen gevoel voor
Kandinsky schreef over spiritualiteit en synesthesie geeft voor mij het juiste
beeld en kennis kunnen ontstaan, een eigen strategie voor het omzetten van
‘gevoel’ weer voor tijdens het werken op muziek. De klanken moeten je zo
muziek naar beeld(ende kunst).
diep mogelijk raken, om er iets mee te kunnen. Ik ga proberen de muziek echt
In dit hoofdstuk beschrijf ik welke regels ik heb opgezet voor het
te voelen terwijl ik ernaar luister. Dit is het gemakkelijkst door te voeren naar
beeldend werken bij muziek, en beschrijf mijn ervaringen bij het proces van
het meditatieproces vóórdat ik begin met tekenen, en mijn instelling tijdens
het omzetten. Ook is er een luisterlijst ingevoegd bij hoofdstuk 4d, dat is een
het tekenen; het volledig focussen op de pure klank en de pure vorm. Het
lijst van muziek die ik heb uitgezocht om mee te werken.
toneelstuk dat Kandinsky schreef (‘Der Gelbe Klang’) laat mij zien dat alles als in een droom kan zijn.
Carrie C Firman
Firman is de enige hedendaags kunstenaar die ik heb gevonden die
25
haar synesthesie op een andere manier gebruikt dan het alleen ‘af te drukken’
strategie opgezet, met meer informatieve dan artistieke aspecten. Wat ik dus
op een medium. Met dit afdrukken doel ik op het alleen weer willen geven van
moet doen, is het artistieke en synesthetische toevoegen aan een strategie als
de synesthetische ervaring, zonder hierna een stap verder te gaan dan dat.
deze.
Het feit dat ze verder gaat dan dat vind ik inspirerend. Mijn idee is ook om na het tekenen verder te gaan met die tekeningen, die weer in iets anders te
Muziekanalytisch
kneden.
Vergelijking
Het vergelijken van ingrediënten van muziek en beeld was een
Carol Steen
leerzaam proces. Dit heeft mij geholpen op een rijtje te zetten welk aspect bij
Zij schreef over het ‘temmen van synesthetische ervaringen’ om deze in
het aspect in het andere medium past. Zo weet ik beter waar ik op moet letten;
het schilderij te laten passen, door het opstellen van regels. Door haar ben ik
na het tekenen en misschien tijdens het tekenen van muziek.
op het idee gekomen om ook regels op te stellen om dit te kunnen doen. Zo is het gemakkelijker om aan het werk te gaan.
4b. Regels, methode en muziek
Zoals te lezen in hoofdstuk 2b heeft Carol Steen een aantal regels
Kilford
opgesteld om de muziek op haar manier om te zetten. Ik stel ook een aantal
De schetsen die Kilford online heeft gezet zijn interessant, er zitten een
regels op om mee te werken. Deze zijn niet allemaal van tevoren genoteerd,
paar bands bij waarvan ik misschien ook nummers wil gaan tekenen. Dit is
maar ook deels onder het werken opgezet. Zo is het gemakkelijker om te
eventueel materiaal om mijn tekeningen mee te vergelijken.
beginnen met werken, omdat het beperkt in media, techniek, materiaal en werkwijze. 1. Ten eerste werk ik met tekeningen, waardoor ik de rest van de media
Muziekvisualisering
Pouris en Fels
uitsluit. Tekeningen of schetsen zijn voor mij vaak het uitgangspunt van werken,
Het voorbeeld van de MusicViz dat Pouris en Fels mij gaven was
ook als ik bijvoorbeeld een sculptuur ga maken. Daarom lijkt het mij logisch
duidelijk, en heeft mij geholpen met het opstellen van de vergelijkingen in
om te beginnen met de tekening.
het kopje over muziek- en beeldaspecten. Ook was het leerzaam om te lezen
2. Ik wil alle tekeningen beperken tot een A3 formaat.
hoe zij over hun ‘strategie’ hebben geschreven. Belangrijk is waarom je de
3. Of ik in kleur of zwart-wit werk hangt af van het muziekstuk. Alleen
strategie wil opstellen, en hoe je uitlegt wat je hebt gedaan. Ook daarvoor kan ik dit hoofdstuk als voorbeeld gebruiken. Zij hebben een enigszins droge
als ik het noodzakelijk vind, kleur ik vlakken in. 4. Ik moet om te tekenen de bestaande, soms ongeschreven regels
26
en automatismen van het maken van een kunstwerk zoveel mogelijk loslaten. Dat zijn regels als het automatisch kleur geven aan verschillende vlakken en
4c. Luisterlijst
Zoals genoemd is mijn selectie van muziek gevoelsmatig gegaan.
het vullen van het papier. Het is normaal om naar een goede compositie te
Ik heb een selectie gemaakt van muziek die ik al had en kende, en nieuwe
zoeken, nu moet ik gaan zoeken naar een compositie die past bij de muzikale
muziek gezocht. Elke keuze voor een nummer heb ik weloverwogen
compositie.
genomen, omdat ik lang niet met alle muziek wat kan. Er komen verschillende
5. Om niet afgeleid te worden door een beeld dat een ander bij
genres in voor, maar de meeste nummers zijn grotendeels instrumentaal, en
een muziekstuk geschetst heeft (of andersom), moet ik de muziek zorgvuldig
elektronisch. Op de volgende bladzijde, pagina 28, is de lijst met nummers
kiezen. Populaire muziek waarvan ik de videoclip heb gezien bijvoorbeeld,
die ik uiteindelijk gebruikt heb voor de tekeningen te zien; mijn luisterlijst. De
moet ik overslaan. Zo ook muziek waarbij overduidelijk een verstaanbaar
nummering komt overeen met de nummers van de tekeningen, die in de bijlage
verhaal gezongen wordt, omdat dit (de tekst) het beeld sterk kan beïnvloeden.
en in hoofdstuk 5 te vinden zijn. De volgorde is alfabetisch (op artiest). De
De selectie van muziek zal vooral op gevoel verlopen. De muziek moet mij
muziek staat op een cd, die bij de tekeningen achterin dit document zit.
aanspreken en op mijn verbeelding werken om er wat mee te kunnen. 6. Terwijl ik teken kijk ik naar het papier, omdat ik toch invloed wil kunnen uitoefenen op het beeld. Tijdens het tekenen merkte ik dat de voorstelling soms een landschap werd, dat ik op een bepaalde manier voor mij zag. Dan is het toch belangrijk om te kijken naar het papier. 7. Het muziekstuk mag zo vaak als nodig worden beluisterd om het juiste gevoel te creëren. Dit varieert bij de tekeningen van 6 keer beluisteren tot wel 20 keer, verdeeld over meerdere sessies.
Hetgeen ik ga ontwikkelen, zal eerder ‘toegepaste synesthesie’,
dan ‘natuurlijke’ synesthesie zijn. Ik zal waarschijnlijk geen echte synesthesie krijgen, tenzij ik het heel hard train. Zelfs dan is het te bevragen of het wel synesthesie genoemd kan worden. Wat ik wel kan doen, is de techniek van synesthesie proberen in te zetten, toe te passen op mijn werk. 27
Luisterlijst Nr. Artiest Titel Album Jaar Duur 1. Air Run Talkie Walkie 2004 4:12 2.
Massive Attack
Butterfly Caught
100th Window 2003 7:34
3.
Massive Attack
Everywhen
100th Window
2003
4.
Loreena McKennitt
The Parting Glass
The Wind That Shakes The Barley
2010
7:39
5:13
5. Muse Exogenesis: Symphony Part 1 (Overture) The Resistance 2009 4:19 6. Nightwish Taikatalvi Imaginaerium 2011 2:35 7. Nightwish Storytime Imaginaerium 2011 5:22 8. Placebo Innocence Of Sleep Pure Morning CD2 1998 3:45 9. Röyksopp The Drug Senior 2010 5:56 10. Amon Tobin Calculate Isam 2011 1:33 11. Slowdive Miranda Pygmalion 1995 4:49 12. Vangelis Movement IV El Greco 1998 6:25 13. Eddie Vedder The Wolf Into The Wild 2007 1:34 14. Within Temptation Gatekeeper Enter 1997 6:43 15 Hans Zimmer The Wheat Gladiator 2000 1:03 16 Hans Zimmer Time Inception 2010 4:35
28
5. Tekeningen Hieronder vindt u een overzicht van alle tekeningen (in detailweergave) die bij de luisterlijst horen. Achterin dit document bevinden zich de grote afdrukken van deze tekeningen. De tekeningen zijn gemaakt over een tijdsperiode van een half jaar.
5. Symphony Part 1: Overture
6. Taikatalvi
1. Run
2. Butterfly Caught
7. Storytime
8. Innocence Of Sleep
3. Everywhen
4. The Parting Glass
9. The Drug
10. Calculate 29
11. Miranda
12. Movement IV
13. The Wolf
14. Gatekeeper
15. The Wheat
16. Time 30
6. De tekeningen beschouwd
6a. Ervaringen Everywhen – Massive Attack: 7:39 (100th Window). 26 januari 2013.
In dit hoofdstuk schrijf ik de ervaringen, problemen en andere eigenaardigheden op die ik tegen ben gekomen tijdens het maken van de
Dit is een lang en gecompliceerd nummer met vele verschillende te
tekeningen. Ik analyseer nog niet, maar vertel hoe ik tot de tekeningen ben
tekenen aspecten. Ik heb me, juist omdat er teveel gebeurde, gefocust op de
gekomen.
zang, alleen de zang. Deze lijkt eentonig in zijn herhalende patroon, maar er zijn vele variaties, die ik in een soort bubbels heb weergegeven.
Run – Air: 4:12 (Talkie Walkie). 23 mei 2012.
The Parting Glass – Loreenca McKennitt: 5:13 (The Wind That Shakes
Alternatief/Ambient. De lage, steeds herhalende stem van de zangeres
The Barley). 26 januari 2013.
in dit nummer fascineert me. De ‘run run run run run run run run, go go go go go go’ lijken voor mij zich steeds verder naar de horizon uitstrekkende cirkels.
In dit nummer is vooral de zang en het vlijmschermpe en hoge geluid
Telkens springt er een bepaalde toon ‘bovenuit’, die als het ware uit de cirkel
van een fluit. De fluit vind ik belangrijker dan de zang. Hier is de tekening
komt, en licht naar beneden afbuigt, als een straaltje water uit een fontein.
meer een sfeerimpressie dan een zo precies mogelijk meegetekend geheel.
Een zeer duidelijk beeld, ook omdat het nummer niet sterk verandert over de Exogenesis: Symphony Part 1 (Overture) – Muse : 4:19 (The
gehele tijd dat het duurt.
Resistance). 10 januari 2013. De tekening die ik bij dit symfonische nummer van de rockband Muse
Butterfly Caught – Massive Attack: 7:34 (100th Window). 26 januari
2013.
heb gemaakt lijkt nogal op een grafiek. Het loopje dat de viool maakt in het
Bij dit nummer heb ik een beetje vals gespeeld, omdat ik de videoclip
grootste deel van het nummer, is wat die grafiek vormt, samen met de zang
van dit muziekstuk vaak gezien heb. Toen ik het nummer echter voor dit
en de gitaren. Het is een nogal chaotische grafiek, omdat ik het moeilijk te
onderzoek beluisterde hinderde dit mij niet. Voor mij speelde dit nummer zich
volgen vond. Alles loopt door elkaar heen. Dit is de enige tekening waarbij ik
af als op een notenbalk, van de linker naar de rechterzijde van het vel papier.
heb geprobeerd zoveel mogelijk instrumenten te volgen en de lijn ervan af te
‘Butterfly Caught’ is een elektronisch nummer, waar een onheilspellende sfeer
beelden.
over hangt. De zang, die moeilijk te verstaan is, speelt zich onder in het vel Taikatalvi – Nightwish: 2:35 (Imagiaerium). 10 mei 2012.
af, als een soort slijmerig groeiend wezen, dat zich steeds verder naar rechts ontwikkelt, terwijl de beat het wezen klein houdt door er omheen te ‘pinnen’.
Dit nummer begint heel rustig, met een sterk melodisch karakter. Ik 31
vond het visueel sterk lijken op Gatekeeper van Within Temptation (later in dit hoofdstuk beschreven), maar dan de iets afgezwakte en mooiere versie
The Drug – Royksopp: 5:56 (Senior). 10 januari 2013.
Dit nummer is elektronisch, en heeft iets weg van ‘Run’ van Air qua
ervan. Een man zingt een Finse tekst, maar de zang heb ik genegeerd. Voor
tekening. De melodielijn zijn voor mij druppels, die met elke slag vallen.
de tekening begint het nummer pas na de eerste minuut. Hier stel ik me een
Dit heb ik getekend als waterdruppels, die in verschillende stadia op een
droomlandschap voor, en zodra de drum zijn intrede doet, vallen er ronde
wateroppervlak vallen. Tijdens het luisteren van dit nummer had ik voor het
palen in het water-landschap.
eerst het idee dat de tekening kleur zou moeten bevatten. De beat, die zich pas na meer dan een minuut in het nummer introduceert, kwam heel duidelijk
Storytime – Nightwish: 5:22 (Imaginaerium). 10 mei 2012.
in groene strepen vanuit de linker onderhoek.
Dit nummer valt onder de noemer symphonic power-metal. De titel zegt
het al; het vertelt een verhaal. De zang heb ik zoveel mogelijk genegeerd, het ging me hier vooral om het ritme. Ik stelde me voor (of ‘zag’ voor me) dat het
Calculate – Amon Tobin: 1:33 (Isam). 26 januari 2013.
Amon Tobin maakt heel experimentele muziek, die zich aan veel regels
bestond uit verschillende vierkanten die op elkaar werden gestapeld naar mate
niet houdt. Calculate is een nummer dat voor mij uit bewegende vormen
het nummer vorderde. Het ritme werd steeds sterker en meer staccato, daar
bestaat. De puntige driehoeken (de melodie) zijn het hele nummer aanwezig
werden de vierkanten ook steeds kleiner en klommen samen de lucht in, waar
en vliegen rond. Af en toe komt een een doordringende vorm doorheen,
het koor het overnam en de vierkanten verbrokkelden.
die zich door de ruimte piercet. Bij abstracte nummers is het misschien gemakkelijker om vormen te zien.
Innocence Of Sleep – Placebo: 3:45 (Pure Morning CD2). 26 januari 2013.
Dit is een heel rustig, dromerig en instrumentaal nummer van Placebo.
Miranda – Slowdive: 4:49 (Pygmalion). 23 mei 2012.
Het genre van deze band wordt aangegeven als ‘dream’. Het nummer
De gitaar die het ritme houdt verandert voor mij in platte bolletjes, die zich net
doet mij inderdaad denken aan een droom, en aan een soort staat van zijn.
als bij het nummer ‘Butterfly Caught’ van links naar rechts ontwikkelen als op
Ik vind het nummer een verhaal vertellen, een scene. Het is mistig, en in die
een partituur. De opbouw van het nummer is heel regelmatig, en bij alles wat
mist beweegt een groep (mensen, wezens?) zich voort, ze zijn op reis. Het
er gebeurt heb ik wat getekend. Het extra gitaarspel ontwikkelt zich vanuit het
gitaarspel en de hoge vrouwenstem weven de lijn van mist door de groep
basisritme.
heen. De mist wordt gevormd door een horizontaal lijnenspel, door mijn pen getrokken in een soort meditatieve toestand. Bij elke eerste lage toon van het basloopje van de gitaar gaat de lijn de bocht om, en keert hij van richting.
32
Ik heb dit nummer meerdere keren moeten tekenen, voordat het resultaat als gewenst was.
Het is onmogelijk om niet na te denken over wat ik teken. Elke keer dat
het koor weer in het nummer voorkwam, ging ik automatisch verder met die lijnen in de lucht. Zo is het mogelijk een soort vertaalslag te maken, aangezien
Movement IV – Vangelis: 6:25 (El Greco). 10 januari 2013.
de lijn blijkbaar bij dat koor in dat lied past. Uiteindelijk ontstaat er in deze
In dit nummer heb ik de zang gevolgd, op de meest letterlijke manier.
tekening heel duidelijk een scene voor mij. Er is een soort meer, daar komen
Ik probeerde de toonhoogte bij te houden waardoor er een soort grillige,
stukjes riet of gras uit naar boven, en ook boven dit meer zweven die stukjes.
afgeronde vormen zijn ontstaan. Ik vond het moeilijk om de vormen los te
In het meer staan een stuk of vier dikke, vierkante palen, die hoog omhoog
laten, om ze volledig over te geven aan de muziek.
reiken. Bovenin het vel is de lucht te zien, die bestaat uit gesponnen draden, dikke die ondersteund worden door dunnere draden. Deze zijn vergroeid met
The Wolf – Eddie Vedder: 1:34 (Into The Wild). 10 januari 2013.
de palen die in het ‘water’ staan. Is het toevallig dat het beeld van dit nummer
Dit is een nummer dat puur bestaat uit de stem van Eddie Vedder (maar
zoveel lijkt op het beeld van een nummer van een band dat in hetzelfde genre
zonder een tekst te zingen) en aanhoudende klanken van een orgel. Het is een
speelt?
heel indringend nummer. Het orgel is bijna snijdend en erg aanwezig, en heb The Wheat – Hans Zimmer: 1:03 (Gladiator). 26 januari 2013.
ik vertaald naar een massieve balk onderin het vel. De vocalen heb proberen te volgen (zie Movement IV – Vangelis) en dit resulteerde in een soort berg boven de balk van het orgel.
Dit is weer (evenals ‘Time’ van Hans Zimmer) filmmuziek, maar deze
film heb ik nooit gezien. Dit nummer heeft iets landschappelijks voor mij. Het nummer is heel kort en minimaal. Het meest aanwezige instrument is de zang,
Gatekeeper - Within Temptation: 6:43 (Enter). 17 mei 2012.
die een melodie neuriet. Op het eind lijkt het nummer spannend te worden en
Dit nummer heb ik gekozen omdat ik al eerder heb gepoogd om
komen er drums bij, het landschap wordt intenser. Dan houdt het echter op en
een (driedimensionaal) werk te maken op dit nummer, zo’n 5 jaar geleden.
is het nummer afgelopen.
Ik ken het nummer dus al goed. Het bestaat uit verschillende delen, die ik niet allemaal heb kunnen te gebruiken omdat het er teveel waren. Ik heb
Time – Hans Zimmer: 4:35 (Inception). 26 januari 2013.
sommige delen vertaald naar palen in het water bij een sterkte drum, lijnen
Dit is een prachtig nummer, het bouwt enorm de spanning op. Het is
in de lucht bij de zangmelodie van het koor, enzovoorts. De hoofdzang heb
filmmuziek, en hoort dus waarschijnlijk bij een bepaalde scene. Misschien is
ik genegeerd, zo ook het grootste deel van het tweede deel van het lied. De
het daarom dat ik er ook een soort scene in zie terwijl ik ernaar luister. ‘Time’
instrumentale introductie is het meest belangrijk.
heeft voor mij te maken met het opbouwen van iets, misschien een toren. Elke
33
crescendo van geluid valt er een soort vierkante doek naar beneden, en samen
Ik ga niet alle tekeningen apart bespreken, omdat het interessanter
met de andere doeken bouwt die een toren die steeds hoger wordt naarmate
is ze in te delen in verschillende hoofdstukken of aspecten, en ze vanuit dat
het nummer vordert. Het nummer voelt als een voorbereiding op iets, een
hoofdstuk te bespreken. Deze hoofdstukken zijn de muziek- en beeldaspecten
evenement.
die ik in hoofdstuk 3b besprak. Wanneer ik in het algemeen naar de tekeningen kijk, valt het op dat er
Wat mij opviel tijdens het tekenen is dat ik nooit compleet kan zijn, dat
bijna geen kleur te zien is, dat de composities voornamelijk horizontaal zijn en
er altijd instrumenten of hele delen van het muziekstuk weg worden gelaten.
dat er veel witruimte op het papier is overgelaten. De lijn is dominant, en de
Dit geldt voor bijna alle tekeningen. Ik begin te begrijpen wat beeldend
vormen zijn veelal abstract en organisch.
kunstenaars missen in hun werk, wat in de muziek wel te vinden is (kinetische kunst, performance art, videokunst en andere tijdsgebonden beeldende kunsten
Graag wil ik beginnen met het benoemen van een structuur die me is
niet meegerekend). Je kunt nooit echt meemaken dat die paal (zie Within
opgevallen na het vorige hoofdstuk over ervaringen te hebben geschreven: Er
Temptation/Nightwish) met grootste snelheid en drama, meedogenloos in het
zijn vier verschillende soorten tekeningen te onderscheiden in de selectie die ik
water wordt gestampt. Het enige dat zichtbaar blijft is het gevolg daarvan: een
voor dit onderzoek heb gemaakt:
reusachtige paal in het water, waarvan je je misschien niet eens afvraagt hoe die daar is gekomen. Terwijl dat erg belangrijk was. Dit hoeft echter niet te worden gezien als een tekortkoming. Feit is
- De partituur: Bij een aantal tekeningen heb ik het verloop van het muziekstuk in de tijd proberen te volgen en vatten in beeld, en dit als een partituur proberen op te lossen: van links naar rechts en van boven naar
dat een muziekstuk niet volledig kan worden omgezet (op een synesthetische
beneden. Bij The Wolf, Symphony Part 1: Overture, The Parting Glass, The
manier) naar een beeld dat op één A3 moet passen. Feit is ook dat er iets
Wheat, Everywhen, Innocence Of Sleep en Butterfly Caught is dit het geval.
nieuws ontstaat bij elk muziekstuk; tekeningen die op zichzelf staan en verder ontwikkeld kunnen worden.
- De scène: Andere muziekstukken heb ik uitgewerkt in een scène, omdat ik het nummer ervoer als een gebeurtenis. Hierbij ging het minder om technische, droge aspecten uit het muziekstuk, en des te meer om het gevoel
6b. Analyse en terugkoppeling
en sfeer die het stuk oproept. Voorbeelden van scènes in mijn tekeningen zijn
In dit hoofdstuk bekijk ik de tekeningen, probeer deze te analyseren
Gatekeeper, Miranda, Taikatalvi, Calculate, Butterfly Caught en Time; bij bijna
en koppel dit terug naar de theorie die ik in hoofdstuk 3 heb besproken. Ik probeer te achterhalen wat uit welk nummer belangrijk was om de muziek te visualiseren.
de helft van de tekeningen is dus een scène afgebeeld. - De extractie: De tekeningen waarbij ik alleen op de zang heb gelet, of juist alleen op bijvoorbeeld de viool, noem ik extracties. Dit is het geval bij de
34
Ik denk dat de stijl van de tekening veel te maken heeft met de stijl van
volgende tekeningen: Movement IV, Storytime en Everywhen. - Het landschap: Dit soort tekening heeft te maken met de partituur en
tekenen en uitbeelden die ik normaal heb, bij het maken van mijn werk. Het
met de scène. The Wolf, Gatekeeper, Symphony Part 1: Overture, Taikatalvi,
landschappelijke, dat in veel van de tekeningen voorkomt, gebruik ik ook vaak
The Parting Glass, Innocence Of Sleep en Run Hebben een landschappelijk
in mijn werk, voornamelijk in tekeningen. Natuurlijk is de stijl van de tekening
uiterlijk. Dit is vaak ontstaan door de zang te volgen als in een partituur.
te koppelen aan het thema of de stijl van de kunstenaar, maar deze tekeningen
Deze vormt vaak een soort berg, dit is een logisch gevolg op het bestaan van
zijn zeer op de muziek gericht gemaakt, en de gebruikelijke thematiek zoveel
hoogteverschillen binnen een zangpartij.
mogelijk losgelaten. Het thema van de kunstenaar, de grondgedachte, heeft hier dus weinig mee te maken, omdat het uitgangspunt van dit werk de muziek
Deze indeling in verschillende soorten tekeningen is een verwijzing
is, en niks anders. Als ik van meerdere stukken van één componist of band
naar vorm of stijl. De vormleer van de muziek, het bestuderen van de
tekeningen had gemaakt, was er waarschijnlijk wel sprake geweest van
structuur van composities, heb ik hier toegepast op tekeningen, alsof het
‘variaties op een thema’; het thema van de componist in combinatie met de stijl
composities zijn. Vergeleken met de vorm waarin het medium wordt gegoten,
van de kunstenaar.
mijn beschrijving van vorm in de beeldende kunst vergeleken met vorm Tijd is moeilijk te vangen, zoals te verwachten viel. In de tekeningen
in de muziek, is de indeling hierboven meer op structuur gericht dan mijn beschrijving.. De nummers die ik voor de tekeningen heb gebruikt zijn vooral
(vooral in de ‘partituren’) staat tijd gelijk aan lengte, en voert hij van links naar
experimenteel en rock-achtig, met genres als ‘ambient’, ‘dream’ en ‘symphonic
rechts. Dit is niet meer dan logisch gezien het westerse schrift. Wat tijd betreft
rock’. De vraag is of de gekozen stijl past bij het type tekening (landschap,
kun je tekeningen als bijvoorbeeld The Wheat, Everywhen en Innocence Of
scene, etc). De tekeningen kunnen vaak over meerdere types of stijlen verdeeld
Sleep zien als een experimentele invulling van één enkele notenbalk zonder
worden zoals ik hierboven heb aangegeven, en hierdoor is het lastig ze te
lijnen, waarin het gehele nummer weergegeven wordt. In andere tekeningen,
koppelen aan een muziekstijl, ook omdat ik veel verschillende genres of stijlen
zoals bijvoorbeeld Miranda is de tijd verdwenen; de tekening is tijdloos
heb gekozen. Er zijn niet genoeg verschillen en overeenkomsten tussen de
geworden. Bij Miranda is de gehele loop van het nummer samengevat in een
verschillende stijlen van muziek en de stijlen van de tekeningen die hierbij
sfeer.
horen, om muziekgenres en tekenstijlen aan elkaar te gaan koppelen. Hiervoor zijn ook simpelweg niet genoeg tekeningen gemaakt.
De lijn is misschien wel het belangrijkste aspect uit de tekeningen. Veel van de werken bestaan uit lijnen en stippen. De lijn neemt soms een vorm aan, maar is vaak ook de belichaming van de melodielijn uit het muziekstuk. Dat is te zien bij bijvoorbeeld The Wolf, waar de lijn boven het vlak de melodie van
35
de zang voorstelt. In The Parting Glass verdwijnen de verticale dunne lijnen die het snerpende geluid van een hoge fluit voorstellen letterlijk de hoogte in. In plaats van verschillende kleuren zijn in sommige tekeningen de
draai aan. De dynamiek in de muziek uitte zich vooral in de grootte van vormen in het beeld, en niet zozeer in de druk op het potlood. Ik verwachtte dat
verschillende instrumenten aan de vorm te herkennen. In bijvoorbeeld The
dynamiek in de muziek in de praktijk het best te vergelijken zou zijn met de
Wheat bestaat de zang uit losse lijntjes, het stukje gitaar is vertaald naar een
actie van het tekenen; het hard of juist zacht drukken op het papier. Dynamiek
zigzaggend lijntje, en de drum die er op het laatst bij komt uit zich in cirkeltjes
heeft in geen van de tekeningen een overheersende rol gespeeld, maar is
verbonden aan de zanglijntjes. Een stip of cirkel staat in mijn tekeningen vaak
in Gatekeeper, Taikatalvi en The Wolf toch duidelijk aanwezig. Gatekeeper
voor de drum, omdat het staccato tonen zijn. Hierdoor kunnen ze bijna geen
en Taikatalvi zijn goed om te vergelijken, op basis van dynamiek. Zoals ik
lijnen worden. De enige keer wanneer deze drum kleur heeft, is in de tekening
noemde in hoofdstuk 3a, is Gatekeeper visueel de meer pittige versie van
The Drug, waarin hij duidelijk van linksonder komt, een felgroene kleur heeft,
Taikatalivi. De ‘palen’ die in beide tekeningen naar beneden vallen, zijn
en uit strepen in plaats van cirkels of stippen bestaat.
bij Gatekeeper veel dikker, vierkant, groter in vorm en in getal, terwijl ze
Een belangrijk gemis in de meeste van de tekeningen is de
bij Taikatalvi rond en dun zijn, en niet zoveel schade aanrichten. In beide
aanwezigheid van kleur. Dit is te verklaren door het feit dat ik die niet duidelijk
nummers speelt de zang een grote rol, en begint de ‘actie’ pas wanneer
genoeg ‘zag’, waardoor het niet strikt noodzakelijk was kleur toe te voegen.
het lange intro voorbij is. Wie de nummers beluistert, zal echter merken dat
Het zou goed kunnen dat, omdat er wel kleur verscheen bij de tekeningen
Gatekeeper een veel ruiger, harder nummer is dan Taikatalvi. Daarom is de
Gatekeeper en The Drug, dit aspect met training te maken heeft en dat er,
tekening Taikatalvi ook veel liefelijker dan Gatekeeper.
naarmate ik vaker teken op muziek, vaker kleuren zouden kunnen verschijnen.
The Wolf is de enige tekening die een massief, geometrisch vlak
Kleur geeft vaak extra toevoeging aan een beeld, maar ik heb mezelf niet in
bevat. Deze balk staat voor de het zeer aanwezige loopje van het orgel in
de verleiding willen brengen ‘zomaar’ kleur toe te voegen aan een tekening.
dit muziekstuk. Het is niet zo dat dit orgel tijdens het nummer qua dynamiek
Ritme in de vorm van herhalingen in de ruimte kwamen regelmatig
verandert, maar voor mij kwam het heel hard en vooral heel aanwezig over.
voor, bijvoorbeeld in de tekeningen Run en The Drug. Het ritme in de
Dynamiek kan zich dus uiten in de grootte van de vorm, en de invulling
tekeningen is echter niet echt een strak ritme te noemen. De tekening Storytime
hiervan.
gaat alleen over het ritme en de opbouw hiervan, maar ook hierbij is het
Na de beeld- en klankaspecten opnieuw te hebben besproken aan de
niet de precieze nabootsing van het ritme zelf. Het is meer de invloed van
hand van de gemaakte tekeningen, is het mogelijk om de aspecten opnieuw
het ritme op het verbeeldingsvermogen. Als het ritme voor mij belangrijk of
schematisch naast elkaar te zetten; mijn toepassing.
toonaangevend is in een muziekstuk, gebruik ik dit maar geef er mijn eigen
36
MUZIEK TEKENING Stijl
Stijl + handtekening kunstenaar
Klankkleur (klank)vorm Melodie, toonhoogte
Lijn
Tijd Breedte Ritme (tijd)
Willekeurige herhaling
Dynamiek
Grootte en verzadiging
Bovenstaande tabel is een beknopte weergave van hoe ik verschillende aspecten uit de muziek na het tekenen zou koppelen aan beeldaspecten uit mijn tekeningen. Dit is een algemeen schema, omdat de tekeningen erg verschillend zijn qua uitgangspunt (de verschillende soorten tekeningen die ik in het begin van dit hoofdstuk benoemde). De overkoepelende aspecten zijn hierboven weergegeven. Graag zou ik de tekeningen willen testen, erachter komen of ik na een lange tijd nog steeds hetzelfde teken bij de muziekstukken. Nadat de tekeningen echter een grondige analyse achter de rug hadden, kan ik ze dromen. Het is dus verstandig om hier zeker een paar maanden mee te wachten.
37
7. Conclusie ‘Hoe kan ik verschillende kunsthistorische en hedendaagse
Om erachter te komen hoe hedendaags kunstenaars synesthesie gebruiken in
computertechnologische strategieën om muziek naar abstracte beelden om
hun kunstpraktijk, besprak ik onder andere Carrie C. Firman en Carol Steen.
te zetten, inzetten om een eigen synesthetische toepassing te ontwikkelen?’
Firman gebruikt haar synesthesie en die van anderen in kunstwerken, en streeft
Met deze vraag begon ik dit onderzoek. Mijn fascinatie voor synesthesie
hierbij naar een artistiek maar ook educatief doel. In tegenstelling tot Carol
(een eigenschap die ik zelf niet bezit) is hiervoor het uitgangspunt geweest.
Steen en vele andere kunstenaars, die letterlijk de synesthetische beelden in
Het doel was een strategie te ontwikkelen om het ‘kleurenhoren’ aan te leren
hun hoofd op papier zetten, vormt Steen dit om in iets nieuws. Zo maakte ze
door theoretisch en beeldend onderzoek, of dit in ieder geval te proberen.
een verzwaarde jas die de drager laat voelen en zien hoe het is om chronische
Hieronder beschrijf ik de weg naar het antwoord op deze vraag, het antwoord
pijn te hebben. Eenzelfde doel, méér dan alleen synesthesie ‘afdrukken’, wil ik
zelf, en de vragen die dit antwoord weer oproept.
nastreven. Dit proces, het verdergaan met de tekeningen die ik heb gemaakt,
De mogelijkheid om spontaan synesthesie te krijgen lijkt klein. Synesthesie is een waarschijnlijk aangeboren eigenschap, en voorbeelden
is op het moment van schrijven al in gang gezet. Omdat het verschijnsel synesthesie zeer persoonlijk is, en ik ook
van mensen die het zichzelf hebben aangeleerd zijn beperkt. Er zijn echter
vanuit een meer objectieve kant wilde kijken heb ik ook de technische,
wel argumenten voor het nut van synesthesie op te noemen. Het goede
computergestuurde manier van muziek omzetten naar beeld onderzocht:
geheugen, de creatieve kracht die synestheten over het algemeen bezitten
De Music Visualizers. Veel Music Visualizers zijn er alleen voor het
en de mogelijkheid voor het gebruiken van synesthesie voor lesprogramma’s
achtergrondbeeld, maar er zijn er ook die een meer informatieve functie
voor onder andere talen en muziek zijn hier voorbeelden van. Bovendien is
hebben, zoals bijvoorbeeld de MusicViz, software die speciaal ontwikkeld is
het maken van associaties tussen de verschillende kunsten gebaseerd op het
voor slechthorende en dove mensen. In deze Music Visualizer geven pijpen
associëren tussen de verschillende zintuigen: synesthesie is belangrijk voor de
in verschillende kleuren het verloop van tijd, de toonhoogte, verschillende
eenheid van de kunsten.
instrumenten en het volume aan. Hierop verdergaand heb ik een aantal
Aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw
aspecten uit de muziek gekoppeld aan beeldaspecten. Zo zet ik kleur
vierde het samenbrengen van de zinnen hoogtij in de beeldende kunst. Het
tegenover klankkleur, lijn tegenover toonhoogte en melodie, ritme in de ruimte
gesamtkunstwerk is een begrip uit die tijd. Wassily Kandinsky schreef in 1911
tegenover ritme in de tijd en dikte en druk tegenover dynamiek. Dit heb
over het spirituele in de kunst, waarin hij synesthesie beschrijft als verschillende
gedaan als voorbereiding op de analyse of bespreking van de tekeningen die
paden die naar de ziel leiden, en zich als vibraties naar andere zintuigen
ik zou gaan maken.
begeven. De schilderijen die Kandinsky maakte rond 1911 hingen tussen het abstracte en het figuratieve in, en zo ook tussen het geziene en het gehoorde.
38
Ik heb verschillende manieren, methoden onderzocht die mogelijkheden
over de muziek en de instrumenten. Ik wist echter, dat mijn tekeningen dan
bieden voor het omzetten van muziek naar abstracte beeld(ende kunst).
minder authentiek zouden worden dan wanneer ik het zonder deze informatie
De vraag was hoe ik die strategieën zou kunnen inzetten om een eigen
zou moeten doen. De persoonlijke interpretatie mocht niet vergeten worden. Ik denk niet dat ik synesthesie heb ontwikkeld tijdens het doen van dit
synesthetische toepassing te ontwikkelen. Ik heb handelswijzen van anderen ingezet als steunpilaren voor mijn eigen strategie. Voordat ik met het beeldend
onderzoek. Ik zie niet constant en onwillekeurig beelden wanneer ik naar een
onderzoek begon, wist ik al veel over beeldend kunstenaars met synesthesie
muziekstuk luister. Wat ik nu echter wel kan, is me heel diep concentreren op
en zo wist ik beter hoe ik het aan moest pakken: Met veel gevoel en geduld.
bepaalde muziek, en daar beelden bij zien. Dit kan ik niet altijd, en deze beel-
De computergestuurde strategieën en de muziek- en beeldanalyse hebben mij
den zijn niet altijd bruikbaar of duidelijk. Ik moet erg veel moeite doen om een
geholpen met het benoemen wat ik heb gedaan, zodat ik –zoals ik wilde- orde
beetje te kunnen voelen van wat het is om synestheet te zijn.
kon scheppen in de chaos. Die orde gaat tot op een zekere hoogte. Ik heb
Een voordeel, van het nog niet zo goed zijn in synesthesie (ik zeg nog,
lang niet bij elke tekening uit kunnen leggen waarom een bepaalde lijn er
omdat ik wel degelijk denk dat er een ontwikkeling te bespeuren is), is dat ik
stond.
met het beeld alle kanten op kan, zonder dat dit niet klopt. Ik kan een beeld Ik heb verschillende regels opgesteld om het tekenen op muziek en de
analyse te vergemakkelijken, en heb uiteindelijk zestien tekeningen gemaakt
zien, maar dit naar eigen wil verder ontwikkelen.
Ik denk dat mijn synesthesie, als ik dit zo mag noemen, zich openbaart
bij zestien verschillende muziekstukken. Van deze tekeningen heb ik het
in een soort meditatieve toestand of diepe concentratie, en alleen bij bepaalde
werkproces beschreven en ik heb ze geanalyseerd.
muziek. Ik bepaal tijdens het meerdere malen beluisteren van een nummer on-
Hieruit bleek dat de verwachtingen qua vertaalslag, de koppelingen
bewust, en na dit onderzoek misschien bewuster, op welke manier ik de klan-
die ik maakte tussen muziek en beeld, redelijk klopten met wat ik voor het
ken naar beeld om ga zetten: Een extractie, landschap, scène of een partituur.
tekenen had bedacht. De uitkomst bood geen strategie op de manier dat ik die
Dit ligt puur aan welke informatie uit de muziek voor mij zinvol is.
had willen ontwikkelen. De uitkomst is een lijst van persoonlijke koppelingen
De tekeningen maak ik op gevoel en tijdens het luisteren, van tevoren
tussen muziek en beeld, iets dat een methode te noemen is, maar een nog te
weet ik absoluut niet welke kant het op zal gaan. Soms zie ik de vormen van
vage methode. Om specifieker in te kunnen gaan op deze koppelingen zou ik
de klanken duidelijk voor me, andere keren moet mijn verbeelding een beetje
me moeten concentreren op een bepaalde soort tekening en op een bepaald
helpen. Een enkele keer speelt kleur een rol in mijn ervaring bij de muziek. De
en ingeperkt muziekgenre.
keren dat dit gebeurde, waren echter later in het proces. Ik denk daarom dat
Graag was ik dieper ingegaan op de tekeningen en de muziekstukken. Dit had ik kunnen doen door middel van partituren en uitgebreide informatie
er een ontwikkeling plaatsvindt, en dat ik meer kleur en duidelijkere vormen zal gaan zien bij muziek, naarmate ik meer oefen. Echte synesthesie zal ik echter
39
nooit ontwikkelen. Tijdens het doen van dit onderzoek ben ik verschillende interessante dingen tegengekomen, die zijdelings met dit onderwerp te maken hebben, maar niet in dit onderzoek pasten. Deze hebben mij ideeën opgeleverd voor nieuw onderzoek, voortvloeiend uit dit onderwerp. Zo vraag ik mij af hoe een leven naar een beeld vertaald zou kunnen worden, wat er dus zou gebeuren als ik de muziek inwissel voor andere gegevens, bijvoorbeeld een levensloop. Ook zou ik graag experimenteren met andere vormen van synesthesie, zoals de koppeling tussen het zicht en de huid; het voelen met de ogen. Ik zou dit onderzoek ook graag nog voortzetten in driedimensionale vorm, met bijvoorbeeld klei, en met de factor kleur. Helaas is de tijd beperkt en heb ik me moeten beperken tot het platte vlak. Uit het doen van beeldonderzoek heb ik veel inspiratie kunnen halen, en ik zal zeker een aantal tekeningen uitwerken tot iets groter en nieuws.
40
8. Bibliografie About V.S. Ramachandran. Cbc.ucsd.edu. ?. University of California, Campen, Crétien van. The hidden sense. Synesthesia in Art and
San Diego – Center for Brain and Cognition. 2 november 2012
.
Science. London, England: The MIT Press, 2010. Campen, Crétien van. Tussen zinnen: Synesthesie of hoe de zintuigen
(Klassiek) Autisme. www.autisme.nl. 23 november 2012 .
samenwerken. Utrecht: Zien, 2005. Campen, Crétien van., Froger, Clara. Helderheid, verzadiging en toon
Beneden, Bram Van. Synesthesie als creatief potentieel. Gent:
Universiteit, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2009-2010.
van kleursynesthesie. Het meten van kleurervaringen bij woorden, muziek, smaken en geuren. www.synesthesie.nl. 2001. 15 januari 2013
Benson, A.C. Walter Pater. Honolulu, Hawaii: University Press of the
www.synesthesie.nl/pub/artkleurvis.htm>.
Pacific, 2002. Briggs, Caroline. Putting the rock ‘n’ roll into art. new.bbc.co.uk.
Chan, Wing Yi. Visualizing the semantic structure in classical music
works. The Hong Kong University of Science and Technology, 2009.
5 augustus 2009. BBC. 7 januari 2013
entertainment/arts_and_culture/8127502.stm>.
Synesthesia through Reading Books with Colored Letters. www.plosone.
Bruinsma, Max. ‘Geel klinkt als een schelle trompet.’ Openbaar
Kunstbezit, jrg. 29, nr. 4, (1985): p. 115-119.
org. 27 juni 2012. 5 september 2012 . Cytowic, Richard E. Synesthesia: Phenomenologyy And
Bruinsma, Max. ‘Uw Kandinsky Uw Arnold Schönberg.’ Openbaar Kunstbezit, jrg. 29, nr. 4, (1985): p. 120-123
Neuropsychology. A Review of Current Knowledge. www.theassc.org. Juli 1995. 15 maart 2013 .
Campen, Cretien van. De verwarring der zintuigen. Artistieke en psychologische experimenten met synesthesie. www.synesthesie.nl. 2010. 18 oktober 2012 .
Cytowic, Richard E. Touching Tastes, Seeing Smells – and Shaking Up
Brain Science. www.dana.com. 1 juli 2002. 2 april 2012
41
org/news/cerebrum/detail.aspx?id=2870>.
Kandinsky en der Blaue Reiter. www.gemeentemuseum.nl. 2010. Gemeentemuseum Den Haag. 28 oktober 2012
Day, Sean A. Synesthesia: There are more than 65 types of
gemeentemuseum.nl/tentoonstellingen/kandinsky-en-der-blaue-reiter>.
synesthesia. www.daysyn.com. 18 oktober 2012. Sean A. Day. 10 november 2012 .
Kandinsky, Wassily. Spiritualiteit en abstractie in de beeldende kunst. Zeist: Christofoor, 2006.
Fels, Deborah. Entertainment Software Accessibility - Creating an Entertaining and Informative Music Visualization. 12 juli 2012. 22 november 2012
Kandinsky, Wassily. Point and line to plane. New York: Dover Publications Inc., 1979.
final#btnPrevious>. Kattenbelt, M.J. De autonome kunst op weg naar de twintigste eeuw, Firman, Carrie C. My synesthetic library.11 december 2012 . Firman, Carrie C. My statement of Purpose. www.carriecfirman.com/ blog. 2011. Carrie C. Firman. 16 november 2012
het tijdperk van de film (in: Jan Weerdenburg (ed.), in: Grote Lijnen: Kunst. Utrecht: Bureau Studium Generale Utrecht University, 95-116. (1999)) Kilford. Gallery. themusicpainter.com. ?. 7 januari 2013 .
com/blog/2011/04/my-statement-of-purpose/>. Mächler, Marc-Jacques. Synaesthesia and Learning A Differentiated Firman, Carrie C. Synesthesia: Art as Inquiry. University at Buffalo,
View of Synaesthetic Perceptional Awareness. synaesthesia.com. 2009. Swiss Federal Institute of Technology Zurich. 20 juli 2012
2011.
media/uploads/Synaesthesia_Learning.pdf>. Heyrman, Dr. Hugo. ‘Art and Synesthesia: in search of the synesthetic experience’ www.doctorhugo.org. 2005. Dr. Hugo Heyrman. 10 juli 2012
Mcdonald, Francis. Synesthesia: Bringing out the contours. www.synesthesia.
.
info. 2006. 2 mei 2012 . 42
Meyer, Christian. Special Exhibition: Schonberg, Kandsinky, Blauer
Smilack, Marcia. The Otherside of Consciousness. www.marciasmilack.com.
Reiter and the Russian Avantgarde. www.schoenberg.at. 2000. Arnold
2012. Marcia Smilack. 12 november 2012
Schonberg Centre. 25 oktober 2012
synethesia-intro.php>.
php?option=com_content&view=article&id=351&Itemid=543&lang=en>. Synesthesia: Art and the Mind. [tent.cat.] Hamilton, ON, Canada: Nederlandse Synesthesie Pagina. www.synesthesie.nl. 2010. Cretien
McMaster Museum of Art, 2008.
van Campen. 5 september 2012 . Synesthesie (stijlfiguur). www.wikipedia.nl. 2012. Wikipedia. 5 Poling, Clark V. Kandinsky – Lessen aan het Bauhaus Kleurentheorie
november 2012 .
en analytisch tekenen. (de Bilt, Nederlandse vertaling Uitgeverij Cantecleer bv 1983. Pagina 9. (voorwoord, door Hans M Wingler) < Hoe noteren?
Thomson, Helen. Is this proof that spooky auras are real?. www. newscientist.com. 2010. 20 november 2012
Prothero, Jerrold Douglas. Applied Synsthesia: A Technique for Learning
blogs/shortsharpscience/2010/11/auras.html>.
Languages. www.scribd.com. 2006. Jerrold Douglas Prothero. 10 oktober 2012 .
Uitert, E. Van. Beeldende kunst en muziek: de muziek van het schilderij, in C. Blotkamp (red.), Kunstenaren der idee: symbolistische tendenzen in
Seaberg, Maureen. The Amazing Technicolor Synesthesia Coat.
Nederland, Den Haag 1978.
www.psychologytoday.com. 2012. 13 september 2012 . Smeerdijk, Andy van. Songs in the color Blue. gulfnews.com. 2 juli 2008. 7 januari 2013
Vergo, Peter. The Music of Painting. Music, Modernism and the Visual Arts from the Romantics to John Cage. New York, NY: Phaidon, 2010. Visser, Ad de. Hardop kijken: Een inleiding tot de kunstbeschouwing. Nijmegen/Amsterdam: Sun, 2006.
colour-blue-1.17851>. Ward, Jamie. The Frog Who Croaked Blue. Synesthesia and the Mixing of the Senses. New York: Routledge, 2008.
43
9. Lijst van afbeeldingen Afb. 1 Kleurenorgel van Rimington Willemze, Theo. Algemene muziekleer. Houten: Het Spectrum, 1998. Afb. 2 Wassily Kandinsky. Impression III (Konzert). 1911. Olieverf Woordenboek Nederlands, Utrecht, Antwerpen: Koenen, 1999.
en tempera op doek. 77,5 x 100. Städtische Galerie im Lenbachhaus, Munich. . Afb. 3 Carrie C. Firman. . Afb. 4 Carrie C. Firman. Sympathy Pains. . Afb. 5 Carol Steen. Clouds Rise Up. 2004, 2005. … 62,5 x 51.. Afb. 6 Carol Steen. Cyto. . Afb. 7 Kilford. . Afb. 8 .
Afb. 9 . 44
10. Bijlagen: Beeldmateriaal en cd
45
1. Run
46
2. Butterfly Caught
47
3. Everywhen
48
49
5. Symphony Part 1: Overture
50
6. Taikatalvi
51
7. Storytime
52
8. Innocence Of Sleep
53
9. The Drug
54
10. Calculate
55
11. Miranda
56
12. Movement IV
57
13. The Wolf (Linksom draaien)
58
14. Gatekeeper
59
15. The Wheat
60
16. Time (Linksom draaien)
61
