versie 9 februari Dit is een voorlopige versie, daarom mag deze tekst of delen van deze tekst niet gekopieerd worden

versie  9  februari  2012. Dit  is een  voorlopige  versie,  daarom  mag deze  tekst  of  delen  van  deze tekst niet gekopieerd worden.     

Auteur: Henk van Arkel         

GELD DAT STOM IS…. EN HET GOEDE NIEUWS IS: BINNENKORT WORDT GELD SLIM, OF WORDEN WIJ SLIMMER MET GELD

Aan meelezers: andere suggesties voor (onder)titels?          

Een samenvatting vooraf van hoe je naar de economie kunt kijken   

In  dit  boek  ga  ik  proberen  om  u  op  een  andere  manier  tegen  de  situatie  van  de  economie  aan  te  kijken. Graag focus ik met u op de effecten van geld, van het heersende geldsysteem om preciezer te  zijn. Op de effecten van het huidige soort geld op de verdeling van rijkdom, op het milieu en op het  evenwicht tussen koopkracht en productie. Ik zal bekijken hoe het huidige soort geld uitwerkt en hoe  dat  te  gebruiken is  voor verandering.  Immers hoe  duidelijker we weten wat  we willen veranderen,  des te  meer  kans  dat we  manieren  vinden  om die  verandering in gang te zetten.  Ik begin  met  een  korte beschrijving van hoe we gekomen zijn waar we nu zijn, vanuit het gezichtpunt van het huidige  geldsysteem:    1. Uitgangspunt  is  dat  geld  de  centrale  organisator  van  de  samenleving  is.  Niet  een  neutrale  organisator, maar één die een hele specifieke ontwikkeling teweeg brengt.   2. Die  organisator  kent  een  innerlijke  tegenstrijdigheid:  aan  de  ene  kant  moet  geld  rollen  om  de  samenleving te organiseren. Tegelijk wordt geld vastgehouden om rijkdom in op te slaan. Als veel  rijken een goede reden hebben hun geld even niet te laten rollen, stagneert de economie.  3. Dat gebeurt niet zo vaak, want meestal is de vraag naar geld groot genoeg en zijn bedrijven en  particulieren  bereid  rente  te  betalen  om  bezitters  van  geld  te  verleiden  om  hen  geld  te  lenen.  Daarmee  verplaatst  de  koopkracht  zich  naar  mensen  die  het  niet  willen  oppotten,  maar  gebruiken.  Het  geld  blijft  dan  rollen  waardoor  de  economie  niet  stagneert.  Centrale  banken  zorgen  daarom  zoveel  mogelijk  voor  een  positieve  reële  rente,  zodat  het  voor  banken  en  vermogende mensen slimmer is het uit te lenen dan op te potten.   4. Maar  deze  truc  om  geld  te  verplaatsen  naar  mensen  en  bedrijven  die  het  besteden  heeft  een  bijeffect. En niet zo’n kleintje ook: vanwege de rente concentreert rijkdom zich. Te vaak blijft het  debat  hangen  in  de  morele  vraag  waarom  arme  mensen  vermogenden  en  vermogens  zouden  moeten  subsidiëren.  Daardoor  blijft  een  belangrijk  lange  termijn  effect  onderbelicht:  het  historische  proces  waarin de  rijkdom  zich concentreert.  Dat effect is niet alleen het  gevolg  van  rente, maar ook van winsten en speculatie. Het is de moeite waard eens te bedenken hoe rente  hogere winsten uitlokt en hoe grond en huizen gebruikt worden om via grondrente vermogens te  laten aangroeien.  5. Als  geld  alleen  maar  weg  zou  vloeien  van  de  overgrote  meerderheid  van  de  mensen  die  niet  vermogend zijn, komen mensen in opstand. En we zien dat de meeste mensen de werkelijkheid  om  hen  heen  accepteren.  Kennelijk  gebeurt  er  dus  iets  waardoor  die  concentratie  meevalt,  of  acceptabel  is.  Dat  ‘iets’  heet  economische  groei,  want  zolang  de  economie  sterk  groeit  kan  er  veel geld wegstromen naar de vermogens zonder dat gewone mensen dat erg voelen.   

6. En als die economische groei stagneert, dan geloven we dat het logisch is dat ze er op achteruit  gaan.   7. In de VS  waar onder Reagan de geldstroom naar de vermogenden versnelt werd, ging de lagere  middenklasse er zelfs op achteruit gedurende economische groei. Daar blijkt het geloof dat elke  krantenjongen miljonair kan worden werd dat verarming dus individueel falen is, een voldoende  argument om mensen rustig te houden.   8. Het mechanisme waarbij geld in omloop wordt gebracht tegen rentedragende schulden creëert  een mathematische noodzaak dat de geldhoeveelheid steeds maar blijft groeien. Als volgend jaar  er  niet  opnieuw  geld  geleend  wordt  en  wel  de  rente  over  het  vorig  jaar  geleende  geld  betaald  moet worden, neemt de geldhoeveelheid af. Dan wordt de economie beroofd van smeermiddel.   9. En er zit nog een probleem aan het voortdurend bijscheppen van nieuw geld: er is steeds meer  onderpand  nodig,  extra  eigendomstitels.  Op  een  eindige  wereld  is  het  lastig  om  steeds  meer  nieuwe eigendomstitels te creëren. Het tot handelswaar maken van de natuur is eindig. En zelfs  zaken als imago’s, patenten etc. zijn niet makkelijk in exponentieel tempo uit te breiden.  10. Privatisering  van  gemeenschapszaken  hielp  een  tijd  lang.  Dat  leverde  een  hoop  nieuwe  eigendomstitels op, zodat er weer een hele lading nieuw krediet kon worden gegeven.  11. De ideologie van privatisering nam het concept deregulering in haar kielzog mee. Op veel plekken  bevrijdend van bureaucratie maakte deregulering ook ruimte voor speculatie. En speculatie bleek  in het computertijdperk met de globalisering een uiterst winstgevende manier van  beleggen te  zijn.  Dat  was  dus  een  nieuw  terrein  waar  het  zich  almaar  ophopende  vermogen  een  –zeer  lucratieve  –  uitlaatklep  vond.  Waardoor  uiteraard  de  concentratie  van  vermogen  zich  alleen  maar  versnelde.  En  zo  paste  alles  netjes  in  elkaar:  een  geldsysteem  dat  rente  nodig  maakt  en  waar  bezitters  dus  steeds  rijker  worden  kon  almaar  nieuw  geld  in  omloop  brengen  omdat  monetarisering van de natuur, privatisering van overheidstaken en eigendommen en speculatie  emplooi  gaf  aan  enorme  sommen  geld.  Nou  heeft  speculatie  nog  wel  een  bijeffect:  het  werkt  destabiliserend  en  maakt  in  veel  gevallen  de  economie  minder  efficiënt.  Het  financiert  luchtbellen waaruit crisissen geboren worden en verdient vervolgens ook weer aan die crisissen.  12. De opkomst van China moet hier nog even genoemd worden. China ziet de dollars die ze verdient  als een strategisch instrument. Niet als een onderdeel van een wereld die samen meer welvaart  krijgt doordat landen en mensen zich steeds verder specialiseren en de resultaten daarvan delen.  China  laat  daarom  heel  veel  van  het  verdiende  geld  niet  rollen  maar  bewaard  dat  als  politiek  drukmiddel en om op strategische momenten in te zetten.  13. De banken lieten voor de credit crunch zien heel creatief te zijn in het maken van fictieve nieuwe  eigendomstitels.  Dit  hielp  jarenlang  de  toenemende  vraag  naar  eigendomstitels  te  beantwoorden. Probleem is natuurlijk wel dat deze luchtbellen vroeger of later knappen.  14. Met  de  concentratie  van  rijkdom  ontstaat  nog  een  ander  probleem:  Zeer  rijke  mensen  consumeren per extra binnenkomende dollar veel minder dan arme mensen of de middenklasse.  Hierdoor raakt het evenwicht tussen productie en consumptie uit balans. En zonder consumptie,  als  er  onvoldoende  geld  in  handen  van  kopers  is,  dan  dalen  de  winsten.  Bij  dalende  winsten  wordt  er  minder  geïnvesteerd  in  productie.  Mensen  gaan  op  hun  geld  zitten  of  proberen  via  speculatie het aan te laten groeien. En bij punt 2. zagen we al dat dit problemen oplevert.  15. En  zo  werd  het  aanbod  van  geld  zo  groot  dat  de  rente  in  het  begin  van  deze  eeuw  historisch  unieke lage waarden bereikte.  16. Die lage rente voorkwam dat de consumptie in elkaar klapte. Door de lage rente durfden steeds  meer  mensen uit  de  middenklasse  en  lager  te lenen.  Inderdaad belegden steeds  meer  mensen  een  deel  van  dat  geleende  geld  speculatief,  maar  het  stimuleerde  ook  de  aankopen.  De  lage  rente voorkwam zo dat aan het begin van deze eeuw de doorgaande concentratie van vermogen  nog steeds niet had geleid tot minder aankopen.    Maar  helaas,  het  kopen  met  geleend  geld  geeft  slechts  een  tijdje  respijt.  En  toen  ook  nog  de  eigendomstitels  in  de  speculatieve  markt  van  securities  door  de  mand  vielen,  ontstond  in  2007  de  kredietcrisis.   

  En zo zitten we met geld dat ervoor zorgt dat er een voortdurende aangroei van vermogens plaats  vindt. Vroeger leidde deze concentratie van vermogen tot een explosieve ontwikkeling van productie  en handel. Het geld dat zich bij rijke mensen ophoopte werd namelijk belegd in nieuwe fabrieken en  producten. Marx noemde het kapitalistische systeem daarom het meest progressieve systeem uit de  geschiedenis. Sinds de jaren ’70 bleek echter de voortdurende economische groei in de rijke landen  steeds minder een groei van kwaliteit van leven op te leveren terwijl de natuurlijke rijkdom wel snel  afnam. En we gingen geloven dat dit hoort bij de moderne tijd alsof het een natuurverschijnsel is.  De situatie is echter veranderd. Sinds de zeventiger jaren wordt de aangroei bij de grote vermogens  steeds  minder  geïnvesteerd  en  vindt  steeds  meer  geld  een  lucratiever  emplooi  in  speculatieve  fondsen.  Dat  geeft  veel  onrust  en  tegelijk  verdween  hierdoor  het  evenwicht  tussen  koopkracht  en  productie.    De Occupy beweging voelt dit aan, maar valt in de valkuil van een goed‐slecht tegenstelling en details  die gevoelig maar niet essentieel zijn. Natuurlijk is de graaicultuur schandalig, daar wil ik niets aan af  doen,  maar  het  achterliggende  mechanisme  van  een  anoniem  mechanisme  in  het  geld  waardoor  vermogens automatisch aangroeien wordt over het hoofd gezien. Dat mechanisme en de effecten op  armoede, natuur en economie bekijken we in de eerste hoofdstukken van dit boek .   Vervolgens  beschrijf  ik  hoe  STRO  deze  analyse  gebruikt  om  alternatieven  te  ontwikkelen.  Alternatieven die werken, omdat ze aanhaken op waar het heersende geld dom bezig is. Het doel is  mensen  (en  de  natuur)  te  bevrijden  van  de  gevolgen  van  de  geldschepping  tegen  rente.  De  alternatieven  proberen  koopkracht  te  brengen  op  plekken  waar  er  tekort  is,  en  productie  uit  te  lokken op plekken waar te weinig banen zijn. . 

 

Hoofdstuk 1. De invloed van de spelregels    1.0 inleiding   Volgens  het  Engelse  gezegde  “Money  makes  the  world  go  round”  bepaalt  geld  in  hoge  mate  het  reilen  en  zeilen  op  deze  wereld.  De  meeste  van  ons  vertalen  geld  naar  rijke  mensen.  Voor  Harry  Mens draait de wereld dankzij rijke mensen. Zij zorgen voor de welvaart en moeten kansen krijgen.  Aan de andere kant van het spectrum vindt de SP dat rijke mensen teveel worden ontzien. Zij zouden  best wat zwaarder belast mogen worden en meer lasten overnemen van minder vermogenden.   Ik vraag uw aandacht voor het paradigma van geld als organiserend systeem. En dan specifiek voor  het soort geld dat op dit moment gebruikt wordt. Ik zal duidelijk maken dat er inderdaad  verschillende soorten geld mogelijk zijn, met verschillende effecten op milieu, armoede,  werkgelegenheid, welvaart en zelfs welvaartsbeleving.     Gek  genoeg  is  er  maar  weinig  aandacht  voor  dat  geld  een  belangrijk  sturingsmechanisme  is.  Voor  zover  bekend  organiseert  de  Social  Trade  Organisation  (STRO)  het  grootste  programma  ter  wereld  (zie bijlage 1 voor meer informatie over STRO) om actief en systematisch onderzoek te doen naar en  te  experimenteren  met  verschillende  soorten  geld.  Die  inzet  van  STRO  is  niet  toevallig:  we  zijn  er  namelijk  van  overtuigd  dat  de  samenleving  op  een  bepaalde  manier  lijkt  op  een  spel,  waarin  de  spelregels het gedrag van de spelers bepalen en daarmee vorm geven aan de toekomst.     Hier kijken we naar de samenleving als een complex systeem, zoals het weer, een ecosysteem of een  computerprogramma. Zo’n systeem lijkt een niet te ontwarren chaos. Door van wat grotere afstand  te  kijken  ontdekken  we  dat  er  toch  sturing  is:  bepaalde  omstandigheden  beïnvloeden  de  ontwikkelingen  sterk.  Het  ecosysteem  van  een  droog  gebied  verschilt  wezenlijk  van  dat  van  een  gebied waar veel regen valt. Beide systemen zijn chaotisch en er is zoveel interactie dat oorzaak en  gevolg nauwelijks te herkennen zijn. Maar hoe complex een ecosysteem ook is, factoren als klimaat,  bodem,  en  hoogteverschillen  bepalen  wel  de  ontwikkelingen.  Een  complex  systeem  kan  dus  benaderd worden door te kijken in welke richting de randvoorwaarden het systeem duwen.   Ook de samenleving is een complex systeem waarvan men zich kan afvragen welke randvoorwaarden  die samenleving beïnvloeden. Welke randvoorwaarden zijn er en in hoeverre staan ze vast? Zijn die  randvoorwaarden  een  gevolg  van  keuzen?  En  wat  veranderd  er  wanneer  andere  keuzes  worden  gemaakt?   

1.1 De regels van het spel  Wie  veel  Monopoly  heeft  gespeeld,  veranderde  misschien  wel  eens  bepaalde  spelregels.  Zo  kun  je  het  bedrag dat je  bij  START  krijgt  verhogen  of je kunt  bij  verkoop  van  huizen  aan de bank gewoon  100%  van  de  waarde  teruggeven.  Wie  dit  ooit  heeft  gedaan,  weet  dat  de  spelers  onmiddellijk  hun  strategie en gedrag aanpassen en dat het spel zich anders ontwikkelt.   Als  kinderen  hadden we  zelf een  variant in de spelregels uitgedokterd,  waardoor  meestal niemand  failliet  ging.  Iedereen  werd  steeds  rijker,  het  spel  kon  oneindig  doorgaan  en  eindigde  als  de  logeerpartij van het neefje, met wie we speelden, afliep. De winst van die week was niet dat hij (of  iemand anders) gewonnen had, maar wel dat die neef naar huis ging met de naam Adriaan de Rijke.  Wij hadden er lol in!    Bij sporten is iedereen zich bewust dat spelregels bepalend zijn voor het gedrag van de spelers, maar  gek genoeg vragen weinig mensen zich af of, en zo ja welke, spelregels de samenleving domineren.  En  toch  wordt  ook  de  complexe,  vaak  chaotische  organisatie  van  het  “real  life  maatschappijspel”  gestuurd door regels. Deze regels beïnvloeden de uitkomst van de meeste dagelijkse besluiten en als  gevolg hiervan sturen ze ook onze toekomst een bepaalde kant op. Enkele van die regels zijn logisch,  maar er zijn er ook die aanvechtbaar zijn. Het bijzondere is dat ze evenwel nauwelijks ter discussie 

 

staan.  Ze  zijn  er  “omdat  het  nu  eenmaal  zo  is”.  Het  lijkt  er  zelfs  op  dat  hoe  meer  impact  regels  hebben,  des  te  minder  ze  ter  discussie  staan.  Daar  zit  wel  enige  logica  achter:  als  we  ze  zouden  veranderen, gaat er veel veranderen. Maar wat precies is moeilijk voorspelbaar. Daarom voelen we  ons veiliger het te houden bij wat we hebben, waarvan we (denken te) weten wat we eraan hebben.  En  zo  kan  de  wereld  in  een  bepaalde  richting  gestuurd  worden  zonder  dat  daar  ooit  echt  voor  gekozen is.  Wetenschappers  laten  hier  een  taak  liggen.  In  de  antropologie  is  het  heel  gebruikelijk  dat  onderzoekers zich afvragen welke “basisspelregels” een samenleving vorm geven. Zo onderzoekt de  antropoloog  de  patronen  die  ontstaan  als  gevolg  van  het  feit  dat  vrouwen  kinderen  baren.  Welke  effecten  heeft  dit  op  de  rolverdeling  tussen  mannen  en  vrouwen  en  op  andere  kenmerken  van  de  cultuur. En wat gebeurt als vrouwen die meer opleiding genieten minder of zelfs geen kinderen meer  willen?  Kunt  u  zich  voorstellen  hoe  Nederland  er  in  2100  uitziet  als  het  aantal  kinderen  in  heel  Nederland even groot is als het aantal dat nu woont in Amsterdam en Rotterdam?     Het bestuderen van ecosystemen heeft ons veel geleerd over de manier waarop sturing in complexe  systemen vorm krijgt en invloed heeft. Het helpt zo’n complex systeem beter te begrijpen. Die lessen  zijn deels ook bruikbaar om te ontdekken op welke manier het ene soort geld de ontwikkeling van de  geschiedenis anders vormgeeft dan het andere.   Voordat  we specifiek gaan kijken naar  de  impact  van de soort  geld, werken  we  dit concept  van  de  “sturingsmechanismen” nog wat verder uit. Dat doen we aan de hand van hoe (de keuze voor) een  bepaald soort belasting ontwikkelingen in de samenleving stuurt.        

1.2 Hoe belastingen maatschappelijke ontwikkelingen sturen  U  weet  waarschijnlijk  dat  er  verschillende  soorten  belasting  zijn.  Maar  heeft  u  zich  wel  eens  afgevraagd  hoe  anders  de  samenleving  er  na  verloop  van  tijd  zou  uitzien  als  we  de  mix  van  belastingen veranderen? Hoe verschillend de economische keuzes uitpakken? En hoe die uitwerken  op duizend en één plekken waarmee ze op lange termijn een ander soort samenleving vormgeven?  In de meeste landen krijgt de overheid het grootste deel van haar inkomen binnen via belasting op  arbeid, zoals loon‐ en inkomstenbelasting en BTW. Een onvermijdelijk gevolg is dat deze belastingen  arbeid duurder maken. In economische termen: ze verhogen de kostprijs van arbeid.   Om  producten  te  maken  zetten  bedrijven  een  bepaalde  mix  van  productiefactoren  in:  kapitaal,  arbeid, grondstoffen en energie. Ze kiezen de mix zodanig dat de kosten per product zo laag mogelijk  zijn. Op het moment dat arbeid duurder wordt door (hogere) belastingen, proberen bedrijven de mix  te  wijzigen  met  wat  minder  arbeid  en  wat  meer  van  de  andere  productiefactoren.  Er  wordt  bijvoorbeeld  verder  geautomatiseerd.  Dat  kost  meer  kapitaal  en  energie  maar  vermindert  de  hoeveelheid arbeid.   Het  belastingsysteem  legt  dus  een  sturing  op  aan  bedrijven.  Die  sturing  beïnvloedt  de  keuzes  van  individuele bedrijven en gaandeweg dringt het effect van die sturing door in de cultuur, de waarden,  en  het  hele  economische  denken.  Zo  heeft  zich  bij  ons  een  wegwerpcultuur  ontwikkeld  met  als  bijproducten  wegwerpwaarden.  Het  is  goedkoper  om iets weg  te gooien dan om het te  repareren.  Veel mensen denken dat dit hoort bij de moderne tijd en zien niet hoe de keuze voor belastingen op  arbeid  daarin  meespeelt.  Misschien  komt  het  door  de  complexiteit  van  de  samenleving  dat  veel  mensen  niet  nadenken  over    het  effect  van  de  keuze  voor  een  bepaald  belastingsysteem.  Veel  mensen ervaren eigenlijk helemaal geen keuze.     Bijkomend  probleem  is  dat  belastingen  op  arbeid  populair  zijn  bij  mensen  die  een  meer  egalitaire  samenleving  nastreven  zonder  absurde  verschillen  in  beloning.  Theoretisch  nivelleert  een  progressieve  inkomstenbelasting  verschillen  in  besteedbaar  inkomen  tussen  arm  en  rijk.  Maar  zien  we dat ook echt terug in de praktijk?   Wat  bijvoorbeeld te  denken  van  de  beruchte  bonussen  van de  bankdirecteuren?  De  soms extreem  hoge  beloningen  blijken  mogelijk  doordat  de  mensen  in  die  hoogste  inkomensgroepen  netto‐  

inkomens bedingen, eventueel via aandeelconstructies. Hierdoor werkt het herverdelingseffect niet  meer.  Sterker  nog:  de  lagere  inkomensgroepen  draaien  op  voor  het  betalen  van  bonussen  en  torenhoge salarissen.   Tegelijkertijd moeten de lagere inkomensgroepen tegenwoordig wereldwijd concurreren met steeds  meer anderen. En omdat Nederlanders meer belasting betalen dan werkers in menig ander land, zijn  ze  duurder.  De  kostprijsverhoging  door  belastingen  moet  dan  gecompenseerd  worden  door  een  lagere  beloning.  En  zo  eindigt  belasting  op  arbeid  als  nivelleringsinstrument  in  het  omgekeerde  effect.  Een tijd lang hadden de belastingen op arbeid het voordeel dat ze de kapitaalsintensiviteit en dus de  productiviteit bevorderden. Maar dit effect is door de enorme mobiliteit van kapitaal verminderd. En  zo  zitten  lagere  inkomens  opgezadeld  met  een  belastingsysteem  dat  het  moeilijk  maakt  te  concurreren met landen met lage lonen.     Het  ligt  voor  de  hand  de  belastingdruk  te  verschuiven  van  arbeid  naar  grondstoffen  en  energie  uit  fossiele  brandstoffen.  Dat  is  niet  alleen  economisch  beter,  maar  heeft  ook  grote  milieuvoordelen.  Denk bijvoorbeeld aan reductie van koolstofdioxide en hergebruik van grondstoffen. Zo’n maatregel  zal  natuurlijk  ook  moeten  gelden  voor  importproducten.  Als  we  de  milieukosten  doorberekenen,  worden Chinese producten een stuk duurder…..  STRO  heeft  ervaring  met  het  aankaarten  van  bovenstaand  sturingsmechanisme.  In  de  jaren  tachtig  van  de  vorige  eeuw  stelden  we  de  belasting  op  arbeid  ter  discussie.  Samen  met  enkele  anderen  pleitten  we  toen  voor  belasting  op  milieubeslag.  In  eerste  instantie  werd  dit  in  de  Tweede  Kamer  weggehoond.  Maar  na  jaren  lobby  en  bewustmakingscampagnes  is  de  beweging  voor  een  ander  belastingsysteem nu sterk genoeg.      

1.3 Hoe de maatschappij wordt bepaald door het soort geld  Net  als  het  belastingsysteem  beïnvloedt  het  geldsysteem  veel  keuzes  in  de  maatschappij.  Dit  sturingsmechanisme  heeft  een  enorme  impact  op  de  manier  waarop  de  economie  zich  ontwikkelt,  op  de  cultuur  en  op  het  gedrag  van  mensen.  Het  soort  geld  bepaalt  in  belangrijke  mate  hoe  onze  toekomst eruit gaat zien.  Het gangbare geld heeft inmiddels bijna overal de traditionele, door de cultuur bepaalde  organisatievormen verdrongen. Waar vroeger mensen vaak hetzelfde beroep als hun ouders hadden,  komt dit steeds minder voor. De culturen, waarin de status van mensen afhing van hun vrijgevigheid,  zijn ook bijna van de aardbodem verdwenen. Bijna alle samenlevingen zijn nu vooral geld gestuurd.   Organiseert het geldsysteem de wereld dan zo goed, dat het haar gang mag gaan? Welk rapportcijfer  zou  u  het  geld  in  2005  hebben  gegeven  betreffende  de  kwaliteit  van  de  organisatie  van  de  samenleving  en  welk  rapportcijfer  geeft  u  nu?  En  welk  cijfer  zou  u  geven  als  u  als  arm  mens  in  de  sloppenwijk van een grote stad woonde? Suggestie meelezer: stuk over rapportcijfer weg  Aan de negatieve kant van de balans staan zonder meer zaken als milieuvernietiging en armoede. Wij  spreken niet toevallig over de welvaartspiramide. Een aanzienlijk aantal mensen aan de voet daarvan  krijgt  zelfs  niet  eens  de  kans  om  in  de  eigen  basisbehoeftes  te  voorzien.  Zij  missen  geld  om  te  investeren en de ondernemende mensen kunnen niet ondernemen omdat de potentiële klanten in  hun  omgeving  geen  geld  hebben.  Die  samenlevingen  worden  eerder  door  geld  buitengesloten  dan  georganiseerd  en  veel  van  de  aanwezige  talenten  ontvluchten  hun  omgeving.  Arme  gemeenschappen  missen  niet  alleen  geld  als  koopkracht  voor  consumptie  of  investeringsgoederen,  maar vooral geld om hun samenleving effectief te organiseren. Niet best voor het rapportcijfer.  Uw  beoordeling  zal  er  niet  beter  op  worden  nadat  we  in  latere  hoofdstukken  ontdekken  dat  het  huidige soort geld zelfs in rijke landen een wanprestatie levert.   Die wanprestaties motiveren STRO om naar andere soorten geld te zoeken, die beter uitpakken voor  arme  mensen  en  voor  het  milieu.  U  begrijpt  dat  de  omvang  van  het  “Research  &  Development”‐ programma van STRO in geen verhouding staat tot de enorme bedragen die wereldwijd geïnvesteerd  worden  in  R&D  naar  nieuwe  producten  en  diensten.  Qua  investering  is  ons  onderzoek  naar  het   

sturingsmechanisme geld  te  verwaarlozen.  Waarom er  maar  zo  weinig  geïnvesteerd in  verandering  van het geldsysteem? Belangrijk probleem daarbij is dat veel mensen zich niet realiseren dat er een  keus is, dat er überhaupt verschillende soorten geld zijn.     

1.4 Soorten geld  De geschiedenis kent wel degelijk voorbeelden van andere soorten geld. In de periodes dat er tegelijk  verschillende  soorten  geld  voorkwamen,  waren  mensen  zich  daar  uiteraard  wel  van  bewust  en  realiseerden  ze  zich  de  verschillende  mogelijkheden.  Zij  hebben  zelfs  erg  hun  best  hebben  gedaan  deze kennis door te geven. In de godsdiensten met Abraham als grondlegger komt een visie voor op  geld  en met name rente (verbod), die  rechtstreeks lijkt  te zijn gebaseerd  op ervaringen in de  oude  Soemerische en Egyptische rijken, waar twee soorten geld met elkaar concurreerden.  De ene soort was op goud gebaseerd. Dit geld heeft als voordeel dat het na verloop van tijd niet in  waarde vermindert, het behoudt zijn waarde. Het gevolg is wel dat de geldbezitter geen haast heeft  om het uit te lenen, terwijl de lenende partij, de boer of de ondernemer, wel haast heeft en tot een  deal  móet komen. De boer die om een lening komt, heeft immers NU zaden nodig, anders mist hij  het plantseizoen. De ondernemer heeft NU machines nodig om rendabel te kunnen produceren en  het op te kunnen nemen tegen de concurrentie.  Goudgeld onderscheidt zich van bijna alle natuurlijke dingen op aarde. Waar goederen en materialen  in  kwaliteit  en  dus  waarde  achteruit  gaan,  verliest  goudgeld  niets  aan  kwaliteit  of  volume.  Deze  eigenschap maakt het aantrekkelijk voor bezitters om hun vermogen in goudgeld om te zetten. Het  goudgeld geeft hun zo de mogelijkheid macht door tijd en ruimte te verplaatsen en in te zetten op  het meest profijtelijke moment en op de plek waar de opbrengst het grootst is. Bovendien kunnen de  eigenaren  van  het  door  goud  gedekte  geld    ondernemers  die  geld  willen  lenen  een  hoge  rente  vragen.  In  het  Soemerische  rijk  was  waarschijnlijk  stevige  oppositie  tegen  dit  goudgeld.  En  dat  niet  alleen  omdat  de  bezitters  boeren  en  ondernemers  konden  dwingen  meer  terug  te  betalen  en  een  groter  een deel van de oogst af te staan. Het had waarschijnlijk ook alles te maken met het feit dat men een  alternatief kende. In Soemerië bestonden namelijk ook girosystemen die gebaseerd waren op graan.  Die  graangiro  werkte  als  volgt.  Boeren  konden  hun  graan  opslaan  in  tempels.  Elke  hoeveelheid  die  een  boer  bracht,  werd  bijgeschreven  op  zijn/haar  girorekening.  Hij/zij  kon  het  graan  opnemen  als   het nodig was als voedsel. Maar de boer kon ook een bedrag naar een ander overmaken, net als in  de girosystemen die we nu kennen.  De  eigenaren  van  het  graan  betaalden  de  bewaarkosten.  Ook  betaalden  ze  iets  om  het  gewichtsverlies door indrogen te compenseren. Deze kosten werkten voor de eigenaren als een soort  omgekeerde rente. Wie eigenaar was van veel meer graan dan hij/zij kon opmaken zag jaarlijks het  vermogen  slinken.  U  begrijpt  wat  dit  betekende  in  de  onderhandelingen  tussen  iemand  met  veel  graan  op  zijn  rekening  en  iemand  die  graangeld  nodig  had.  De  vermogende  was  meestal  tevreden  met  garanties  dat  hij  over  een  aantal  jaren  dezelfde  hoeveelheid  terugkreeg  als  wat  hij  uitleende.  Dankzij  het  graangeld  hadden  degenen  die  wilden  lenen  een  veel  gelijkere  onderhandelingspositie  met de bezitters.  Door  deze  graangiro’s  wisten  mensen  dat  een  andere  soort  geld  mogelijk  was.  Vanuit  Soemerië  verspreidde  dit  idee  van  graangeld  zich  naar  Egypte.  Mogelijk  refereert  het  bijbelverhaal  van  Jozef  daaraan  als  hij  schuren  bouwt  voor  de  opslag  van  de  oogst  gedurende  vette  jaren.  Uit  historische  bronnen weten we dat graangiro’s in Egypte tot de vierde eeuw na Christus functioneerden en dat  boeren er hun oogst heenbrachten en het tegoed op hun rekening bijgeschreven kregen.   Al met al is het dus niet zo vreemd dat de drie “religies van het boek”, die allemaal gebaseerd zijn op  de  “Abraham‐beweging”  die  vanuit  Soemerië  de  wereld  inging,  alle  drie  goudgeld  en  daarop  gebaseerde rente afwijzen.    De  ervaring  in  Soemerië  leerde  dat  goudgeld  tot  rente  leidde  en  graangeld  niet.  In  het  boek  Die  geldlose Wirtschaft: Vom  Tempeltausch zum Barter‐Club beschrijft Godschalk hoe  de volken in het   

Nabije  Oosten  hun  geld  baseerden  op  het  tempelgoud,  waarbij  de  priesters  voor  de  ‘goddelijke’  goedkeuring zorgden. Net niet helemaal “God zij met ons”.   De  Bijbel  vertelt,  in  het  verhaal  over  het  maken  van  een  gouden  kalf,  hoe  mensen,  die  zich  volgelingen van Abraham noemden, goud inzamelden om in hun godsdienst te gaan gebruiken. Tot  dan  waren  de  heilige  objecten  niet  van  goud,  maar  van  stof  en  stokken.  Mogelijk  waren  de  rijke  mensen  die  het  goud  gaven  indertijd  niet  vies  van  op  goud  gebaseerd  geld.  Hoe  ernstig  dit  conflicteerde met de traditie blijkt wel uit de zwaarte van de straf: de hele generatie, die in die tijd  leefde, werd acuut onbekwaam verklaard. Voorstel meelezer om deze alinea te verwijderen.  Veel geholpen heeft dat overigens niet want in het jaar nul bezat de tempel in Jeruzalem heel veel  goud. En inderdaad, dat goud functioneerde als dekking van het door de tempel in omloop gebrachte  rentevragend  geld.  Het  scheppen  van  nieuw  rentevragend  geld  gebeurde  op  het  tempelplein.  Het  lijkt  geen  toeval  dat Jezus, op  het hoogtepunt  van  zijn publieke steun, die  steun gebruikte  om hier  wat aan te doen. In de Bijbel lezen we hoe hij de bemiddelaars, de verstrekkers van het tempelgeld,  van  het  tempelplein  wegjoeg.  Hij  kreeg  daardoor  wel  doodsvijanden,  want  hij  stelde  deze  zeer  profijtelijke inkomstenbron van de priesters aan de kaak, als volkomen in tegenspraak met de traditie  van Abraham en Mozes.     De overdracht van rijkdom door rente betekent dat rijken steeds rijker worden. Zij zoeken dan steeds  meer mogelijkheden om die groeiende rijkdom te beleggen. Mogelijk zijn de aanleg van polders en  irrigatiewerken  evenals  de  ontginningen  van  de  hoge  gronden  in  Irak  in  de  Soemerische  tijd  zo  gefinancierd. Deze investeringen liepen voor de samenleving als geheel echter uit op een rampzalige  verwoestijning,  vergelijkbaar  met  wat  tegenwoordig  te  zien  is  op  plaatsen  waar  geld  geïnvesteerd  wordt om tropisch woud te kappen. Zowel de milieudegradatie als de oplopende schulden gingen en  gaan ten koste van armen die armer worden, zelfs tot een niveau dat ze uit de geldwereld gestoten  worden: als slaaf, of verhongerend.  Met het, in de loop van de geschiedenis, verdwijnen van de kennis van alternatieven bleef alleen een  renteverbod over. Hoewel het soort geld dus geen onderwerp van discussie (meer) was, is rente nog  tot in de 13de eeuw te vuur en te zwaard bestreden. Binnen de christelijke kerk was het vragen van  rente een onvergeeflijke doodzonde.  Het  Derde  Lateraans  Concilie,  van  1179  excommuniceerde  openlijke  woekeraars.  Woekeraars  hadden zelfs geen kans meer om via het vagevuur in de hemel te komen. Hen wachtte het eeuwige  vuur en ze mochten niet op christelijke begraafplaatsen begraven worden. Om te voorkomen dat ze  een weg terug inkochten werd bepaald dat wie offergaven van woekeraars aanvaardde hun lot zou  delen.  Het  Concilie  van  Vienne  van  1311,  ging  nog  een  stap  verder.  Ook  degenen  die  woeker  toestonden of woekeraars beschermden kwamen onder de excommunicatie te vallen (Le Goff 1979)    Rente werd echter niet gezien als een mechanisme dat sturing geeft aan een samenleving, maar puur  als  een  moreel  punt.  Dat  rente  verband  houdt  met  het  soort  –  waardevast  ‐  op  goud  gebaseerd  ‐  geld, was toen al bijna 2000 jaar niet meer bekend. Dat is van groot belang, want een renteverbod  werkt niet bij een soort geld dat in zijn aard rente met zich mee brengt. Dat vraagt erom dat mensen  wegen  gaan  zoeken  om  het  renteverbod  te  negeren  en  hun  machtsverschil  toch  te  verzilveren.  Zo  waren in de 15de eeuw leningen van Florentijnse bankiers aan de paus in naam rentevrij. De truc was  dat deze leningen in Engelse ponden werden uitgedrukt. Daarbij werden fictieve kosten in rekening  gebracht: voor het omwisselen van deze ponden naar de Florentijnse munt, voor het geldtransport  van Engeland naar Rome en ook nog eens in de omgekeerde volgorde bij de terugbetaling. Uiteraard  kwam het geld helemaal niet uit Engeland en was dit niets anders dan een slimme manier om rente  in rekening te brengen.  Joden waren van veel beroepen uitgesloten en concentreerden zich daarom op speciale ambachten.  In het bankwezen hadden ze het voordeel dat zij niet katholiek waren en voor hen het vagevuur en  de  doodzonde  niet  bestonden.  Zij  omzeilden  het  feit  dat  het  renteverbod  ook  in  de  Talmud  wordt  genoemd door het niet van toepassing te verklaren op leningen aan niet‐Joden.   Moslims  wijzen  nog  steeds  het  ontvangen  van  rente  af.  Maar  ook  bij  hen  is  de  kennis  over  het   

verband tussen rente en geld als systeem verloren gegaan en wordt gewerkt met een soort geld dat  rente  onvermijdelijk  maakt.  Islamitisch  bankieren  kent  veel  vormen  van  ontduiking  van  het  renteverbod.  Vormen  die  doen  denken  aan  de  handigheidjes  van  de  Florentijnse  bankiers  en  de  pausen in de 15de eeuw.   Bij  hypotheken  worden  dermate  hoge  beginbetalingen  geëist  dat  daarna  de  kans  dat  dalende  huizenprijzen de Islamitische bank treffen klein is. Daarmee is de risicopremie voor prijsdaling geen  echte  risicodekking  meer  maar  verkapte  rente.  In  dit  soort  constructies  worden  de  kosten  van  het  financieren,  de  rente,  verborgen  in  de  algemene  kosten.  Men  maakt  gewoon  deze  kosten,  zoals  onderhoud en risico van beschadiging, hoger. De klant kijkt toch alleen naar het maandbedrag en wat  daar tegenover staat.     

1.5 Het huidige soort geld is onbetwist, heeft veel negatieve effecten en bedreigt onze  toekomst  Machiavelli merkte honderden jaren geleden al op: ”Men dient te bedenken, dat niets moeilijker en  gevaarlijker  is,  en  zonder  zekerheid  van  slagen,  dan  de  poging  een  nieuwe  orde  der  dingen  te  introduceren. De innovator heeft allen die voordeel hebben bij de oude orde als zekere vijand, terwijl  degenen  die  verwachten  baat  te  hebben  bij  de  nieuwe  orde  zich  eveneens  geen  bijzonder  enthousiaste aanhangers zullen tonen. De onverschilligheid van de laatsten is enerzijds gebaseerd op  angst voor hun tegenstanders die bevoordeeld worden door de bestaande wetten, en anderzijds op  menselijk  wantrouwen  ten  aanzien  van  nieuwigheden  die  niet  het  resultaat  zijn  van  beproefde  ervaring.  Dat  is  de  reden  dat  opponenten  van  de  nieuwe  orde  der  dingen  elke  gelegenheid  zullen  aangrijpen om die aan te vallen, terwijl de verdediging ervan door de anderen slechts zwak zal zijn,  zodat het gevaarlijk is op hen te vertrouwen1.”      Inderdaad  stuit  degene  die  voorstelt  de  spelregels  van  de  samenleving  te  heroverwegen  op  grote  weerstand.  De  mogelijkheid  om  macht  door  tijd  en  ruimte  te  verplaatsen  is  voor  machthebbers  onontbeerlijk.  Geen  wonder  dat  er  veel  instituties  zijn  die  beweren  dat  het  bestaande  soort  geld  onvermijdelijk en absoluut nodig is en dat er weinigen zijn die op zoek zijn naar alternatieven.     Overigens  is  het  huidige  geld  ook  maar  mensenwerk.  Het  kreeg  gedeeltelijk  haar  vorm  door  internationale  overeenkomsten.  Belangrijk  daarbij  zijn  de  regelingen  betreffende  commerciële  en  financiële  verhoudingen  zoals  gedefinieerd  in  de  overeenkomsten  van  Bretton  Woods  (VS)  in  1944.  Wat toen besloten is, kan nu aangepast worden. De val van de dollar en de opkomst van China zullen  sowieso een  nieuw systeem nodig maken, tenzij de  coalitie tussen de Chinezen en de VS duurzaam  blijkt, maar die kans lijkt klein.    Het debat over de huidige bankencrisis wordt voornamelijk beheerst door  de  roep om meer strikte  regelgeving betreffende speculatief kapitaal. Het belangrijkste gegeven kwam niet aan de orde: dat er  tegenwoordig  zoveel  ‘overtollig’  geld  bestaat  waardoor  speculatie  onvermijdelijk  is.  En  toch  zijn  de  grote  vermogens  die  belegd  moeten  worden  zo  groot,  dat  het  onvermijdelijk  is  dat  er  fictieve  waarden gecreëerd worden, ook al wordt de wereld er niet stabieler van.    De belangrijkste afspraak van Bretton Woods was de verplichting van de VS om een wisselkoers aan  te houden van de dollar tegen een vastgestelde waarde in goud. De Amerikaanse president Richard  Nixon  besloot  in  1971  eenzijdig  de  koppeling  tussen  de  dollar  en  het  goud  los  te  laten.  De  Amerikaanse dollar werd de enige dekking voor andere valuta en kon onbeperkt gecreëerd worden.  Deze keuze werd wel aangevochten door Frankrijk maar de meeste landen gingen makkelijk akkoord  1

 Niccolo Machiavelli (1469‐1527), oorspronkelijke titel: Il Principe, p. 83; (De Prins, H. 6); vertaling van: The  Historical, Political, Diplomatic Writings of Niccolo Machiavelli, in vier delen vertaald door Christian E. Detmold  (Boston: James R. Osgood and Co., 1882). 

 

met deze diepgaande verandering. Tot  de crisis  van 2008 bleef het stil. En zelfs toen kwam er geen  massaal verzet. Het huidige soort geld is dus vooral een uitvloeisel van machtspolitiek en onmacht tot  veranderingen. Ondanks de instabiliteit van het internationale geldsysteem en het duidelijk negatieve  effect  op  arme  landen  kiezen  de  meeste  economen  ervoor  om  het  als  een  natuurlijke  orde  te  beschouwen.  De  weerstand  om  het  geldsysteem  te  heroverwegen  voorkwam  dat  de  besluiten  van   Bretton Woods en Nixon werkelijk ter discussie zijn gesteld.      De  slagzin  van  het  World  Social  Forum  is:  een  andere  wereld  is  mogelijk.  Dat  is  een  goede  woordkeuze,  want  veranderingen komen moeizaam tot stand omdat  veel mensen geen vertrouwen  in, noch hoop hebben op een andere wereld. Dat is een zelfbevestigende instelling. Als mensen geen  geloof hebben in de mogelijkheid van een andere realiteit, dan nemen ze de huidige realiteit voor lief  in een poging om de status‐quo te handhaven, en creëren soms zelfs een conservatieve versie van de  huidige  realiteit.  Zal  het  huidige  geldsysteem  dan  in  zijn  onvolkomen  en  nadelige  vorm  blijven  voortbestaan?  Hoogstwaarschijnlijk  niet,  want  de  grote  interne  discrepanties  en  de  supersnelle  ontwikkelingen  van  de  informatietechnologie  gaan  een  ongeplande  en  ongewilde  verandering  veroorzaken.   

1.6 Ontwikkeling IT veroorzaakt geldrevolutie  We  veranderen  niet  makkelijk  van  paradigma.  Vaak  wordt  een  andere  manier  van  kijken  afgedwongen  door  veranderende  werkelijkheid.  Het  effect  van  de  IT‐revolutie  op  hoe  we  geld  gebruiken kan zo’n paradigma verandering veroorzaken.  Geld  is  in  feite  een  afspraak  binnen  een  bepaalde  gemeenschap,  een  gestandaardiseerd  overdraagbaar  recht  op  grond  waarvan  leden  van  die  gemeenschap  goederen  of  diensten  willen  leveren. Die standaardisatie is nodig omdat anders de verschuiving van aanspraken op diensten door  de gemeenschap niet meer bij te houden zijn. Maar met de IT‐revolutie kunnen steeds makkelijker  complexe afspraken onthouden worden en zelfs vergelijkbaar worden gemaakt.    Voor  insiders  komen  nieuwe  soorten  geld  daarom  niet  uit  de  lucht  vallen.  Al  op  27  augustus  1999  voorspelt  de  toenmalige  vice‐president  van  The  Bank  of  England,  Mervyn  King  dat  digitale  handelsnetwerken het gangbare geld gaan verdringen. King benadrukte voor zijn in eerste instantie  ongelovige  collega’s  dat  in  de  toekomst    de  IT‐revolutie  het  mogelijk  maakt  de  handel  zonder  het  geld  van  de  (centrale)  banken  uit  te  voeren.  King  meent  dat:  “de  opvolgers  van  Gates  die  van  Greenspan  zullen  gaan  verdringen.”  (Gates  staat  als  oprichter  van  Microsoft  symbool  voor  IT‐ bedrijven  en  Alan  Greenspan  voor  de  Amerikaanse  Centrale  Bank/FED,  waarvan  hij  jarenlangvoorzitter was)     Sinds de kredietcrisis is er veel aandacht voor geld en voor banken. Men heeft het over het einde van  de dollar. De Euro kent een turbulente geschiedenis en de Chinese munt wordt steeds belangrijker.  Weinigen realiseren zich dat mogelijk op korte termijn het geld zoals we dat nu kennen, verdwenen  kan zijn. Laten we verder kijken naar wat de heer King van The Bank of England in zijn lezing vertelde.  De  titel  is  heel  toepasselijk:  “Uitdagingen  voor  monetaire  politiek:  Nieuw  en  Oud”.    Mervyn  King  benadrukt in die lezing de grote invloed van de snelle ontwikkeling van de informatie‐technologie (IT)  op de positie van centrale banken als leveranciers van geld. Deze ontwikkeling gaat geld en daarmee  de economie en de samenleving  enorm  veranderen. “Geldschepping” is in de toekomst niet langer  afhankelijk van instemming van de Centrale Bank, maar gebeurt door de particuliere sector, zo nodig  buiten de banken om.    Geldschepping zoals dat nu werkt, is een lucratieve zaak. Als u een hypotheek krijgt maakt u met de  bank een terugbetalingafspraak met uw huis als onderpand. De bank standaardiseert die claim op uw  toekomstige  terugbetalingen  en  maakt  uit  die  claim  geld.  Stelt  u  zich  maar  voor  dat  de  bank  het  eigendomsbewijs in kleine stukjes  knipt.  Vervolgens  krijgt  u deze  papieren, dat  wil  zeggen  dat geld   

van de bank. Het geld is dus eigenlijk die overeenkomst, maar nu in een voor ieder herkenbare vorm,  die  makkelijk  te  gebruiken  is  bij  de  supermarkt  of  de  benzinepomp.  Voor  dat  ‘vertalen’  van  uw  betalingsverplichting in geld vraagt de bank u vervolgens heel veel geld. Of u maar even drie keer dat  bedrag wilt terugbetalen (geleend bedrag plus rente). Inderdaad, een winstgevende onderneming.   Dit is een praktijk die zijn langste tijd heeft gehad. Tegenwoordig krijgt u allang geen geld meer, maar  een tegoed bijgehouden in de computer. Die kant van het verhaal zal wel nog even zo blijven. Maar  in de nabije toekomst kan de computer een ruilsysteem opzetten waarbij niet het geld maar de claim  op terugbetaling en het achterliggende onderpand van hand tot hand gaan zodanig dat iedereen de  waarde kan overzien. En met het verdwijnen van het geld zou ook best de rente kunnen verdwijnen.  Gebruikers hebben daar immers alle belang bij: wie wil zijn huis immers drie keer betalen (twee keer  rente en één keer de hoofdsom)? Het vervangen van geld door claims waarbij de computer inzicht  geeft in de waarde is zo aantrekkelijk dat je mag verwachten dat door IT gefaciliteerde ruilnetwerken  voor de meeste transacties snel het gewone geld zullen vervangen.   Het idee klinkt misschien vreemd, maar ook nu is bijvoorbeeld de hypotheek die u krijgt een digitale  claim, waarop een bedrag is gebaseerd dat naar uw bankrekening wordt overgemaakt en dat u direct  weer doorgeeft aan degene van wie u het huis koopt.  Nu er banken (dreigen) om te vallen wordt zichtbaar dat geld helemaal niet zo’n helder en zeker iets  is en dat het ontbreken aan inzicht welke claims erachter zitten, juist een gemis is.    De  impact  van  deze  door  King  voorspelde  veranderingen  is  gigantisch.  Centrale  banken  (vaak  eigendom  van  de  grote  handelsbanken)  hebben  al  sinds  de  middeleeuwen  het  monopolie  op  geld.  Het verdwijnen van dit monopolie brengt grote veranderingen met zich mee. Deze aardbeving met  bijpassende  tsunami  zal  in  veel  opzichten  gunstig  uitpakken  en  nieuwe  kansen  bieden.  Ook  zullen  bestaande  machtsverhoudingen  drastisch  worden  beïnvloed.  Er  gaan  grote  verschuivingen  plaatsvinden  op  politiek  gebied,  op  de  locatie  van  de  machtscentra,  en  op  wat  en  waar  er  geproduceerd  wordt.  Hoe  de  uitkomsten  van  die  veranderingen  er  precies  uit  zullen  zien  kan  niemand  voorspellen,  maar  zeker  is  dat  de  huidige  generatie  jongeren  een  omwenteling  gaan  meemaken die vergelijkbaar is met, en mogelijk groter dan de industriële revolutie.  Deze omwenteling valt precies samen met het verdwijnen van de soort economie en samenleving die  grenzeloos  fossiele  brandstoffen  verstookt.  En  dat  valt  in  de  rijke  landen  weer  samen  met  een  ongekende  vergrijzing  waarna  ook  het  totale  aantal  mensen  in  rijke  landen  sterk  zal  krimpen.  Ongekende veranderingen: we leven in een spannende tijd!  Heel  goed  denkbaar  is  dat  grote  concerns  zich  de  mogelijkheden  van  het  nieuwe  geld  zullen  toe‐ eigenen.  Dan  verschuift  geldschepping  van  de  (centrale)  banken  naar  de  sterkste  economische  conglomeraties. Maar in het internettijdperk veranderen zaken zo snel dat dit lang geen gelopen race  is. Het kan ook zijn dat het nieuwe geld niet alleen het einde betekent van de machtsmonopolies van  het huidige geld, maar dat dit einde alle machtsmonopolies meetrekt. Misschien komen er kansen op  een meer duurzame en gelijkwaardige samenleving.  In de concurrentiestrijd tussen het huidige geld en het Nieuwe Geld is cruciaal dat op IT gebaseerde  uitwisseling  voor  bedrijven  goedkoper  is  dan  onderlinge  transacties  afhandelen  met  geld.  Ook  kan  krediet via een dergelijk handelsnetwerk goedkoper zijn. Daardoor is de kans groot dat veel mensen  en bedrijven het Nieuwe Geld verkiezen boven het huidige.   Als deze voorspelling van Mervyn King uitkomt heeft dit grote invloed op de samenleving en op de  machtsstructuren. In 1999 geloofden de meeste collega’s van de  centrale banken King’s voorspelling  nog  niet,  maar  inmiddels  weten  zij  beter.  De  grote  verandering  naar  Nieuw  Geld  is  namelijk  al  begonnen. En Uruguay neemt het voortouw zoals u kunt lezen in hoofdstuk xx.   Uruguay  is  het  eerste  land  dat  in  de  volle  breedte  de  mogelijkheden  van  het  Nieuwe  Geld  kan  benutten. En andere Latijns‐Amerikaanse landen kunnen volgen en dan gaat in deze revolutie Latijns‐ Amerika de rest van de wereld voor.   Maar  misschien  gaan  de  ontwikkelingen  met  Facebook‐geld  plots  heel  snel  of  ziet  Google  kans  om  haar eigen geld te introduceren. Eén ding is zeker: geld gaat veranderen en als geld verandert, komen  veel meer zaken in beweging.   

1.8 De toekomst is nu  De  door  King  voorspelde  nieuwe  generatie  betalingsmiddelen  wordt  in  een  razendsnel  tempo  ingevoerd.  Misschien  verbaast  het  u,  maar  de  meest  geavanceerde  systemen  worden  gebruikt  in  zogenaamde  ontwikkelingslanden  als  Kenia,  Pakistan,  Mongolië  en  de  Filippijnen.  De  wet  van  de  remmende voorsprong …  Doordat “rijke” landen al een gebruiksvriendelijk betaalsysteem hebben met een goed ontwikkelde  infrastructuur voor banken, gaat hier de vernieuwing trager. Vóór de financiële crisis van 2008 was in  het  Westen  voldoende  geld,  terwijl  in  arme  landen  zowel  de  infrastructuur  als  het  geld  schaars  waren. Minder ontwikkelde landen hebben dus meer baat bij nieuwe handelssystemen, effectievere  overschrijfsystemen  en  toegang  tot  nieuwe  vormen  van  geld,  waardoor  de  ontwikkelingen  daar  voorop komen te lopen.  In Afrika heeft mobiel bankieren een ongekende vlucht genomen. Volgens de wet van de remmende  voorsprong gaat mobiele telefonie daar sneller omdat daar nooit bekabeling is geweest zoals in veel  rijke landen en dus mobiel meteen de goedkoopste oplossing was.    Deze ontwikkelingen in Afrika en Azië zijn via een natuurlijke lijn verlopen: in die landen was nooit  voldoende  geïnvesteerd  in  een  bekabeling  door  het  hele  land.  Hierdoor  waren  er  in  de  buitengebieden geen of vrijwel geen vaste lijnen. De mobiele telefonie vult dit gat en krijgt daardoor  meer toepassingen dan in rijke landen. Met mobiele telefonie als belangrijkste communicatiemiddel  en weinig banken  in de  meeste  gebieden,  is het  volkomen  logisch dat  mensen  prepaid  belminuten  gebruiken om onderling schulden te vereffenen.  

    1.9 Betalingen met mobiele prepaid belminuten via sms  Het  van  oorsprong  Nederlandse  telefoonbedrijf  CELTEL,  dat  is  overgenomen  door  een  bedrijf  uit  Koeweit,  is  één  van  de  grootste  leveranciers  van  deze  diensten  op  het  Afrikaanse  continent.  Het  ontwikkelt  al  in  een  vroeg  stadium  de  mogelijkheid  om  prepaid  minuten  via  sms  naar  andere  gebruikers over te maken. En zo worden prepaid minuten een “quasi‐geld” binnen een steeds groter  wordende  groep  gebruikers.  In  eerste  instantie  willen  de  meeste  mensen  alleen  een  hoeveelheid  minuten accepteren die men zelf kan verbellen, maar deze beperking verdwijnt als men in de gaten  krijgt dat de belminuten eigenlijk een handig soort geld vertegenwoordigen. Zodra een grote groep  personen  met  mobiele  minuten  begint  te  betalen  en  als  betaling  accepteren,  is  het  steeds  minder  belangrijk  of  betalingen  gedaan  worden  via  prepaid  minuten  of  in  contant  geld.  Mobiele  minuten  krijgen vaak zelfs de voorkeur, omdat ze niet zo makkelijk te stelen zijn, en het overschrijven van dit  Nieuwe Geld over grote afstanden een stuk eenvoudiger gaat dan met gangbaar geld.   Ook in andere landen bieden leveranciers van mobiele telefonie en banken soortgelijke diensten aan.  In de  Filippijnen boekten GlobeTelecom en Smart Telecom voorlopig het grootste succes, met bijna  3.5 miljoen klanten die gebruik  maken van deze nieuwe manier van  mobiel bankieren. Ook andere  bedrijven zoals Vodafone’s M‐Pesa en Safaricom (in Kenia), Telenor (in Pakistan) en Wizzit (in Zuid‐ Afrika) bieden deze diensten aan.   Laten we even stilstaan bij het feit dat deze belminuten prepaid zijn, oftewel ze zijn van tevoren al  betaald.  Dit  betekent  dat  de  leverancier  die  de  belminuten  heeft  verkocht,  veel  geld  op  zijn  bankrekening heeft staan en daartegenover een verplichting heeft om mobiele telefoniediensten te  leveren. Maar zolang mensen de minuten als betaalmiddel gebruiken, maalt daar niemand om…..    Er zijn ook al andere vormen van Nieuw Geld aan het ontstaan. Met andere woorden: steeds meer  handel vindt plaats zonder dat daar oud geld aan te pas komt. Het zijn met name grote bedrijven die  daarvan profiteren. Zij hebben namelijk al stappen richting Nieuw Geld gezet door een eigen bank op  te richten binnen hun conglomeratie of door een deal te maken met een al bestaande bank. Op die  manier hoeven ze minder Oud Geld te gebruiken, besparen ze veel kosten en kunnen dus goedkoper  op de markt opereren dan kleine bedrijven. Ze besparen daardoor geld waar kleine bedrijfjes dat niet 

 

kunnen.  Het  effect  hiervan  op  de  concurrentie  wordt  vaak  onderschat.  Kleine  bedrijven  krijgen  sowieso  al  moeilijker  krediet  en  betalen  ook  bij  het  gewone  geld  al  een  hogere  rente  en  worden  daarnaast  nog  opgezadeld  met  lastige  voorwaarden.  Het  oude  geldsysteem  veroorzaakt  zo  een  oneerlijke  concurrentie.  Kleine  bedrijven  moeten  de  gevolgen  daarvan  compenseren  door  lagere  salarissen en door, bijvoorbeeld  familieleden in de organisatie op te nemen om de personeelskosten  te verlagen.  Er is reële hoop dat de komst van het Nieuwe Geld een eind maakt aan deze situatie. Er is gerede  kans dat we bevrijd kunnen worden van het monopolie dat door de eeuwen heen de kosten van het  huidige geld heeft opgedreven. De digitale handelsnetwerken zullen het gebruik van geld zoveel  goedkoper maken dat de rentelasten erg laag worden. Banken hebben dan niet langer de sleutel tot  geldschepping in handen en moeten zich dus richten op de werkelijke banktaken, zoals  risicobeoordeling en het faciliteren van sparen.   

  1.10 Alternatieven breken het denken open  De uitkomst van de nieuwe ontwikkeling is ongewis. Het kan vele kanten op gaan. Daarom is het juist  nu  belangrijk  dat  meer  mensen  de  vrijheid  voelen  om  te  kiezen  welke  soort  geld  zij  willen.  De  alternatieven die we zelf hebben ontwikkeld binnen de R&D van STRO zijn voorboden van wat staat  te  gebeuren.  We  zijn  er  vroeg  bij  en  juist  dan  is  de  kans  om  de  ontwikkelingen  in  positieve  zin  te  beïnvloeden het grootst. We hopen dus dat gauw veel mensen zich zullen realiseren dat we iets te  kiezen hebben. We kunnen hiermee de toekomst zelf meer vorm geven dan we nu doen. Het is een  spannend  idee  dat  we  in  een  tijdperk  leven  waarin  technologie  de  mogelijkheid  biedt  om  zulke  nieuwe regels in de samenleving te introduceren.    Dit  boek  zet  stevige  vraagtekens  bij  het  gebruik  van  rentedragend  geld.  Vanwege  de  chaos  en  het  lijden dat het veroorzaakt, zeker in de minder ontwikkelde delen van deze wereld. Rente verplaatst  koopkracht van hen die te weinig hebben in de richting van hen die al meer dan genoeg hebben. Er is  dus alle reden om de maatschappelijke gevolgen van de IT‐ontwikkelingen inzake geld in de gaten te  houden.  En  ook  alle  reden  om  bewust  te  bouwen  aan  soorten  die  doelen  als  duurzaamheid  en  welvaart voor iedereen meer kans geven dan in het huidige monetaire bestel.  Hopelijk inspireert dit boek u om mee te denken hoe geld de samenleving zou moeten organiseren.        

1.11 Conclusie  Als een buitenaards wezen vanuit de ruimte kijkt naar het huidige geld als systeem dan valt direct op  dat geld de economie het minst organiseert op die plekken waar organisatie juist het meest nodig is.  Waarom, zo vraagt deze toeschouwer zich af, wordt op deze planeet een soort geld gebruikt die juist  wegvloeit uit gebieden die dit organisatiemiddel bij uitstek het meeste nodig hebben? Hij ziet vanuit  de  ruimte  de  geldwoestijnen  heel  duidelijk,  waar  met  de  afwezigheid  van  geld  de  economische  structuur verdwenen is en waar geen lokale handel of specialisatie meer mogelijk is.     Als we terug in de tijd gaan, ontdekken we dat het huidige geldsysteem nog maar een paar decennia  geleden ontstaan is. Te zien is hoe die afspraken jarenlang de Amerikaanse economie de motor van  de  wereldeconomie  maakte.  De  Verenigde  Staten  kon  consumeren  en  andere  landen  kregen  een  succesvolle  ontwikkelingskans  op  basis  van  export.  Alle  succesvolle  deelnemers  ervoeren  de  afspraken rond het geldsysteem als een voordeel. De uitzichtloze situatie voor de miljarden mensen  aan  de  onderkant  van  de  inkomenspiramide  werd  op  de  koop  toe  genomen  en  genegeerd.  Het  geldsysteem als ontwerp werd onbespreekbaar. Het buitenaardse wezen zocht op veel plaatsen maar  kon  nauwelijks  ontdekken  dat  er  discussie  was  geweest  over  wat  op  de  lange  termijn  het  beste  systeem  is.  In  het  rapport  dat  dit  wezen  naar  zijn  thuisplaneet  stuurt  vermeldt  het  als  persoonlijk  commentaar dat het de hoogste tijd is voor echte vernieuwing van het soort geld. Het benadrukt ook 

 

dat  duurzaamheid  een  meer  realistisch  doel  moet  worden  en  dat  duurzaamheid  onhaalbaar  lijkt  zonder een nieuw soort geld.     De regels van het economische spel zijn niet rigide, al pakt dat wel zo uit als ze onbesproken blijven;  het zijn sociale maaksels, kneedbaar en veranderbaar, net als software. Om nieuwe keuzes mogelijk  te maken, zou geld bekeken moeten worden als een sturingsmechanisme. STRO wil de discussie over  alternatieven aanzwengelen, en voorbeelden in de wereld zetten die laten zien wat mogelijk is.  Daarom richten wij ons bij STRO met alle energie op het van de grond tillen van voorbeelden die  aantonen dat alternatieve geldsystemen beter  presteren waar het gaat om het scheppen van een  betere, meer gelijke en meer duurzame wereld.    STRO heeft zich ten doel gesteld om symbiotische win‐win oplossingen uit te denken en uit te testen.  Oplossingen  die  de  eerste  stappen  zetten  naar  een  maatschappij/samenleving  die  de  kwaliteit  van  leven vergroot.  De initiatieven op het gebied van Social Trade laten zien dat de toepassing van andere economische  en  sociale  wetmatigheden  mogelijk  is.  Wetmatigheden  die  de  bedoeling  hebben  een  meer  rechtvaardige  samenleving  te  creëren.  Met  onze  voorbeelden  van  nieuwe  geldsystemen  overal  ter  wereld hopen we mensen te bevrijden van het denkbeeld dat het veranderen van het geldstelsel niet  mogelijk is. Social Trade toont aan dat een nieuw geldsysteem kan bijdragen aan een meer duurzame  en gelijkwaardige wereld.     Een verandering van de regels van het spel (zoals het soort geld) is geen garantie voor de oplossing  van  alle  problemen.  Echter,  zonder  actief  ingrijpen  in  de  regels,  worden  we  meegesleurd  naar  een  onleefbare toekomst. 

 

Hoofdstuk 2. Geld, een zeer invloedrijk sturingsmechanisme   

2.1 Inleiding  We  kijken  in  dit  hoofdstuk  hoe  het  sturingsmechanisme  van  het  huidige  geld  in  elkaar  zit.  Een  sturingsmechanisme  waarvan  velen  van  ons  wel  voelen  dat  het  onze  levens  stuurt,  maar  waar  we  eigenlijk niet zo heel veel van weten.    We  ontdekken  wat  ongelooflijk  grote  impact  de  keuze  voor  dit  soort  geld  heeft.  We  zien  hoe  het  gangbare geld armoede veróórzaakt. We zien hoe het geldsysteem actief de armste mensen kansen  ontneemt.  Hoe  de  ooit  gemaakte  keuze  voor  een  bepaalde  soort  geld  de  toekomst  van  iedereen  bepaalt en welke problemen die keuze veroorzaakt.   Geld  organiseert  de  wereld.  Maar  bouwt  het  een  samenleving  op?  En  geeft  het  iedereen  genoeg  kansen op een goed leven?    Het  meest  ingrijpende  kenmerk  van  het  gangbare  geld  is  dat  het  gevoed  wordt  met  rente.  Het  rentemechanisme leidt er toe dat 80% van de Nederlanders en meer dan 95% van de bevolking van  arme landen voortdurend geld afdraagt aan de rijkste paar procent. De enorme groei van het aantal  miljonairs  en  miljardairs  is  niet  toevallig.  Het  is  niet  alleen  een  kwestie  van  speculatie    maar  vloeit  logisch voort uit de werking van het huidige geldsysteem.    Veel  rentebetalingen  zijn  onzichtbaar  en  we  zijn  eraan  gewend.  We  zijn  rente  als  een  soort  natuurwet  gaan  zien.  Net  zo’n  natuurwet  als  de  groei  van  grote  steden  en  de  groei  en  ongrijpbaarheid  van  de  technologische  vooruitgang.  En  wie  kent  het  verband  tussen  die  groei  en  rente?  Vooruitgang  vraagt  immers  investeringsgelden.  Op  dit  moment  zorgt  rente  voor  een  snelle  concentratie van vermogen. Die opeenhoping is zo groot dat er geld beschikbaar is om elke vorm van  “vooruitgang”  te  financieren.  Niet  alleen  positieve  ontwikkelingen,  maar  ook  riskante  kernenergieprojecten,  genetische  manipulaties  en  nieuwe  wapens.  De  bergen  geld  moeten  een  uitweg  vinden.  De  geldconcentratie  en  geldgroei  gaan  nu  zo  hard  dat  er  vaak  al  niet  meer  genoeg  reële ontwikkelingen zijn om in te investeren. Dan krijgen speculatie en handel in lucht steeds meer  kansen, met de bijbehorende instabiliteit en financiële crises. Volgens berekeningen van de bekende  Vlaamse  monetair  specialist  Bernard  Lietaer2  zijn  er  de  afgelopen  25  jaar  96  bankcrises  en  176  geldcrisis geweest en de laatste waren niet de kleinste. En je mag verwachten dat er nog heel grote  komen.     Waarom accepteren we zo’n destabiliserend geldsysteem? Ook de rijksten van de wereld realiseren  zich dat ze meer belang hebben bij een betere wereld dan bij een wereld die nog verder doldraait. Zo  geven  Warren  Buffet  en  Bil  Gates  grote  delen  van  hun  vermogen  weg  aan  goede  doelen.  Warren  Buffet bepleit zelfs hogere belastingen voor de rijke Amerikanen.     Xxxxxx uitwerken met illustraties  Ervoor zorgen dat onder die illustraties tekst staat die verrassend is, omdat dit de AIDA blikvangers  zijn.  Ook nog even met de uitgever kortsluiten. Als die moeilijk doet dan skippen  STRO heeft met  toestemming van de schrijver/tekenaar deze strip jaren gebruikt om de werking van geld duidelijk te  maken.  de Bovenbazen van Maarten Toonder. Plaatjes uitgehaald voor cursus, uit 2003? Wsl ouder        2

 Voordat Bernard Lietaer zich ging inzetten voor andere vormen van geld, werkte hij onder andere als  valutahandelaar, bankier en professor. Bij de Centrale Bank van België bereidde hij de introductie van de  voorloper van de euro voor. Zijn boek “Het geld van de toekomst” is vertaald in 18 talen.  

 

2.2. Geld heeft verschillende functies.  Wikipedia geeft de volgende definitie van geld: “Geld is elk object dat algemeen wordt geaccepteerd  als  betaling  voor  goederen  en  diensten  en  het  aflossen  van  schulden  in  een  bepaald  land  of  in  een  bepaalde sociaal economische context.”     Volgens  deze  definitie  is  geld  dus  een  ruilmiddel  en  een  middel  om  vorderingen  in  uit  te  drukken.  Economen  denken  meestal  dat  geld  begon  als  ruilmiddel,  maar  historisch  zou  het  maar  zo  kunnen  zijn dat het eerste geld ontstond om schulden in een standaard uit te drukken.    Tussen 5000 tot 2000 voor Christus bestonden in het Soemerische Rijk twee geldsoorten (bronnen?):  goud en graan (zie ook hoofdstuk 3). Het is nog niet vastgesteld welke de oudste was.   In dat  rijk  waren  de  priesters  verbonden  met  de  heersers. Zij  brachten gouden  munten in omloop.  Mogelijk begon dit goudgeld als een  standaard om schulden in uit te drukken, in elk geval was het  een instrument om gelovigen de priesters te laten belonen. Men moet zich daarbij realiseren dat de  priesters,  naast  het  organiseren  van  rituelen,  de  markten  organiseerden  die  samen  vielen  met  geestelijke hoogtijdagen. Zij voerden, bij wat ingewikkelder handelstransacties, de berekeningen uit  in goudgeld.  In diezelfde tijd was er ook een ander soort geld, dat gebruikt werd om te handelen. Deze graangiro  is gedateerd aan de hand van geschreven administraties en zou minstens zo oud kunnen zijn als het  goudgeld. Mocht de graangiro de oudste vorm van geld zijn geweest dan is de veronderstelling dat  geld ooit begon als ruilmiddel correct. De snelle opkomst van het goudgeld is dan te verklaren uit het  feit dat het veel bruikbaarder was als machtsmiddel. Als er eerst goudgeld was, dan kan de graangiro  mogelijk als alternatief zijn georganiseerd vanwege de negatieve effecten van goudgeld.     Wikipedia onderscheidt de volgende functies van het huidige geld:    Rekeneenheid   Dit is de meest basale functie. Het is zoiets als wat de centimeters zijn voor de timmerman. Geld als  standaard waarin we schulden uitdrukken, onze voorkeuren tot uitdrukking brengen en met anderen  hierover communiceren. Zonder een  rekeneenheid  kunnen  marktpartijen  niet  communiceren.  Geld  als rekeneenheid geeft ons een helder idee van de waarde van goederen en diensten.    Zoals we in hoofdstuk 1 lazen, is de voormalige vice‐president van The Bank of England, Mervyn King  ervan overtuigd dat commerciële ruilsystemen de meeste functies van geld gaan overnemen. Maar  hij stelt dat  de Centrale  Banken een belangrijke rol houden door het bieden aan de  markt van een  vaste  en  heldere  rekeneenheid.  (Inderdaad  zien  we  in  de  latere  hoofdstukken  dat  STRO’s  C3‐ methode  weliswaar  transacties  mogelijk  maakt,  maar  daarbij  wel  dankbaar  gebruik  maakt  van  de  rekeneenheid van het officiële geld om de waarde van de onderlinge ruil tot uitdrukking te brengen.)    Betaal‐ en ruilmiddel   Geld  is  op  dit  moment  ook  het  betaal‐  en  ruilmiddel  waarmee  we  waarden  daadwerkelijk  overdragen. Het geld smeert de economie. Zonder deze smeerolie komt het raderwerk tot stilstand.  Vooral complexe ruil tussen meer partijen is afhankelijk van deze functie. Feitelijke betaling kan even  worden uitgesteld en het kringetje hoeft niet direct weer rond te zijn. Op die manier zijn complexere  handelsbetrekkingen  mogelijk  dan  door  directe  ruil.  Hierdoor  kunnen  mensen  en  bedrijven  zich  specialiseren.  Dat  is  belangrijk  want  dankzij  de  hooggespecialiseerde  bedrijvigheid  is  vooruitgang  mogelijk  en  kunnen  we  kwalitatief  een  beter  bestaan  opbouwen.  Zo  hoeft  niet  iedereen  vele  uren  per dag te besteden om inefficiënt eigen voedsel te verbouwen of eigen werktuigen te produceren.    Gespecialiseerde  bedrijven  bouwen  effectief  huizen.  Landen  concentreren  zich  op  die  activiteiten  waarin  ze  goed  zijn,  enz.  En  niet  onbelangrijk:  in  principe  biedt  specialisatie  mensen  ook  de  mogelijkheid  werk  te  doen  dat  bij  hen  past  en  waarin  ze  zich  kunnen  ontplooien.  Als  dan  kapitaal   

wordt  ingezet  om  machines  het  werk  te  laten  doen  dat  mensen  niet  graag  doen,  verhoogt  dat  de  kwaliteit van het bestaan. Een effectief ruilmiddel maakt dit alles mogelijk.     Schatvormer, middel om rijkdom in vast te leggen  De derde functie die geld volgens Wikipedia heeft, is die van schatvormer, van medium om waarde  op te slaan. Als we het toch al gebruiken om waarden te berekenen en om betalingen te doen, is de  stap  naar  opslaan  snel  gemaakt.  Natuurlijk  is  die  oppotfunctie  alleen  aantrekkelijk  als  geld  waarde  behoudt. Geld dat in waarde vermindert, zal niet gauw gebruikt worden als schatvormer. Tenminste  als dat verlies in waarde niet doorberekend kan worden. Met andere woorden om als oppotmiddel  te kunnen dienen moet de reële rente, de rente minus de inflatie, niet ver onder nul zakken.    Geld als oppotmiddel geeft de mogelijkheid om macht door tijd en ruimte te verplaatsen. Uiteraard  vinden  mensen  met  geld  en  macht  dit  belangrijk.  Om  duidelijk  te  maken  hoe  dat  werkt,  gaan  we  even  terug  naar  de  Middeleeuwen.  Moderne  middeleeuwse  burchtheren  vonden  het  hebben  van  veel  geld  belangrijker  dan  het  hebben  van  een  groot  leger.  Immers  wie  genoeg  geld  had,  hoefde  maar  net  genoeg  soldaten  in  dienst  te  hebben  om  het  kasteel  te  verdedigen,  om  het  te  houden  totdat huurlingen het kwamen ontzetten. Dat was veel goedkoper dan heel veel soldaten hebben en  beperkte  de  kosten  waardoor  rijkdom  en  macht  verder  konden  groeien.  Anderen  wisten  dat  zo’n  burchtheer niet alleen elk moment een leger kon inhuren om zich te ontzetten,  maar ook zijn geld  kon gebruiken om een aanval op hen uit te besteden (een soort outsourcing avant la lettre). Het feit  dat iedereen wist dat een kasteelheer op ieder moment een enorm leger van huurlingen kon werven,  maakte  dat  de  meeste  mensen  maar  liever  deden  wat  zo’n  rijk  iemand  eiste.  U  begrijpt  dat  de  voorwaarde  hiervoor  is  dat  het  geld  van  die  kasteelheer  niet  door  de  tand  des  tijds  kon  worden  aangevreten.     De  functie  van  waarde‐opslag  werd  nog  belangrijker  met  de  ontwikkeling  van  het  moderne  banksysteem gedurende de laatste twee eeuwen. Een bedrag dat groot genoeg is om een markt te  manipuleren  hoeft  tegenwoordig  maar  milliseconden  te  worden  ingezet  om  effect  te  hebben  en  weer miljoenen toe te voegen aan een groot vermogen.    Medium van en voor speculatie   Om  een  of  andere  reden  vermeldt  Wikipedia  niet  dat  geld  ook  gebruikt  wordt  als  middel  voor  speculatie. Toch kan je tegenwoordig  speculatie nauwelijks meer over het hoofd zien. Meer dan 95  procent  van  alle  valutatransacties  zijn  of  speculatief  of  proberen  een  beschermingsconstructie  te  maken  tegen  speculatie.  Omdat  speculatie  in  valuta  zelfversterkend  is,  wordt  de  stabiliteit  en  voorspelbaarheid van de munten van landen aangetast. En dat bedreigt het goed functioneren van  de economie van dat land. Een bedrijf dat exporteert moet bijvoorbeeld op een redelijk lange termijn  kunnen inschatten wat de waarde is van de verschillende munten in het productieland en het land  waar het product heen gaat. Als je investeert in export en jouw land krijgt een duurdere munt dan  kan  je  zo  maar  failliet  gaan.  Speculatie  ondermijnt  dus  de  rol  van  valuta  als  rekeneenheid  /  waardestandaard voor internationale transacties.     Speculatie kan bovendien zo lucratief zijn dat geld dat gebruikt zou kunnen worden voor handel daar  niet langer voor beschikbaar is, omdat speculatie rendabeler is. En zo drijft het de prijs voor andere  rollen van geld op. Geld als middel om te speculeren maakt eigenlijk een rommeltje van alle overige  functies en zou daarom totaal moeten worden uitgebannen.       2.3 Rente als oplossing om tegenstrijdige functies te verenigen  Als geld gebruikt wordt om waarde op te slaan dan ligt het in een kluis of onder een matras. En dan is  het dus niet langer beschikbaar als smeermiddel voor de handel. Als veel mensen tegelijk de 

 

mogelijkheid van waardeopslag benutten, dan verdwijnt er veel geld uit de actieve economie met  als  gevolg dat de handel stagneert en even later ook de productie.    Ruilmiddel en oppotmiddel zijn dus twee tegenstrijdige functies, met alle risico dat geld elke rol  verliest. Als geld als smeerolie uit de economie wordt weggehaald, komt die economie knarsend tot  stilstand. Dat moet voorkomen worden en meestal gebeurt dat ook. De oplossing die de  tegenstelling tussen oppotten en gebruiken overbrugt, is het geven van rente aan bezitters van geld  om hen te verleiden het geld niet op te potten maar in omloop te houden. Daarom doen centrale  banken en overheden er alles aan om die rente hoog genoeg te houden om te voorkomen dat de  geldbezitters de economie lam leggen. De maatschappij is zo gedwongen om een economisch beleid  te voeren waarbij de rente permanent positief is. Rente is dus een gedwongen keuze.    Rente is op veel manieren niet slim. De negatieve impact op kwesties als armoede, milieu en het op  peil houden van koopkrachtige vraag, bespreken we in volgende hoofdstukken. Maar er is meer.  Juist in economisch moeilijke tijden werkt de rente‐oplossing niet meer. Als er een  economische  depressie is of dreigt, geven mensen er de voorkeur aan hun geld niet uit te geven. Investeren is dan  niet rendabel en ook het geld laten rollen is niet echt verstandig op zo’n moment.  Voor een individu  is deze keuze om het geld bij zich te houden logisch en verstandig. Maar als alle mensen geld  opslaan, blijft er te weinig beschikbaar voor de handel. En dat verergert een depressie. Hoe redelijk  het oppotten van geld ook is vanuit het standpunt van de bezitter, vanuit het standpunt van de  maatschappij is het dramatisch. Het verlies van koopkracht en ruilmiddelen blokkeert een efficiënte  handel en als dat lang aanhoudt is het oorzaak van een zich verdiepende crisis. En zo worden ook de  individuen, die hun geld bij zich hielden, uiteindelijk getroffen. Zelfs de rijksten zien een deel van hun  vermogen verdampen.    Keynes noemt dit de liquiditeitsval. Als het economisch niet goed gaat, wil iedereen het geld liquide  houden, niemand koopt wat extra, niemand investeert en de vraag naar geld neemt af. Daardoor  zakt de rente. En als die rente te laag wordt, verdwijnt het beloningseffect voor mensen die geld  teveel hebben om hun geld ter beschikking te stellen van anderen. Het is dan slimmer om het  gewoon bij je te houden en direct te gebruiken om je waarden in op te potten. Dus eigenlijk is geld  dat die verschillende functies tegelijk vervult economisch heel onhandig. Want wat heb je aan een  oplossing die faalt juist als het er op aan komt. Erger nog: als het goed gaat met de economie berooft  rente mensen zonder vermogen en concentreert de rijkdom zich steeds verder bij een kleine groep,  en als het slecht gaat is er geen rente meer om het geld tot omloop te verleiden.      2.4 Er zijn nu meer slaven op de wereld dan 2000 jaar geleden   Wist  u  dat  op  dit  moment  meer  mensen  in  slavernij  leven  dan  in  de  Romeinse  tijd3?  Het  zijn  met  name kinderen van kleine boertjes in arme landen die slaaf zijn of worden. Omdat de schulden hun  ouders boven het hoofd groeien, werken ze 16 uur per dag in bijvoorbeeld een textielfabriek, soms  zelfs vastgeketend aan de naaimachine. Hoe ontstaan dit soort “onmogelijke” situaties?    Nog  niet  zoveel  decennia  terug  moest  in  Zuid‐Korea  een  weduwe  van  een  metselaar  die  van  de  steiger op een auto was gevallen de schade aan de auto betalen. En omdat ze daar het geld niet voor  had, moest ze lenen. Maar de rente maakte de schuld steeds groter, zodat de kans groot was dat zij  haar  verdere  leven  geld  schuldig  bleef.  Rente  is  in  veel  situaties  de  reden  dat  arme  mensen  nooit  meer vrij worden, want rente laat schulden almaar doorgroeien. En men vindt het heel normaal dat  wie een schuld heeft daarover rente betaalt, en na verloop van tijd  rente op rente moet betalen. Dat  wordt gezien als een natuurlijk fenomeen.      3

 

 Bron: E. Benjamin Skinner (2008). A Crime So Monstrous: Face‐to‐Face with Modern‐Day Slavery  

Bewoners van het platteland bezwijken als eerste onder de rentedruk. Dat is nu nog zo en dat was  zelfs  een  aantal  eeuwen  vóór  Christus  al  het  geval.  Zo  raakten  een  paar  eeuwen  voor  Christus  de  boeren in de stadstaat Athene diep in de schulden. Ze verloren daardoor hun land en werden slaven  op hun eigen grond. De rijken uit de stad kregen het voor het zeggen op de boerderij maar ze hadden  geen verstand van het boerenbedrijf. Zonder de kennis en de energie van het vrije ondernemerschap  van  de  boeren,  werd  het  een  puinhoop.  En  toen  Athene  niet  genoeg  voedsel  meer  verbouwde,  begreep  de  heersende  klasse  dat  het  de  hoogste  tijd  werd  voor  drastische  maatregelen.  Zij  kozen  Solon tot de nieuwe leider om de problemen op te lossen. Solon was afkomstig van het platteland en  hij was één van de weinige rijken die de kant van de boeren had gekozen. Hij begreep heel goed dat  de  rente  op  de  schulden  de  problemen  had  veroorzaakt.  Rente  kreeg  dankzij  Solon  en  later  Aristoteles een slechte naam in de Griekse traditie.     Denkt u misschien dat het allemaal wel meevalt met de problemen die een geldsysteem gebaseerd  op rente veroorzaakt? In dat geval heb ik een vraag voor u, waarmee u kunt checken of uw beeld van  rente  klopt.  Heeft  u  enig  idee  hoeveel  rente  u  nu  zou  ontvangen  als  uw  betover‐  over‐  over‐  …‐  overgrootvader/moeder  precies  in  het  jaar  nul  één  gouden  dukaat  van  20  gram  op  een  spaarrekening had vastgezet tegen een vaste rente van vier procent per jaar? Het testament bepaalt  dat het geld voor u is als uw schatting tussen de helft en anderhalf keer het bedrag is. Probeer het  maar eens, maak eens een schatting: wat zou die spaarrekening die ooit begon met die ene dukaat  nu waard zijn?    Houdt svp even uw antwoord  in uw herinnering vast tot paragraaf 2.8 en kijk alvast even mee naar  een citaat van Kenneth E. Boulding:   “Iedereen die gelooft dat exponentiële groei kan voortbestaan in een eindige wereld is óf een dwaas  óf een econoom”.   

  2.5 Geld systeem maakt dat 80% van de bevolking de allerrijksten ongemerkt subsidieert.  Zonder dat het opvalt, dragen mensen die weinig hebben via rente en winsten enorme bedragen af  aan de weinigen die meer dan genoeg hebben. Laten we eens kijken hoe dit sturingsmechanisme van  het huidige type geld uitwerkt.    Gegevens over Nederland zijn er  niet, maar  voor Duitsland  is de volgende berekening gemaakt. De  grafiek hieronder (figuur 1) verdeelt de hele bevolking van Duitsland in 10 inkomensgroepen die elk  10% van de bevolking vertegenwoordigen. Vervolgens is te zien hoeveel die tien groepen betalen en  ontvangen aan rente.   De armste tien procent van de Duitsers ontvangt nauwelijks rente en betaalt verhoudingsgewijs ten  opzichte  van  hun  inkomen  veel.  De  groep  van  de  rijkste  tien  procent  van  de  bevolking  betaalt  weliswaar  de  meeste  rente,  maar  dat  wordt  ruimschoots  gecompenseerd  doordat  ze  veel  meer  ontvangen.  Als  je  de  rijkste  één  procent  apart  afbeeldt,  zou  je  zien  dat  bij  hen  de  netto  opbrengst  vanwege de rente nog schokkender is. En de rijkste promille profiteert nog oneindig veel meer van  de keuze voor een geldsysteem waar het rentemechanisme centraal staat.    

 

     Figuur 1: Inkomsten en uitgaven aan rente voor Duitse huishoudens. Bron: Helmut Creutz    WEGHALEN  stukje “Most of the interest is paid on business loans”    Dit  gebeurt  dus  als  je  alle  rentebetalingen  en  alle  rente‐inkomsten  (zoals  die  bijvoorbeeld  in  pensioenaanspraken  verborgen  zitten)  bij  elkaar  optelt.  Meer  dan  80%  van  de  Duitse  bevolking  is  nettobetaler. Dat zal in Nederland niet veel anders zijn, terwijl wereldwijd nog veel meer mensen aan  een nog kleinere groep betalen.   

  2.6 Verborgen rentebetalingen  Dit enorme effect van rente heeft bijna niemand in de gaten. Dat komt omdat we bij rente denken  aan de rente die betaald moet worden voor leningen en aan wat we krijgen op spaartegoeden. Maar  er  wordt  veel  meer  rente  betaald.  De  meeste  rentebetalingen  zitten  verborgen  in  dagelijkse  aankopen.  Weinigen  realiseren  zich  dat  de  prijzen  die  we  betalen  voor  ons  onderdak,  ons  eten  en  wat we ook maar consumeren voor een groot deel het gevolg zijn van rentekosten. Elke keer dat u  geld besteedt, draagt u rente af.      

 

     Figuur 2. In elke stap van de productieketen van een brood zijn er rentekosten: de boer heeft geld  geleend voor aanschaf van zijn grond en machines, het transportbedrijf maakt rentekosten voor  leningen voor het kopen van vrachtwagens, de bakker heeft een hypotheek op zijn winkel, etc.      Of wij nu goederen kopen of diensten, wij betalen rente. Dat komt doordat de meeste bedrijven die  goederen  of  diensten  leveren  geld  zelf  hun  bedrijf  (deels)  gefinancierd  hebben  bij  de  bank  of  bij  investeerders. Deze financiers vragen terugbetaling, vermeerderd met rente of dividend.     Autofabrieken  met  hun  robotproductie  zijn  een  goed  voorbeeld  van  een  bedrijfstak  waarbij  steeds  meer kapitaal nodig is. En dus wordt in de kostprijs van een auto steeds meer rente verwerkt. Ook al  zijn wij het ons niet bewust, bij elk product dat we kopen, betalen wij niet alleen maar de kosten van  de  grondstoffen  en  de  arbeid,  maar  ook  een  flink  bedrag  aan  rente  dat  aan  de  financiers  wordt  betaald. Ook de rentekosten van de investeringen in het transport naar de afzetmarkten en van de  investeringen in de showrooms, winkels etc. komen in de uiteindelijke prijs terecht. De prijs die de  consument betaalt omvat al deze rentekosten. Zelfs de kostprijs van arbeid is hoger omdat een groot  deel van een salaris nodig is om rente te betalen. Direct omdat een gedeelte van het salaris opgaat  aan  rente  over  leningen  en  vooral  hypotheken  die  de  medewerkers  van  het  bedrijf  hebben.  En  indirect  omdat  in  de  belastingen  en  de  prijzen  van  producten  ook  rentelasten  zitten.  Zo  zitten  de  rentekosten  totaal  verweven  in  lonen  en  prijzen  en  vindt  de  overheveling  van  rente  naar  het  allerrijkste deel van de bevolking plaats.     Een aantal jaren geleden onderzocht de Erasmus Universiteit Rotterdam op verzoek van STRO welk  deel  van  de  prijzen  die  consumenten  betalen  uiteindelijk  rentekosten  betreft.  Van  de  onderzochte  producten xxx lijstjetoevoegen als illustratie bleek tussen de 25% en 50% van de prijs nodig te zijn om  de rentelasten te betalen. Kapitaalintensievere producten scoorden aanzienlijk hoger en in meerdere  gevallen was meer dan de helft van de prijs nodig om de rentekosten te dekken! Geen wonder dus  dat de geldstroom naar geldschieters gigantisch groot is. Iedereen draagt daar aan bij. En het aandeel 

 

van  deze  rentelasten  in  de  prijzen  neemt  toe.  Onderstaand  voorbeeld  van  de  rentekosten  in  de  afvalverwerking illustreert dat.    In de tijd dat het afval gestort werd, was het vooral de aankoop van de vuilniswagens die rentekosten  opleverde.  Toentertijd  bestond  daardoor  zo’n  12%  van  de  totale  kosten uit  rente. Tegenwoordig  is  afvalverwerking  veel  kapitaalsintensiever  vanwege  grote  investeringen  in  o.a.  verbrandingsovens.  Het rentedeel van de kosten is nu tot boven de 40%4 gestegen.    Er zijn een hoop zaken waarbij de rente effect heeft op wat we betalen. Omdat de periodes waarover  gefinancierd  worden  bij  huizen  zo  lang  lopen,  biedt  wonen  een  mooi  voorbeeld.   Stel  u  koopt  een  huis  met  100%  financiering  en  u  betaalt  in  30  jaar  lineair  af.  Als  de  rente  6%  is,  betaalt u bijna twee keer het bedrag van het huis. Eén keer om het af te betalen en één keer doneert  u  de  waarde  van  het  huis  aan  de  geldverschaffer  in  de  vorm  van  rentebetalingen.  Bij  een  annuïteitaflossing  betaalt  u  nog  veel  meer.  Dat  deze  gigantische  geldstroom  van  de  hypotheeknemers  naar  de  vermogens  fondsen  voor  een  deel  gesubsidieerd  wordt  met  de  hypotheekrente  aftrek  helpt  weinig,  want  de  belastingen  betalen  we  uiteindelijk  ook.   Als  u  huurt,  is  de  situatie  overigens  niet  zo  heel  anders.  Met  een  beetje  geluk  betaalt  een  woningbouwvereniging lagere rentes. Maar in het algemeen kan je zeggen dat mensen die huren ook  keihard mee bloeden. Ook zij behoren tot die tachtig procent van de bevolking die onder invloed van  het rentemechanisme gedwongen worden de rijkste (tien) procent te subsidiëren.    Alles bij elkaar veroorzaakt rente dus een forse aderlating voor de meeste mensen en met name de  armsten.  Dat  roept  de  vraag  op  of  rente  (on)redelijk  is  en  of  het  (on)vermijdelijk  is.  De  (on)vermijdelijkheid komt uitgebreid aan bod in dit boek, maar laten we hier even op de redelijkheid  ingaan.   Hoewel de rente niets anders is dan de prijs van geld zoals die tot stand komt door vraag en aanbod  is  in  een  door  monopolies  kort  gehouden  markt,  kan  je  er  de  volgende  drie  elementen  in  onderscheiden:   1. rente  als  gevolg  van  het  monopoliseren  van  de  geldschepping  en  het  beleid  banken  en  van  de  centrale bank   2. rente als compensatie voor het risico dat een specifieke lening misschien niet wordt terugbetaald  3. rente als compensatie voor de verwachte inflatie.     Rente als compensatie van risico. Later in dit boek zult u lezen over hoe in STRO’s C3 soms dit soort  risico's  herverzekerd  worden.  We  hebben  daarbij  gemerkt  dat  de  eenmalige  risico  kosten  kunnen  variëren tussen een procent en ander half.     De compensatie voor inflatie is op systeemniveau een cirkel redenering, want rente is ook één van de  oorzaken van inflatie. Op het moment dat de geldhoeveelheid móet groeien met de rente van vorig  jaar  is  de  kans  aanwezig  dat  op  enig  moment  de  toename  die  boven  de  stijging  van  de  productie  uitgaat zich in inflatie vertaalt.     Overigens zijn dit allemaal peanuts  percentages als  je die vergelijkt  met het deel van het nationaal  inkomen dat jaarlijks naar (grond)rente gaat, want dat is tussen de 20 en 35 procent. Dus een heel  groot deel van de werkelijke productie gaat naar mensen die weinig  meer hebben bijgedragen aan  het productieproces dan hun historisch vermogen.      2.7 Als we zelf het geld eens moesten wegbrengen…  4

 

 Helmuth Creutz berekende dat de rentekosten bij afvalverkwerking 47% bedraagt. 

Natuurlijk is maar een klein deel van de mensen die rente betalen zich bewust van deze situatie. Stel  dat het belastingkantoor aan u vraagt om een kwart van wat u aan belasting moet betalen zelf even  bij de rijkste persoon in uw  woonplaats  langs te  brengen. Bent  u dan verontwaardigd over  het  feit  dat u het geld zelf moet brengen of bent u ontzet over het feit dat u zoveel aan die persoon betaalt?  En heeft u dan nog het gevoel dat de loon‐ en inkomstenbelasting bijdraagt aan een rechtvaardiger  inkomensverdeling?  Als  winkeliers  elke  dag  na  sluitingstijd  een  derde  van  hun  opbrengst  zouden  moeten  afdragen  aan  rente zou dat wel eens tot een algemene winkelstaking kunnen leiden.   Eigenlijk geldt voor de hele samenleving dat wanneer de rentebetalingen duidelijk zichtbaar zouden  zijn, er beslist veel meer vragen gesteld zouden worden over het huidige geldsysteem. Consumenten  zouden vrijwel zeker protesteren. Maar zouden ondernemers zich ook niet belazert voelen als zij zich  realiseren hoe zij worden gebruikt om de rente te innen?    Aan vooruitgang hangen prijskaartjes. De economie is scheefgegroeid, want investeringen gaan niet  naar  versterking  van  de  samenhang  van  de  samenleving,  het  sociale,  de  cultuur,  naar  het  mogelijk  maken van vooruitgang voor iedereen, naar vrede en geluk. De investeringen zijn gericht op verder  rendement, op een blinde groei, met alle consequenties van dien. En de invisible hand die zou zorgen  dat rendement en maatschappelijk nut zouden samenvatten valt door de mand als een ideologische  truc.  Qua  zinnigheid  vergelijkbaar  met  de  bewering  dat  alles  wat  vliegt  een  vogel  is.  Doordat  deze  investeringen  gestuurd  worden  door  winstverwachtingen  hebben  ze  naast  vooruitgang  op  velerlei  gebied  ons  ook  opgezadeld  met  een  planeet  waarop  steeds  minder  soorten  planten  en  dieren  voorkomen. En de rentebetalingen hebben velen in armoede vastgezet.   Het  lijkt  meer  dan  tijd  voor  een  grote  inspanning  om  de  ontwikkelingen  om  te  buigen  naar  een  samenleving die meer met minder kan doen.       2.8 Rente en exponentiële groei  Terug naar uw erfenis van uw betoverovergrootvader. Dit is het antwoord dat u had moeten geven:  In  2012  is  uw  kapitaal,  vermeerderd  met  rente,  aangegroeid  tot  18.670.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000  gouden  dukaten.  Dat  is  ongeveer  18  miljoen  gouden bollen ter grootte van de aarde. Al in het jaar 1586 zou die ene dukaat zijn uitgegroeid tot  één gouden aardbol. Uiteraard zou een en ander bij vijf procent rente nog sneller oplopen. Dan zou  reeds in het jaar 1275 de waarde van één gouden aardbol bereikt zijn, en kunt u in 2012 zo’n 4000  biljoen gouden aardbollen claimen…….       Een  claim  op  zóveel  goud  lijkt  onmogelijk,  maar  zolang  het  een  claim  is  en  blijft,  is  het  probleem  kleiner dan het lijkt. Zolang we er maar met z’n allen in blijven geloven, is elke omvang van papieren  vorderingen mogelijk. En natuurlijk: zolang de bank ze maar nooit cash hoeft uit te betalen!     Het  gaat  zelfs  nog  verder:  in  feite  is  het  niet  nodig  om  echt  in  de  realiteitswaarde  van  zo’n  verplichting te geloven zolang het maar meer voordeel geeft om dat wel te doen en dus eigenlijk te  doen alsof. Het is als een bus die richting een afgrond rijdt waarin een geldpers staat te draaien. Je  weet zeker dat de bus op een gegeven moment te pletter stort. Maar je kunt veel verdienen door nu  in de bus te stappen en je zakken te vullen. Als je er maar op tijd weer uitspringt. De claims op de  Amerikaanse  regering  (o.a.  obligaties)  die  de  Chinezen  in  eigendom  hebben,  verliezen  hun  waarde  zodra de Chinezen proberen er teveel van te verzilveren. Duurzame waarden zijn onderhevig aan een  stevige  inflatie.  Maar  zolang  de  Chinezen  niet  op  grote  schaal  verkopen,  zijn  de  obligaties  nog  wel  degelijk te gebruiken  om  een  reële  investering  mee te dekken  of eigendom te verkrijgen.  Heeft  de  bus de afgrond al bijna bereikt of kan je er nog opspringen en op tijd weer weg zijn?     

 

2.9 Oppervlakkige tradities  En dit heeft allemaal te maken met het sturingsmechanisme van het huidige soort geld. Met de rente  die  daarin  centraal  staat.  Toen  de  katholieke  kerk  de  ban  op  rente  introk  en  alleen  een  verbod  op  woekerrente overeind hield, heeft men alleen gekeken naar de directe leningen. Men had niet in de  gaten hoe groot het indirecte effect van rente is, hoe dit ook voor arme mensen het leven tientallen  procenten duurder maakt en hoe dit de samenleving verdeelt en opzweept. Hoe feitelijk de aarde in  handen werd gegeven van “de Mammon”, de oudtestamentische tegenpool van God, de God van het  geld die vele in zijn greep had.    Tegenwoordig tuimelen veel moslims in dezelfde valkuil. Ook zij hebben weinig of geen oog voor de  indirecte  rentestromen  in  de  moderne  economie.  Dat  komt  mede  doordat  zij  alleen  over  het  ontvangen van rente nadenken, en dan meestal ook nog alleen wat direct als rente herkenbaar is. En  daarmee mist de mensheid de kans om dankzij hun traditie de duizenden jaren oude lessen te leren. 

 

Artikel Volkskrant Helen Mees verwerken     Hoofdstuk 3 Geld balanceert tussen koopkracht en productie       

3.0 Inleiding  We blijven nog even verder gaan met het vanuit andere invalshoeken bekijken van geld.   Een  groot  deel  van  de  bevolking  van  landen  zoals  de  VS  gaat  al  meer  dan  tien  jaar  in  koopkracht  achteruit. Tegelijk worden de allerrijksten overal ter wereld steeds rijker. Dit is niet alleen een moreel  probleem, maar ook een economisch omdat productie ook klandizie nodig heeft.   Jarenlang was het niet direct zichtbaar dat deze  verschuiving  van rijkdom tot minder  verkopen zou  leiden. De mensen die minder gingen verdienen, hielden namelijk hun consumptie op peil doordat ze  geld leenden via hypotheken of creditcards. Die extra schulden werden niet als verarming gevoeld,  doordat  stijgende  huizen‐  en  aandelenprijzen  een  vals  gevoel  van  rijker  worden  gaven.  Dus  terwijl  geld  (koopkracht)  weglekte  van  het  grootse  deel  van  de  bevolking  naar  een  hele  kleine  groep  superrijken,  werd  dit  aangevuld  doordat  overheden  meer  geld  uitgaven  dan  er  binnenkwam  en  doordat kredietfaciliteiten soepeler gemaakt werden zodat ook particulieren meer geld uitgaven dan  er binnenkwam.    Tot  aan  de  kredietcrisis  bleef  daardoor  de  koopkracht  op  een  niveau  waarbij  de  meeste  bedrijven  konden  verkopen  wat  ze  produceerden.  Maar  krediet  betekent  dat  je  in  de  toekomst  moet  terugbetalen  waardoor  je  dan  nog  minder  kunt  kopen.  De  enorme  uitbreiding  van  de  kredieten  verschoven en vergrootten het probleem.   Daar bovenop potten de Chinezen hun verdiensten op in plaats van hun inkomsten te besteden.    De concentratie van geld wordt voor een deel geld dat via speculatie probeert nog meer geld aan te  zuigen.     Uiteindelijk  is  niemand  gebaat  bij  deze  ontwikkeling.  Ook  de  rijkste  één  procent  van  de  wereldbevolking  niet,  want  ook  zij  hebben  alle  belang  bij  een  evenwichtige  ontwikkeling  waarbij  iedereen ruimte krijgt zich te ontplooien, als maker van waardevolle zaken en als klant.   En  toch  blijft  deze  concentratie  van  vermogen  doorgaan.  Sterker  nog,  de  inkomsten  uit  speculatie  versnelt die concentratie.   Ondertussen blijft de noodzaak van een nieuw geldsysteem zelfs buiten de discussie.    Misschien  moeten  we  het  niet  hebben  van  een  bewuste  aanpak  van  de  problemen,  maar  lost  de  technologische  ontwikkeling  het  probleem  op  voordat  het  totaal  uit  de  hand  loopt.  Nieuw  IT‐ gebaseerd geld valt buiten het monopolie van de (centrale) banken. Het hoeft dus ook geen rente af  te dragen. En als de gemiddelde rente naar nul zakt, zakt de winstvoet mee en zijn twee van de drie  bronnen van de aanwas van grootste vermogens sterk verminderd. Het is bijna te mooi om te hopen,  maar misschien kunnen we zo op een relaxte manier afscheid nemen van het vastlopende proces van  concentratie van eigendom.     Zonder koopkracht geen productie  Nederland  en  Duitsland  bezuinigen.  Dat  lijkt  verstandig.  Maar  steeds  duidelijker  wordt  dat  ze  daarmee  de  wereldeconomie  in  een  crisis  duwen.  Als  overheden  niet  meer  uitgeven  dan  wat  ze  ontvangen en particulieren en bedrijven ook hun schulden niet vergroten zal de koopkrachtige vraag  afnemen, tenzij de overheden het probleem oplossen dat rijkdom steeds meer terecht komt bij een  klein  aantal  fondsen/bezitters.  Anders  loopt  de  vraag  terug  en  worden  gezonde  bedrijven  opgeofferd, beroofd van hun klanten die of geen geld meer hebben of geen vertrouwen meer in de 

 

economie.  Doordat  bedrijven  ook  steeds  kleinere  voorraden  aanhouden,  verdiept  de  crisis  zich.  Er  wordt steeds minder ingekocht en minder verkocht.   Dit  heeft  alles  te  maken  met  dat  het  huidige  soort  geld  de  economie  aan  twee  kanten  moet  organiseren: het is nodig voor investeringen, bedrijfskosten en verdiensten aan de productiekant en  tegelijk  moet  er  voldoende geld  zijn  om  de consumptie  te betalen en  om  opgepot  te worden  door  mensen die op hun geld blijven zitten in afwachting van betere tijden. Alle reden om een stil te staan  bij deze (on)balans tussen de koopkracht(ige vraag) en de productie.   

Tot de kredietcrisis van  2008 besteedden de economische  faculteiten van de meeste universiteiten  niet  veel  aandacht  aan  de  economische  vraag.  Men  nam  als  vanzelfsprekend  aan  dat  er  altijd  wel  klanten  zijn  voor  wat  geproduceerd  wordt.  Vreemd  en  kortzichtig?  U  denkt  dat  zeker  economen  beter zouden weten? De beroemde econoom Keynes schreef hier al over in zijn bekende boek “The  General Theory of Employment, Interest and Money” dat in 1936 werd uitgegeven. Want ook toen en  daarvoor bleken de meeste economen steeds weer te vergeten dat voldoende koopkracht nooit een  zeker gegeven is. De zogenaamde Effectieve Vraag ontsnapt aan de aandacht omdat men gelooft dat  er een  soort  natuurlijke  regeling  bestaat. Keynes  probeerde  te  bedenken waarom  mensen  zo naïef  konden zijn om consumptie, wat toch de helft van het economische proces is, domweg te negeren.  Hij  signaleerde  dat  in  de  geschiedenis  keer  op  keer  de  noodzaak  en  het  belang  van  voldoende  koopkrachtige vraag werd weg‐geïdeologiseerd. Vaak uiterst fanatiek. De wens dat productie vanzelf  in  evenwicht  komt  met  de  koopkracht  werd  de  vader  van  de  gedachte.  De  ideologie  van  de  onzichtbare hand die alles in orde maakt, domineert telkens weer het economisch denken.     Bedrijven produceren een grote diversiteit aan producten en diensten. De koopkracht om die zaken  af te nemen kan komen van consumenten, maar ook van de overheid of van andere bedrijven. Het  ene  bedrijf  heeft  een  nieuwe  computer  nodig,  de  ander  een  nieuwe  machine,  of  wil  een  adviseur  inhuren, etc.   Als  consumenten  geven  we  gemakkelijk  uit  zolang  we  verwachten  dat  onze  baan  niet  op  de  tocht  staat en het goed met ons zal blijven gaan. Maar verwachten we minder goede tijden, dan gaan we  meer sparen en  minder  uitgeven. Ook  bedrijven geven  alleen geld  uit als ze  veronderstellen dat er  morgen klanten zijn om hun producten of diensten af te nemen.  Maar  als  de  consumptie  inzakt,  of  als  bedrijven  dat  zelfs  maar  verwachten,  dan  stoppen  de  investeringen. Bedrijven en consumenten gaan dan minder kopen en dan kan het dus van kwaad tot  erger gaan. 

                 

 

Al lange tijd te weinig koopkracht in arme gebieden    In hoofdstuk 5 zien we dat ondernemers in arme gebieden al lang voor de kredietcrisis kampten  met  te  weinig  koopkracht.  Ondanks  het  dramatische  effect  in  arme  gebieden,  krijgt  dit  proces  maar  heel  weinig aandacht  van  economen. Dat komt omdat mensen in de rijke wereld er echt  van overtuigd zijn dat ons huidige geld een concurrerend en neutraal smeermiddel is. Niettemin  is  in  de  meeste  arme  landen  goed  zichtbaar  dat  geld  als  organisatie  en  smeerolie  van  de  economie  domweg  niet  werkt.  Het  meeste  ondernemerstalent  en  veel  van  capaciteiten  van  bewoners  van  arme  streken  krijgen  geen  kans  zich  te  ontplooien.  Er  is  onvoldoende  geld  en  onvoldoende  koopkracht  en  zoals  we  nu  zelf  ook  weten:  dan  kan  je  als  ondernemer  niks  beginnen.  

3.1  Concentratie  van  rijkdom  kan  zorgen  voor  investeringen  die  vooruitgang  en  groei  brengen; maar houdt de vraag dit bij?  Het is geen toeval dat het evenwicht tussen productie en koopkrachtige vraag verdwenen is. Het is  een  onvermijdelijk  gevolg  van  het  in  omloop  brengen  van  geld  tegen  rente.  In  de  loop  van  de  geschiedenis  krijgt  dit  steeds  meer  effect.  Een  permanente  positieve  rente  zorgt  immers  voor  concentratie  van  geld  bij  een  relatief  kleine  groep.  Dat  effect  zette  zelfs  door  toen  de  rentes  jarenlang steeds lager werden.   Dit  effect  ligt  ten  grondslag  aan  wat  we  in  hoofdstuk  2  zagen  over  de  verdeling  van  kosten  en  opbrengsten  van  rente:  Alleen  de  rijkste  10  %  van  de  Duitsers  ontvangt  netto  meer  rente  dan  ze  betaalt.  Terwijl  80%  van  de  Duitsers  netto‐betaler  is.  Het  gaat  om  enorme  bedragen,  want  in  rijke  landen komt ongeveer 30% van de inkomsten niet uit arbeid of investering in ondernemingen, maar  uit  rente  van  spaarrekeningen,  renteopbrengst  uit  onroerend  goed,  winsten  uit  speculatie,  enz..  (bronnen?).  Geen  wonder  dat  op  dit  moment  de  rijkste  mensen  (één  procent  van  de  wereldbevolking)  al  40%  van  alle  eigendom  op  deze  planeet  bezitten5.  Wie  veel  heeft,  krijgt  er  elk  jaar veel bij van wie (te) weinig heeft, zodat de verhoudingen almaar schever groeien.     Zelfs midden in de eurocrisis werd de in dit geldsysteem ingebakken concentratie van vermogen niet  genoemd. Het  lijkt erop  dat weinigen  zien hoe  dat leidt  tot een  tekort aan  koopkrachtige  vraag  en  een instabiliteit van het geldsysteem. Nu hebben factoren zoals de groei van de wereldbevolking het  achterliggende  proces  ook aan het  oog  onttrokken.  En  dat kan weer  gebeuren.  Bijvoorbeeld als  de  bevolking  van China en India  serieus gaan consumeren dan  kan  er  wel weer  even voldoende vraag  zijn.  Maar  uiteindelijk  blijft  het  probleem  bestaan.  Bovendien  drijft  deze  groeiende  vraag  op  een  beperkte planeet de prijzen van grondstoffen op. Enerzijds geeft dit weer een hoop ruimte voor de  opgehoopte vermogens om in die grondstoffen te speculeren en het geld daarmee te verdienen voor  verdere concentratie van vermogen. Maar op den duur is een geldsysteem  waarbinnen vermogens  zich steeds verder concentreren onhoudbaar. Dan zijn er steeds weer crises en revoluties nodig om  een hoop vermogen te doen verdampen. En moeten oorlogen opnieuw winstgevendheid aanjagen.    De  jaren  tachtig  van  de  vorige  eeuw  waren  belangrijk  in  dit  proces  omdat  in  die  tijd  de  scheuren  zichtbaar werden. De neoliberale ideologie van Reagan en Thatcher heeft toen ruimte gemaakt om  ruim baan te maken voor de versnelde concentratie van rijkdom. De rijken overal ter wereld werden  snel  nog  veel  rijker  tot  ver  over  het  punt  van  houdbaarheid  uit  het  oogpunt  van  spreiding  van  koopkrachtige vraag. De wereld werd overspoeld door de ideologie van ongelijkheid. In 1960 was het  gemiddeld  inkomen  van  de  20%  rijksten  van  de  wereld  dertig  keer  hoger  dan  dat  van  de  20%  armsten.  Rond  1995  was  dat  toegenomen  tot  82  keer  hoger  (rapport  van  het  Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties, 1998).  Nieuwere cijfers opzoeken en toevoegen    Het effect van deze ideologie was vooral zo groot doordat die de VS volledig in haar greep kreeg. En  als  in  de  grootste  economie  ter  wereld,  die  van  de  VS,  de  armen  en  de  middenklasse  een  dollar  minder krijgen wordt er ook een hele dollar minder besteed. Als diezelfde dollar toegevoegd wordt  aan  het  vermogen  van  de  rijkste  Amerikaan  dan  mag  je  niet  verwachten  dat  deze  meer  dan  een  fractie  daarvan  besteed  aan  extra  aankopen  of  investering  in  kapitaal  goederen.  En  dus  betekent  deze verschuiving een vermindering van de koopkrachtige vraag in de markt.     Bush jr. versnelde dit proces door de rijken nog minder belasting te laten betalen. Hij motiveerde dat  door te zeggen dat daardoor meer geïnvesteerd zou worden, maar hij vergat te vertellen waarin. Er  kwam  alleen  meer  geld  bij  om  op  de  internationale  markten  te  speculeren  en  deze  instabiel  te 

5

 Bron: Davies, James B. 2006. “The world distribution of household wealth”. Studie uitgevoerd door de VN World Institute  for Development Economics Research” 

 

maken. Investeringen worden alleen gedaan als er meer te verkopen valt doordat de koopkrachtige  vraag toeneemt. Toch werd dit verhaal geslikt.    Obama wilde stoppen met de voordelen voor de rijksten, maar de Republikeinen dwongen hem deze  te handhaven. Zo blijft dan het geld wegvloeien naar de speculatieve vermogens en ontbreken aan  de consumptiekant. Pure domheid want uiteindelijk leidt dat tot verarming voor iedereen. Niet voor  niks steunden een aantal verstandige rijken Obama’s voorstel tot lastenverzwaring voor de rijksten.    Het  is  al  weer  heel  wat  jaartjes  terug  dat  Reagan  president  was  in  de  VS.  De  verarming  van  de  middenklasse en de armen is dus al een tijd aan de gang. Toch kwam de kredietcrisis pas in 2008. Dat  doet de vraag rijzen of er wel een verband is tussen de concentratie van vermogens en deze crisis.  Waarom  resulteerde  het  weglekken  van  koopkracht  naar  de  rijksten  al  die  jaren  niet  in  een  groot  gebrek aan koopkracht (klanten) voor het bedrijfsleven?  Op het laatst checken hoe de actualiteit is     

3.2 Krediet om het gebrek aan vraag te compenseren  Als  veel  geld  wegstroomt  van  consumenten  en  bedrijven,  kan  nieuw  in  omloop  gebracht  geld  de  koopkracht  op  peil  helpen  houden.  Dan  kunnen  bedrijven  genoeg  blijven  verkopen,  zelfs  als  de  rijksten  hun  uitdijende  vermogens  investeren  in  speculatie  in  plaats  van  nieuwe  productie.  Nieuw  geld scheppen gebeurt in de vorm van nieuwe leningen. Banken geven alleen leningen aan klanten  waarvan men verwacht dat ze schuld en rente (kunnen) gaan betalen. Doordat banken too big to fail  zijn zal de staat deze banken helpen als bankroet dreigt. Zo kan een bank makkelijker geld scheppen  en met meer en riskantere leningen de koopkrachtige vraag op peil houden.        Gebrek aan onderpand    Nieuwe leningen vragen weer nieuwe eigendomstitels om de schulden te dekken. In de praktijk    lijkt de toename van weer meer nieuwe eigendomstitels af te nemen. De privatisering heeft haar    grenzen bereikt. En dus worden onroerend goed, aandelen, patenten, imago’s, voetballers, etc.    steeds  duurder,  zonder  dat  de  echte  intrinsieke  waarde  toeneemt.  Tegelijk  wordt  op  een  en    hetzelfde  onderpand  steeds  meer  schuldtitels  gecreëerd.  Een  huis  krijgt  een  hypotheek,    vervolgens wordt die hypotheek samen met andere hypotheken in een pakketje gestopt en als    een nieuwe waarde in omloop gebracht. En dat gebeurt niet één keer maar meerdere keren. Nu    de zekerheden om schulden op te baseren schaars zijn, nemen de risico’s toe. Dit geeft dan weer    prima markt voor speculatief kapitaal….     Al jaren doen de financiële autoriteiten in de Verenigde Staten er alles aan om veel krediet in omloop  te krijgen. Enkele voorbeelden:  • In de jaren voorafgaande aan de kredietcrisis voerde de Amerikaanse ‘Centrale Bank’, de FED  een  monetaire  politiek  die  een  uitbreiding  van  nieuwe  kredieten  veroorzaakte  die  haar  weerga niet kent. De FED liet daartoe de rente zakken en zakken. Al dat nieuwe geld leidde  tot  zo’n  enorme  berg  met  geld  en  zo’n  chaos  dat  investeren  in  speculatie  steeds  interessanter  werd.  In  de  nieuwe  werkelijkheid  liep  de  index  op  de  beurs  almaar  op  en  hadden  speculanten  ook  geen aandacht  meer  voor de  verhouding tussen de beursprijs  van  een beursgenoteerd bedrijf en wat dat bedrijf daadwerkelijk aan winst opleverde. De prijzen  van aandelen werden bepaald door verwachtingen, niet door werkelijk rendementen. Ook de  huizenprijzen werden bron van speculatie en hypotheken werden verstrekt op grond van een  verwachte stijging van die prijzen.     De  ruimte  die  de  FED  maakte  voor  nieuwe  kredieten  was  zelfs  zo  groot,  dat  er  voldoende  koopkrachtige vraag overbleef, ondanks het feit dat zoveel geld direct doorstroomde naar de  speculatieve sector.    

•

•

Om  deze  kredietexpansie  mogelijk  te  maken,  schafte  de  toenmalige  president  Clinton  zelfs  een wettelijke beperking af die was ingevoerd naar aanleiding van de crisis in de jaren dertig.  Waar  het  eerst  niet  was  toegestaan  om  op  basis  van  speculatieve  waarden  van  aandelen  nieuwe leningen op te nemen, werd dat een veel gebruikte truc waardoor mensen hoopten  om snel rijk te worden. Deze beperkingen waren ooit ingevoerd omdat men had ontdekt dat  als de aandelenkoersen zakken veel mensen geen dekking meer hebben voor hun leningen.  Dan geeft dat een enorme klap, die nog harder aankwam doordat de leningen zelf deels weer  waren ingezet in speculatieve zaken, die in 2008 ineens weinig waarde bleken te hebben…...  Bush junior leende voor zijn war on terror6 maar liefst 864 miljard dollar (actualiseren), wat  voor een tijd lang voldoende koopkracht toevoegde om de gevolgen van de steeds verdere  concentratie van geld te verbloemen. 

 

  3.3 Opeenhoping van kapitaal bevordert speculatie  Een indrukwekkende  hoeveelheid geld die bij  de  financiële markten terechtkomt, zal nooit in extra  productie  of  in  vervanging  van  de  huidige  capaciteit  geïnvesteerd  worden,  maar  zal  aangewend  worden  om  te  speculeren.  Vanouds  wist  iedereen  dat  speculatie  economische  waarden  vernietigt.  Maar  de  speculatieve  financiële  sector  werd  groter  en  machtiger.  Er  kwamen  steeds  meer  instrumenten voor speculeren. Meer mensen werden verleid mee te doen en gaandeweg veranderde  de  opvatting  over  speculatie.  Tegenwoordig  overheerst  zelfs  het  idee  dat  het  een  noodzakelijk  marktmechanisme is. Er wordt dan beweerd dat speculatie de economie actief en scherp houdt en  dat  dit  een  gezonde  zaak  is.  Steeds  meer  mensen  prediken  deze  ideologie,  waarbij  zelfs  de  slachtoffers  van  speculatie  als  zwak  worden  afgeschilderd  en  de  speculanten  worden  geprezen  om  hun  vermogen om “de  gezonde  stukken  van  bedrijven eruit te halen  en  dood hout  te  kappen”.  De  crisis  in  Mexico  wordt  dan  gezien  als  gevolg  van  rampzalig  beleid  van  de  president,  terwijl  het  allereerst door speculanten werd geïnduceerd en gevoed.   Vaak heeft speculatie rampzalige economische gevolgen en maakt het een gezond functioneren van  de  markt  onmogelijk.  Ik  twijfel  er  niet  aan  dat  speculatie  stap  voor  stap  een  einde  maakt  aan  de  positieve  aspecten  van  de  vrije  markt.  Alle  reden  om  vraagtekens  te  zetten  bij  een  geldsoort  dat  systematisch de  vermogens concentreert en doet aangroeien. Wie dat niet doet, zal toch minstens  met  zoiets  als  een  Tobin  Tax,  een  belasting  op  transacties,  moeten  proberen  de  speculatie  in  te  perken. Sinds kort zijn steeds meer regeringsleiders in Europa daar ook voor….    Momenteel stroomt zoveel geld naar de rijken, dat het lijkt alsof speculatie de enige optie is.  Deze  enorme  hoeveelheid  speculatief  geld  zorgt  voor  chaos,  disbalans  en  ongelijkheid.  De  markt  heeft  daarom  vele  verdedigingsstrategieën  ontwikkeld  om  de  risico’s  te  verkleinen,  zoals  verzekeringen  voor prijsschommelingen of voor het niet beschikken over geld. Bedrijven en fondsen geven veel geld  uit aan deze verzekeringen tegen excessieve fluctuaties die voortkomen uit speculatie. Ten onrechte  wordt gesteld dat deze financiële constructies gezond zijn, want in feite zijn ze een indicatie  dat er  iets  grondig  fout  zit.  Ze  moeten immers  bedrijven beschermen tegen de fluctuaties  en  onstabiliteit  die  veroorzaakt  wordt  door  de  omvang  van  het  speculatiekapitaal.  Het  feit  dat  ze  een  verdedigingswal opwerpen tegen de gevolgen van speculatie zou een alarm moeten doen afgaan in  plaats  van  tot  genoegzaamheid  leiden.  Het  lijkt  toch  veel  logischer  om  die  speculatie  zelf  aan  te  pakken en om te voorkomen dat rijkdom zich zover ophoopt dat de economie ontwricht wordt.  Te vaak wordt het destructieve effect van speculatie onderschat. Dat het voor banken een welkome  uitbreiding met winstgevende activiteiten oplevert mag geen reden om niet in te grijpen. Dat heeft  de  kredietcrisis  toch  duidelijk  gemaakt?  Uiteindelijk  gaat  de  economie  over  het  creëren  van  producten en diensten waar mensen en bedrijven echt iets aan hebben.  6

 De kosten voor Irak, Afghanistan en andere oorlogen in de wereld bij terreuroperaties sinds 11 september 2001 tot en met oktober 2008.  Onderzoeksdienst van het Congres. Bron: http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL33110.pdf  

 

  Nu  geld  zover  geconcentreerd  is,  dat  steeds  grotere  vermogens  op  zoek  gaan  naar  winsten  door  middel van speculatie blijven de problemen onvermijdelijk..  • Speculatief  geld  kan  mensen  met  ‘geweld’  hun  baan  of  zelfs  hun  eigendom  ontnemen.  Bedrijven  worden  opgekocht  en  de  winstgevende  delen  worden  er  uitgebroken  en  verkocht,  terwijl  de  bedrijfsonderdelen  die  geen  hoge  winst  gaven  de  nek  om  worden  gedraaid.  Dat  is  ellendig voor de mensen die daar werkten en rampzalig voor de samenleving.  • Speculatie zet nationale munten onder druk. Belastingbetalers zijn tientallen miljarden euro’s  armer geworden door speculatie.  • Speculatie  maakt  hele  economieën  instabiel.  Het  ene  moment  is  een  land  een  gewilde  plek  voor  beleggingen.  Een  volgend  moment  denkt  de  markt  van  speculanten  er  anders  over.  Winsten worden geïncasseerd en weg is men.     

3.4 Het effect van de onbalans tussen import en export  Dit  hoofdstuk  gaat  over  de  wonderbaarlijke  dubbelrol  die  geld  heeft  om  de  productie  te  moeten  organiseren en er tegelijk voor de moeten zorgen dat er voldoende koopkracht is om die productie te  kopen. De Amerikaanse economie is de grootste bron van koopkrachtige vraag. Deze bron is voor een  deel  gebaseerd  op  nieuw  in  omloop  gebrachte  dollars.  Al  jaren  worden  de  verhoudingen  tussen  koopkrachtige vraag, productief vermogen en geconcentreerd speculatief vermogen recht getrokken  door  nieuw  in  omloop  geschapen  dollars.  Zonder  die  aanvulling  zou  er  allang  een  enorme  crisis  ontstaan zijn. Het feit dat Amerika haar machtspositie aan het verliezen is en niet meer onbeperkt in  het rood kan gaan, is dus rampzalig voor het evenwicht tussen productie en consumptie.  In een wereld die gedomineerd wordt door de dollar zoals dat het geval is sinds de conferentie van  Bretton  Woods  in  1944,  moeten  en  kunnen  de  Verenigde  Staten  voortdurend  meer  kopen  dan  produceren,  meer  importeren  dan  exporteren.  Moeten,  om  de  wereldhandel  op  peil  te  houden  en  landen als Japan en China niet in een diepe crisis te storten. Kunnen, want om de overbesteding van  de VS te kunnen financieren worden nieuwe dollars geschapen.   Deze rol levert de VS gratis extra consumptie. Maar het levert de exportlanden ook de koopkrachtige  vraag  om  hun  productiepotentieel  optimaal  te  organiseren.  De  dynamische  ontwikkeling  van  de  Aziatische  landen  in  de  afgelopen  50  jaar  laat  zien  hoeveel  energie  vrijkomt  als  bedrijven  op  voldoende koopkrachtige vraag kunnen rekenen.   Het  eind  van  dit  tijdperk  maakt  het  absoluut  noodzakelijk  om  op  de  crises  te  reageren  met  het  ontwerpen van een nieuw soort geld.      

3.5 Conclusie: de kwetsbaarheid in de wereld rechtvaardigt nieuwe monetaire initiatieven  In de afgelopen 60 jaar is bezit bij een steeds kleinere groep mensen terecht gekomen. Dit vergroot  het risico dat er niet voldoende vraag is om de productie op te kopen en dus vergroot het de kans op  economische crises. De wereldwijde verhoudingen groeien scheef,  maar ook die binnen de landen.  Steeds meer wonen de rijksten, om niet ontvoerd te worden, in compounds, een soort zelfgekozen  luxe gevangenissen.    Binnen  een  op  rente  gebaseerd  geldsysteem  is  die  concentratie  van  vermogen  te  verwachten.  Nu  komt daar nog bij dat steeds meer geld geïnvesteerd wordt in speculatieve activiteiten.   Speculatie  zorgt  voor  een  minder  stabiele  wereld  en  neemt  het  weinige  dat  de  zwaksten  in  de  samenleving  hebben  van  ze  af,  wat  weer  leidt  tot  een  toenemend  maatschappelijk  ongenoegen,  frustratie  en  wrok.  Gaten  zijn  jarenlang  gevuld  met  nieuwe  gaten.  De  kurk  waar  het  wankele  evenwicht op dreef was de voortdurende stroom van nieuwe dollars.   

 

Nu de speculatieve vermogens definitief te groot zijn geworden in verhouding tot de reële economie,  en nu  voor de  VS  de  grenzen in  zicht  komen  voor  overconsumptie wordt  het  tijd om de spelregels  van de economie te heroverwegen.  Doen we dat niet, dan is het afwachten hoe de IT het geldsysteem gaat veranderen, ten goede of ten  kwade. 

 

Opmerking [k1]: Dat verdient meer uitleg

Hoofdstuk 4. Hoe dit soort geld een ramp voor het milieu is    

4.1 Inleiding   In 1971  maakte  STRO een affiche  van een  illustratie van  de  tekenaar  Willemen (zie figuur x).  Waar  milieu in die tijd bij STRO centraal stond, was het effect van geld als systeem al een belangrijk terrein  van onderzoek. Hoe zat dat verband precies?  Er  liepen  dwarsverbindingen  via  hebzucht,  concurrentie  om schaars geld. Xxxxxxxxxxxx uitbreiden  Ook weer paradigma noemenxxxxxxxx     Meestal  beschrijven  mensen  het  verband  tussen  de  achteruitgang  van  de  natuur  en  geld  in  termen  van  hebzucht. In  dit hoofdstuk kijken we naar de invloed van  het  huidige  geldstelsel  op  het  milieu  vanuit  een  veel  mathematischer  perspectief.  We  bekijken  hoe  verspilling  mogelijk  is  terwijl  het  economische  denken  in  haar  aard  zuinig  is.  En  ontdekken  hoe  financiële  argumenten,  economisch  denken  buiten  spel  zet.  Als  we  niet  op  een  ander  soort  geld  overstappen,  ziet  het  er  slecht  uit  voor  het milieu op onze planeet.    

Aan  het  slot  van  het  hoofdstuk  bekijken  we  hoe  een  en  ander uitwerkt.  We  zien  regeringen  economische  groei  nastreven  en  het  Bruto Nationaal Product (BNP) heilig verklaren. Heeft het  monetaire systeem hier iets mee van doen?   Hoe kan het bestaan dat stilstand in de economie letterlijk hetzelfde is als achteruitgang?   En  waarom  accepteren  we  eigenlijk  zonder  morren  alle  nadelige  gevolgen  van  economische  groei  voor het milieu?      

4.2 Het rentesysteem maakt dagelijks mensen en milieu armer  De keuze voor een bepaald soort geld heeft op allerlei manieren invloed op het milieu. Hoe dat werkt  wordt duidelijk als je er van een afstand naar kijkt. In het huidige geldsysteem moeten degenen die  lenen rente betalen. Ze worden in staat geacht dat geleende geld plus rente! terug te verdienen. Ze  halen  daarmee  geld  uit  de  markt.  Zo  ontstaat  er  een  voortdurende  geldstroom  van  mensen  die  al  weinig hebben naar degenen die veel hebben. In de systeemtheorie noemen we zoiets een positieve  terugkoppeling: hoe meer geld je hebt, hoe meer rente je ontvangt, zodat je nog meer geld krijgt en  dat  dan  weer  kan  uitlenen,  etc.  En  een  voortdurende  positieve  terugkoppeling  leidt  onvermijdelijk  tot een voortdurende versnelling van dat proces.  We zagen in hoofdstuk 2 dat in Nederland waarschijnlijk maar liefst tachtig procent van de mensen  netto meer rente betaalt dan ontvangt. Als deze 80% van de Nederlanders in de gaten zou hebben  dat ze hierdoor steeds armer wordt, dan zou er al gauw een revolutie zijn. En dus MOET het totaal  van wat er te verdelen is, meer worden, zodat de nettobetalers er in absolute zin niet op achteruit  gaan.  En  zo  ontstaat  de  krankzinnige  situatie  dat  in  een  geldsysteem  gebaseerd  op  rente  stilstand  geen rust is, maar stilstand!   Het is krankzinnig dat als de productie een jaar gelijk blijft, dat niet – zoals je zou mogen verwachten  – een teken van stabiliteit is, maar van achteruitgang, waarbij veel mensen de kwaliteit van hun leven  achteruit zien gaan. Geen wonder dat het zo belangrijk is dat de economie groeit. Zo ontneemt het  rentemechanisme in het geldsysteem ons de vrijheid te kiezen voor een stabiele kwaliteit van leven. 

 

Groei is voorwaarde voor het systeem! Wie leeft in dit systeem is dus veroordeeld tot groei. Dat kun  je met recht groeidwang noemen.      Nu  zijn  cijfers  geduldig.  Een  tijdje  kan  alles  goed  gaan.  Inkomens  kunnen  groeien  terwijl  de  koopkracht  intussen  langzaam  wordt  uitgehold  door  inflatie.  De  gestegen  inkomens  maken  het  makkelijker om krediet te nemen waardoor de teruggang minder wordt gevoeld. Dat krediet wordt  onder andere door de rijkste één procent van de wereldbevolking gegeven die extra inkomsten niet  omzetten  in  extra  consumptie  maar  in  beleggen.  Deze  groep  wordt  zo  almaar  rijker.  Ze  hebben  bijvoorbeeld claims op beleggingsportefeuilles waar de hypotheken op de huizen van de rest van de  bevolking inzitten. Zolang deze rijkste procent die claims niet verzilveren, kan het lang goed blijven  gaan.  Hun  vermogen  wordt  steeds  groter  en  de  rest  van  de  bevolking  hoeft  er  niet  minder  om  te  consumeren. Iedereen gelukkig!  De schulden nemen weliswaar toe,  maar men heeft toch een beter huis, een  nieuwere auto,  meer  luxe.  Uiteraard  heeft  dit  grote  gevolgen  voor  het  milieu.  Want  die  extra  luxe,  dat  extra  beslag  op  ruimte  en  grondstoffen  betekent  dat  grotere  happen  worden  genomen  uit  de  natuur.  Deze  consumptiedwang  heeft  twee  grote  nadelen:  ze  baseert  zich  op  het  ongebreideld  verbruik  van  het  milieu.  En  er  ontstaat  een  oplopende  verarming  van  mensen  helemaal  onderaan  de  bevolkingspiramide.  Vanwege  de  eindige grenzen  van  het  milieu  op aarde wordt  deze uitvlucht steeds  moeilijker  vol  te  houden. De grenzen zijn in zicht. Uiteindelijk moeten we toch het oorspronkelijke probleem van de  onhoudbaarheid  van  rente  en  van  de  concentratie  van  geld  onder  ogen  zien.  Helaas  zijn  er  uitvluchten  te  over  om  niet  naar  het  sturingsmechanisme  geld  te  hoeven  kijken.  We  ontkennen  daarom dat het opmaken van olie onverstandig is. Of we kappen alle bossen omdat met het geld op  de beurs meer te verdienen valt dan met goed beheer van de bossen, zonder ons af te vragen of een  aarde zonder bos wel rijker is.  Als we problemen maar blijven zien als iets tijdelijks en niet als logisch  gevolg van ons geldsysteem, zullen we nooit tot een oplossing komen.    Voor een deel is economische groei een elegant gegoochel met cijfers. Daarom moeten we alert zijn  op  het  feit  dat  er  velerlei  soorten  groei  zijn.  Het  maakt  nogal  uit  met  welke  we  te  maken  hebben.  Hieronder bespreken we daarom twee belangrijke soorten groei.       

4.3 Natuurlijke en exponentiële groei  Er  zijn  twee  soorten  groei  die  relevant  zijn  voor  de  effecten  van  het  geldsysteem  op  onze  planeet.  Laten we beginnen met natuurlijke groei. Het is bekend dat een foetus in de eerste dagen heel hard  groeit. De cellen delen zich in sneltreinvaart. Ook als baby groeit een kind nog enorm snel, al kunnen  we dat niet meer per dag meten en moeten we in maanden gaan denken. Langzamerhand vertraagt  de groei bij de mens en uiteindelijk stopt die. Dat is een gezonde ontwikkeling.      Laten we ons eens voorstellen hoe zo’n soort natuurlijke groei er in de maatschappij uit kan zien. In  eerste  instantie  is  een  snelle  inhaalslag  nodig  om  mensen  die  in  volstrekte  armoede  leven  een  menswaardig  bestaan  te  geven.  Ook  in  rijke  landen  is  een  korte  groeispurt  nodig,  namelijk  om  de  overgang naar een echt duurzaam gebruik van energie en grondstoffen te introduceren. Er moet heel  wat geïnvesteerd worden in een nieuwe generatie energiezuinige huizen, duurzame energiebronnen  en  voedselproductie  en  in  de  introductie  van  een  cultuur  van  kwaliteit.  Deze  investeringen  passen  binnen  het  natuurlijke  groeiscenario,  waarbij  in  het  begin  de  groei  fors  is,  maar  doelgericht:  om  volwassen te worden, om duurzaam te worden, om de haast uit de samenleving te bannen en om de  armoede  definitief  uit  de  wereld  te  helpen.  Maar  hoe  verder  we  naar  zo’n  andere  samenleving  opschuiven  en  hoe  meer  er  aan  kwaliteitsverbetering  binnen  een  stabiele  werkelijkheid  wordt  gedaan,  des  te  kleiner  wordt  de  groei.  En  op  een  gegeven  moment  komt  als  we  over  de  bevolkingspiek heen zijn, de krimp.      

Dit  klinkt  mooi.  Zo  zou  het  misschien  horen  te  gaan,  maar  de  werkelijkheid  is  totaal  anders.  Het  huidige geldsysteem groeit exponentieel, elk jaar weer. Vijf procent groei in dit jaar is vele keren de  hoeveelheid  van  5%  groei  in  een  jaar  in  de  vorige  eeuw.  Zo  ontstaat  er  een  enorme  druk  op  de  economie om zelf ook exponentieël te groeien. Liefst moet de productie elk jaar met minstens drie  procent  toenemen  ten  opzichte  van  het  voorgaande  jaar.  Daardoor  wordt  de  toename,  absoluut  gezien, elk jaar groter.  Een groei van 4 procent in 2012 beslaat een veel groter volume dan 4% groei  in  1950.  Het  is  de  groei  van  het  goud  van  de  Romeinse  voorouder  dat  alle  leven  van  de  aardbol  verdringt (zie hoofdstuk 2). In de natuur is kanker een voorbeeld van een exponentiële groei. Na elke  periode  van  groei  van  het  gezwel  ontstaat  de  basis  voor  een  nog  snellere  groei,  met  een  steeds  grotere  aanslag  op  het  lichaam.  Deze  exponentiële  toename  stelt  in  het  begin  niet  veel  voor,  is  misschien  met  het  blote  oog  niet  eens  zichtbaar,  maar  de  absolute  toename  gaat  zelfs  bij  gelijkblijvende groei steeds sneller en wordt op een gegeven moment erg zichtbaar en dan dodelijk.  De ellende is, dat de groei van onze economie nu precies dit soort groei is.     Afbeelding Vruchtwater invoegen    Een  toename van  3 procent in 2012  is  daardoor  3  keer zo  groot  als een toename  van  3 procent  in  1970.  Een  voortgaande  exponentiële  groei  maakt  zonder  enige  twijfel  uiteindelijk  onze  planeet  onbewoonbaar.   En toch ….  En  toch  is  dit  waar  regeringen  naar  streven,  naar  moeten  streven,  omdat  anders  de  oplopende  overheidsschulden uit de hand lopen.     In economische termen kan groei alleen maar plaatsvinden door investering in de vergroting van de  productiecapaciteit.  Dit  lukt  alleen  maar  als  een  aanzienlijk  percentage  van  wat  we  verdienen  niet  geconsumeerd  wordt,  maar  geïnvesteerd  in  nieuwe  kapitaalgoederen.  En  inderdaad,  dat  is  in  de  praktijk het geval: de rijkste 1 procent van de wereldbevolking consumeert van wat ze extra bij krijgt  maar een heel klein deel. Zij bezit alles al en het geld blijft maar naar hun toestromen. Jaar op jaar  blijft  daardoor  weer  meer  en  meer  geld  over  om  te  investeren.  Dit  zagen  wij  al  in  het  vorige  hoofdstuk: dankzij het gecombineerde effect van de rente en de winsten hoopt het geld zich snel en  effectief op bij een kleine groep.     GRAFIEK     Het is duidelijk dat overstappen naar een gezonde groei onmogelijk is zolang de geldschepping tegen  rente  voortduurt.  De  renteverplichtingen  over  voorgaande  jaren  dwingen  de  samenleving  voortdurend meer geld bij te maken om een groeiend tekort aan geld te voorkomen. Daardoor is een  gemiddelde  marktrente  ver  boven  nul  heel  normaal.  Maar  dat  betekent  weer  dat  zonder  groei  regeringen in de problemen komen. Bovendien impliceert een marktrente boven nul een geldstroom  van  wie  weinig  heeft  naar  wie  al  teveel  heeft.  En  dus  een  verdere  concentratie  van  geld.  En  een  groeidwang  om  te  voorkomen  dat  die  geldstroom  naar  de  grote  concentraties  van  vermogen  resulteert in een verarming van 90% van de wereldbevolking.      Laten we de hypothetische situatie nemen dat rente niet geleidelijk zakt, maar in één keer op of rond  de nul procent komt. Leningen en nieuw geld kosten dan ineens niet meer dan de terugbetaling en  de premie om het risico te verzekeren. In eerste instantie geeft dat een enorme economische groei‐ impuls, zoals die bij de foetus in de natuurlijke groei. De kapitaalkosten voor bedrijven worden veel  lager,  waardoor  de  prijzen  die  bedrijven  doorberekenen  een  stuk  kunnen  zakken.  Consumenten  hoeven dan niet langer een deel van hun uitgaven te besteden aan rente en zijn goedkoper af. Een  deel van dat voordeel zijn ze weer kwijt omdat je meer moet sparen voor je de pensioen omdat de  pensioengelden niet meer automatisch aangroeien. Ook in als mensen met pensioen gaan hebben ze  veel minder nodig als tussen 25% en 50% van de kosten wegvallen. Het komt er eigenlijk op neer dat   

de economie almaar verder scheefgroeit en daardoor ons leven gaat domineren in plaats van dat het  dat faciliteit.     Zonder  die  rentelast  zou  het  geld  dat  nu  naar  de  geconcentreerde  vermogens  en  aangroei  van  de  pensioenen  gaat  vrijkomen  voor  grote  nog  niet  ontgonnen  gebieden.  Investeringen  in  duurzame  kwalitatieve woningen en duurzame energie worden rendabeler. Verderop in dit voorbeeld werk ik  een voorbeeld hiervan uit, wat het naar ik hoop makkelijk te begrijpen maakt. Bij lage rentetarieven  is  het  ook  veel  logisch  om  te  investeren  in  kwalitatief  betere  producten,  want  je  kunt  je  die  permitteren  en  je  hebt  er  langer  plezier  van.  Hierdoor  ben  je  uiteindelijk  goedkoper  uit.  De  lange  termijn  wordt  een  belangrijkere  factor  waarbij  de  technische  vooruitgang  zich  kan  toespitsen  op  duurzaamheid  en  kwaliteitsverhoging.  Dat  is  geen  exponentiële  groei,  want  na  verloop  van  tijd  bereikt  de  economie  een  optimum.  Daarna  brengen  technologische  ontwikkelingen  alleen  nog  verbeteringen. Machines, fabrieken, auto’s, woningen, etc. worden dan alleen vervangen wanneer ze  daaraan toe zijn of als de technologie zich zoveel verder heeft ontwikkeld dat een nieuwe kwaliteits‐  en duurzaamheidssprong gemaakt kan worden.  Deze gang van zaken lijkt veel meer op natuurlijke  groei, die in het begin hard gaat maar vanzelf vermindert.       

4.4  De  gevolgen  van  rente  voor  investeringsbesluiten:  financiële  motieven  ontkrachten  economische motieven  Hoe beïnvloedt, in de realiteit van alledag, rente onze keuzes voor kwaliteit en duurzaamheid?   Stel, u gaat een huis bouwen. U kunt ervoor kiezen een duurzaam huis te bouwen. U gebruikt heel  goede bouwmaterialen, zodat het heel lang meegaat, u geeft extra uit aan passieve zonne‐energie, u  optimaliseert het comfort, etc. U hebt natuurlijk ook de optie van een goedkoop huis dat uiteraard  veel minder lang mee zal gaan, hogere energiekosten heeft, etc. Het is niet moeilijk de voordelen van  het  duurzame  huis  in  te  zien.  Het  is  comfortabeler  en  beter  voor  het  milieu,  want  een  langere  levensduur  betekent  dat  je  het  huis  niet  elke  zoveel  jaar  moet  slopen  en  weer  nieuwe  bouwmaterialen nodig hebt voor het volgende huis. Het duurzame huis verbruikt minder energie en  minder  bouwmaterialen,  produceert  minder  sloopafval,  enzovoort.  En  bij  een  huis  dat  langer  meegaat, is het ook meer de moeite waard wat extra's te doen aan comfort, isolatie en dergelijke.  Natuurlijk is de aanschafprijs van zo’n kwaliteitshuis wel hoger. Laten we zeggen twee keer zo hoog  als een goedkoop huis. Maar daar staat dan wel tegenover dat u de afschrijving over meer jaren kunt  uitsmeren, want het huis gaat immers langer mee.      In  cijfers  ziet  dat  er  als  volgt  uit.  We  nemen  aan  dat  het  goedkope  huis  66  jaar  meegaat  en  de  bouwkosten  200.000  euro  bedragen.  Dan  betaalt  u  dus  per  jaar  aan  afschrijving  (200.000  gedeeld  door 66:) 3.030 euro.     Het duurzame huis is twee keer zo duur en kost dus € 400.000,‐‐, maar het gaat dan ook meer dan  200 jaar mee. De afschrijving is slechts (400.000 gedeeld door 200) € 2.000,‐‐ per jaar. Dat is duizend  euro  minder  per  jaar.  Bovendien  woont  u  in  een  veel  comfortabeler  huis,  heeft  lagere  energie‐  en  onderhoudskosten en produceert niet iedere 66 jaar bouwafval. Het duurzame huis is dus veruit de   beste keus.      Maar  dan  gaat  u  naar  een  bank  voor  een  hypotheek  en  dan  komt  van  een  koude  kermis  thuis!  De  bank vraagt u immers rente. En daardoor verandert de berekening aanzienlijk. Stel dat de bank een  rente  vraagt  van  5%.  Als  we  kiezen  voor  de  hoogste  kwaliteit,  het  duurzame  huis,  dan  zult  u  niet  alleen  de  afschrijvingskosten  van  € 2.000,‐‐  per  jaar  moeten  betalen,  maar  ook  de  rente  die  het  eerste jaar € 20.000,‐‐ is. Dat brengt de kosten voor het eerste jaar op € 22.000,‐‐.    

 

Het goedkopere huis wordt dan de goedkoopste optie. Want bij de € 3.030 aan afschrijvingskosten  komt € 10.000 rente in het eerste jaar. Samen dus € 13.030, die voor het niet duurzame huis jaarlijks  betaald moet worden. Nu is het meest duurzame huis niet € 1.000 goedkoper per jaar, maar €9.000  duurder!     Dit voorbeeld laat zien dat bij een rente rond nul procent zelfs iemand die zijn korte termijn belangen  nastreeft,  automatisch  duurzame  keuzes  gaat  maken  omdat  dat  de  laagste  maandlasten  geeft.  In  combinatie met een belastingsysteem dat natuurgebruik belast en arbeid vrij houdt, zouden mensen  zonder  enige  vorm  van  milieubewustzijn  zich  milieuvriendelijker  gaan  gedragen  dan  de  meest  milieubewuste  dat  nu  doen.  En  bedrijven  niet  te  vergeten!  Ik  vrees  dat  dit  niet  alleen  de  snelste,  maar ook de enige route is naar een doorbraak richting duurzaamheid. Dit is in elk geval de snelste  route om daar te komen en daarom kiest STRO ervoor om hier energie in te steken !  Helaas  geldt  ook  het  omgekeerde:  in  een  situatie  waar  de  rente  boven  nul  is,  wordt  iedereen  en  zeker  bedrijven  gedwongen  om  minder  duurzame  keuzes  te  maken.  De  rente  maakt  duurzaam  investeren op teveel plaatsen minder concurrerend en maakt een economie van het genoeg en van  een steeds hogere kwaliteit minder bereikbaar.     Rente  dwingt  investeerders  dus  tot  minder  duurzame  keuzes,  terwijl  een  rente  van  nul  procent   automatisch  meer  duurzaamheid  mogelijk  maakt.  Het  is  interessant  te  zien  dat  deze  redenering  doorgetrokken  kan  worden:  een  negatieve  rente  is  een  stimulans  ons  om  geld  zo  snel  mogelijk  te  benutten. Immers je geld daalt in waarde. Net als ten tijde van een gezonde inflatie, maar dan zonder  de  negatieve  bijeffecten.  Onder  die  omstandigheden  zijn  toekomstgerichte  investeringen  in  duurzaamheid  economisch  voordelig.  De  economische  ommezwaai  zou  snel  gemaakt  zijn.  Maar  zonder twijfel zal het wel even duren voordat we de wegwerp cultuur weer voor een waardegerichte  cultuur hebben teruggeruild. Maar als in de economische de keuzes anders gemaakt gaan worden is  de kans op een culturele ommezwaai groot.        Berekening van de investering: GRAFISCH WEERGEVEN bewerken en invoegen chapter 0, 1.jpg uit  D:\boek\alles behalve bert\Afbeeldingen boek       Duurzame woning    Woning met lage kosten  Voordeel duurzaam  Kosten exclusief rente    € 400.000,‐‐ in 200 jaar       € 200.000 in 66 jaar        € 2.000,‐‐. per jaar     €3.030 per jaar   1030     Kosten inclusief rente    0%    € 2.000,‐‐ (aflossing)     €3.030 (aflossing)    1030        1%    € 6.000,‐‐ per jaar     €5.030 per jaar   ‐970        5%    € 22.000,‐‐ per jaar    €13.030 per jaar    ‐8970       10%    € 42.000,‐‐ per jaar    €23.030 per jaar    ‐18890     Overzicht 1.  Dit huizenvoorbeeld toont aan dat door rente verspilling regel wordt.        We  zijn  zo  gewend  geraakt  aan  het  fenomeen  rente,  dat  we  misschien  zelfs  van  bovenstaand  voorbeeld niet meer schrikken. Daarom gaan we het voorbeeld enigszins uitbreiden. Bijvoorbeeld dat  in  theorie  het  meeste  te  verdienen  valt  door  nu  alle  bomen  op  aarde  te  kappen,  het  hout  te  verkopen en het geld op de bank te zetten. U begrijpt onmiddellijk dat het nooit zo kan zijn dat alles   

in  één  keer  opmaken  en  op  een  kale  planeet  achterblijven  echt  voordelig  is.  Wie  echt  economisch  denkt, begrijpt dat je niet beter af kunt zijn door de werkelijke bronnen van welvaart te versjacheren.  Maar dit is wel hoe de financiële wereld werkt.  Daarbij worden veel kosten geëxternaliseerd. Zoals de aandeelhouders van banken niet hoeven op te  draaien voor de schade wanneer deze omvallen, hoeven kerncentrales zich niet te verzekeren tegen  de schade als een heel stuk aarde onbewoonbaar wordt, of als de radioactieve opslag over 2.000 jaar   rampzalig blijkt te lekken.    De  snelle  uitputting  van  grondstoffen  is  dus  geen  verrassing  in  onze  door  rente  gedomineerde  economie. De  markt dwingt individuele ondernemers mee te werken aan deze waanzin. Daarom is  de aarde hard toe aan een ander soort geld. Want omgekeerd werkt het ook: bij een rente van nul of  lager zullen financiers inzetten op ecologisch bosbeheer en het duurzaam exploiteren van bos, omdat  dat dan het meest rendabel is.     En  hout  is  niet  het  enige  voorbeeld.  Olie,  kalium,  noem  maar  op,  alle  natuurlijke  waarden  zijn  ondergeschikt aan het kunstmatige geld dat bepaalt waar en wanneer en in welke hoeveelheden het  gebruikt wordt. Individuele ondernemers kunnen zich hier niet uit los maken, want zij zitten vast in  het prisoners dilemma: als zij niet de laatste vissen wegvangen doen hun concurrenten dat wel. En zo  is overbevissing van de zeeën regel.     Nog  een  voorbeeld:  enkele  tientallen  jaren  geleden  voerden  de  Verenigde  Staten  en  Canada  een  discussie  over  de  haalbaarheid  van  een  waterkrachtcentrale  in  de  baai  van  Passamaquoddy,  op  de  grens van beide landen. Toentertijd waren de gevolgen voor het milieu en de duurzaamheid van de  investeringen nog geen issue. De discussie ging louter over rendement. De investeringskosten in zo’n  centrale zijn heel hoog, maar de toekomstige onderhoudskosten laag.  Op  grond  van  hun  kostenanalyse  kwam  Canada  tot  de  conclusie  dat  de  centrale  niet  rendabel  zou  zijn. De  Canadezen  braken de onderhandelingen  af. De Amerikanen waren  erg  verbaasd,  want hun  conclusie was juist dat  de centrale wel  rendabel  zou zijn  en  zij  wilden  met  de  bouw  beginnen.  Het  verschil in beoordeling ontstond doordat de VS uitgingen van een gemiddelde (reële) rente van 2,5%,  terwijl  Canada  4,125%  rekende.  Daardoor  zou  volgens  de  Canadezen  de  waterkrachtcentrale  nooit  voldoende inkomsten genereren.     bewerken en invoegen chapter 0, 1.jpg uit D:\boek\alles behalve bert\Afbeeldingen boek    Deze  voorbeelden  laten  zien  dat  onze  wereld  gestuurd  wordt  door  een  mechanisme  waar  we  ons  nauwelijks  bewust  van  zijn.  STRO  constateerde  jaren  terug  dat  we  milieu‐  en  armoedeproblemen  niet kunnen oplossen zolang we aan een op rente gebaseerd geldsysteem vasthouden. STRO zag ook  dat er niet serieus naar alternatieven gezocht wordt. Dus hebben we het zelf opgepakt. Zoals u in de  andere  hoofdstukken  kunt  zien,  hebben  we  het  geweldige  geluk  te  leven  in  een  tijd  dat  de  ontwikkelingen in de informatietechnologie het geldsysteem op zijn kop gaan zetten…..   

 

Stel eens dat al veel eerder het verband tussen rente en milieurampen ontdekt was. Dan zou je  kunnen  veronderstellen  dat  het  denken  over  rente  in  een  aantal  wereldgodsdiensten  mogelijk  beïnvloed  is  doordat  de  ontginning    van  gronden  op  gang  werd  gebracht  onder  invloed  van  rente‐geconcentreerd  geld.  En  die  grond  had  beter  met  rust  gelaten  kunnen  worden.  Want  droogte  en  verkeerd  gebruik  leidden  tot  een  milieuramp.  Dit  gebeurde  in  de  eeuwen  voor  Abraham, de grondlegger van het Joodse geloof, het Christendom en de Islam. Binnen een kort  tijdsbestek veranderde het hart van het huidige Irak van groene land in woestijn. De ramp werd  nog erger toen de onbegroeide grond niet langer vastgehouden werd en in de rivieren spoelde.  Rivieren die toch al smaller waren geworden doordat er ook stevig geïnvesteerd was in nieuwe  omdijkte  polders.  Geen  wonder  dat  tijdens  extreme  regens  de  rivier  het  water  niet  meer  kon  verwerken en een vloed de dijken overspoelde en de in de oudheid zeer vruchtbare polders, de  zogeheten Tuinen van Eden, omtoverde in de moerassen van het huidige Basra.   Tot overmaat van ramp liepen ook de investeringen in irrigatie uit op een ramp en werden deze  gronden verzilt tot er zoutwoestijnen achterbleven.  Als bovenstaande veronderstelling correct is, dan is het goed denkbaar dat de culturele elite zich  destijds  heeft  bezonnen  hoe  een  ramp  van  een  dergelijke  omvang  kon  gebeuren.  Misschien  is  men zich gaan afvragen of er geen samenhang was het rentevragende geld dat de priesterklasse  die met de heersers verbonden was had ingevoerd. Dit is minder onwaarschijnlijk dan het lijkt,  als we ons realiseren dat in de begin jaren van de beschaving in het Soemerische rijk toen voor  het  eerst  steden  ontstonden,  schrift  en  nog  veel  meer  uitvindingen  werden  gedaan,  er  twee  verschillende soorten geld naast elkaar bestonden. Eén met rente, en één zonder rente. 

4.5 Het BBP (Bruto Binnenlands Product) 

 

Terug  naar  wat  ik  groeidwang  zou  willen  noemen:  het  sturingsmechanisme  rentevragend  geld  dat  regeringen  dwingt  het  beleid  te  richten  op  economische  groei,  op  een  toename  van  het  Bruto  Binnenlands Product (BBP). Groei van dit BBP is de belangrijkste graadmeter voor elke regering om te  zien of het goed gaat met het land. We zijn dat zo gewend, dat we vergeten dat dit een heel vreemde  graadmeter  is.  Geen  enkel  bedrijf  kijkt  alleen  naar  de  omzet  of  naar  het  geld  dat  toevallig  op  31  december op de bankrekening staat. Die getallen kan je immers simpel oppeppen door delen van het  bedrijf  te  verkopen.  Dat  geeft  extra  omzet  en  er  staat  dan  een  extra  bedrag  op  de  bankrekening,  maar het bedrijf is daarom niet noodzakelijkerwijs beter af.  We  hebben  gezien  hoe  General  Motors  door  de  jaren  heen  haar  aandeelhouderswaarde  steeds  verder opschroefde  door  de verdiensten niet langer te investeren in  productiemiddelen  maar  door  aandelen  op  te  kopen.  Zo  leek  het  of  ze  het  goed  deden,  maar  zonder  goede  auto´s  en  moderne  fabrieken ging het bedrijf uiteindelijk failliet.  Landen die hun bodemschatten verkopen, hun schone lucht, schoon water of oerbossen, verdienen  daar inderdaad aan, maar dat zegt niet dat ze ook rijker zijn geworden. Milieuactivisten stellen dat  regeringen  rekening  moeten  houden  met  de  uitwerking  van  hun  beslissingen  op  de  rijkdom  van  landen op lange termijn. Waar ligt het gelijk?     

 

4.6 De vooruitgang gemeten met naar de kwaliteit van leven  Onder  een  groep  wetenschappers  aangevoerd  door  Herman  Daly,  John  Cobb  en  Philip  Lawn  http://en.wikipedia.org/wiki/Genuine_progress_indicator    ontstond  in  de  jaren  ’90  van  de  vorige  eeuw consensus ten aanzien van de stelling dat een toename van het Bruto Binnenlands Product wel  degelijk  met  een  verlies  aan  welzijn  gepaard  kan  gaan.  Een  afname  van  essentiële  natuurlijke  en  maatschappelijke  diensten  leidt zelfs tot  de  noodzaak  om  meer uitgaven  te doen om dat  verlies  te  compenseren. Zo kan de economie groeien, terwijl de kwaliteit van leven en de rijkdom van een land  verminderen.  Deze  wetenschappers  hebben  geprobeerd  een  betere  indicator  dan  het  BBP  te  ontwikkelen om de werkelijke ontwikkeling van de welvaart te meten. Dat werd de Genuine Progress  Indicator  (GPI),  de  maatstaf  voor  echte  welvaartsverbetering.  Deze  index  geeft  een  beeld  van  de  werkelijke ontwikkelingen van een land. Hebben we echt iets aan de economische groei gehad? Hoe  staan we er echt voor?     Bij  het  BBP  worden  alle  economische  activiteiten  op  één  hoop  geveegd.  Hoe  meer  omzet,  des  te  groter  de  economische  groei,  des  te  beter  het  gaat…..  De  agent  die  een  misdaad  onderzoekt,  de  verzekering  die  een  schade  uitbetaalt,  het  opruimen  van  vervuiling,  het  draagt  allemaal  bij  aan  de  economische groei, aan vergroting van het BBP en aan inkomsten uit belastingen.     Bij de GPI‐welvaartsindicator worden zulke negatieve activiteiten juist afgetrokken van de financiële  winst  bij  de  productie  van  nuttige  goederen  en  diensten.  Bij  dat  cijfer  wordt  je  door  vervuiling,  schades  en  misdaad  dus  armer.  Zaken  zoals  een  inkomensverdeling  die  veel  mensen  kansen  geeft,  huishoudelijk werk en vrijwilligerswerk, etc. tellen daarentegen weer positief mee, terwijl deze in het  BBP  juist  afwezig  zijn.  Ook  het  onderwijsniveau  wordt  meegerekend.  De  GPI  is  een  van  de  eerste  alternatieven voor het BBP dat wereldwijd door de wetenschap onderzocht werd. Overheden en niet  overheidsgebonden organisaties gebruiken het. Met de GPI ontstaat een beeld dat laat zien of we er  werkelijk op vooruit gaan. Het helpt zo nationale en lokale overheden hun beleid te verbeteren.                                        bewerken en invoegen chapter 0, 1.jpg uit D:\boek\alles behalve bert\Afbeeldingen boek    Figuur 3. In de jaren ’50 tot ’80 zien we de echte welvaart behoorlijk toenemen. Omdat het eerste deel van het  inkomen  nodig  is  voor  basisbehoeften,  leverde  deze  vooruitgang  makkelijk  een  verdubbeling  van  de  mogelijkheden  voor  mensen.  Vanaf  1980  groeit  de  economie  spectaculair,  maar  in  werkelijke  welvaart  verandert er niet zo veel 

 

 

Het lijkt er dus op dat politici en economen geen rekening houden met wat onze werkelijke belangen  op  het  gebied  van  gezondheid,  veiligheid,  schoon  milieu  en  andere  graadmeters  van  welzijn  zijn.  Maar is dat zo?       

4.7 De tegenstelling GPI en BNP is onvermijdelijk bij het huidige geldsysteem  Op  het  eerste  gezicht  lijkt  het  vanzelfsprekend  dat  de  overheid  haar  beleid  richt  op  een  zo  hoog  mogelijk  GPI.  Het  doel  van  beleid  zou  immers  moeten  zijn  dat  de  bevolking  beter  af  is.  En  toch  baseren  regeringen  door  de  jaren  heen  hun  beleid  niet  op  de  GPI  maar  op  het  BBP.  Het  is  het  sturingsmechanisme geld dat deze opmerkelijke uitkomst afdwingt, dat de regering dwingt het BBP  centraal te stellen. Dit komt doordat zolang het BBP groeit de staat het zich zelfs kan veroorloven de  schulden nog iets te laten groeien. De schuld als percentage van de begroting blijft dan immers gelijk.  Omgekeerd,  als  het  BBP  niet  zou  groeien,  omdat  alleen  naar  de  GPI  wordt  gekeken,  zouden  de  rentebetalingen het tekort  vergroten waardoor er bezuinigd  moet worden. Overheden hebben dus  een goed motief om het BBP te laten groeien. Dat motief is  zo  sterk dat het beleid van groeien  en  lenen doorgaat zelfs als de GPI overduidelijk laat zien dat de welvaart afneemt. Dan “bedenkt” men  wel  een  verhaal  dat  uiteindelijk  minder  uitstoot  van  CO2  mogelijk  is  dankzij  meer  economie.  Want  zolang  het  gangbare  geld  de  wereld  stuurt,  leidt  een  niet  per  se  op  groei  gericht  beleid  van  de  overheid  tot  economische  terugval,  en  dan  worden  milieuwaarden  al  snel  geofferd.  De  keuze  voor  een groei van duurzame productie is dan positief. Toch worden deze effecten dan vanzelf weer teniet  gedaan door de exponentiële, kankerachtige groei in andere delen van de economie. Het is dus een  keuze uit twee kwaden, waarbij je bij groei altijd kan denken dat er toch nog een positieve uitkomst  mogelijk  is  als  je  tegelijk  voldoende  de  regels  aanscherpt  en  zorgt  dat  ook  de  investeringen  in  het  milieu  groeien.  We  zagen  zo  in  de  loop  der  jaren  de  Rijn  schoner  worden,  terwijl  op  een  hoger  niveau, zoals klimaat en soortenrijkdom de problemen versnelt doorgroeiden.  Zolang  we  met  dit  geldsysteem  werken  is  een  realistische  evaluatie  van  beide  visies  noodzakelijk:  want aan de ene kant lijkt de groei van het BBP noodzaak, maar aan de andere kant is het te gek voor  woorden  als  we  wel  drie  keer  zoveel  produceren  als  40  jaar  geleden,  maar  toch  niet  meer  kunnen  verwezenlijken  wat  40  jaar  terug  nog  heel  gewoon  was.  De  grafiek  hierboven  laat  wat  mij  betreft  daarom  onder  andere  zien  dat  we  niet  anders  kunnen  dan  het  in  omloop  brengen  van  geld  tegen  rentedragende schulden te heroverwegen.      

4.8 Conclusie  Als  men  de  maatschappij  bekijkt  vanuit  het  perspectief  van  de  sturingsmechanismen  komen  er  nieuwe  dingen  aan  het  licht.  Oppervlakkig  gezien  lijkt  rente  een  bevredigend  middel  om  ervoor  te  zorgen  dat  bezitters  hun  geld  niet  bij  zich  houden  en  om  een  efficiënte  marktconforme  inzet  van  kapitaal  te  realiseren.  Maar  bij  nadere  beschouwing  zie  je  wat  de  permanente  positieve  rente  de  wereld kost: het BBP is een luchtballon van “groei” waardoor regeringen zich “verplicht” voelen om  natuurlijke  hulpbronnen  versneld  op  te  gebruiken.  De  maatschappelijke  gevolgen  van  dit  geldsysteem zijn  voor een groot deel van de wereldbevolking desastreus.    Het sturingsmechanisme van rentedragend geld moet daarom aangepakt worden: om de mensheid  te  bevrijden  van  armoede,  om  individuen  en  gemeenschappen  de  kans  geven  hun  capaciteiten  te  ontwikkelen, om natuur en milieu te sparen.   Vanuit het STRO perspectief neemt de bijval voor dit standpunt snel toe. Waar we heel lang geleden  met nog een organisatie of drie wereldwijd als enigen aan de weg timmerden, lijkt het aantal mensen  die dit nu aankaarten elke vijf jaar te verdubbelen. 

 

Hoofdstuk 5 Hoe funest het geldsysteem voor arme gebieden uitpakt    5.0 Introductie   In  Nederland  praten  sommige  mensen  minachtend  over  economische  vluchtelingen.  Het  zouden  profiteurs  zijn  van  de  welvaartsstaat.  Ook  hier  willen  we  graag  vanuit  een  ander  paradigma  naar  kijken.  Dan  is  het  feit  dat  deze  vluchtelingen  armoede  en  werkeloosheid  ontvluchten  in  de  landen  van herkomst een indicator van een niet werkend geldsysteem. Veel arme regio’s, of die nu in Afrika,  in Zuid‐Italië of Noordoost‐Brazilië liggen, blijken te leiden aan een permanente depressie.  Vanuit het STRO‐perspectief dwingt het huidige soort geld hen weg van hun familie. Dat geldsysteem  functioneert namelijk al jaren voor arme streken als een pomp die het geld wegzuigt en die gebieden  achterlaat  in  schulden.  Het  meest  typerende  kenmerk  van  dit  geldsysteem  is  dat  het  de  zwaarste  lasten  op  de  zwakste  schouders  legt.  Hierdoor  kunnen  regio’s  en  groepen  mensen  systematisch  in  armoede gevangen raken. Die armoede ziet eruit als een permanente economische depressie. Voor  veel gemeenschappen is het effect veel dramatischer dan wat de kredietcrisis in Nederland in gang  heeft gezet.  Vanwege die permanente depressie kunnen ondernemers geen klandizie vinden voor hun producten  of  diensten.  Zo’n  gebied  is  blijvend  weggezakt  in  armoede  en  werkloosheid  en  de  meest  ondernemende  mensen  ontvluchten  het.  Economische  vluchtelingen?  Zeker,  maar  bovenal  slachtoffers van de keuze voor een geldsoort die de rijke landen niet ter discussie willen stellen.   

  5.1 Armoede in gemeenschappen: een definitie  Armoede valt moeilijk objectief vast te stellen. We kunnen immers niet ons eigen leven als maatstaf  nemen. Neem bijvoorbeeld een groep mensen die geïsoleerd leeft midden in het oerwoud. Zonder  twijfel  is  die  groep  arm  in  termen  van  productiekapitaal.  Toch  kunnen  ze  zelf  hun  leven  als  goed  ervaren. Het leven kan hen sociale warmte bieden, een gevulde maag,  ruimte om na te denken en  uitdagingen die het leven voor ondernemende mensen de moeite waard maakt.  Het wordt nog lastiger omdat armoede vele gezichten en vele oorzaken heeft. Als bijvoorbeeld in een  gemeenschap veel mensen ziek zijn, ontbreken op vitale functies mensen en is de hele gemeenschap  slecht af. Of er kan een groot gebrek zijn aan de scholing die nodig is om in de buitenwereld succes te  hebben.  Armoede kent ook nog een psychologische en culturele kant. Soms drukt armoede mensen zo lang  en zo  erg in  de ellende  dat niemand  meer droomt van  een beter  leven. En  wanneer  zulke dromen  verdwijnen, verdwijnt de energie om aan armoede te ontsnappen.    Als we het over geld hebben, zoals in dit boek, dan kijken we vooral naar welke kansen er zijn voor  mensen met een actief karakter en ondernemende kwaliteiten om zich te ontplooien. Als er voor die  mensen kansen zijn, kan de hele gemeenschap daarvan profiteren. Omgekeerd is welhaast zeker dat  als  de  ondernemende  mensen  geen  kansen  krijgen,  de  gemeenschap  waarin  ze  leven  slecht  af  is.  Vaak  vertrekken  deze  mensen  om  hun  capaciteiten  elders  te  ontplooien.  Emigratie  is  dan  een  aanwijzing dat de ondernemende mensen geen ontplooiingskansen vinden.   

  5.2 Ruimte om te ondernemen is belangrijk  Als  je  armoede  bekijkt  vanuit  het  perspectief  van  af‐  of  aanwezigheid  van  kansen  voor  ondernemende  mensen,  dan  staat  geld  als  organisatievorm  centraal.  Het  geld  als  organiserend  systeem moet immers actieve, ondernemende mensen de ruimte geven om hun energie positief te  benutten en de gemeenschap daarvan mee te laten profiteren.   

 

Social  Trade  gaat  over  ondernemen,  produceren,  verkopen  en  kopen  en  de  sociale  samenhang  die  daardoor ontstaat in een gemeenschap. Hierbij verbetert de inzet van de talenten van individuen hun  eigen situatie en die van de gemeenschap.  Mensen  hebben  verschillende  kwaliteiten.  Kort  door  de  bocht  kan  je  stellen  dat  er  een  zekere  diversiteit  aan  economische  activiteiten  binnen  de  lokale  economie  nodig  is  om  mensen  met  verschillende kwaliteiten de kans te geven zich te ontplooien. Als er genoeg mogelijkheden zijn, kan  je je specialiseren in datgene waar je goed in bent. Die specialisatie vergroot de totale output van de  lokale  economie  en  levert  een  bloeiende  lokale  economie  in  tegenstelling  tot  de  situatie  waarin  iedereen alles (voor zich)zelf doet.   Specialisten  worden  steeds  beter  in  hun  vak  en  kunnen  via  investeringen  in  machines  of  opleiding  hun productie op een hoger plan brengen. En zo wordt de gemeenschap welvarend.   Dit  proces  van  specialisatie  komt  alleen  op  gang  als  er  koopkrachtige  vraag  is  naar  de  lokale  producten. In de praktijk van arme gebieden vindt nauwelijks specialisatie plaats. Er is namelijk geen  koopkrachtige  vraag  die  deze  producten  kan  kopen.  Of  wil  kopen,  want  de  producten  en  diensten  van lokale ondernemers leggen het af ‐ qua kwaliteit, imago en prijs ‐ tegen wat de wereldmarkt te  bieden heeft.   Deze  omstandigheden  betekenen  dat  lokale  producenten  geen  kans  hebben  een  groeitraject  in  te  gaan:  meer  te  maken,  er  beter  in  te  worden  en  via  investeringen  effectiever  en  uiteindelijk  goedkoper te gaan werken. Zo ontstaat de rampzalige situatie dat de consumptie zich blijvend richt  op geïmporteerde goederen en diensten. Zo’n arme regio produceert zelf alleen nog maar een paar  producten  en  komt  niet  meer  los  uit  dat  beperkte  productie  niveau.  De  eenzijdige  relatie  met  de  wereldmarkt  draagt  dan  niet  bij  aan  meer  kansen  voor  lokale  ondernemers,  maar  beperkt  juist  de  kansen  op  een  ontwikkeling  uit  de  armoede.  Dit  hoeft  voor  rijke  eigenaren  van  grond(stoffen)  en  voor lokale machthebbers overigens niet slecht uit te pakken als zij wel koopkracht hebben om op de  wereldmarkt te kopen.    Ondernemers ontwikkelen een nieuw bedrijf door gebruik te maken van een niche die zij ontdekken  in  de  markt.  Plaatselijke  ondernemers  hebben  een  voordeel:  ze  kennen  de  lokale  markt  beter  en  kunnen  die  ook  sneller  bedienen.  Maar  in  arme  gemeenschappen  is  zo  weinig  koopkracht  dat  de  niches te klein zijn voor de meeste soorten nieuwe ondernemingen. Laat staan dat ze door kunnen  groeien  tot  een  niveau  waarbij  ze  op  de  wereldmarkt  de  competitie  aan  kunnen  met  grotere  ondernemingen  in  gebieden  ver  weg.  Er  is  een  soort  vicieuze  cirkel  ontstaan,  waarbij  binnen  de  gemeenschap  weinig  of  niks  geproduceerd  wordt  voor  eigen  gebruik  en  ook  niet  voor  de  export.  Hierdoor  komt  weinig  geld  binnen.  Zo  sluit  de  cirkel  zich,  want  als  er  nauwelijks  geld  binnenkomt,  blijven ook de kwaliteiten van lokale ondernemers onbenut.   Wat je in dit soort gebieden ziet, is dat alle ondernemende mensen zich richten op de paar soorten  lokale bedrijvigheid die nog wel kunnen concurreren, zoals het verkopen van voedsel op straat. Maar  als iedereen zich op dat werk stort, valt er zo weinig te verdienen dat er nooit genoeg winst gemaakt  wordt om te investeren in diversificatie, kwaliteit en efficiëntie.    De  ideologie  die  de  openstelling  voor  de  wereldmarkt  propageert  als  de  bestrijder  van  armoede  is  een  valse.  Je  mag  domweg  niet  verwachten  dat  nieuwe  ondernemers  in  één  keer  sterke  ondernemingen  creëren  die  op  de  wereldmarkt  kunnen  concurreren.  Een  ondernemer  heeft  eerst  een lokale markt nodig waarin zij/hij zich ontwikkelt en vervolgens de kwaliteiten en het vermogen  opbouwt voor de sprong naar de wereldmarkt. En zo’n ontwikkeling zie je nauwelijks in arme landen  die  zich  open  hebben  (moeten!)  stellen  voor  de  wereldmarkt.  Daar  is  juist  sprake  van  een  vicieuze  cirkel waarbij de gemeenschap of regio nauwelijks eigen producten of diensten te bieden heeft. De  mensen  die  daar  wonen,  raken  dus  uitgesloten  van  het  wederzijdse  profijt  van  gespecialiseerde  handel  met  de  buitenwereld,  en  op  een  gegeven  moment  wordt  het  vrijwel  onmogelijk  deze  ontwikkeling om te draaien. Dan zuigen bedrijven van over de hele wereld heel effectief het kleine  beetje geld op dat er verdiend wordt.     

Ooit  waren  tolmuren,  om  (tijdelijk!)  lokale  ondernemers  te  beschermen,  populair.  De  term  “infant  industry” deed opgang. Beginnende ondernemers werden geholpen door de concurrenten van elders  buiten te houden. Deze aanpak is al jaren in de neoliberale taboedoos verdwenen. Landen als China,  India  en  Brazilië  zijn  groot  genoeg  om  zich  van  deze  taboes  weinig  aan  te  trekken  en  kunnen  zich  tolmuren te permitteren.   De  Chinezen  pakken  het  zelfs  nog  slimmer  aan.  Naast  het  onmogelijk  maken  van  buitenlandse  producten om de Chinese markt te veroveren introduceerden ze een geldsoort die systematisch een  lage  waarde  houdt.  Hierdoor  waren  Chinese  producten  goedkoop,  waardoor  Chinese  bedrijven  de  kans  kregen  om  buitenlandse  markten  te  veroveren  en  de  koopkracht  daar  weg  te  zuigen.  Al  werkend  voor  het  buitenland  specialiseerden  ze  zich  en  produceren  efficiënter  en  gaandeweg  kunnen ze ook, zonder de bescherming van de lage waarde van de nationale munt, concurreren.      Mensen als speelbal van de ontwikkelingen in de financiële centra    Een  aantal  jaar  geleden,  kon  je  in  bijna  elke  bus  in  Montevideo,  Uruguay,  zeer  ondernemende  mensen    tegenkomen  die  kleine  producten  verkochten  of  passagiers  vermaakten  met  muziek  en  dan  met  de  pet    rondgingen.  Vaak  waren  deze  mensen  zeer  goed  opgeleid.  Op  dat  moment  bood  de  economie    onvoldoende  gelegenheid  voor  jonge  ondernemende  talenten  en  dus  moesten  zij  marginale  markten    betreden.  Deze  mensen  waren  op  zoek  naar  het  beetje  koopkracht  dat  er  in  de  bus  was,  omdat    Uruguayaanse  bedrijven  in  de  naweeën  van  de  peso‐crisis  in  één  keer  het  grootste  deel  van  hun    Argentijnse klandizie kwijtraakten. Menigeen zag geen andere mogelijkheid dan te emigreren.     Deze  situatie  herhaalt  zich  nu  in  Ierland,  Spanje,  etc.:  de  belangrijkste  conditie  voor  ondernemers    ontbreekt, namelijk dat er voor hun producten voldoende koopkracht is. Er is dan geen reële kans meer  om iets te verkopen. Na de kredietcrisis zie je weer mensen naar Uruguay terugkeren. Uruguay doet het    goed en nu worden de rijke landen, waar deze mensen naar geëmigreerd waren, getroffen.        Theoretici die zich met ontwikkeling bezig houden hebben best wel aandacht voor de relatie tussen  ondernemerschap  en  ontwikkeling.  Consultants  verdienen  veel  geld  met  trainingen  en  cursussen  voor ondernemers. Maar de aan‐ of beter afwezigheid van koopkracht krijgt veel te weinig aandacht.  Terwijl juist dat zo belangrijk is voor een ondernemer!   Het belang van de koopkrachtige vraag in arme gebieden verdwijnt ook in de economie buiten beeld.  Het  pleidooi  van  Nobelprijswinnaar  en  Keynesiaan  Jan  Tinbergen  die  al  in  de  vroege  jaren  1950  voorstelde de arme landen aan veel koopkracht te helpen, is vergeten.  Tegenwoordig denkt men in termen van leningen waarover rente betaald moet worden. Landen die  markten afschermen worden de les gelezen. Niet omdat de feiten erop wijzen dat openstellen voor  de  wereldmarkt  zo  effectief  is.  Ha‐Joon  Change  laat  in  zijn  boek  “23  dingen  die  ze  je  niet  vertellen  over  het  kapitalisme”  zien  dat  hier  wel  wat  meer  over  te  zeggen  valt.  Ik  vrees  echt  dat  die  afgedwongen  openstelling  voor  de  wereldmarkten  vooral  te  maken  heeft  met  belangen  van  multinationale bedrijven en rijke consumenten.   Zelfs bij microkredieten wordt zelden de vraag gesteld waar de rente over die leningen heen gaat en  als  koopkracht  wordt  besteed.  Juist  dat  is  essentieel.  Als  de  rente  die  ondernemers  op  hun  microkrediet  betalen  buiten  de  regio  besteed  wordt,  beperkt  dat  de  vraag  in  de  regio  waar  de  ondernemer  werkt.  En  in  arme  gebieden  is  koopkracht  te  schaars  om  ook  maar  kleine  beetjes  te  laten weglekken.    De  meeste  alternatieven  die  in  dit  boek  besproken  worden  stellen  het  stimuleren  van  de  koopkrachtige  vraag  centraal  en  dan  in  het  bijzonder  die  vraag  die  zich  richt  op  lokaal  gemaakte  producten  en  diensten.  In  de  rijke  landen  waait  de  interesse  voor  lokaal  gerichte  koopkracht  misschien over, maar voor arme regio’s is dit een voortdurend actueel thema.     In  arme  streken  worden  genoeg  ondernemende  mensen  geboren.  Dat  kan  je  zien  in  regio’s  die  recentelijk  door  toeristen  zijn  ontdekt.  Plotseling  blijken  er  tal  van  manieren  te  bestaan  om 

 

koopkracht aan die toeristen te ontfutselen. Zelfs kinderen zoeken en vinden niches al was het maar  met speelgoed, gemaakt uit afval.   Het  gebrek  aan  een  omgeving  waarin  voldoende  koopkracht  circuleert,  is  een  extra  handicap  voor  beginnende ondernemingen in een arm gebied. In tegenstelling tot ondernemingen in rijke landen,  kan zo’n startend bedrijf namelijk geen gebruik maken van een breed aanbod aan gereedschappen,  leveranciers,  adviseurs,  een  goede  infrastructuur,  enzovoorts.  Dat  maakt  de  start  van  een  nieuw  bedrijf  in  zo’n  arm  gebied  nog  moeilijker.  Voor  de  eerste  ondernemingen  is  het  daardoor  bijna  ondoenlijk. Daarom is een dubbelslag nodig, waarbij meer koopkracht lokaal ondernemende mensen  uitdaagt, terwijl tegelijkertijd mensen worden opgeleid, er geïnvesteerd wordt in infrastructuur, etc.    Een bijkomend probleem is de cultuur van afhankelijkheid, corruptie en bureaucratie.  Een cultuur van afhankelijkheid beperkt de energie in de gemeenschap om een arme gemeenschap  uit  een  depressie  te  tillen.  Een  cultuur  van  afhankelijkheid  van  uitkeringen  kan  zich  tot  een  ziekte  ontwikkelen,  die  ondernemerschap  in  de  baarmoeder  smoort.  Na  minstens  één  generatie  van  afhankelijkheid, groeit het geloof dat de buitenwereld de belangrijkste bron is voor verbetering. En  dan is er naast het gebrek aan koopkracht ook een culturele hobbel die genomen moet worden wil er  iets verbeteren.  

      leren voor leren                         

In  een  favela  (Braziliaanse  arme  wijk),  waar  iedereen  eraan  gewend  was  alles  voor  niets  te  krijgen  via  uitkeringen,  aftappen  van  energie,  etc,  keek  STRO  naar  nieuwe  mogelijkheden.  We  boden  een  cursus/opleiding  aan,  op  voorwaarde  dat  de  student  zich  verplichtte  de  kosten  terug  te  betalen.    Deze  “schuld” in geld kon men echter terugverdienen door als docent jongere jeugd in de buurt ‘iets’ te leren  waar die student zelf goed in was, bijvoorbeeld voetbaltraining, jongleren, kunst en fysieke training. Alles  was mogelijk als er maar ‘markt’ voor was. Die markt moest zo stevig zijn, dat de nieuwe groep jongere  cursisten op hun beurt vooraf tekenden, dat ze de schuld (prijs van hun cursus) zouden aflossen. Dit kon in  geld gebeuren of doordat deze jongeren op hun beurt weer iets aan nog jongere kinderen aanboden. Deze  aanpak bleek te werken en de jeugd die er bij betrokken was, voelde zich trots dat ze niets gratis kregen,  maar het verdiende met eigen capaciteiten. 

De permanente depressie verergert in arme landen vaak nog door corruptie en drugsgebruik. Dit is  een vicieuze cirkel. Waar geen kansen zijn, vlucht menigeen in de drugs. En dat geeft ondernemende  mensen weer kans op een baan, bijvoorbeeld in het privé‐leger van een drugsbaron.   Rente haalt via prijzen en leningen over de volle breedte geld uit arme gebieden, als het ware met  een  kaasschaaf.  Het  meeste  geld  dat  in  de  arme  economie  terugkomt,  gaat  naar  een  kleine  groep  zeer  rijken  (bijv.  vanwege  uitverkoop  grondstoffen)  of  loopt  via  de  overheid  waar  het  overdrachtsuitgaven, donorgeld en centrale leningen betreft. Het lijkt aannemelijk dat deze centrale  inkomsten  het  bijna  onmogelijk  maken  om  een  politiek  systeem  te  krijgen  zonder  corruptie  en  bureaucratie. Zo ontstaat naast het gebrek aan koopkracht een extra handicap voor ontwikkeling.  Waar  ondernemende  mensen  geen  werk  kunnen  creëren,  is  het  overheidsapparaat  vaak  het  enige  perspectief  op  een  baan.  Met  de  best  opgeleide  en  meest  ondernemende  mensen  in  het  overheidsapparaat  is  er  weinig  balans  tussen  deze  bureaucratie  en  de  samenleving  inclusief  het  bedrijfsleven.     

5.3 Oorzaken van de permanente depressie in arme gebieden    5.3.1 Rente zuigt het geld weg  Het  gebrek  aan  koopkracht  in  arme  regio’s  heeft  alles  te  maken  met  het  geldsysteem.  Economen  beschouwen  rente  vaak  als  een  mechanisme  om  het  beschikbare  kapitaal  op  de  meest  slimme 

 

plaatsen in te zetten. Voor een deel is dit zo, met name in de rijke wereld. Maar in arme regio’s werkt  rente  vooral  als  een  pomp  die  de  koopkracht  wegzuigt.  De  arme  regio  blijft  achter  als  een  geldwoestijn, zonder het geld dat nodig is voor het faciliteren van ondernemerschap en wederzijdse  handel.  De  werkelijkheid  van  arme  gemeenschappen  is  dat  ze  worden  overvoerd  met  schulden  en  dat  haar  inwoners  belast  worden  met  terugbetalingen  en  rentebetalingen,  die  de  dagelijks  beschikbare koopkracht enorm beperken.  Zoals we ook zagen in hoofdstuk 2 functioneert het rentedragende geld als een pomp van wie niet  heeft naar wie heeft, van arme gemeenschappen naar rijke. Directe rentebetalingen vanwege directe  leningen,  rente  op  overheidschulden  en  de  rente  die  verborgen  zit  in  de  prijzen  van  producten  en  diensten  vormen  samen  deze  pomp.  We  zijn  hier  zo  aan  gewend  dat  we  denken  dat  dit  een  natuurlijke  situatie  is.  Echter,  zodra  we  de  huidige  geldsoort  als  een  sturingsmechanisme  beschouwen, ontstaat  voor  ons de  vrijheid na  te denken  over  een  beter alternatief.  Als we onszelf  die ruimte geven, zien we dat armoede structureel verbonden is met de soort geld en dat we voor  een  effectieve  aanpak  van  armoede  moeten  omzien  naar  een  ander  soort  geld  als  sturingsmechanisme.    Als in Duitsland al tachtig procent van de mensen nettobetaler van rente is, kan je er zeker van zijn  dat in arme gebieden dit percentage nog veel hoger ligt. De beruchte woekeraars, de “loansharks”,  draaien hun hand er niet voor om een percentage rente per dág af te dwingen. In arme gebieden is  voor  de  meeste  mensen  geld  een  ontzettend  zeldzaam  goedje,  terwijl  ondertussen  enorm  veel  speculatief geld rond de wereld flitst.     5.3.2  Koopkracht  wordt  gestuurd  en  weggesluisd  door  koop  op  afbetaling  (hoe  brengen  we  dit  meer  onder  de aandacht? Het is echt  wereldschokkend hoe  belangrijk  dit  is  en  hoe  niemand  het  nog ziet)  Het kopen op afbetaling heeft in arme gebieden een ongekende vlucht genomen en is zo dominant  geworden,  dat  het  inmiddels  ontwikkeling  in  veel  arme  gebieden  onmogelijk  maakt  en  daarmee  armoede  onuitroeibaar  maakt.  Dat  komt  doordat  kopen  op  afbetaling  zo  geperfectioneerd  is  dat  daarmee de besteding van bijna alle (toch al te beperkte) koopkracht van te voren wordt vastgelegd  op  importen.  Bestedingen  die  zonder  dit  systeem  van  afbetaling  minder  prioriteit  zouden  kunnen  krijgen,  eisen  nu  de  koopkracht  op.  Een  bepaald  soort  industriële  producten,  zoals  witgoed  en  elektronica,  krijgen  prioriteit  ten  koste  van  lokale  aankopen.  Niet  omdat  deze  producten  echt  belangrijker  zijn  dan  bijvoorbeeld  lokaal  geproduceerde  diensten,  maar  domweg  omdat  deze  producten via een slim systeem van afbetalingen de competitie winnen. De winkelketens die kopen  op afbetaling kunnen organiseren, krijgen zo de kans koopkracht te claimen zelfs voordat ze verdiend  is. Omdat de klanten te arm zijn om onderpand te hebben, werkt dit soort krediet vooral als er een  onderpand  teruggehaald  kan  worden.  En  zo  verschuift  de  consumptie  weg  van  lokale  dienstverleners.    Dit  tamelijk  nieuwe  fenomeen  blokkeert  de  mogelijkheid  voor  lokale  ondernemingen  om  mee  te  dingen naar de aanwezige koopkracht. De koopkracht is immers  al vergeven voordat ze werkelijk in  de gemeenschap arriveert. De diversificatie in armere gemeenschappen verzwakt hierdoor verder en  daarmee de specialisatie, die het hart is van menselijke economische vooruitgang. Voor veel landen  en  regio’s  betekent  dit  sturingsmechanisme  een  einde  aan  alle  hoop  op  ontwikkeling.  Het  is  zo’n  overheersend  fenomeen  geworden  dat  het  bovenaan  de  agenda  van  het  ontwikkelingsdebat  zou  moeten staan. Elke moderne ontwikkelingsstrategie moet hierop een antwoord zien te vinden.                

                                               

Kopen op afbetaling voor de armen  Het  bizarre  is  dat  arme  mensen,  die  geen  formele  lening  kunnen  krijgen,  nog  steeds  spullen  op  krediet  kunnen  kopen.  Handige  verkopers  weten  zelfs  winst  te  maken  met  kredieten  waarvan  ze  van  te  voren  weten dat de cliënten ze op een bepaald moment niet meer kunnen terugbetalen. De truc is om klanten  hele hoge rentes in rekening te brengen en een lage maandelijkse aflossing. Ongeschoolde kopers kijken  niet naar wat zij uiteindelijk in totaal betalen, maar focussen zich alleen op wat zij maandelijks kwijt zijn.  Via die maandelijkse betalingen betalen ze uiteindelijk een bedrag dat zo groot is dat een normale lening  met gewone rente al lang afgelost zou zijn. Maar omdat er nauwelijks afgelost is, blijven deze kopers tot  aan hun nek in de schulden.   Sommige  bedrijven  hebben  een  strategie  waarmee  ze  kopers  verslaven  door  ze  telkens  halverwege  de  afbetaling een ander, duurder product tegen afbetaling aan te bieden. Vervolgens betalen de kopers door  aan het eerste product en aan het nieuwe product. Zodra het tweede product bij de klant is, promoot de  verkoper een nog duurder product. Zo houdt het bedrijf de klant aan de haak en vergeet die te kijken wat  hij  eigenlijk  netto  betaalt  voor  de  geleverde  producten.  Halverwege  de  afbetalingen  van  product  zoveel  gaat  het  definitief  mis.  Het  laatste  en  soms  het  voorlaatste  product  worden  teruggevorderd  en  op  de  tweedehands  markt  verkocht.  Vanwege  de  hoge  rentebetalingen  zijn  feitelijk  alle  producten  al  ruimschoots betaald.  

    5.3.3 Koopkracht verdwijnt naar buitenlandse merkartikelen  Lokale  ondernemers  hebben  nog  meer  handicaps  in  hun  slag  om  de  koopkracht.  En  wel  doordat  reclame en media aandacht buitenlandse merkartikelen pushen, ten koste van de lokale producten.     Onderzoek7 toont aan dat arme gemeenschappen (wijken), die zelfs niet genoeg geld hebben om in  hun basisbehoeften te voorzien, nog steeds een behoorlijk bedrag uitgeven aan luxe goederen, zoals  Nike schoenen, Oakley zonnebrillen, Hermes tassen, Barcelona shirts, enzovoorts. In onze moderne  cultuur  met  alle  massacommunicatie  wordt  koopgedrag  centraal  gestuurd.  Bovendien  zijn  in  arme  regio’s  uitingen  van  materiële  rijkdom  misschien  nog  wel  meer  statusverhogend  dan  elders.  Maar  ondertussen is de aanschaf van deze merkartikelen weer een mechanisme dat koopkracht wegzuigt  uit arme gemeenschappen. Dit fenomeen is des te schrijnender op plaatsen waar arme mensen nabij  rijken  wonen  zoals  in  de  randen  van  de  grote  steden  waar  arme  mensen  sterker  dan  op  het  platteland worden geconfronteerd hoe rijken leven. In een wereld, die snel verstedelijkt, belemmert  dit de ontwikkeling in de arme wijken en wordt het risico van een permanente onderklasse groot.       5.3.4 Rijkeren spenderen elders  In de meeste arme gemeenschappen bestaan verschillende gradaties van armoede. Niet iedereen is  arm.  Het  grootste  deel  van  de  koopkracht  is  geconcentreerd  bij  een  paar  mensen.  Voor  de  lokale  economie, voor lokaal ondernemerschap is het dus essentieel wat deze mensen met hun geld doen.  Kopen zij lokaal geproduceerde producten of diensten? Of kopen ze auto’s, beveiligingsapparatuur,  airco’s et cetera, van ver over zee?   

7

 

Luuk van Kempen. 2005. Status consumption and poverty in developing countries. 

Tweehonderd  jaar  geleden  kochten  de  rijken  in  Europa  vooral  lokaal  geproduceerde  goederen  en  maakten ze gebruik van lokale diensten. Ze hadden  ook weinig alternatieven. Ze woonden in grote  huizen  met  een  grote  staf  van  bedienden.  In  die  situatie  verspreidde  hun  koopkracht  zich  en  bood  ruimte  aan  ontwikkeling  van  lokaal  ondernemerschap.  De  specialisatie  nam  toe  en  de  welvaart  groeide, ook in de breedte. Maar de tijden zijn veranderd.   De rijkere  mensen in arme gebieden zijn voornamelijk geïnteresseerd in producten en diensten die  uit de geïndustrialiseerde rijke wereld komen. Daardoor wordt hun koopkracht vaak buiten de lokale  gemeenschap besteed en is verloren voor lokale ondernemers. Dit heeft een groot negatief effect op  de lokale ontwikkeling omdat die rijke mensen dikwijls alle koopkracht in hun gemeenschap naar zich  toe zuigen door woekerleningen, als zakenman, huurbaas, et cetera.    Voor  alle  duidelijkheid:  het  is  in  principe  geen  probleem  dat  koopkracht  uit  een  gemeenschap  wegvloeit.  Het  probleem  is  dat  dit  niet  moet  gebeuren  voordat  het  ongebruikte  potentieel  in  de  gemeenschap is geactiveerd. Er is dus – afgezien van het milieuargument ‐ op zich niks mis mee, als  het geld op  de wereldmarkt besteed wordt voor aankopen, als  dit  maar gebeurt nádat het geld de  gelegenheid gehad heeft om de lokaal aanwezige potenties te helpen ontplooien.      5.3.5 Geld circuleert nauwelijks  In de economische theorie identificeert Irving  Fisher in zijn berekening van de beschikbaarheid van  geld de hoeveelheid geld met de snelheid van circulatie. Als er al weinig geld beschikbaar is, zoals het  geval is in arme regio’s, wordt het niveau van economische activiteit afhankelijk van het aantal keren  dat  het  geld  van  hand  tot  hand  gaat  om  te  bemiddelen  tussen  productieve  en  commerciële  activiteiten in een bepaalde periode. Als de koopkracht arme gebieden te snel verlaat, is er daarom  een serieus probleem van onderbenutting van de potenties. Het verhogen van het aantal keren dat   geld  gebruikt  wordt  binnen  de  gemeenschap  (de  zogenaamde  multiplier),  is  daarom  een  sleutelelement  in  het  gevecht  tegen  armoede.  Vanuit  het  Social  TRade  idee  is  dit  minstens  zo  belangrijk als het vergroten van de exportinkomsten, of als van de beschikbaarheid van krediet.        Geld circulatie in de jungle    STRO bestudeerde in het eerste decennium van deze eeuw de mogelijkheden om de lokale economie een  impuls  te  geven  in  het  Mosquito  kustgebied  in  Honduras.  Die  regio  is  zo  bijzonder  omdat  ze  extreem    geïsoleerd ligt. En bovendien – de naam Mosquito zegt het al – het is ook geen regio waar je voor je plezier    heen  gaat.  De  meeste  input  van  buiten  komt  daar  van  drugsvliegtuigjes  die  pakken  drugs  in  de  jungle    droppen en lokale krachten huren om die drugs vandaar naar wachtende schepen te brengen. Opmerkelijk    was dat het papiergeld dat daar gebruikt werd tot op de draad versleten was. Een teken dat het oneindig    veel gebruikt was zonder langs een bank te komen.     Zo’n situatie is het ander uiterste, want ontwikkeling ontstaat als het geld de lokale economie zich helpt    organiseren,  en  dan  handel  met  de  buitenwereld  organiseert  en  de  voordelen  daarvan  binnen  de    gemeenschap brengt.        5.3.6 Consument mist informatie over het effect van zijn keuzes op zijn toekomstige inkomen  Er is nog een structurele met geld verbonden oorzaak van armoede. Die reden is wat lastiger uit te  leggen  dan  het  effect  van  het  kopen  op  afbetaling.  De  individuele  consument  spendeert  namelijk  zijn/haar  geld  op  basis  van  informatie  over  prijs  en  kwaliteit  van  het  product.  Dat  vinden  we  heel  logisch, maar is dat ook zo? Als de consument een echte “homo economicus” is, zou hij/zij toch ook  graag willen weten hoe zij/hij het effect van bestedingen op zijn/haar toekomstig inkomen zo groot  mogelijk kan maken? Maar in de praktijk is er geen informatie beschikbaar over het inkomenseffect  en blijft dat volkomen buiten beschouwing. Het is onthullend om te ontdekken dat de economische  wetenschap  met  de  aanname  werkt  dat  dit  inkomenseffect  er  uiteindelijk  niet  is,  vanwege  een   

perfecte  wereldhandel.  Dit  is  een  ideologisch  concept,  gebaseerd  op  de  positie  van  de  rijke  consument,  maar  het  gaat  bepaald  niet  op  voor  de  arme  consument.  Die  krijgt  een  gebrek  aan  koopkracht hard voor de kiezen, in zijn rol als ondernemer of als employee van een lokaal bedrijf of  van de overheid die betaald wordt vanuit de belastinginkomsten dankzij bedrijvigheid. Daarom moet  een consument in een arm gebied kunnen meewegen bij het besteden van zijn/haar geld, welk deel  van dat geld  op den duur  zal  terugkeren  als inkomen. Een geldsysteem dat de consument niet  van  deze informatie voorziet levert geen optimale uitkomsten voor arme mensen. De beste combinatie  van kwaliteit en prijs EN van toekomstig inkomen is voor hen te belangrijk om geen acht op te slaan.  Maar in de praktijk ontbreekt die informatie en kan de consument toekomstig inkomen geen rol in  zijn/haar koopgedrag laten spelen. Dan richt het koopgedrag zich alleen op prijs, “imago” en kwaliteit  en vloeit onnodig veel koopkracht  te vroeg weg uit de lokale kringloop van arme gebieden.  Overigens zijn er nog twee problemen zelfs als een bewoner van een arm gebied zou weten welke  aankoop het gunstigste overall effect heeft op kwaliteit/prijs en toekomstig inkomen. De eerste is vrij  simpel: een iets duurder product kopen omdat je dat in de toekomst een hoop meer geld oplevert  aan inkomen is een verstandige investering. Maar wel een investering. En erg arme mensen kunnen  zich het niet permitteren om nu meer te betalen, om in de toekomst beter af te zijn.  Ook zal de meest calculerende bewoner er op gaan gokken dat alle medebewoners van zo’n gebied  die  investering  doen  en  dat  die  daarvan  meeprofiteert.  En  dan  is  het  in  het  hier  en  nu  erg  aantrekkelijk  om  dat  zelf  niet  te  doen  en  zelf  wel  het  buitenlandse  product  te  kopen.  Een  typisch  voorbeeld van een prisoner dilemma dat er uiteindelijk op uit kan draaien dat een hele gemeenschap  tegen het eigen belang in koopt.       5.4.1 Hoe komt een arm gebied uit een permanente depressie?  In  de  jaren  ‘30  werd  de  crisis  die  in  1928  begonnen  was,  gaandeweg  een  depressie.  De  productiemogelijkheden  werden  steeds  minder  benut,  domweg  doordat  er  geen  kopers  waren.  Fabrieken  werden  gesloten  en  mensen  werden  bang  en  gingen  nog  minder  uitgeven  om  meer  te  kunnen  sparen.  Hoe  minder  er  werd  uitgegeven,  des  te  meer  bedrijven  sloten  hun  poorten.  De  ellende gaf ruimte aan Hitler en uiteindelijk trokken de oorlogsuitgaven de wereld uit de depressie.    Dit horrorscenario was in eerste jaren van de kredietcrisis voor de westerse overheden reden om in  een vroeg stadium honderden miljarden uit te lenen en uit te geven. Ook in goede tijden is krediet  een  belangrijke  bron  van  koopkrachtige  vraag  in  rijke  landen.  Krediet  voor  bedrijven  levert  naast  koopkracht ook nog eens de mogelijkheid om te investeren in efficiëntere productie.     Overheidsinjecties  gericht  op  een  snelle  impuls  van  de  koopkrachtige  vraag  door  extra  geld  in  omloop  te  brengen  werken  in  een  arm  land  of  een  arme  streek  niet.  Dit  soort  stimuleringsprogramma’s zal niet de eigen economie stimuleren, doordat die koopkracht direct naar  de wereldmarkt wegvloeit.  En in  dat geval heeft  de  overheid dus  ook geen kans het geïnvesteerde  bedrag  terug  te  verdienen  via  extra  belastingen,  die  ontstaan  als  er  extra  geld  in  de  economie  circuleert.    Binnen  het  huidige  geldsysteem  staan  arme  landen  voor  een  onmogelijke  keus  tussen  meedoen  in  het internationale circuit, of zich te isoleren en de werkloosheid aanpakken. De economische theorie  die  uitgaat  van  het  huidige  soort  geld  laat  zien  dat  optimaliseren  van  de  binnen‐  en  buitenlandse  aspecten  van  de  economie  domweg  niet  te  combineren  vallen.  Prof.  Mundell  spreekt  van  de  incompatible  triangle. Deze constatering  heeft niet  geleid tot  een vergrote  inzet  om  de  ‘spelregels’  van de economie en de afspraken rond het geldsysteem te veranderen. Kennelijk legt de ellende van  de armoede ver weg niet genoeg gewicht in de schaal.  Arme  gemeenschappen  blijven  zo  gevangen  in  een  permanente  depressie.  Met  als  gevolg  een  permanente verspilling van menselijk potentieel en de daarbij behorende lethargie.     

Hoe lang blijven we een geldsoort accepteren die systematisch armoede veroorzaakt door een tekort  veroorzaakt aan lokaal circulerend geld in arme gebieden?    5.4.2 Nieuw geld aantrekken is zeer kostbaar en geld scheppen is bijna onmogelijk  De  manier  waarop  rijke  landen  opkomende  depressies  bestrijden  is  door  krediet  goedkoper  te  maken. Dat moedigt in een rijk land de private sector aan nieuw geld te lenen en door dit extra geld  een crisis te bestrijden. Centrale banken van arme landen die vastzitten in een permanente depressie  hebben  deze  optie  niet.  Zij  kunnen  zich  niet  permitteren  om  nieuw  geld  te  creëren,  omdat  deze  gebieden  al  overladen  zijn  met  schulden.  Er  is  weinig  onbelast  onderpand  meer  en  de  competitie  voor het beetje koopkracht dat er is, is zo groot dat een bank niet snel kan verwachten dat nieuwe  leningen terugverdiend kunnen worden. Arme gebieden hebben daardoor ook geen toegang tot dit  middel om een crisis te bestrijden.    Arme  gebieden  hoeven  ook  niet  te  rekenen  op  extra  geld  door  extra  kredieten  van  commerciële  buitenlandse  banken.  Deze  verwachten  (terecht)  dat  de  crediteuren  niet  in  staat  zijn  genoeg  te  verdienen binnen de “arme” gemeenschap om aflossing en rente te betalen. Er circuleert domweg te  weinig  koopkracht,  zodat  kleine  ondernemingen  niet  genoeg  geld  in  de  markt  kunnen  vinden  om  terug te betalen, de risico’s te dekken en het profijt te genereren dat de bank eist.   

  5.5 Andere manieren om koopkracht aan te trekken  Omdat  de  overheid  geen  extra  koopkracht  in  omloop  kan  brengen  en  ook  nieuwe  leningen  geen  oplossing  bieden,  wordt  gezocht  naar  andere  manieren  om  koopkracht  van  buiten  aan  te  trekken.  Arme  landen  geven  dan  enorme  voordelen  aan  investeerders  van  buiten  die  een  nieuwe  fabriek  willen vestigen. Of ze investeren in het aantrekken van koopkracht middels toerisme. Weer andere  verkopen in rap tempo hun natuurlijke hulpbronnen op de wereldmarkt.  De  hamvraag  is  dan  of  de  extra  koopkracht  daadwerkelijk  ter  beschikbaar  komt  voor  lokale  ondernemers.  Immers  koopkracht  die  direct  gebruikt  wordt  voor  aankoop  van  geïmporteerde  producten  en  diensten  biedt  lokale  ondernemingen  maar  weinig  soulaas  en  versterkt  de  lokale  economie niet. Daarom is het vervolg belangrijk: hoe vaak zal de koopkracht lokaal gebruikt worden  om te kopen en te produceren?   

  5.6 Tot slot: Social Trade richt zich op lokale koopkracht  Zodra we ons focussen op het gebrek aan koopkracht voor mensen met ondernemerskwaliteiten in  arme  gemeenschappen,  begrijpen  we  hoe  rampzalig  het  geldsysteem  is  voor  arme  mensen.  Het  sturingsmechanisme  “geld”  vormt  een  schier  onoverkomelijke  hobbel  om  ontwikkeling  in  arme  gebieden op gang te krijgen. Vanuit dit gezichtspunt  is  armoede niet een wrede wending van het lot  voor hen die er ongelukkig genoeg in geboren zijn, maar het gevolg van een keuze voor een bepaald  soort geld, uit eigen belang of domheid. In elk geval van het niet langer nadenken over een keuze die  vroeger  is  gemaakt.  Want  arme  gebieden  hebben  echt  belang  bij  een  geldsysteem  dat  ook  hen  voldoende koopkracht laat.  Social Trade zoekt nieuwe geldsoorten die het gebrek aan koopkracht kunnen aanpakken. De richting  van onze zoektocht is  om  nieuwe koopkracht te laten ontstaan door het mobiliseren van aanwezig  ‘dood’ kapitaal en deze en de reeds aanwezige koopkracht eerst optimaal binnen een gemeenschap  te gebruiken, voordat er externe aankopen mee worden gedaan. Zo heeft de gemeenschap de kans  om  meer  van  haar  potentieel  aan  te  spreken  voordat  die  koopkracht  uit  het  land  of  de  regio  verdwijnt.  Sommige  van  STRO’s  innovaties,  ontwikkeld  voor  arme  gebieden,  kunnen  zelfs  gebruikt  worden in rijke gebieden waar een crisis problemen brengt of waar een regio in de problemen komt.  Dit geldt ook voor landen van de Eurozone. 

 

In  de  volgende  hoofdstukken  leest  u  meer  over  het  STRO  onderzoek  naar  oplossingen  om  meer  koopkracht in arme gebieden te krijgen en om tegelijkertijd het milieu daarvan te laten profiteren.        

 

Bijlage 1: Social Trade en STRO     Social Trade is een handelsvorm die de economie en de sociale cohesie van gemeenschappen versterkt. Social  Trade benadert de economie vanuit de lokale economie, vanuit de andere kant van de economische ideologie  die de wereldhandel als hoogste doel stelt. Bij Social Trade is wereldhandel prima, zolang die maar gebaseerd is  op  sterke  gemeenschappen  die  elkaar  iets  te  bieden  hebben.  Essentieel  is  dan  wel  dat  de  aanwezige  lokale  potenties  optimaal  benut  worden,  met  elkaar  kunnen  samenwerken  en  uitruilen.  Een  lokaal  of  regionaal  ruilmiddel  als  C3  helpt  daarbij.  Het  gevolg  is:  meer  lokale  economische  diversificatie  en  specialisatie:  meer  onderlinge samenwerking en afhankelijkheid, waardoor de gemeenschapszin sterker wordt.      Lokale handelsnetwerken als C3 zijn instrumenten om Social Trade te realiseren. Ze helpen lokale markten het  maximale te halen uit lokale hulpbronnen en ze helpen mensen om zich te specialiseren in waar zij goed in zijn.  Zo  ontstaat  er  een  sterk  uitgangspunt  om  deel  te  nemen  aan  de  wereldhandel  op  basis  van  kwaliteiten  en  specialisaties.  En  op  de  lange  termijn ontstaat wereldhandel die  gebaseerd  is  op  de kwaliteiten van  gezonde  gemeenschappen  die  vanuit  hun  overvloed  een  gezonde  basis  kunnen  vinden  voor  internationale  samenwerking.      “Gangbaar  geld”  organiseert  de  economie  zodanig  dat  koopkracht  al  na  een  heel  korte  periode  en  een  zeer  beperkt  aantal  lokale  transacties  gemakkelijk  weglekt  uit  plaatsen  waar  de  economie  stagneert  (zie  ook  hoofdstuk  5).  C3‐netwerken  leveren  randvoorwaarden  die  Social  Trade  stimuleren,  waarbij  de  koopkracht  langer  in  de  lokale  markt  circuleert.  Dit  stimuleert  een  natuurlijke  lokale  ontwikkeling  op  basis  van  lokaal  ondernemerschap. Het is ook het expliciete doel van Social Trade netwerken dat een groter deel van het geld  dat iemand uit geeft binnen het netwerk uiteindelijk terugkeert als inkomen.     De Social Trade Organisation (STRO) stimuleert Social Trade door het ontwikkelen van innovatieve monetaire  modellen,  proefprojecten  waarin  deze  modellen  getest  worden  en  voorbeeldprojecten  die  laten  zien  wat  mogelijk is. De C3 en C3‐Uruguay zijn daar voorbeelden van.      De STRO innovaties vallen uiteen in twee soorten activiteiten:  1. Introductie van C3   2. Lokale Integrale Duurzame Ontwikkelingsprogramma’s (LIDO)     Het “C3 model” is in proefprojecten in verschillende landen getest en verder ontwikkeld. STRO heeft een lange  historie van research & development in monetaire technologieën en heeft de software ontwikkeld (Cyclos) die  nodig is om een C3 te kunnen draaien.     Binnen  de  “LIDO‐aanpak”  gaat  het  over  het  vervangen  van  import  door  lokale  productie,  de  toepassing  van  aangepaste technologie, en het realiseren van een lokale munt die de lokale handel en de onderlinge krediet  verlening faciliteert en provoceert. Een goed voorbeeld is de vervanging van dure geïmporteerde brandstoffen  door  lokaal  geproduceerde  en  gebruikte  biobrandstoffen.  Deze  biobrandstof  wordt  verbouwd  door  erf‐ afscheidingen te planten met bomen met oliehoudend zaad en door deze bomen te planten op erosiegevoelige  hellingen. Waar schaduw nodig is voor de voedselgewassen bieden deze bomen ook uitkomst.   De  productie,  het  oogsten  en  het  verwerken  van  de  olie  en  van  de  bijproducten  geeft  extra  economische  activiteit, die via het handelsnetwerk de lokale economie verder stimuleert.  Ook kent de “LIDO‐aanpak” programma’s voor de bewustwording van wat geld doet kan doen voor de lokale  economie en ondersteunt het de start van nieuwe bedrijfjes op.  Over deze LIDO aanpak, over de technische kanten van de C3 en verschillende gebruiksmogelijkheden leest u  meer in de laatste hoofdstukken van dit boek.