VERMOEIDHEID
Wat is vermoeidheid? Vermoeidheid is een complex concept (--> geen korte definitie). Er is geen algemeen aanvaarde definitie. Vermoeidheid wordt vaak geassocieerd met veel andere concepten: moeheid, uitputting, lusteloosheid, gebrek aan energie, krachteloosheid, zwakte, slapte,... Vermoeidheid is een subjectief, onaangenaam symptoom dat gevoelens omvat gaande van moeheid tot uitputting in die mate dat ze een conditie creëren die interfereert met de mogelijkheid van het individu om te functioneren in overeenstemming met hun normale capaciteit - Ream & Richardson Vermoeidheid refereert naar een conditie van intolerantie van enige inspanning of onmogelijkheid om vereist mentaal werk te verrichten - Thorndike Verklaringsmodellen Machinemodel: Dit model beschouwd de mens een machine en vertrekt vanuit de thermodynamica. Het centraal concept is “energie”. Het gaat uit van een lineair verband tussen input (brandstof), throughput (metabolisme) en output (beweging, product). Kritiek op dit model is de gebrekkige anologie met levende organismen die niet altijd opgaat, vnl lineariteit. Fysiologische verklaring: Dit model gaat uit van de veronderstelling dat het lichaam grenzen stelt aan inspanningen, d.w.z. dat het lichaam maar een bepaald aantal inspanningen toelaat. Dit kan men merken aan afvalproducten die vrijkomen bij de omzetting van energie in spieractiviteit (“verzuring”). Deze afvalstoffen worden ook wel vermoeidheidsgif kenotoxine genoemd en om dit tegen te werken een vermoeidheidsvaccin anitkenotoxin (om in te grijpen wanneer de energie daalt, maar dit gaat maar tot op een zekere hoogte op!) Psychologische verklaring: Dit model schuift twee mogelijke verklaringen naar voor: niet kunnen vs niet willen. Wat betreft niet kunnen maakt men een onderscheid tussen het lichaam (capaciteit/energie vs overbelasting) en mentaal (vermoeide geheugen). Wat betreft niet willen (motivationele benadering) gaat men er vanuit dat wanneer men gedwongen wordt om iets te doen (wanneer het moet), men aversie ervaart om aan de taak te beginnen of om die tot een goed einde te brengen. => mentale inspanning als strategisch proces: ! - stringentie van de taak (hoe belangrijk en dwingend?) ! - verwachtingen over de duur ! - efficiëntie van alternatieve werkwijzen, en mogelijkheid tot afwisseling tussen ! ! strategieën (cfr alternatieven die minder energie vragen) - individuele verschillen, persoonsgebonden variabelen (wil je die inspanning ! ! leveren?) => vermoeidheid als regelprobleem: - niet verbruik van energie (dus gaan er niet van uit dat je bepaalde hoeveelheid energie hebt die je tijdens een inspanning verbruikt), eerder een verdeling en toewijzing van energie/aandacht - persoonlijke bereidheid om een inspanning te leveren - individuele afweging van kosten en baten van een act --> meer kosten dan weerwil om het uit te voeren --> °vermoeidheid - motivatieprobleem => vermoeidheid is een “STOP-emotie” (Meijman, 2001):
VERMOEIDHEID - Als signaal dat verscheidenen negatieve gevolgen aan een taak/act vasthangen - Evaluatief-motivationeel oordeel hangt af van - referentie naar een taak die nog moet gebeuren - twijfelen aan beschikbare capaciteit - gebrek aan bereidheid taak tot een einde te brengen - zie slide voor schema! => strategie-veranderingen (als blijvende aandacht nodig is): - accepteren van meer fouten (vooral dan bij niet-essentiële taken) - langzamer werken - focus op kerntaken - doelen bijstellen (deadline verschuiven) - veranderen van niveau van werken (cfr 1e 2) - minder voorkeur voor inspannende strategieën --> alternatieven kiezen die minder energie kosten. Vermoeidheid en arbeid Vermoeidheid als teken van afnemende arbeidsprestaties - fouten - vertraging - arbeidsongevallen - ziekteverzuim (vb uitputting, burn-out,... ! al meer in de richting van gezondheid, klinische aspecten !) Wetenschappelijke conclusies wat betreft rust - rustpauze hoeft nie langer dan 5 min om effectief te zijn - pauzes regelmatig over de werkdag - tijd werkelijk benut om te herstellen - herstel is het meest effectief buiten de werkplek - bij vermoeiend werk wenselijk elk uur een kort rustpauze ! ! Herstel: inbouwen van rustperiodes - lange rustperiode: aaneengesloten,>20 min buiten werkplek vb lunch - korte rustperiode: aaneengesloten,>20min al dan niet op werkplek vb koffie - wisseltijden: tijd nodig van één periode naar andere periode (tussen afwisselende taken) - werkonderbrekingen: tot 5 min, ingebouwd in arbeidsproces - micropauzes: tot 1 min waarin werkende niet belast is. Aanhoudende belasting => - sustained activation - onvoldoende herstel - spill-over (werk interfereert met gezin agv ongelijke verdeling van energie) - gezondheidsproblemen Studie Europese Commissie - 30% rapporteert dat werk negatieve invloed heeft op de gezondheid (fysiek en mentaal!) - drie meeste genoemde gezondheidsproblemen: rugpijn, stress en vermoeidheid. Vermoeidheid en gezondheid = vermoeidheid als signaal van gezondheidsklachten 4 probleemcategorieën: neurasthenie, stress, burn-out en CVS Oorzaken van aanhoudende vermoeidheid? - psychiatrisch (40-50%) vb depressie, angst, somatisatie - medisch (10-20%)
VERMOEIDHEID - idiopatisch (10-30%) geen duidelijke reden/oorzaak waarom mensen vermoeid zijn // CVS Vermoeidheid bij chronische ziekten - kankerpatiënten tijdens chemo-of radiotherapie; ook na behandeling van kanker - Ms - ruema - Parkinson - nierdialyse - vitale uitputting als voorspeller van hartinfarct, en ook na hartinfarct Neurasthenie (Beard, 1869) - uitputting van zenuwkracht - vooral mannen - gerelateerd aan hoge levenstempo - verschuiving neurologische oorzaak naar psychogene oorzaak (mensen die gevoelig waren) - NU: containerbegrip voor medisch onverklaarde symptomen. Stress (Selye, 1978) - patroon van fysiologische reacties op actuele of potentiële fysieke of emotionele bedreiging en belasting - fysiologische en psychologische processen geactiveerd om evenwicht te behouden/herstellen - aanhoudende stress leidt tot vermoeidheid --> stress-fysiologie: - alarm-fase: amygdala -> sympathisch zenuwstelsel -> adrenaline bereidt lichaam voor op ʻfightʼ or ʻflightʼ - coping-fase: hypothalamus/hypofyse/bijnierschors -> cortisol voorziet lichaam van brandstof om vol te houden. --> stress-pathologie - adrenaline en cortisol vrijwaren ons evenwicht via regelende effecten op, o.m. immuunsysteem, herstelprocessen, pijnmechanismen, slaap-waak-ritme, gemoedstoestand,... - wanneer stress te intens is en/of te lang duurt (=chronische stress) raakt stresssysteem uit balans - psychische en lichamelijke klachten zoals vermoeidheid + stress-gebonden aandoeningen Burn-out (Freudenberger, 1974) - fysieke, mentale, en emotionele uitputting - langdurige stress die reserves uitput - langdurige lichamelijke vermoeidheid, spierspanning, slaapproblemen, verhoogde kwetsbaarheid voor ziekten en virussen. - hulpeloosheid, irritatie, ontmoediging, apathie, concentratieproblemen, negatief zelfbeeld - zie les werkstress! CVS - chronisch invaliderende moeheid - langer dan 6 maanden - lichamelijk onverklaard - minstens 4 additionele symptomen - concentratieproblemen, geheugenproblemen, pijnlijke hals- of okselspieren, spierpijn, gewrichtspijn, hoofdpijn, keelpijn, slaapproblemen, ... --> Is CVS een nieuwe ziekte?
VERMOEIDHEID --> Prevalentie - overwegend in Westerse, geïndustrialiseerde wereld - schattingen 1à5/1000 - ongeveer 15000-20000 in België - vooral jongvolwassenen (25-40) - geen verschillen qua beroep of sociale klasse - voornamelijk vrouwen (80%) --> biopsychosociaalperspectief - ziekte, ziek-zijn en ziektegedrag - multifactorieel - multicausaal - dynamische interactie biologische, psychologische en sociale factoren --> etiologie - kwetsbaarheid - Genetische: meer en meer genetische onderzoek --> aanwijzigingen dat genetica een rol kan spelen - overactieve levensstijl: roofbouw plegen op het lichaam --> het wordt teveel - persoonlijkheid: perfectionisme, gebrek aan assertiviteit - => hyperactief functioneren vooraleer men ziek is geworden MAAR retrospectieve bias! Ideaalbeeld van hoe ze functioneerden voor ze ziek werden; contrast is groot tussen de 2 levensstijlen. - “slechte start” in het leven: ervaringen van verwaarlozing, misbruik, geweld --> lijkt ook iets meer aanwezig te zijn bij bevragingen. - uitlokkende factoren - virale infecties (komen het vaakst voor) --> daarna moeilijk herstel en klachten bijven aanhouden en worden chronisch. - fysieke traumaʼs - operatieve ingrepen - zwangerschap - negatieve levensgebeurtenissen en psychische traumaʼs - onderhoudende factoren - fysieke deconditionering: logische reactie is rusten maar blijft bestaan en lichaam wordt zwakker - bijkomende depressie/angst: discussie --> si CVS een verdoken depressie? - slaapstoornissen: slaapproblemen kunnen het in stand houden vb veel rusten overdag waardoor men ʻs avonds niet moe is. - foutieve opvattingen over ziekte - onevenwichtig activiteit-rust-patroon: lange rustperiodes vs opstoot van activiteit (als inhaalbeweging) --> overschrijdt de grenzen dus nieuwe klachten en weer vermijden !weinig wetenschappelijk bewijs! - cfr cognitie-gedragstherapeutisch model (wat evidentie voor maar op weinig patiënten getest) --> Pathogenese --> Controverse --> 4 belangrijke vragen: - is er sprake van ernstige vermoeidheid? - is een somatische verklaring voor de klachten uitgesloten? - gaan de klachten gepaard met ernstige beperkingen in het beroepsmatig, sociaal en/of persoonlijk functioneren? - bestaan de klachten en beperkingen ten minste 6 maanden? - => 4x ja dan diagnose overwegen
VERMOEIDHEID --> assessment - moeheid - Checklist Individual Strenght (CIS) - Verkorte Vermoeidheid Vragenlijst (VVV) - Functionele beperkingen - SF-36 - Sickness Impact Profile (SIP) --> behandeling: - strategieën - farmacologische (onvoldoende evidentie) - immunologisch (geen conclusie mogelijk) - suppletie (onvoldoende evidentie) - alternatieve (onvoldoende evidentie) - overige (onvoldoende evidentie) - gedragsmatig (evidentie van werkzaamheid!) ! => cognitieve gedragstherapie bij CVS is gericht op de instandhoudende cognities ! en gedragingen. ! --> doel - herstel (dus niet totale afwezigheid van symptomen) - werkhervatting - bereiken van persoonlijke doelen (vb huishouden, sporten, winkelen, op bezoek, op vakantie,...) - ziekte-identiteit loslaten (vastklampen aan die medische oorzaken waar nog geen bewijs voor is) ! --> RCT (Prins et al., 2001) - cognitieve gedragstherapie vs ondersteuningsgroepen vs natuurlijk beloop (controlegroep) - assessment op T1 (0), T2 (8), T3 (14) - behandelprotocol - uitleg model instandhoudende factoren - motiveren voor CBT - herstructurering moeheidsgerelateerde cognities - vaststellen baseline niveau fysieke activiteit - systematische toename fysieke activiteit - rehabilitatie werk en persoonlijke activiteiten - herval preventie - Resultaten - ernst vermoeidheid: bij CBT significant lagere scores en houdt stand na 6 maanden (jaar later weten we niet!) - functionele beperkingen: // - welbevinden: // - percentage klinisch significante verbetering: best bij CBT - Conclusie - CGT significant beter dan beide controlegroepen - ondersteuningsgroep niet beter dan natuurlijk beloop - MAAR: percentage verbetering significant kleiner bij passief activiteitenpatroon (CBT best bij diegene die nog beetje actief zijn); dus ontwikkeling aangepast behandelprotocol - MAAR: percentage verbetering significant kleiner bij patiënten verwikkeld in juridische procedure (verzekeringen, werkproblemen,...
VERMOEIDHEID bewijzen dat ze ziek zijn voor de procedure, zullen niet snel rapporteren dat ze zich beter voelen!); dus niet toegelaten tot CBT
