Verantwoording tekst Deze brochure is samengesteld door de verpleegkundig specialist oncologie in samenwerking met de dienst patiëntenvoorlichting van het Scheper Ziekenhuis. Bent u van mening dat bepaalde informatie ontbreekt of onduidelijk is, dan vernemen wij dat graag. U kunt contact opnemen met de verpleegkundig specialist oncologie of met de dienst patiëntenvoorlichting tel. 0591 - 69 18 19.
Oncologie
Verwijderen prostaat door kijkoperatie
Boermarkeweg 60 7824 AA Emmen Postbus 30002 7800 RA Emmen Tel. 0591 69 19 11 20
MA 1351 09-11-v1 - H
Laparoscopische radicale prostatectomie
1
Inleiding
Belangrijke telefoonnummers:
Uw arts heeft u verteld dat u in aanmerking komt voor een operatie waarbij
Polikliniek urologie:
de prostaat in het geheel wordt verwijderd via een kijkoperatie
van 9.00-11.00 uur en 14.00-16.00 uur
0591 - 69 14 70
(laparoscopische radicale prostatectomie). Deze folder informeert u over de gang van zaken rondom deze operatie. Het kan zijn dat de situatie voor u
Spoedeisende Hulp:
0591 - 69 12 22
persoonlijk iets anders is dan beschreven. Verpleegkundig specialist oncologie: Heeft u na het lezen nog vragen, stel deze dan gerust aan de arts of de
Anja Binnemars
0591 - 69 13 80
verpleegkundige. Voorafgaand aan de operatie wordt voor u een afspraak
Minke Bouma
0591 - 69 13 71
bij de verpleegkundig specialist oncologie gemaakt. Zij geeft u informatie
Marlene Braam
0591 - 69 13 63
en begeleiding rondom de operatie.
Mieke Kuilder
0591 - 69 13 74
Bronnen Folder laparoscopische radicale prostatectomie, UMC Radboud te Nijmegen
Datum: september 2011
2
19
u voelt de behoefte om weer seksueel actief te zijn, dan kunt u het beste
Inhoudsopgave
Blz.
weer gaan uitproberen wat er lukt. U moet er wel rekening mee houden dat het in het begin misschien nog niet lukt om bijvoorbeeld een erectie te krijgen.
Algemene informatie
4
Algemene informatie kijkoperatie
5
nog wel?’.
Waarom een kijkoperatie?
6
Laat u zich niet te snel ontmoedigen en bespreek uw verwachtingen en
Kan een kijkoperatie altijd?
6
Kunnen er complicaties optreden?
7
Belangrijk om te weten vóór de operatie
7
Voor de opname
8
Meer informatie
Opname
9
Als u bent geopereerd in verband met kanker, in uw geval van de prostaat,
Operatie
10
Na de operatie
12
Weer thuis
14
Contact opnemen
14
Stichting Contactgroep Prostaatkanker (SCP)
Katheter
15
Sophialaan 8
Incontinentie
16
Adviezen
17
Fax: 020 - 5700559
Seksualiteit
17
Email:
[email protected]
Meer informatie
18
Dit hoeft niet altijd aan de operatie te liggen maar kan ook veroorzaakt worden door de spanning van de eerste keer en de gedachte: ‘werkt het allemaal
onzekerheden met uw partner. U kunt uw ervaringen ook bespreken met uw uroloog of met de verpleegkundig specialist. Zij kunnen u adviseren over mogelijke therapieën en u verwijzen naar een seksuoloog voor verdere begeleiding.
is dat een ingrijpende gebeurtenis, zowel voor u als voor uw omgeving. Het is dan ook begrijpelijk dat u vragen heeft na de operatie. Bespreek deze met uw uroloog, bij wie u onder controle blijft. Ook kunt u voor meer informatie terecht bij:
1075 BR Amsterdam Telefoon: 020 – 5700545
18
3
Algemene informatie
Adviezen
De prostaat
Drink per dag 1,5 tot 2 liter vocht. Als u te weinig drinkt heeft u meer kans
De prostaat is een klier ter grootte van een walnoot. Hij bevindt zich
op urineweginfecties, nierstenen en obstipatie (harde ontlasting).
rondom de plasbuis onder de blaas. Tussen de blaas en de prostaat bevindt
Streef ernaar om regelmatig het toilet te bezoeken om te plassen, onge-
zich de blaashals, de sluitspier zit onder de prostaat. De prostaatklier pro-
veer zes keer per dag. Let er bij het plassen op dat u niet geforceerd
duceert vloeistof, het prostaatvocht. Het prostaatvocht komt samen met het
plast, dus niet met de buik persen.
zaad (dat in de zaadbal wordt gemaakt) tijdens een zaadlozing naar buiten
Gebruik geen of zo min mogelijk zeep om de huid te reinigen. Het is beter
(sperma), en houdt de zaadcellen in leven tijdens hun tocht naar de eicel.
de huid wat vaker te wassen met alleen lauw water. Bescherm uw huid zonodig met een speciaal hiervoor ontwikkelde crème
Prostaatkanker
(een barrièrecrème), zodat de urine niet op de huid kan inwerken. Gebruik
Een kwaadaardig gezwel ontstaat meestal aan de rand van de prostaat,
geen crèmes, die de huid zacht maken, zoals vaseline of babycrème.
soms in het prostaatweefsel rond de plasbuis. Het gezwel groeit doorgaans
Bij de Thuiszorg zijn plastic hoezen verkrijgbaar om uw matras en stoel te
langzaam. Bij mannen in Nederland is prostaatkanker de meest voorko-
beschermen.
mende vorm van kanker. De kans op het krijgen van prostaatkanker is afhankelijk van de leeftijd: hoe ouder iemand is, hoe groter de kans. Zo is bij
Seksualiteit
een man van 50 jaar die kans ongeveer 15%, en bij iemand van 100 jaar
De operatie heeft in het begin altijd gevolgen voor uw seksueel functioneren.
vrijwel 100%. Voor prostaatkanker bestaat een groot aantal behandelmo-
Omdat prostaat en zaadblaasjes verwijderd zijn, is het niet meer mogelijk
gelijkheden. De uroloog heeft bij u een operatie voorgesteld, waarbij de
een zaadlozing te krijgen. Het is nog wel mogelijk een orgasme te krijgen,
prostaat in het geheel wordt verwijderd. Hierbij worden ook de zaadblaasjes
maar omdat dit orgasme plaatsvindt zonder zaadlozing noemt men het
weggenomen, waardoor u onvruchtbaar wordt.
ook wel een droog orgasme. Ook kan het voorkomen dat er tijdens de operatie zenuwen beschadigd worden, hierdoor kan een erectiestoornis optreden. Vanzelfsprekend probeert de uroloog de zenuwen zoveel mogelijk te sparen, tijdens de operatie is echter niet altijd te beoordelen of dit ook is gelukt. Herstel van de potentie (het vermogen een erectie te krijgen) duurt meestal één tot twee jaar. Bij beiderzijds zenuwsparend opereren komt bij ca. 60 – 70 % de potentie weer terug, bij het zenuwsparend opereren aan één kant komt bij ca. 30 % de potentie terug; wanneer niet zenuwsparend geopereerd kan worden komt bij ca. 5 % de potentie terug (voorwaarde hierbij is dat u voor de operatie goede erecties kon krijgen en bij een leeftijd rond de 60 jaar). Als u geestelijk en lichamelijk voldoende hersteld bent van de operatie en
4
17
Verwijdering van de katheter
Algemene informatie kijkoperatie
De katheter wordt na één week verwijderd. Dit gebeurt tijdens een dagop-
Wat is een kijkoperatie (laparoscopie)?
name (terugkomdag) of met één nacht opname.
Bij een kijkoperatie wordt in principe hetzelfde gedaan als bij een
Nadat de blaaskatheter is verwijderd, kunt u gedurende één à twee dagen
‘gewone’ operatie, alleen hoeft hiervoor geen grote buiksnede gemaakt te
een geïrriteerd gevoel hebben bij het plassen. Dit verdwijnt vanzelf.
worden. Hiertoe wordt eerst de buik opgeblazen met koolzuurgas (CO2), om meer ruimte te maken tussen de verschillende organen en zo voldoende
Incontinentie
zicht te hebben op het operatiegebied. Daarna worden 3 tot 5 buisjes in
Tijdelijk of blijvend
de buik ingebracht, deze zijn 0,5 tot 1 centimeter dik. Door één van de
Het is mogelijk dat u na verwijdering van de katheter tijdelijk onvoldoende
buisjes wordt een camera ingebracht zodat de uroloog op een televisie-
controle heeft over de sluitspier. Hierdoor kan ongewild urineverlies optreden
scherm de buikinhoud kan zien. Door de andere buisjes worden de in-
(incontinentie). Bijna alle patiënten hebben hier in meer of mindere mate
strumenten ingebracht die de uroloog nodig heeft om de operatie uit te
last van. De hinder zal het grootste zijn tijdens hoesten, onverwachte be-
voeren. Het opereren gebeurt geheel via het televisiescherm, vandaar de
wegingen, traplopen enz. In 90-95% van de gevallen verdwijnt dit na ver-
benaming ‘kijkoperatie’. Om de prostaat te verwijderen is het nodig één
loop van tijd geleidelijk. Bij de overige 5-10% is de incontinentie blijvend.
van de sneetjes iets groter te maken, maar dit is nog altijd minder groot
Het is belangrijk dat u na de operatie oefeningen doet om de bekkenbodem-
dan bij een open operatie. Aan het eind van de ingreep wordt eerst al het
spieren te versterken. Dit kan u helpen om de incontinentie onder controle te
koolzuurgas verwijderd waarna de wondjes gesloten worden.
krijgen. Van tevoren zal uw arts u doorsturen naar een fysiotherapeut die zich gespecialiseerd heeft in bekkenbodemspiertraining. Als u na ongeveer drie tot zes maanden nog steeds regelmatig urine verliest, bespreek dit dan met uw behandelend arts. Materiaal Bij ontslag krijgt u een startpakket incontinentiemateriaal mee. Hierbij zit informatie over de verschillende materialen. Materialen zijn te bestellen via Hoogland Medical. Breng het incontinentieverband altijd zorgvuldig aan, zodat geen lekkage langs het verband optreedt. Het is belangrijk om het verband voor gebruik eerst in de lengterichting te vouwen om zo een ‘plasgootje’ te creëren. Zorg er ook voor dat het verband goed bij de liezen aansluit. Draag een goed passende slip of netbroekje zodat het verband op zijn plaats blijft. Mocht u nog vragen hebben over incontinentiemateriaal, dan kunt u terecht bij de incontinentieverpleegkundige op de polikliniek Urologie. 16
5
Waarom een kijkoperatie?
Katheter
Ondanks het feit dat een kijkoperatie technisch lastiger is omdat de opera-
Functie
teur via een beeldscherm werkt en dus niet met zijn handen bij het opera-
De blaaskatheter zorgt ervoor dat de aanhechting van de urinebuis, die
tiegebied kan en de operatie langer duurt zijn er ook een aantal grote voor-
tijdens de operatie is losgemaakt en weer opnieuw is vastgemaakt, goed
delen.
kan genezen. Hiertoe moet de katheter nog ongeveer een week blijven
De operateur kan tijdens de ingreep alle details in het lichaam beter zien
zitten.
omdat door de camera alles vergroot wordt. Hierdoor treedt er in het alge-
Via de blaaskatheter loopt de urine in de katheterzak. Het kan gebeuren
meen beduidend minder bloedverlies op en heeft de patiënt, ondanks de
dat, tijdens uw verblijf thuis, urine langs de katheter gaat lekken. Deze
langere operatieduur, minder narcosemiddelen nodig omdat er minder ze-
urine kan er bloederig uitzien. Dit komt het meest voor als u vanuit rust
nuwen geprikkeld worden.
gaat lopen of als u op het toilet ontlasting krijgt. Dit is niet verontrustend
Verder gaat het herstel in het algemeen sneller, waardoor het ziekenhuis-
maar wordt door de meeste mannen als zeer vervelend ervaren. In de
verblijf korter is. Dit komt met name door de kleinere wondjes, waardoor er
meeste gevallen is hieraan helaas weinig te doen. U kunt via de apotheek
ook minder pijnklachten zijn. Ook thuis zal de herstelfase sneller verlopen.
incontinentiemateriaal krijgen.
Tot slot is er natuurlijk het cosmetisch aspect; de littekens zijn een stuk
U moet er wel zeker van zijn dat er urine in de katheterzak komt, contro-
kleiner dan bij een open operatie.
leer dit regelmatig. Dit om er zeker van te zijn dat de katheter niet verstopt zit. Bij twijfel altijd contact opnemen met de afdeling.
Kan een kijkoperatie altijd? Nee, maar in de meeste gevallen wel. Soms blijkt tijdens een kijkoperatie
Verzorging
dat toch een open operatie nodig is. Dit kan verschillende oorzaken heb-
Maak bij elke wasbeurt het katheterslangetje schoon met lauw water op
ben. Soms kan de uroloog de prostaat of de belangrijkste bloedvaten niet
de plek waar de katheter in het plasgaatje verdwijnt.
goed in beeld krijgen, bijvoorbeeld door verklevingen door eerdere operaties, door overgewicht of door een afwijkende ligging of bloedvoorziening
Drinken en plassen
van de prostaat.
Het is van belang dat u zolang u een katheter heeft extra drinkt en per
Zodra de uroloog er niet 100 % zeker van is dat de operatie veilig kan wor-
dag minimaal 1,5 liter urine produceert.
den uitgevoerd zal hij overgaan op een open procedure. Katheterzakken Van de verpleegkundige op de afdeling heeft u instructies gekregen over de verzorging van de katheter. Belangrijk is in ieder geval om voor en na het verwisselen van de katheterzak steeds uw handen te wassen.
6
15
Weer thuis
Kunnen er complicaties optreden?
Algemeen
Ja. Bij elke ingreep, hoe klein ook, kunnen er problemen optreden. Na
De eerste zes weken na de operatie moet u het rustig aan doen. U mag wel
een kijkoperatie kan, net als na een ‘gewone’ operatie, een nabloeding of
autorijden, maar niet fietsen, niet zwaar tillen, geen zwaar huishoudelijk werk
een wondinfectie optreden. Verder kunt u trombose in de benen krijgen.
(zoals stofzuigen) verrichten en niet baden of zwemmen in openbare gele-
Om dit te voorkomen worden een aantal maatregelen genomen die ver-
genheden. Na zes weken kunt u deze activiteiten weer langzaam opbouwen.
derop in deze folder worden uitgelegd. Littekenbreuken komen slechts
De elastische kousen moet u ongeveer tot 6 weken na de operatie overdag
zeer zelden voor omdat de wondjes zo klein zijn. De eerste en soms
blijven dragen. Thuis mag u de korte kousen dragen. De kousen kunt u ge-
tweede dag na de ingreep kunt u schouderpijn hebben door prikkeling
woon in een lauw sopje wassen. Ze mogen niet in de droogtrommel. In het
door koolzuurgas dat in de buik kan zijn achtergebleven. Ook kan het bij
algemeen kunnen er na een operatie, in combinatie met de narcose ver-
hoge uitzondering voorkomen dat er beschadigingen aan andere organen
moeidheidsklachten optreden. Dit kan dus ook het geval zijn na de operatie
optreden.
die u hebt ondergaan. De ernst van de vermoeidheid verschilt per persoon. U moet er rekening mee houden dat het tot een half jaar kan duren voordat u
Belangrijk om te weten vóór de operatie
de conditie terug heeft van voor de operatie.Als u pijn heeft kunt u paraceta-
Meestal staat het operatieplan van tevoren vast. Uw uroloog heeft dit met
mol nemen, maximaal viermaal per dag één á twee tabletten van 500 mg.
u besproken. Soms blijkt echter tijdens de operatie pas dat:
Paracetamol is verkrijgbaar bij iedere apotheek en drogist. Het wordt niet
meer weefsel moet worden weggenomen dan aanvankelijk gedacht,
vergoed door de ziektekostenverzekeraars. De controles bij de uroloog vin-
waardoor bijvoorbeeld niet zenuwsparend kan worden geopereerd;
den doorgaans in het eerste jaar elke drie maanden plaats, in het tweede, derde en vierde jaar elke zes maanden, en daarna eenmaal per jaar.
verwijdering van de tumor niet goed mogelijk is; Na de operatie zal de arts dit met u bespreken.
Contact opnemen Waarschuw de arts als: u aanhoudende pijn heeft die met paracetamol niet verdwijnt; indien van toepassing: de katheter eruit is gegaan (uw huisarts mag deze niet vervangen); u koorts heeft boven 38 ºC of indien u een koude rilling heeft gehad; indien van toepassing: er gedurende twee tot drie uur geen urine afvloeit; uw urine erg bloederig is en dit met veel drinken niet verdwijnt.
14
7
Voor de opname
Derde dag
Polikliniek Anesthesiologie
U kunt uzelf verzorgen onder de douche en zelfstandig naar het toilet
Voor de opname heeft u een afspraak op de polikliniek Anesthesiologie.
gaan.
Breng bij deze afspraak de verpakking van uw medicijnen mee. De anesthesioloog (narcotiseur) wil de narcosevorm zo goed mogelijk op
U mag zoveel als u wilt op een stoel zitten. Vaak zult u op deze dag al wat op de gang lopen.
uw wensen en gezondheidstoestand afstemmen. Hij stelt u daarom een aantal vragen over uw gezondheid, verricht lichamelijk onderzoek en neemt eventueel bloed af. Verder informeert hij u over de pijnbehandeling na de
De verpleegkundige demonstreert de verzorging van de blaaskatheter en eventueel de wondjes.
operatie. De afspraak duurt twintig tot dertig minuten, en kan vaak gecombineerd worden met een bezoek aan de verpleegkundig specialist oncologie.
Ontslag Na drie tot vier dagen mag u met ontslag. U houdt dan nog de blaaskatheter in. U krijgt een afspraak mee voor het verwijderen van de blaaskatheter,
Verpleegkundig specialist oncologie Voor de opname krijgt u een verpleegkundig anamnesegesprek, zodat eventuele bijzonderheden al bekend zijn en daar voor of bij opname meteen op gereageerd kan worden. De verpleegkundig specialist oncologie zal de inhoud van deze folder met u bespreken.
ongeveer 1 week na de operatie. Dit gebeurt meestal in dagopname. Er wordt dan gecontroleerd of het plassen goed op gang komt. Ook zal de verpleegkundige u wat incontinentiemateriaal geven, omdat de kans groot is dat u de eerste tijd na de operatie in meer of mindere mate incontinent zult zijn (zie verderop in deze folder).
De kijkoperatie, de operatieduur, bekkenchirurgie en oncologische chirurgie zijn allen een risicofactor op het krijgen van trombose in het been. Daarom worden u elastische kousen aangemeten, die u tijdens en na de operatie moet dragen tot 6 weken na de operatie. Deze kousen moet u dragen om de kans op trombose in de benen te verkleinen. U krijgt een recept mee voor 2 paar kousen (1 paar lange kousen en 1 paar korte kousen) die u op kunt halen bij de apotheek. Deze kousen moet u meebrengen bij opname. Laxeren De avond voor de operatie neemt u thuis rond 20.00 uur een tabletje bisacodyl. Een recept hiervoor krijgt u bij het opnamegesprek. U krijgt dit om de darmen leeg te maken.
8
13
Na de operatie
Opname
Eerste dag
In de volgende hoofdstukken volgt een beschrijving van de medische be-
De verpleegkundige helpt u indien nodig bij uw lichamelijke verzorging. U mag onbeperkt mobiliseren, de eerste keer helpt de verpleegkundige u bij het uit bed komen. Als het goed gaat mag u er hierna ook zelf uit-
handeling en de daarbij behorende verpleegkundige zorg. Eén en ander is beschreven zoals het in het algemeen bij deze operatie verloopt. Ieder mens is echter anders, en het verloop kan bij iedereen dus ook verschillend zijn.
gaan. Als u dit nog niet durft vraag de verpleegkundige dan om hulp. Probeer tenminste twee keer uit bed te gaan vandaag. U mag normaal eten en drinken indien u dit verdraagt. Door het kool-
Wat moet u meenemen? Uw medicijnen in de originele verpakking
zuurgas dat tijdens de operatie is gebruikt of door de pijnstilling kunt u
De gegevens van uw ziektekostenverzekering
wat langer misselijk zijn, vraag bijtijds naar medicijnen hiertegen.
Elastische kousen
Om te voorkomen dat u harde ontlasting krijgt, krijgt u Movicolon®. Hier-
Nachtkleding, ondergoed, toiletartikelen enz.
door wordt voorkomen dat u hard moet persen bij de ontlasting. Persen veroorzaakt teveel druk in het wondgebied, wat niet bevorderlijk is voor
Opname
de genezing. Als u toch last heeft van harde ontlasting, meldt dit dan
Melden
aan de verpleegkundige.
Meestal wordt u op de ochtend van de operatie opgenomen. U meldt zich
Er wordt bloed afgenomen.
bij het opnamebureau of bij de Unit nuchtere opname op Zuid 1, dit wordt
De elastische kousen blijft u voorlopig dragen. Dit hoeft alleen overdag.
aangegeven in de opnamebrief die u voor de opname thuis ontvangt
Voor de nacht kunt u de kousen weer uit doen. Nuchter blijven Tweede dag U mag uzelf op de rand van het bed wassen of als u het kunt en wilt gaan douchen. U mag onbeperkt mobiliseren, probeer dit vandaag tenminste drie keer. U kunt normaal eten en drinken. Als dit goed gaat, wordt het infuus verwijderd. Het is wel verstandig minimaal 2,5 liter vocht te drinken om verstopping van de blaaskatheter tegen te gaan. De wonddrain gaat er meestal de 1e of de 2e dag uit.
De dag voor de operatie kunt u tot 24.00 uur normaal eten en drinken, daarna moet u nuchter blijven (u mag wel heldere vloeistoffen drinken tot 4 uur voor de operatie (geen koffie of melkproducten), maar u mag niets meer eten). Ook mag u vanaf 24 uur voor de operatie niet meer roken. Scheren en medicijnen Het scheren van de beharing op de buik is bij deze ingreep niet nodig Als het drinken de dag na de operatie goed gaat begint u een dag na de operatie met Movicolon®. Dit is een poeder om de ontlasting zacht te houden en omdat u na de operatie niet hard mag persen. Dit gebruikt u nog gedurende twee weken.
12
9
U krijgt een medicijn ter voorkoming van trombose (Fraxiparine). Dit medi-
een blaaskatheter in de plasbuis, deze zorgt ervoor dat de urine ge-
cijn wordt dagelijks met een kleine injectienaald onderhuids geïnjecteerd.
makkelijk kan afvloeien. Als u na de operatie een sterke aandrang tot plassen krijgt, waarschuw dan de verpleegkundige. Het kan zijn dat de
Operatie
blaas reageert op de katheter of dat de katheter verstopt is. Bij ver-
Voorbereiding
stopping kan er urinelekkage langs de katheter zijn. De urine kan er
De operatie vindt meestal ’s ochtends plaats, een enkele keer ’s middags.
bloederig uitzien. De verpleegkundige spoelt de blaaskatheter indien
Tijdens de operatie mag u geen ring, horloge, contactlenzen, gebit of bril
nodig door of geeft u een medicijn tegen blaaskrampen;
dragen. U krijgt een zogenoemd operatiejasje aan. Om trombose te voorkomen worden bij u elastische kousen aangemeten. Deze draagt u tijdens de operatie. Daarna krijgt u de premedicatie voor de narcose, dit zijn medicijnen waarvan u wat slaperig wordt, zodat u rustig naar de operatiekamer gaat. Ook krijgt u een pijnstiller. De verpleegkundige brengt u naar de operatiekamer.
soms een zuurstofslangetje in de neus; uw scrotum en penis kunnen na de operatie opgezwollen zijn door vocht. Dit is een opeenhoping van vocht ten gevolge van de operatie. Dit moet vanzelf overgaan. Het vocht moet weer door het lichaam opgenomen worden. Scrotum en penis hoog leggen door er een opgerolde handdoek onder te leggen kan dit bevorderen. Scrotum en penis
Ingreep De prostaat, zaadblaasjes en eventueel omliggende lymfeklieren worden in hun geheel verwijderd. Een deel van het weggenomen weefsel wordt in het
kunnen ook blauw verkleurd zijn door een bloeduitstorting. Ook dit moet vanzelf overgaan. u draagt de elastische kousen.
laboratorium verder onderzocht (PA-onderzoek). De uitslag van dit onderzoek krijgt u ongeveer een week na de operatie. De uroloog maakt hier
Op de operatiedag heeft u bedrust. Als u niet misselijk bent mag u ’s
tijdens de opname met u nadere afspraken over.
avonds voorzichtig beginnen met eten en drinken. De arts heeft met u afgesproken welke pijnstillers u krijgt. Blijft u toch pijn houden, geef dit
Na de operatie
dan altijd door aan de verpleegkundige. Deze overlegt dan met de arts
Na de operatie ontwaakt u op de verkoeverkamer. Als u goed wakker bent
over extra of andere medicijnen. Voor uw herstel is het namelijk van be-
gaat u terug naar de verpleegafdeling. Daar controleert de verpleegkundige
lang dat u optimale pijnstilling heeft. Dit geldt gedurende de gehele opname.
regelmatig uw bloeddruk en pols en vraagt naar de pijn die u heeft. Kort na de operatie heeft u: een infuus in de arm (voor het toedienen van vocht); een slangetje in de buurt van de wond voor het afvoeren van wondvocht (wonddrain);
10
11
