27.11.2015 19.30 u 00.30 u
FELIX MERITIS AMSTERDAM
NACHTVANDERECHTSSTAAT.NL
VIJFDE EDITIE
TWITTER MEE MET #NvdR15
UITSLUITING EN DE RECHTSSTAAT
WELKOM De rechtsstaat garandeert de gelijke rechten en plichten van alle Nederlandse burgers. Althans, dat verwachten we. Maar enige ongelijkheid tussen burgers lijkt er wel te bestaan. Toch staan het verbod op discriminatie en het principe van gelijkheid prominent als het eerste artikel in de Grondwet. Maar hoe absoluut zijn deze beginselen? Er zijn verschillen tussen mensen in de samenleving. Verschillen in verblijfsstatus, economische positie, opleidingsniveau, herkomst. Maar wanneer hebben die verschillen consequenties voor onze rechtsstaat? Wanneer worden mensen hierdoor uitgesloten? En hoe ervaart de burger deze? Tijdens de Nacht van de Rechtsstaat nemen we enkele instituties van onze rechtsstaat onder de loep. Welke rol hebben rechters bij het aanpassen van ons recht? Hoe kunnen fouten van de politie gecorrigeerd worden? Hoe wordt de krijgsmacht ingezet om de internationale rechtsorde te bewaken? Daarnaast kijken we naar de verschillen in machtsposities tussen groepen burgers. Welke rechten heb je als je nog geen verblijfsstatus hebt? Kunnen alle vormen van discriminatie eigenlijk wel gelijk worden aangepakt binnen de rechtsstaat? Misbruiken activisten de mogelijkheden van het recht of biedt het juist kansen tegen uitsluiting van minder populaire standpunten?
NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 3
ORGANISATIE
DE NACHT VAN DE RECHTSSTAAT IS GEORGANISEERD DOOR Genootschap Felix Meritis, Tilburg University (leerstoel Democratische Rechtsstaat), Kennisplatform Integratie & Samenleving.
MET MEDEWERKING VAN deFusie, IZI Solutions, Controle Alt Delete, Felix Meritis in de Steigers, Here to Support, Humanity in Action, Movies that Matter, New Urban Collective, We are Here, College voor de Rechten van de Mens, Dream Support, The Dialogue Hunters, de Nationale Ombudsman, Salaam4You, Amnesty International Nederland, Josje Priester, Laura Boerhout, Claudia Heinermann, Veerle Corstens, Marjet Wullink.
FINANCIERS Stichting Democratie & Media, Ministerie van Sociale zaken en werkgelegenheid, Vfonds.
4 27.11.2015
INHOUD PROGRAMMA 6 6 6 7 7 8 8 9 9 9 11 12
Opening Wat kan jij doen aan onrecht? Rechtsstaatlezing deFusie Live: filosofische talkshow voor de trage denker De rechtsstaat voor iedereen? Recht van eigen hand De inzet van de krijgsmacht en de internationale rechtsstaat Hoe leg ik mijn kind de rechtsstaat uit? Beyond bed-bad-brood Rechtsstatelijk Darwinisme Plattegrond Programma-overzicht
CULTURELE PROGRAMMERING 14 14 15 15 15 15
Sje´cam se // Ik herinner me Can you see me? De impact van etnisch profileren Humanity in Action sluit je in We are here: poëzie Dirty Wars
WIE? 17
Sprekers en gespreksleiders
COLUMNS 10 16 22
Taal - Quirijn Bongaerts Handen uit de mouwen - Marijke Steenbergen De rechtsstaat is niet vanzelfsprekend! - Maurice Adams
NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 5
PROGRAMMA
19.30-19.50u Ankie Broekers-Knol
OPENING Concertzaal
Ankie Broekers-Knol zal de Nacht van de Rechtsstaat openen en daarbij ingaan op de rol van de Eerste Kamer bij het bewaken van- in en uitsluiting van de rechtsstaat. 19.50-21.10u WORKSHOP
WAT KAN JIJ DOEN AAN ONRECHT? Gespreksleider: Yonathan Keren Koepelzaal
Jongeren van niet-westerse afkomst krijgen niet zelden te maken met onrecht op basis van hun afkomst, religie of uiterlijk. Denk aan discriminatie bij het vinden van een stageplek, horecaweigering of etnisch profileren. De jongeren gaan tijdens dit programmaonderdeel met mensen uit de politiek, wetenschap en de praktijk in gesprek over onrecht. Wat kan je doen om je recht te halen? En heeft het überhaupt zin om een klacht te melden? Het gesprek wordt begeleid door de krachtige Deep Democracy-methode die ervoor zorgt dat zoveel mogelijk stemmen in een groep hoorbaar worden. Tijdens de bijeenkomst delen jongeren ook hun verhaal via filmpjes die zij maakten voor de online campagne This is me! 20.00-20.40u LEZING Herman van Rompuy
RECHTSSTAATLEZING Gespreksleider: Ernst Hirsch Ballin Concertzaal
Herman van Rompuy houdt tijdens De Nacht van de Rechtsstaat de Rechtsstaatlezing. Hij gaat in op de uitdagingen waarvoor de Europese Unie staat. Het ruimte bieden aan verschil en de dynamiek die daaruit voortkomt, is wezenlijk voor de Europese Unie. Toch valt steeds vaker het geluid te horen dat Europa zich moet afschermen, onder meer inzake handel, migratie en veiligheid. Of dat zelfs landen zich moeten afschermen. Zo rijst de vraag hoe goed Europa veranderingen aankan. Hoe dient de Europese Unie om te gaan 6 27.11.2015
met deze spanningen? Heeft Europa toekomst als een open, of alleen als een gesloten continent? 20.00-21.00u TALKSHOW Thomas Hogeling Floor Kellerman Andrea Speijer-Beek Inez Weski
RECHTBANK 3.0 Alex Brenninkmeijer
DEFUSIE LIVE: FILOSOFISCHE TALKSHOW VOOR DE TRAGE DENKER Gespreksleiders: Jantine Derksen en Sicco de Knecht Shaffyzaal
DeFusie is een online opinieplatform voor jonge denkers, schrijvers en kunstenaars. Tijdens het live event van deFusie komen drie jonge denkers uit eigen stal en een “gevestigde” denker aan het woord die een aantal centrale vragen rond onze rechtsstaat behandelen. Waar gaat ongelijkheid bijvoorbeeld wringen met de belofte van inclusie voor de wet? Zorgt tegenspraak voor uitsluiting van de rechtsstaat? Kortom: is er nog voldoende ruimte om af te wijken en tegenspraak te bieden door zowel burgers als instituties? De jonge denkers werpen hun licht op deze thema’s en de gevestigde denker reageert op deze ideeën en zet uiteen hoe we de toekomst tegemoet zullen gaan. Het cabaretduo Matroesjka maakt het programma compleet met hun optreden. DE RECHTSSTAAT VOOR IEDEREEN? Gespreksleider: Dionne Abdoelhafiezkhan
Mitchell Esajas
Zuilenzaal
Jaïr Schalkwijk
In de rechtbank van IZI Solutions worden twee rechtbankzittingen nagespeeld, waarin de verschillen in discriminatiegronden en de klachtenprocedure van de politie worden aangeklaagd. De rechter op deze avond is Alex Brenninkmeijer. Per zitting zijn er raadslieden die hun pleidooi houden, een officier van justitie die de huidige gang van zaken verdedigd, en een jury van jongeren die de zaak bespreekt. Dit alles onder leiding van Dionne Abdoelhafiezkhan als gespreksleider en griffier Atta de Tolk die in spoken word de zitting samenvat.
Atta de Tolk Cecil Yilmaz
20.10-21.10u
WILLEKEUR IN DE RECHTSSTAAT: DISCRIMINATIEGRONDEN
De rechtstaat moet willekeur voorkomen en rechtsgelijkheid bevorderen. Maar is dit nu wel het geval bij de strafbaarstelling en registratie van de verschillende discriminatiegronden? Waarom worden sommige gronden wel apart geregistreerd en andere niet? Is de omvang en de aard van discriminatie van moslims en Afro-Caribische Nederlanders nu inzichtelijk genoeg? En wordt er nu adequaat gehandeld? 21.20-22.20u
SCHEIDING DER MACHTEN?: DE KLACHTENPROCEDURE VAN DE POLITIE
De klachtenprocedure binnen de politie is een belangrijk controlemechanisme binnen onze rechtsstaat. Door checks and balances en de scheiding van de NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 7
machten in het parlement, de regering en de rechters, moet worden voorkomen dat één onderdeel binnen de overheid macht kan misbruiken. Maar is deze scheiding ook aanwezig in de klachtenprocedure van de politie? Of keurt de slager zijn eigen vlees? 20.10-20.50u PANELGESPREK Koos van den Berg Quinsy Gario Jelle Klaas
21.00-21.50u PANELGESPREK Han ten Broeke Jan Gruiters Ernst Hirsch Ballin Paul Ducheine Robert Oey
8 27.11.2015
RECHT VAN EIGEN HAND Gespreksleider: Lucella Carasso Teekenzaal
Activisten lijken steeds vaker de rechtszaal te vinden om politieke beslissingen af te dwingen. In een historische uitspraak in de Urgendazaak, dwong de rechter de Nederlandse overheid dit jaar om sterker in te zetten op duurzaamheid. Maar ook anti-Zwarte-Piet-activisten hebben verschillende rechtszaken aangespannen in hun strijd om het beeld van Zwarte Piet te verbannen uit de Sinterklaasviering. Het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten heeft zelfs een tweejarige pilot gewijd aan het zogenaamde ‘strategisch procederen’. Het recht en de rechtszaal worden zo tot instrument en toneel van activisten om beleid te beïnvloeden op vraagstukken waar politiek te weinig draagvlak voor bestaat. Waarom lijkt deze vorm van activisme vaker op te komen? Hoe wordt het gebruikt en door wie? En gaat de rechter dan niet op de stoel van de politici zitten? Oftewel, vormt deze ontwikkeling een bedreiging of juist een kans binnen de rechtsstaat? DE INZET VAN DE KRIJGSMACHT EN DE INTERNATIONALE RECHTSSTAAT Gespreksleider: Naïma Azough Concertzaal
De wereld lijkt onrustiger dan lange tijd tevoren: ‘Marioepol maakt zich op voor invasie’, ‘Boko Haram neemt stad in’, ‘Amerikaanse drone schakelt leider Al-Shabaab uit’, ‘MH17 neergehaald boven Oekraïne’, ‘ISIS rukt op in Irak’, ‘Hevige gevechten Libië’. De Nederlandse regering heeft de Grondwettelijke verplichting de ontwikkeling van de internationale rechtsorde te handhaven of te bevorderen. Dit reflecteert de grote betrokkenheid van Nederland, door middel van de inzet van de krijgsmacht, bij buitenlandse conflicthaarden: Srebenica, Afghanistan, Mali… In de praktijk roept dit internationale engagement vanuit Nederland keer op keer fundamentele vragen op: Welke verantwoordelijkheid hebben wij voor rechtsstatelijke ontwikkelingen buiten onze landgrenzen? Waarom nemen we die verantwoordelijkheid wel in het ene land en het andere land niet? Als de krijgsmacht wordt ingezet, wat zijn de constitutionele afwegingskaders?
21.10-21.40u POP-UP COLLEGE Ybo Buruma Marjet Wullink
22.00-22.50u PANELGESPREK Adriana van Dooijeweert Yoonis Osman Nuur Annemarie Penn-te Strake Sjoerd Potters
22.00-22.50u PANELGESPREK Rosa Jansen Jack de Keijzer Bart Nooitgedagt Jeroen van Wijngaarden
HOE LEG IK MIJN KIND DE RECHTSSTAAT UIT? Gespreksleider: Veerle Corstens Teekenzaal
Hoe belangrijk de rol van de rechtspraak ook is, de kennis daarvan is soms beperkt. En waar kun je beter beginnen met uitleggen dan bij kinderen? Aan de hand van het boek Met een klap van de hamer nemen auteur Veerle Corstens en raadsheer Ybo Buruma je mee in de vragen én antwoorden van kinderen over hoe de rechtspraak werkt. Wie ook eens wil weten hoe uit te leggen wat een alibi nu precies is, hoe de officier van justitie te werk gaat, en wat het verschil is met een advocaat of een rechter is bij dit pop-up college op de juiste plek! Illustrator Marjet Wullink zorgt voor de beeldende uitleg. BEYOND BED-BAD-BROOD Gespreksleider: Karel Smouter Concertzaal
In het voorjaar van 2015 werd Nederland op haar vingers getikt omdat mensen zonder verblijfsstatus uit werden gesloten van basisvoorzieningen, zoals voeding, kleding en huisvesting. Inmiddels hebben verschillende gemeenten een zogenaamde ‘bed-bad-broodregeling’ getroffen. Dit is in lijn met Europese mensenrechtenverdragen maar gaat soms tegen het beleid van de regering in. Deze zomer kwamen nieuwe vluchtelingen groots in de belangstelling. Daarbij komen opnieuw fundamentele vragen op over de rechtsposities van deze groepen. Is de basale opvang van mensen zonder verblijfsstatus voldoende? Of zouden migranten tijdens de asielprocedure ook moeten kunnen leren en werken? En wie moet hier eigenlijk over gaan? RECHTSSTATELIJK DARWINISME Gespreksleider: Lucella Carasso Teekenzaal
De uitspraken van Hans Janmaat over de afschaffing van de multiculturele samenleving leiden in de jaren negentig nog tot zijn bestraffing. Maar Wilders’ vrijspraak in 2011 laat zien dat die procedure nu wellicht anders zou zijn afgelopen. Het recht beweegt zich dus mee met veranderende opvattingen in de samenleving doordat de rechter dominante normen en waarden meeneemt in een uitspraak. Volgens sommigen laten rechters hun oren te veel hangen naar de samenleving, terwijl anderen juist vinden dat rechters juist te weinig luisteren naar de samenleving. Dus hoe bepalen rechters wat de heersende moraal is? Op welke manier weegt dit mee in hun rechtspraak? Hoe schuift het op? Of is het juist heel star? En waar kan dit tot gevoelens van uitsluiting leiden? NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 9
COLUMN
Taal Taal. Als ergens zichtbaar wordt voor de meeste mensen dat het recht er niet voor hen is, dan is het wel in de taal. De taal van de wetgever, de taal van de rechter en de taal van de advocaat of notaris; alle zijn de verschijningsvormen van een voor menigeen totaal onbegrijpelijk, hermetisch gesloten universum. Alle uitingsvormen van recht die wij lezen en horen, denk aan wetten en andere regelgeving, rechterlijke beslissingen, processtukken en notariële aktes hebben hetzelfde gemeen. De taal waarin ze gesteld zijn is, enkele uitzonderingen daargelaten, voor zelfs menig gestudeerde onnavolgbaar. De taal is het uitsluitingsmechanisme pur sang. Daarmee biedt de taal ook een beschermingswal aan degenen die het recht wél begrijpen; het eigen onbegrip van hoe het er in de echte wereld aan toegaat, valt met een talig rookgordijn eenvoudig te camoufleren. Zolang dit niet verbetert, ligt hier een gemiste kans. Ik zie drie oplossingen. Het bewerkstelligen van meer kennis en begrip van het recht bij iedereen. Met als gunstig neveneffect dat veel onzindiscussies worden voorkomen. Misschien hoeven we het dan niet meer te hebben over Geert Wilders’ ronduit idiote plan voor de kopvoddentaks, omdat we dan allemaal snappen dat het zo niet werkt. En wellicht moet de wetgever ook meer tijd, geld en aandacht besteden aan versimpeling van regelgeving in plaats van aan de creatie van nieuwe gedrochten. Tot slot kan de rechtspraktijk zélf wat doen aan de ‘verbegrijpelijking’ van haar ‘productie’.
QUIRIJN BONGAERTS voorzitter Genootschap Felix Meritis
10 27.11.2015
Tóch laten diverse recente voorbeelden zien dat het recht ook voor grote groepen burgers een bruikbaar middel kan zijn om hun belang in de kijker te spelen. Om er een te noemen: de status van Zwarte Piet mag voor velen nu onduidelijk zijn, wat op zich al een succes voor de bevechters van Zwarte Piet is; Zwarte Piets aanwezigheid is niet langer vanzelfsprekend. Sterker nog: op veel plaatsen is Zwarte Piet niet meer welkom. Het recht ingezet als middel om de echte wereld te veranderen. Wie de taal spreekt, is meester.
NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 11
Plattegrond Felix Meritis in de Steigers
CONCERTZAAL
SHAFFYZAAL
KOEPELZAAL
HAL
VOORKAMER
ZUILENZAAL
TEEKENZAAL
ENTREE
Programma-overzicht
doorlopend
CONCERTZAAL
ZUILENZAAL
TEEKENZAAL
Tentoonstelling De impact van etnisch profileren Performance Humanity in Action sluit je in Performance We are here: poëzie
19.00u 19.10u 19.20u 19.30u 19.40u 19.50u 20.00u 20.10u 20.20u 20.30u 20.40u 20.50u 21.00u 21.10u 21.20u 21.30u 21.40u 21.50u 22.00u 22.10u 22.20u 22.30u 22.40u 22.50u 23.00u 23.10u 23.20u 23.30u 23.40u 23.50u 00.00u 00.30u
Inloop
Opening
Lezing Rechtsstaatlezing
Panelgesprek De inzet van de krijgsmacht en de internationale rechtsstaat
Panelgesprek Beyond bed-bad-brood
12 27.11.2015
Café
Rechtbank 3.0: De Rechtsstaat voor iedereen? Willekeur in de rechtsstaat: Discriminatiegronden
Rechtbank 3.0: De Rechtsstaat voor iedereen? Scheiding der machten?: de klachtenprocedure van de politie Café
Panelgesprek Recht van eigen hand
Pop-up college Hoe leg ik mijn kind de rechtsstaat uit?
Panelgesprek Rechtsstatelijk Darwinisme
SHAFFYZAAL
KOEPELZAAL
VOORKAMER Tentoonstelling Can you see me? doorlopend
Tentoonstelling Sje´cam se // Ik herinner me
Café
Talkshow DeFusie Live: filosofische talkshow voor de trage denker * Café toegankelijk
Workshop Wat kan jij doen aan onrecht?
Café & muziek - UNOM - Insayno & Rass Motivated - Amartey & The Livingstones Film Dirty Wars
19.00u 19.10u 19.20u 19.30u 19.40u 19.50u 20.00u 20.10u 20.20u 20.30u 20.40u 20.50u 21.00u 21.10u 21.20u 21.30u 21.40u 21.50u 22.00u 22.10u 22.20u 22.30u 22.40u 22.50u 23.00u 23.10u 23.20u 23.30u 23.40u 23.50u 00.00u 00.30u NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 13
CULTURELE PROGRAMMERING Shaffyzaal, Tentoonstelling
SJECAM SE // IK HERINNER ME ‘Twintig jaar is lang, maar ook weer niet zó lang’, zegt Inesa over de verwerking van het oorlogsverleden in Bosnië-Herzegovina (1992-1995). In Nederland wordt het publieke debat gedomineerd door juridische en verantwoordelijkheidsvraagstukken over de mislukte vredesmissie in Srebrenica. Maar in deze tentoonstelling delen Inesa en acht andere Bosnisch-Nederlandse jongeren persoonlijke herinneringen over hun vlucht naar Nederland, hun visie op het herdenken van de oorlog én de toekomst van hun geboorteplek. Bovenal zijn het individuen met hun eigen herinneringen, perspectieven en toekomstdromen. Twintig jaar na de oorlog en de genocide in Srebrenica presenteert deze tentoonstelling van onderzoeker Laura Boerhout en fotograaf Claudia Heinermann verhalen over een oorlog en vredesmissie die nog altijd moeizaam besproken wordt in Nederland. De tentoonstelling werd gefinancierd door het vfonds en Foundation Open Society Institute. Voorkamer, Tentoonstelling
CAN YOU SEE ME? De foto-expositie Can you see me neemt u mee in de belevingswereld van jongvolwassenen tussen de 20 en 30 jaar die het afgelopen jaar in een asielzoekerscentrum woonden. Op unieke wijze legden zij vast wat voor hen belangrijk is. De foto’s zijn gemaakt met zelfgebouwde pinhole camera’s van frisdrankblikjes met daarin lichtgevoelig fotopapier. Het project is een initiatief van antropoloog en pinhole fotograaf Josje Priester en bouwt voort op de zienswijze, verhalen en creativiteit van de deelnemers. Het project is uitgevoerd op de azc’s Almere, Alkmaar en Luttelgeest. 14 27.11.2015
Tijdens de Nacht van de Rechtsstaat wordt een voorselectie van de tentoonstelling getoond. Het project is mede mogelijk gemaakt door Stichting de Vrolijkheid, Stichting Janivo en Stichting Kinderpostzegels. Zuilenzaal, Tentoonstelling
DE IMPACT VAN ETNISCH PROFILEREN Voor het rapport Gelijkheid onder druk: de impact van etnisch profileren vroegen Amnesty International en Open Society Justice Initiative aan Nederlandse mannen van verschillende etnische afkomst: Wat betekent het om te worden onderworpen aan etnisch profileren door de politie? Deze tentoonstelling toont hun antwoorden. Diverse locatie, Performance
HUMANITY IN ACTION SLUIT JE IN Wanneer sloot jij voor het laatst iemand uit? Ben jij wel eens uitgesloten omdat je buiten de wet viel? Wil jij je rechten delen met iedereen in Nederland? In de Speakers’ Corner krijg je de ruimte om je hierover uit te spreken. In de gangen ontkom je niet aan insluiting en word je aan het denken gezet met zang, dans en spoken word. Humanity in Action onderwijst, inspireert en verbindt studenten en young professionals op het gebied van mensenrechten, diversiteit en democratie en leidt zo een nieuwe generatie maatschappelijk betrokken leiders op. Geïnteresseerd? Meld je aan voor het zomerprogramma 2016 op humanityinaction.nl.
Diverse locaties, Performance
WE ARE HERE: POËZIE We Are Here is een collectief van vluchtelingen dat zich ruim drie jaar in Amsterdam manifesteert. Zij bevinden zich in een Catch-22: hun verzoek om asiel in Nederland is afgewezen maar zij kunnen niet terugkeren naar hun thuisland. In Nederland zijn zij daarmee uitgesloten van sociale en politieke rechten. Onder de naam We Are Here vragen zij om erkenning van hun bestaan en agenderen zij de gevolgen van het huidige asielbeleid voor diegenen die vaak jarenlang tussen wal en schip vallen. Tijdens de Nacht van de Rechtsstaat zal We Are Here een vijftal performances geven. Deze zijn gebaseerd op gedichten en verhalen uit de reading group. De performances verwoorden en verbeelden de uitsluiting in onze rechtsstaat die zij dagelijks ervaren. Koepelzaal, Film
DIRTY WARS 21.50-23.20U Een bloedstollende, onthullende reis van onderzoeksjournalist Jeremy Scahill door de uitdijende, wetteloze wereld van de geheime operaties die schuilgaat achter ruim tien jaar War on Terror. Een beklemmend klaaglied dat aantoont hoe deze oorlog met steeds langere kill lists zijn eigen vijanden en oneindigheid schept. Onder de directe verantwoordelijkheid van president Obama valt de geheime, ongecontroleerde macht van JSOC (Joint Special Operations Command) en de buitenrechtelijke jacht op Amerikaanse staatsburgers. De film roept vragen op over de rechtsstatelijke controle in de War on Terror, wie wel en geen recht hebben op een eerlijk proces en hoe dit de rechtsstaat aantast. (In samenwerking met Movies that Matter). NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 15
COLUMN
Handen uit de mouwen In deze Nacht staan het debat over en de reflectie op onze rechtsstaat centraal. Daarbij zal ongetwijfeld een prangend en actueel vraagstuk de revue passeren: dat van de vluchtelingen die naar ons land komen. Hoe gaan we daar mee om en welke consequenties heeft dat vraagstuk voor onze rechtsstaat? Goed om het daarover te hebben. Maar we zijn er natuurlijk niet met discussie. Om de rechtsstaat blijvend te verankeren in de samenleving − en wie wil dat niet? − moeten we ook de handen uit de mouwen steken. Want voor het bieden van kansen aan groepen nieuwkomers, voor een succesvolle integratie van diegenen die net een verblijfstatus hebben gekregen, is ook echt inzet nodig. Hier ligt een schone taak voor gemeenten, voor burgers en lokale voorzieningen. Gaat het ons lukken nieuwkomers succesvol te laten integreren in de samenleving? Feit is dat het land van aankomst voor hen een ander land is dan het een paar jaar geleden was. Van een verzorgingsstaat transformeert Nederland in een participatiesamenleving. Een treffende illustratie daarvan trouwens: de burgerinitiatieven in gemeenten bij de hulp aan vluchtelingen.
MARIJKE STEENBERGEN Raad van Bestuur Movisie
16 27.11.2015
Wat betekent die participatiesamenleving − waarin we van burgers een grotere verantwoordelijk vragen voor hun deelname aan de samenleving, voor de zorg voor zichzelf en anderen – voor nieuwkomers? Het zal niet altijd gemakkelijk zijn om je weg te vinden. En hoe toegankelijk zijn onze voorzieningen? Er zijn tal van signalen dat het vroegtijdig bereik van migrantengroepen en het intercultureel vakmanschap van sociale professionals nog lang niet optimaal zijn. Er is kortom veel werk aan de winkel om de verankering van de rechtsstaat in de dagelijkse praktijk blijvend gestalte te geven.
SPREKERS EN GESPREKSLEIDERS KOOS VAN DEN BERG is advocaat voor Urgenda, die afgelopen juni een rechterlijke uitspraak afdwong over duurzaam overheidsbeleid in een zaak die zij hebben aangespannen tegen de staat. Urgenda is een actie-organisatie voor innovatie en duurzaamheid, met als doel Nederland sneller duurzaam te maken. Van den Berg is werkzaam als advocaat voor Höcker Advocaten. Behalve een studie rechten, voltooide hij ook de kunstacademie. DIONNE ABDOELHAFIEZKHAN is medeoprichter van IZI Solutions, een sociale onderneming die zich inzet voor jongeren op de arbeidsmarkt, in het onderwijs en, onder de noemer Controle Alt Delete, tegen etnisch profileren. Daarbij werken ze samen met veel verschillende partijen, zoals jongeren, jongerenorganisaties, Amnesty, antidiscriminatiebureaus, overheden en onderwijsinstellingen. Abdoelhafiezkhan richtte op 22-jarige leeftijd Hi5 op, dat snel uitgroeide tot een succesvolle organisatie die jongeren hielp op de arbeidsmarkt, met onder andere een eigen tijdschrift, nationale radioshow, methodiek en nationaal netwerk van jongerenorganisaties. Tegenwoordig zet zij dit werk voort met IZI Solutions. NAÏMA AZOUGH is werkzaam als programmamaker, gespreksleider en presentator. Voor GroenLinks was zij twee keer lid van de Tweede Kamer waar ze woordvoerder Justitie en Migratie, Binnenlandse Zaken en Welzijn was. Azough is momenteel onder meer bestuurslid van Scapino Ballet en voorzitter van de Commissie Aanpak slachtoffers mensenhandel in de zorg voor Jeugd van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi).
ALEX BRENNINKMEIJER was tien jaar Nationale Ombudsman. Sinds 2014 is hij het Nederlandse lid van de Europese Rekenkamer. Tevens is hij onder andere faculteitshoogleraar Institutionele aspecten van de rechtsstaat aan de Universiteit van Utrecht | en raadsheer-plaatsvervanger bij de Centrale Raad van Beroep. Eerder was hij bestuursrechter en hoogleraar aan diverse universiteiten. Brenninkmeijer is gepromoveerd op de toegang tot de rechter in een democratische rechtsstaat. HAN TEN BROEKE is sinds 2006 lid van de Tweede Kamer namens de VVD. Hij was eerder onder meer politiek assistent van minister Jorritsma en hoofd public affairs van Koninklijke KPN. Han ten Broeke is woordvoerder Buitenlandse Zaken en daarnaast voorzitter van de vaste commissie voor Defensie. ANKIE BROEKERS-KNOL is voorzitter van de Eerste Kamer. Vanaf 2001 maakt zij deel uit van de VVD-Eerste Kamerfractie. Daarvoor was zij onder meer secretaris van het faculteitsbestuur van de juridische faculteit van
NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 17
de Universiteit Leiden. In de Eerste Kamer hield Broekers-Knol zich onder meer bezig met justitie en Europese zaken. YBO BURUMA is sinds 2011 Raadsheer in de Hoge Raad. Daarvoor was hij 16 jaar als hoogleraar Straf- en strafprocesrecht verbonden aan de Radboud Universiteit. Daar bekleedt hij nu de leeropdracht Rechtsstaat, rechtsvorming en democratie Sinds juni 2015 is Buruma voor twee jaar benoemd tot CPO-hoogleraar (Centrum voor Postacademisch Juridisch Onderwijs) aan de Radboud Universiteit met de leeropdracht Rechtsstaat, rechtsvorming en democratie. LUCELLA CARASSO is journalist en presentator en werkt bij de NOS (Met het Oog op Morgen). Als presentator wordt Carasso regelmatig gevraagd voor politieke uitzendingen: debatten tussen lijsttrekkers, Prinsjesdag en de verkiezing van de politicus van het jaar. In 2004 ontving ze de Philip Bloemendal Prijs, een tweejaarlijkse onderscheiding voor de meest talentvolle jonge presentator op de radio en/of televisie. VEERLE CORSTENS & MARJET WULLINK Veerle Corstens studeerde Nederlands en is tekstschrijver en journalist. Corstens en illustratrice Marjet Wullink weten in een bloedstollend verhaal de Nederlandse rechtspraak helder uit te leggen aan kinderen vanaf 9 jaar. Hun eerste kinderboek Met een klap van de hamer kwam in november 2015 uit bij Boom Juridische uitgeverij. JANTINE DERKSEN is recent afgestudeerd MSc. in Business Administration en is bezig met haar digitale start-up Newbees. Haar affiniteit met presenteren ontwikkelde zich 18 27.11.2015
tijdens haar bachelor geschiedenis toen ze een minor journalistiek volgde. Naast deFusie Live, presenteert ze elke twee maanden de filosofische talkshow DeIdee in de stadsschouwburg van Amsterdam. ADRIANA VAN DOOIJEWEERT is sinds 1 september 2015 voorzitter van het College voor de Rechten van de Mens. Daarnaast is ze plaatsvervangend rechter bij de rechtbank in Den Haag. Hiervoor was zij voorzitter van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken. Daarnaast is zij bijna dertig jaar werkzaam geweest als rechter en coördinerend vice president in verschillende sectoren van de rechtbanken in Den Bosch en Den Haag. PAUL DUCHEINE is militair jurist. Hij is bijzonder hoogleraar Military Law of Cyber Operations & Cyber Security aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij sinds 2015 Hoogleraar Cyber Warfare aan de Faculteit Militaire Wetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie. Ducheine doet onderzoek naar militair-juridische aspecten van digitale operaties en cyber security. MITCHELL ESAJAS is medeoprichter en voorzitter van New Urban Collective, een netwerk van studenten en young professionals met diverse achtergronden. Hij is als sociaal ondernemer betrokken bij diverse maatschappelijke projecten op het gebied van onderwijs, arbeidsmarkt, diversiteit en duurzaamheid. Mitchell studeerde Bedrijfswetenschappen en Antropologie aan de Vrije Universiteit. Momenteel werkt hij parttime als programmamanager Medische Antropologie op de Universiteit van Amsterdam.
QUINSY GARIO is kunstenaar, dichter en schrijver. Toen hij in 2011 bij de intocht van Sinterklaas verscheen in een T-shirt met daarop ‘Zwarte Piet is racisme’ werd hij gearresteerd. Het was het begin van een langdurend debat. Dit jaar stond Quinsy op het Fringe festival met de voorstelling ‘Hoe doe ik aangifte tegen 770?’, waarin hij verslag doet van zijn poging om aangifte te doen van racisme, bedreigingen en laster tegen een selectie van twitteraars. Daarnaast presenteert hij het actualiteitenprogramma Roet In Het Eten. JAN GRUITERS is directeur van de Nederlandse vredesorganisatie PAX (eerder IKV Pax Christi genaamd). Van 1984 tot 1985 maakte hij deel uit van het landelijk werkcomité van het Komitee Kruisraketten Nee (KKN) waar hij meewerkte aan de organisatie van het volkspetitionnement van 1985. Vanaf 1985 was hij secretaris Afrika voor Pax Christi. Van 1987–1992 werkte hij voor de Raad van Kerken in Nederland. ERNST HIRSCH BALLIN is rechtsgeleerde en politicus en was minister van Justitie, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Tweede en Eerste Kamerlid. Hij staat bekend als een bekwaam wetgever en als vurig verdediger van de rechtsstaat. Sinds 2010 is hij opnieuw hoogleraar in Tilburg. Tevens is hij hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). THOMAS HOGELING studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam. Hij schrijft onder andere voor De Speld, De Volkskrant en deFusie. Daarnaast is hij medeoprichter van tekstbureau Hotel Content.
ROSA JANSEN is voorzitter van het bestuur van het Studiecentrum Rechtspleging. Eerder diende ze als rechter bij vier verschillende rechtsbanken. Naast haar officiële functies is Jansen ook betrokken bij projecten en programma’s gericht op de versterking van de rechtsstaat in met name de voormalige Oostbloklanden en enkele ontwikkelingslanden. FLOOR KELLERMAN deed een bachelor in Bestuurs- en Organisatiewetenschap aan de Vrije Universiteit en een master Public Policy aan de University of Bristol en heeft werkervaring in de politiek en het Amsterdamse ambtenarenapparaat. Ze is geïnteresseerd in ideeën die het ambtenarenapparaat en de publieke sector hebben vormgegeven. JACK KEIJZER is getrouwd en heeft twee kinderen. Sinds de gewelddadige dood van zijn zoon Pascal zet hij zich in de voor de versterking van de positie van nabestaanden in het strafproces, waaronder de verbetering van het spreekrecht van nabestaanden. Hij is actief betrokken bij Stichting Aandacht Doet Spreken, Stichting Dag Herdenken Geweldslachtoffers, Federatie Nabestaanden Geweldslachtoffers en lid Burgercomité tegen Onrecht. Keijzer werkt als docent economie en wiskunde in het vmbo. YONATHAN KEREN werkte als bedrijfstrainer communicatie- en managementvaardigheden. Na zijn studie aan het Conservatorium en de Theaterschool Amsterdam startte hij zijn privépraktijk als docent stem/zang en doceerde hij groepen in het hoger onderwijs. Daarnaast ontwikkelde hij stem- en presentatietrainingen voor het bedrijfsleven. In 2007 kwam Keren in aanraking met Deep NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 19
Democracy. Als een van de eersten in Nederland werd hij opgeleid door Myrna Lewis, de oprichtster van Deep Democracy, The Lewis Method.
Koninkrijk. Door uitleveringszaken en bijstand aan uitgeleverde Nederlanders heeft Nooitgedagt tevens veel ervaring opgedaan met het rechtssysteem in de Verenigde Staten
JELLE KLAAS is projectcoördinator van het PILP, een initiatief dat experimenteert met strategisch procederen voor mensenrechten. Sinds 2004 werkt hij als advocaat bij Fischer Advocaten, een kantoor gespecialiseerd in sociaaleconomische mensenrechten, dat juridische procedures voert over het recht op bed, bad en brood voor ongedocumenteerden en anderen die uitgesloten zijn van basisrechten. Hierover won het kantoor in 2013 een ‘immediate measure’ bij het Europees Comité voor Sociale rechten in de zaak van de protestantse kerk tegen Nederland. Daarnaast deed Klaas voor Fischer Advocaten high profile antidiscriminatiezaken.
ROBERT OEY is filmmaker. Hij maakte onder meer De Leugen, De Zwemmers en Wonderland. Robert studeerde geschiedenis en amerikanistiek aan de Universiteit van Amsterdam. Tijdens ‘De Nacht’ gaat Oey fragmenten uit zijn documentaire De Missie laten zien. Deze film beziet de VN-missie in Mali (MINUSMA) door de ogen van een aantal hooggeplaatste militairen en ambtenaren.
SICCO DE KNECHT is promovendus in de neurowetenschappen. In zijn vrije tijd schrijft hij voor deFusie, leest hij columns voor op Amsterdam FM en presenteert hij de filosofische talkshow de Idee. De Knecht studeerde Psychobiologie en Neurowetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam en UC Irvine. BART NOOITGEDAGT is strafrechtadvocaat en voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten en de Stichting Bescherming Burgerrechten. Hij geldt als expert op het gebied van het internationale strafrecht, waaronder uitlevering- en overleveringszaken. Nooitgedagt verleent bijstand aan in het buitenland gedetineerde Nederlanders en heeft hij ervaring in het verlenen van rechtsbijstand in juryprocessen in het Verenigd 20 27.11.2015
YOONIS OSMAN NUUR vluchtte tien jaar geleden uit Somalië naar Nederland. Na vele jaren bestempeld te zijn als illegale immigrant in plaats van erkend te worden als vluchteling, besloot hij erkenning te vragen voor zijn bestaan in Nederland. Geen enkel mens zou in zijn ogen ooit bestempeld mogen worden als illegaal? Hij zet zich actief in voor Wij zijn hier (We Are Here). ANNEMARIE PENN-TE STRAKE is sinds 1 juli 2015 burgemeester van Maastricht. Daarvoor was zij lid van het college van procureursgeneraal bij het Openbaar Ministerie in Den Haag. Penn-te Strake stond enkele jaren aan het hoofd van het arrondissementsparket in Maastricht en was ook regiohoofdofficier van justitie in Limburg. SJOERD POTTERS is sinds 2012 lid van de Tweede Kamer namens de VVD. Namens zijn partij is hij woordvoerder voor de nieuwe Participatiewet waarin de Bijstandswet, de Wet Sociale Werkvoorziening en de Wajong-regeling in een nieuwe wet worden
samengevoegd waardoor de beleidsvrijheid van gemeentes in het sociale domein wordt vergroot. Daarnaast heeft hij ook armoedeen schuldenbeleid, medezeggenschap en arbeidsomstandigheden in zijn portefeuille.
Bio-ethiek. Momenteel studeert ze af aan de Vrije Universiteit met een scriptieonderzoek naar de semantische en filosofische consequenties van een many worlds interpretatie van kwantummechanica.
HERMAN VAN ROMPUY was tussen 2010 en 2015 voorzitter van de Europese Raad. In die functie is hij vaak betiteld als ‘president van Europa’. Daarvoor was hij premier van België en meermalen minister van Financiën. Van Rompuy studeerde wijsbegeerte en economie aan de katholieke universiteit Leuven.
INEZ WESKI is strafpleiter en specialiseert zich in gecompliceerde, en vaak grensoverschrijdende strafzaken. Daarnaast opinieert zij ook in het publieke domein. In 2014 publiceerde zij haar boek De jacht op het recht, over het strafrecht en de rest van de wereld.
JAÏR SCHALKWIJK is rechtsfilosoof, onderzoeker, projectmanager en tuinier. Hij werkt bij Blikopeners een organisatie die zich k ritisch en fundamentalistisch bezighoudt met onderzoek en interventies. Samen met IZI Solutions is Jair oprichter van Controle Alt Delete, een initiatief om etnisch profileren en politiegeweld tegen te gaan door middel van onder andere kritische films en het geven van workshops. KAREL SMOUTER is sinds 1 augustus 2014 adjunct-hoofdredacteur van De Correspondent. Hij schrijft regelmatig over vluchtelingen en migratie. Hij is medeoprichter van Butch & Sundance Media en was hoofdredacteur van De Nieuwe Koers. In 2012 debuteerde hij met het boek Eenmaal Oranje, over eeuwige debutanten van het Nederlands elftal.
JEROEN VAN WIJNGAARDEN studeerde Staats- en Bestuursrecht aan de Universiteit van Amsterdam. Hij zit sinds 2014 in de Tweede Kamer waar hij het woord voert over onder andere privacy, civieljuridische zaken, auteursrecht en kansspelen. Hiervoor werkte hij voor de Raad van Bestuur van PWC als senior manager public affairs en daarvoor in de gezondheidszorg. CEMIL YILMAZ omschrijft zichzelf als een Arabisch-Turkse Tukker. Zijn pad kronkelde langs Mohammed Ali, sociale psychologie, Het Midden-Oosten en Bali om uit te komen bij See Why. Als sociaal ondernemer en oprichter van See Why is hij expert op het snijvlak van multiculturele en andere sociale vraagstukken. Daarnaast houdt hij zich bezig met de werving en selectie van Kleurrijk Talent en consultancy op gebied van diversiteit en inclusie.
ANDREA SPEIJER-BEEK haalde haar bachelor wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam. Daarna volgde ze cursussen rechtsfilosofie aan Universiteit Leiden en de Vrije Universiteit, naast het volgen van een master NACHT VAN DE RECHTSSTAAT 21
COLUMN
De rechtsstaat is niet vanzelfsprekend! De rechtsstaat blijkt geen rustig bezit, geen huis waarin we onbezorgd kunnen slapen. Aldus Willem Witteveen, een dierbare collega die bij de ramp met de MH17 om het leven kwam; een ramp die het gevolg bleek van een situatie waarbij rechtsstatelijke normen en waarden met voeten werden getreden. Leven we in Nederland in een democratische rechtsstaat? Heel algemeen gesteld mag het antwoord wat mij betreft positief zijn. Het is hier geen tirannie, geen anarchie, geen door corruptie aangevreten failed state. Maar probleemloos is het ook hier niet, en het is belangrijk de vinger aan de pols te houden. De voorbeelden liggen voor de hand, en beheersen het dagelijkse nieuws. Vaak worden die problemen teruggevoerd tot een moeizame relatie tussen de overheid en burger. De voormalige Nationale ombudsman, vanavond hier te gast, wees daar reeds eerder op: door een overmaat aan bureaucratie en complexe regelgeving, door problemen in de uitvoering, door het niet serieus nemen van zorgen van burgers, door de standaardisering van geautomatiseerde systemen waardoor maatwerk onmogelijk wordt, door overheidsinstanties die hun ‘cliënten’ benaderen als potentiële fraudeurs, voelen veel burgers voelen zich vervreemd van een politiek systeem dat zij ervaren als een spektakel dat hen uitsluit.
MAURICE ADAMS Hoogleraar Democratie en Rechtsstaat (leerstoel vfonds) Tilburg University
22 27.11.2015
Tijdens deze Nacht zoeken we het debat over de staat van de rechtsstaat op, over de boeg van het thema uitsluiting. En dat debat moet ook concreet zijn, want wie niet bereid is aan de hand van actuele thema’s te zeggen wat zorgelijk is, praat in het luchtledige. Willem Witteveen zou zich hier vermoedelijk wel hebben thuis gevoeld. Want als hij ergens in geloofde, was dat in de heilzame werking van een debatcultuur, een cultuur waarin mensen elkaar oprecht zien staan. “De rechtsstaat heeft haar verankering in de democratie”, schreef hij. Om er aan toe te voegen: “En wat is democratie anders dan het openbare debat over publieke aangelegenheden?”
COLOFON PROGRAMMA Quirijn Bongaerts Maartje Eigeman (coördinatie) Annemarie van Hinsberg Karsten Meijer
ONTWERP Crasborn Communicatie Vormgevers www.crasborn.nl
TWITTER MEE MET #NvdR15
