Verkenning economie concept d.d. 10 maart 2014 Waar verdienen we in de provincie Gelderland straks (=2025) ons geld mee?

Verkenning economie

concept d.d. 10 maart 2014

Waar verdienen we in de provincie Gelderland straks (=2025) ons geld mee? 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en aanpak Het geluid van ondernemer

Deze verkenning gaat over de vraag, waar we in 2025 ons geld mee verdienen in Gelderland. We hebben antwoorden op die vraag opgehaald bij ondernemers en wetenschappers. We hebben vijftien persoonlijke interviews gehouden en door Innotep zijn totaal 70 ondernemers in de Gelderse maakindustrie geïnterviewd. Ook hebben we rapporten, feiten en cijfers bestudeerd. In deze verkenning leest u niet één gedeelde slotconclusie. De antwoorden die we opgehaald hebben, zijn namelijk divers. Het zijn ook antwoorden die soms meer gaan over vandaag en morgen, dan over 2025 (= over twaalf jaar). Er worden trends en ontwikkelingen benoemd en we kunnen ook al afleiden wat dit betekent voor ondernemers en voor onze overheid. Maar er is nog meer nodig, zoals een validatie van de bevindingen, alvorens we definitieve conclusies kunnen trekken.

Er is ‘een gepaste ongerustheid’ nodig, anders verliezen we onze positie. WRR-rapport Naar een lerende economie

Er is een groot probleem: er is teveel geld, daardoor is Gelderland niet creatief en leergierig genoeg. Begin niet met geld strooien, maar ga vooral luisteren. Dat laatste gebeurt trouwens nu al veel meer! Jaap Fluit, algemeen directeur Bredenoord

De aanleidingen voor deze verkenning zijn divers. Een belangrijke aanleiding is de bezinningsvraag. We zitten in een dubbele dip, sinds 70 jaar vooruitgang. De huidige tijd wordt als een economisch keerpunt ervaren. Duidelijk is dat andere economieën (zoals de BRIC-landen) straks veel groter zijn dan de krimpende EU, en dat het nooit meer wordt zoals vroeger. In Gelderland wordt met kracht (en succes) vormgegeven aan de topsectoren. Maar intussen blijken ook andere beleidsinsteken succesvol, zoals de Duitse aanpak die niet uitgaat van bepaalde sectoren maar kijkt naar de maatschappelijke opgaven. Intussen komen ook nieuwe trends en ontwikkelingen op, waarbij niet altijd duidelijk is wat hypes zijn en wat duurzame economische trends zijn. Tijd dus voor een tussentijdse verkenning, die nog vooraf gaat aan de evaluatie van het in 2011 gestarte, lopende provinciale economische beleid. INTERN VERTROUWELIJK

1

Waar verdienen we in de provincie Gelderland straks (= 2025) ons geld mee?

1.2 Leeswijzer Vier hoofdstukken

De vraag ‘waar verdienen we in de provincie Gelderland straks (=2025) ons geld mee’ vliegen we op vier manieren aan: 1. In hoofdstuk 2 kijken we aan de hand van feiten en cijfers waar we nu ons geld mee verdienen en welke trends er zijn. 2. In hoofdstuk 3 volgt een bloemlezing van wat Gelderse ondernemers hebben geantwoord op de vraag, waar we in de provincie Gelderland straks (=2025) ons geld mee verdienen. 3. In hoofdstuk 4 volgen de antwoorden van wetenschappers op deze vraag. 4. In hoofdstuk 5 proberen we aan de hand van een casusbehandeling conclusies te trekken aan de hand van een praktijkcasus. Daar gaat het over waar partijen tegenaanlopen, wanneer een ondernemer bezig is met de vraag ‘waar verdienen we in 2015 ons geld mee’. In hoofdstuk 6 volgt de slotbeschouwing. Daarin proberen we alle signalen door te vertalen naar eerste beleidsrichtingen en beschrijven we welke dilemma’s er liggen.

Eén ding is zeker: over vijf jaar ziet de economie er radicaal anders uit. Die urgentie moet er zwaarder in! We moeten kiezen en massief inzetten! De toekomst is nog maar net begonnen. Hans Cornet, programmamanager topsectoren

De resultaten van deze verkenning willen we graag ter verificatie en verdere aanscherping voorleggen aan ondernemers, Statenleden en wetenschappers. Daartoe zal een bijeenkomst worden georganiseerd. De aldus aangescherpte signalen willen we verwerken in een eindrapportage met aanbevelingen en uitdagingen voor het beleid. In 2014 zal, naast deze verkenning, ook een sectorverkenning voor de Maakindustrie en een sectorverkenning voor de Land- en tuinbouw worden opgeleverd. Voorts zal naar verwachting de evaluatie van het lopende economische beleid worden gestart. Daarmee liggen er diverse mooie bouwstenen voor een nieuw economisch beleid voor de volgende bestuursperiode.

INTERN VERTROUWELIJK

2


2. Waar verdienen we nu ons geld mee? Feiten en cijfers. 2.1 Waar Gelderland goed in is Globale positie van Gelderland

Volgens de SER (2013) zijn de structurele uitgangspunten van de Nederlandse economie goed. In internationale vergelijkingen komen de Nederlandse omstandigheden steeds goed uit de bus. Van een Europese middenmoter is ons land de afgelopen twintig jaar opgeklommen tot de top van de meest welvarende landen van de Europese Unie. In de gezaghebbende Global Competitiveness Index van het World Economic Forum bekleedt Nederland door de jaren heen een plaats in de toptien. Welvaart en welzijn zijn in ons land hoog. In de Better Life Index van de OECD neemt Nederland de achtste positie in. In vrijwel alle wereldranglijsten over economische prestatie, welvaart en welzijn is Nederland te vinden in de bovenste regionen. Gelderland is in bijna alles een goede dwarsdoorsnede van Nederland en deelt dus naar evenredigheid in al deze zegeningen.

Economische ontwikkeling en conjunctuur

Uit een interprovinciale benchmark blijkt dat In de economische bloeiperiode 20002008 Gelderland op het gebied van economische groei, werkgelegenheid en werkloosheid iets beter scoorde dan gemiddeld. In de conjunctureel zware periode 20092012 is de Gelderse economische groei echter onder het Nederlands gemiddelde gezakt, de werkloosheid en de banengroei deden het daarentegen naar verhouding nog goed, ook in relatie tot de andere provincies. Terwijl de Eurozone in de loop van 2013 uit de recessie is gekropen, is de Nederlandse economie verder gekrompen, de werkgelegenheid gedaald en de werkloosheid gestegen. Over het geheel genomen verkeerde de Gelderse economie in dezelfde slechte conjuncturele situatie. Het Gelderse werkloosheidspercentage bedroeg in 2008 nog slechts 3,6 %, eind 2013 was dat opgelopen tot 7½ % (NL 8½ %). Sinds eind 2013 komen er steeds meer signalen dat de Nederlandse economie voorzichtig uit het dal kruipt. In het vierde kwartaal was er zelfs weer sprake van een bescheiden economische groei.

Eurostat

14

werkloosheidspercentage Gelderland

12 10 8 6 4

historie prognose

2 0

2018

2013

2008

2003

1998

1993

1988

1983

1979

1975

Provinciale Economische Verkenning, 2013-2018, BEO / Provincie Gelderland

Bruto Binnenlands Product per hoofd van de bevolking

Provinciale Economische Verkenning, 2013-2018 BEO / Provincie Gelderland INTERN VERTROUWELIJK

3


Vooruitzichten op middellangetermijn

Onder de conditie dat de conjunctuur weer enigszins normaliseert wordt voor de jaren 2014-2018 een gemiddelde groei van het Gelderse BBP geraamd van ongeveer 1 % per jaar. Dit ligt ver onder het langjarig gemiddelde van 2- à 2½ %. Voor de jaren 2014-2018 moet dan ook gevreesd worden dat de werkgelegenheidsgroei niet verder komt dan een bescheiden toename van een ½ % per jaar of minder. Ook deze verwachting ligt belangrijk onder het langetermijngemiddelde van 1- à 1½ %. Als gevolg daarvan loopt de werkloosheid verder op naar 82.000 personen in 2014, of wel 8½ % van de beroepsbevolking. In de jaren daarna is de verwachte banengroei nog zo gering dat er nauwelijks ruimte ontstaat voor een daling van de werkloosheid.

Uit de langetermijnscenario’s komt naar voren dat de economische groei structureel afvlakt, maar ook dat de bevolkingsgroei nòg meer afneemt. De economische groei overtreft de bevolkingsaanwas waardoor in alle scenario’s de welvaart per hoofd van de bevolking toch toeneemt, variërend van +10% tot +40% in de periode 2010-2025. Ook in het laagste groeiscenario stijgt het Gelderse BBP per hoofd van de bevolking dus nog.

Provinciale Economische Verkenning, 2013-2018, BEO / Provincie Gelderland

Vooruitzichten op langetermijn

Op korte- en middellang termijn worden de economische vooruitzichten vooral bepaald door de conjunctuur. Op lang termijn zijn het echter trendmatige processen en structurele veranderingen die de ontwikkeling bepalen. In alle langetermijnprojecties over de Gelderse economie, loopt de groei van de werkgelegenheid, het arbeidsaanbod en de vraag naar bedrijventerreinen sterk terug. Zelfs in de scenario’s waarin de bevolkingsgroei nog redelijk op peil blijft, is de dynamiek nog maar een flauwe afspiegeling van het verleden. Hoewel de veranderingen van het groeitempo zich geleidelijk voltrekken, doet zich rondom 2020 een kentering voor. De toch al afvlakkende groei zal onder invloed van de vergrijzing nog verder terugvallen. In bijna alle scenario’s wordt de hoge productiegroei uit het verleden niet meer geëvenaard, terwijl als gevolg van de voortschrijdende technische ontwikkelingen – de stijging van de arbeidsproductiviteit juist sneller zal verlopen. Dit betekent dat de productie met steeds minder mensen kan worden gerealiseerd. Dit resulteert in een daling van de werkgelegenheid, of op zijn best in een matige groei. Volledige werkgelegenheid wordt daarom in geen van de scenario’s bereikt. Onderzoekmemorandum Waar verdient Gelderland in 2025 haar geld mee?, BEO / Provincie Gelderland


4


2.2 Meer over de Gelderse verdienstructuur Verdienstructuur

Het BBP komt tot stand in verschillende sectoren van de economie en deze ‘verdienstrucuur’ is aan verandering onderhevig. Op dit moment wordt bijna 24% van het Gelderse BBP voortgebracht door de productie van fysieke goederen terwijl dat in 1995 nog ongeveer 30% was. De autonome ontwikkelingen wijzen erop dat het aandeel van de fysieke goederenproductie in de toekomst nog wat verder zal dalen. Ook de betekenis van de quartaire sector voor de inkomensvorming zal in de toekomst afnemen. Het tempo waarin zich dat voltrekt is afhankelijk van de economische groei. Hoe hoger de economische groei, des te lager het aandeel van de collectieve sector. Voor de commerciële dienstverlening ligt dit precies andersom. Vooral in de scenario’s met de hoogste groei en de sterkste intercontinentale handelsrelaties neemt het belang van handel, logistiek, informatie en communicatie toe. Per saldo zijn de verwachte veranderingen echter niet spectaculair. Onderzoekmemorandum Waar verdient Gelderland in 2025 haar geld mee?, BEO / Provincie Gelderland

Export

Export vormt een belangrijke bron voor de Nederlandse en Gelderse welvaart. Dit belang zal in de toekomst mogelijk verder toenemen omdat de binnenlandse afzetmarkt nog maar beperkt zal groeien als gevolg van de afnemende bevolkingsgroei en de vergrijzing. Afzetmarkten in opkomende economieën elders in de wereld groeien daarentegen juist sterk. De export van in Nederland geproduceerde producten draagt ongeveer 30 procent bij aan het bruto binnenlands product, ofwel aan wat we met zijn allen in Nederland verdienen. Nederlands fabrikaat wordt vooral voortgebracht in de landbouw en de industrie, waarvan de industrie met meer dan 70% van de exportwaarde de grootste is Diverse publicaties CBS

Productiviteit

Sinds 1995 is de helft van de Nederlandse economische groei toe te schrijven aan productiviteitsverbeteringen. Productiviteit is een van de kernbegrippen uit de economie. Verhoging van de productiviteit betekent voor een bedrijf verhoging van de winstgevendheid en voor een land of regio vergroting van de welvaart. Er is de laatste jaren vanuit de politiek een verhoogde interesse in productiviteit. Dit wordt enerzijds gevoed door het besef dat de Europese Unie zich qua ontwikkeling van de productiviteit niet kan meten met de Verenigde Staten. Anderzijds komt het door de


5

Gelderse verdienstructuur 2010 (sectoraal aandeel in het BBP van Gelderland, totaal = 100%) Primaire sector w.v. landbouw delfstofwinning Secundaire sector w.v. industrie nutsbedrijven bouw Tertiaire sector w.v. handel vervoer en opslag horeca informatie en communicatie financiële diensten verhuur/handel onroerend goed specialistische zakelijke diensten overige zakelijke diensten Quartaire sector w.v. gezondheids- en welzijnszorg overheid onderwijs Totaal

1,9 1,8 0,1 21,7 13,0 2,2 6,5 49,6 13,0 4,1 1,9 3,2 6,5 7,0 6,5 7,4 26,7 11,9 8,6 6,3 100

CBS

De verwachting dat de sectorale verdienstructuur tussen nu en 2025 niet fundameteel zal veranderen, betekent niet dat de aard van de producten of de wijze van produceren niet ingrijpend zal kunnen veranderen. Deze kan zich zelfs revolutionair wijzigen zonder dat dit hoeft te leiden tot een ander aandeel in het totale BBP.


groeiende aandacht voor de toekomstige arbeidsmarkt: wanneer de vergrijzing toeneemt en de omvang van de potentiële beroepsbevolking stagneert, is verhoging van de productiviteit de enige manier waarop de economie nog kan groeien. Sociaaleconomische trends CBS

Werkgelegenheidsstructuur en bronnen van welvaart

Een van de belangrijkste maatstaven voor de kracht van een economie is de productiviteit. De groei van de productiviteit is een centrale factor achter de groei van het inkomen per hoofd, en op lange termijn zelfs de enige factor.

Is er nog hoop?, CPB-notitie april 2013 De (toekomstige) welvaartspositie van Gelderland is in hoge mate gekoppeld aan de exportmogelijkheden van het bedrijfsleven en aan en mate waarin productiviteitswerkgelegenheidsstructuur in Gelderland verbeteringen worden doorgevoerd. Productiviteitsgroei wordt vooral behaald in 100% goed mechaniseerbare of automatiseerbare bedrijfstakken, veelal goederen produc90% tie, waarvan de industrie de belangrijkste is, gevolgd door de landbouw. Qua werklandbouw gelegenheid hebben deze sectoren in de loop der tijd echter belangrijk aan betekenis 80% 70% ingeboet. De Gelderse werkgelegenheidsstructuur lijkt erg op de Nederlandse en de de-industrialisatie heeft zich in een vergelijkbaar tempo voltrokken. Van alle lidstaten 60% van de EU heeft Nederland na Luxemburg de laagste oriëntatie op industrie en de 50% diensten hoogste op diensten. Lang is dit gezien als een natuurlijk evolutieproces naar de vol40% gende ‘hogere’ fase: de postindustriële samenleving. Intussen is het besef groeiende 30% dat een zekere industriële basis voor de economie van onschatbare waarde is.

20%

De industrie vormt een drijvende kracht in de economie. Belangrijke delen van de dienstensector en het leeuwendeel van de export en de investeringen zijn gekoppeld aan de industrie. De aanwezigheid van industrie is een absolute randvoorwaarde voor productiviteitsgroei, innovatievermogen, technologische ontwikkeling en de opkomst van kennisintensieve bedrijvigheid. De uitstralingseffecten van de industrie zijn groot en belangwekkend. Een arbeidsplaats in de Gelderse industrie genereert via het proces van toe- en aanleveringen gemiddeld 0,9 arbeidsplaats elders. Om ook in de toekomst te kunnenblijven concurreren op de wereldmarkt, is het van levensbelang dat Gelderse bedrijven investeren in productiviteitsverbetering.

industrie

10% 0%

bouwnijverheid

1900-1970: Volkstellingen CBS / 1980-2012: PWE Gelderland

Onderzoekmemorandum Plaats en betekenis van de industrie voor de Gel;derse economie, BEO / Provincie Gelderland

Regionaal concurrentievermogen

Hoewel er in elke regio concurrerende en niet-concurrerende bedrijven zijn, bestaan er ook gemeenschappelijke regiokenmerken die de concurrentiekracht van alle bedrijven beïnvloeden. Dit zijn de fysieke en sociale infrastructuur, de kennis en bekwaamheid van de beroepsbevolking, het institutionele kader en een al dan niet sti-


6

Het DNA van Gelderland Gelderland is bekend om zijn prachtige groene omgeving waar het goed leven is. De luchtkwaliteit is goed, de natuur is overal vlakbij huis en je kunt hier


mulerende cultuur voor innovatie en doelmatigheid van openbare instellingen. Daarbij brengt succes nieuwe successen; de aanwezigheid van bedrijven met een sterke concurrentiepositie in een regio vormt een stimulans voor andere bedrijven en verdere investeringen. De Europese Commissie heeft in 2013 een regionale benchmark opgesteld (Regional Competitiveness Index) waarin de sterke en zwakke punten van de 262 EU-regio’s in kaart gebracht. Regionaal concurrentievermogen wordt door de EU gedefinieerd als: het vermogen om op korte- en lang termijn een aantrekkelijke omgeving te bieden voor bedrijven en bewoners om te werken en te wonen. De index gebruikt een breed scala aan indicatoren (73 in getal, onderverdeeld in 11 pijlers) om tot één score per regio te komen waarmee de verschillen binnen en tussen lidstaten worden bloot gelegd. Van alle EU-regio’s is de provincie Utrecht overtuigend de meest concurrerende regio, de afstand tot nummer twee (Londen) is opvallend groot. De Nederlandse regio’s zijn met drie noteringen in de toptien prominent vertegenwoordigd, maar ook de resterende provincies doen het goed. Gelderland komt zeer goed uit de internationale vergelijking en staat in de rangorde van de 262 regio’s op de 16e plaats. Gelderland staat binnen de 11 onderscheiden Nederlandse regio’s op de 5e plaats en is daarmee een goede middenmoter. Afgezet tegen de Europese toptien blijkt dat Gelderland zich bij zeven van de elf achterliggende pijlers kan meten met de besten. Op het gebied van innovatie valt Gelderland echter buiten het gemiddelde profiel van de toptien regio’s. De scores op de indicatoren voor innovatie zijn relatief laag (gemiddeld plaats 82). Hier valt dus nog veel winst te behalen.

voor relatief weinig geld een mooi huis kopen. Steden en dorpen liggen verspreid in het landschap. Niet voor niks is toerisme een belangrijke bron van inkomsten voor de provincie. Er is een breed palet aan werkgelegenheid. In gelderland is bij bedrijven en instellingen veel knowhow aanwezig op het terrein van food, health en energie. Daarnaast is er een grote diversiteit aan maakindustrie waar allerlei innovatieve producten worden gerealiseerd. Deze variëteit aan bedrijvigheid en deskundigheid biedt kansen, juist op het grensvlak tussen sectoren. Er heerst een cultuur van hard werken en waarmaken wat je (toe)zegt, degelijk en betrouwbaar. No nonsens. Het is goed zaken doen in Gelderland. Ook al wordt er hard gewerkt, mensen hechten aan balans in hun leven tussen werk en privé. Gelderland biedt daarvoor de juiste context. Uit het Gelders Strategisch Innovatieberaad.

Onderzoekmemorandumum Internationale benchmark regionaal concurrentievermogen, BEO / Provincvie Gelderland


7


Figuur: logo’s van Gelderse kampioenen


8


3. Waar verdienen we straks ons geld mee? Geluiden van Gelderse ondernemers 3.1 Gelderland vol verborgen kampioenen Gelderse kampioenen

Gelderland kent een grote variëteit aan bedrijven. Daar zijn een aantal grote namen bij die bij het brede publiek bekend zijn (NXP, Friesland Campina, Heinz, Gazelle, Talens, enz), maar vooral veel bedrijven, die tot de internationale top binnen hun eigen marktsegment behoren en relatief onbekend zijn. De verborgen kampioenen. Bij een aantal van hen zijn we langs gegaan. De publieke onbekendheid wordt veroorzaakt doordat deze bedrijven vaak alleen in opdracht van andere bedrijven werken of op een zeer specifieke nichemarkt actief zijn. Daardoor kennen we vaak de bedrijven niet, maar wel de producten die ze leveren of de producten waarin “Gelderse” onderdelen zijn toegepast.

Hightech is vierde op de wereldranglijst met haar producten. Het is een familiebedrijf met bijna 400 man. Alle andere in de top 6 zijn onderdeel van multinationals. Dhr. Jouwsma en dhr. Brussen, Bronkhorst Hightech

Gelderse bedrijven zijn sterk klantgerichtheid. Ze ontwikkelen vaak samen met de klant, maar ook door veel aandacht voor productiviteit waarbij ze bouwen op en investeren in goed geschoolde en flexibel inzetbare werknemers. Alle bedrijven die we gesproken hebben zijn bezig met product en/of proces innovaties om zo nog meer waarde te kunnen toevoegen en hun marktpositie te behouden of uit te breiden. Gelderland heeft veel parels en kampioenen in verschillende marktsegmenten, zoals in de sectoren levensmiddelen, automotive, metaal, lifescience, papier, creatief en de scheepsbouw. Internationale focus èn regionale binding


Gelderse bedrijven hebben, zowel aan de leverancierszijde als aan de klantzijde, dikwijls een sterk internationale focus. Van concentraties aan verwante bedrijven is in Gelderland soms sprake, zoals bedrijven die zich richten op de papierindustrie rondom Apeldoorn of de metaalverwerkende bedrijven in de Achterhoek. Maar daartegenover staat in alle gevallen een grote variëteit aan andere bedrijven in dezelfde regio. 9

De Hoop is in Tolkamer gevestigd en wil daar blijven vanwege de mentaliteit van de medewerkers: een regionale doenerscultuur. De medewerkers zijn bereid hard te werken en kijken – als ze wat extra’s moeten doen – niet eerst naar hun arbeidscontract. We moeten nog wel eens een groot schip in Rotterdam afbouwen. Dat willen


Toch is er sprake van duidelijke cohesie op regionaal niveau. Die heeft echter meer te maken met regionale cultuur en identiteit dan met het feit dat de bedrijven elkaar onderling beleveren of over dezelfde technologieën beschikken. Veel bedrijven voelen zich sterk verankerd in hun regio, vooral doordat personeel doorgaans in de directe nabijheid van het bedrijf woont en ondernemers in nauw contact staan met andere bedrijven, instellingen en overheden binnen de regio. Ook valt in de gevoerde gesprekken op dat veel ondernemers zelf een sterke binding voelen met hun regio en deze een warm hart toedragen. De provincie wordt dan ook gezien als een prettige vestigingsplaats, met over het algemeen een goede infrastructuur.

we niet met personeel ‘uit het westen’ doen, maar we nemen onze eigen mensen mee. Die overnachten dan op het schip. Patrick Janssens, De Hoop Shipyard

Ik ben ervan overtuigd dat je de Unique Sellingpoints van de regio verder moet ontwikkelen, de eigen kracht. Je moet niet proberen om een model als Brainport naar Gelderland te copiëren vanuit de gedachte ‘we too’. Lodewijk v.d. Borg, Kaak Industries

3.2 Trends en succesfactoren volgens de ondernemers Binnen de vraagstelling ‘waar verdienen we in 2025 ons geld mee’ presenteren we hierna de trends en succesfactoren voor de economie. Het zijn trends en succesfactoren waar de ondernemers in Gelderland zelf op inspelen. Het zijn deels maatschappelijke, deels technologische trends en succesfactoren. a.

Innovatie: breed


Het voortdurende proces van innovatie is essentieel voor de continuïteit van het bedrijf. Het begrip innovatie wordt door ondernemers breed uitgelegd. Innovatie is bij hen gericht op… a) het verbeteren van het productieproces (w.o. procesinnovatie), b) de ontwikkeling van nieuwe producten (w.o. technologische innovatie), en c) het bedienen van nieuwe markten (o.a. met sociale innovatie). Veelal zijn innovaties technologisch ingestoken. Maar die insteek wordt door de ondernemens veel breder uitgelegd dan alleen patentontwikkeling. Innovatie wordt vooral ook gezien als het succesvol toepassen van kennis die er al is, en een multidisciplinaire aanpak. Door middel van innovaties wordt vaak getracht om een uniek en specifiek product voor een specifieke klant te ontwikkelen (personificatie). Veel bedrijven zien dit als een sleutel voor succes in hun markt, richting de economie van 2015.

10

Bredenoord maakt en verhuurt stroomaggregaten. Innovaties staan centraal. Hoe kan het huidige product zo duurzaam mogelijk ingezet, want er wordt nog ouderwetse technologie gebruikt. Bredenoord heeft daarvoor allerlei innovatieve manieren bedacht, van roetfiltering tot powermanagementconcepten tot en met de Isaver, hybride systemen i.c.m. accu’s waardoor het brandstofgebruik en CO2-uitstoot 30 tot 40% gereduceerd kan worden. Er is ook een vervangingsproduct ontwikkeld voor het moment dat er geen dieselaggregaten meer kunnen zijn. Jaap Fluit, algemeen directeur Bredenoord

Innovatie hoeft niet per sé in een product te liggen, maar bijv. ook in aandacht voor de klant.


Dany Jacobs, ArtEz Arnhem

b. Schakels in de keten bij elkaar zetten

c.

Om in 2025 ons geld in Gelderland te blijven verdienen is het de kunst om de keten vanaf R&D tot en met productie zo dichtbij mogelijk bij elkaar te clusteren. Dat dit belangrijk is geven ondernemers aan. Zo is dat Friesland Campina gelukt, en is deze coöperatie nummer vijf van de zuivelconcerns wereldwijd. Maar bijvoorbeeld in Arnhem heeft de link van modeopleiding tot ondernemerschap nog niet zo goed vormgekregen. Extra inzet van commerciële disciplines is daar wenselijk. Ook is een zorg dat modeontwerpers ook hier kunnen produceren, want productie ontbreekt nog in Arnhem. Daarmee wordt ook de vermarkting erg moeilijk en trekt talent uiteindelijk weg. De nieuwe Omgevingsvisie gaat de landen tuinbouw ruimte bieden om meer schakels uit de keten op het eigen erf te situeren (opslag, verpakking, maar ook energieproductie).

Kenniscirculatie

Ondernemers geven aan dat de regionale ‘kennisverbinders’, in de vorm van de regionale centra voor technologie en de Valleybureaus, veel betekenen voor de regionale inbedding van innovatie-initiatieven. Ook PPM vervult hierin een goede rol. Maar ook bijvoorbeeld de ROC’s kunnen nog veel meer gekoesterd worden. De innovatiemakelaars van de RCT’s maken het mogelijk dat met innovaties klein begonnen kan worden, om deze vervolgens in te bedden in het grotere geheel. De RCT’s en Valleybureaus bieden hulp in de startfase en leggen verbindingen in de regionale context. Dit makelen van kennis zien ondernemers als een belangrijk gegeven voor een succesvolle economie.

d. Verduurzaming

Veel bedrijven die wij gesproken hebben, hebben aandacht voor het thema duurzaamheid. Daarbij kijken ze zowel naar hun bedrijfsvoering (productie) als naar hun productontwikkeling. De wereldwijde trend tot verduurzaming biedt voor bedrijven grote kansen. De markt vraagt in toenemende mate ook om aanpassing van het eigen productieproces en anderzijds door het leveren van producten en diensten die op deze trend inspelen.


11

De opleidingen in de creatieve sector in Gelderland zijn goed. Maar eenmaal afgestudeerd trekken veel startende ondernemers weg. We moeten ervoor zorgen dat de hele keten wordt aangeboden, en daarmee zorgen dat meer innovatieve producten worden gemaakt. Het vestigingsklimaat moet goed zijn en er moet ruimte komen voor meer bedrijven. Voor ontsluiting van de verschillende schakels in de keten moeten we meer naar Duitsland kijken. Daar liggen ook kansen voor de creatieve sector. Ondernemerstafel Gelderland Valoriseert

Het afvalwater van de Eerbeekse papierfabrieken wordt door een zuiveringsinstallatie verwerkt. Het schone water wordt opnieuw benut. Uit de reststoffen worden kalk en plastics gewonnen. Ook wordt gas gewonnen, dat nu wordt omgezet in electriciteit. Idee is om dit gas terug te transporteren naar de bedrijven, echter de afvalzuivering wordt dan met deze leidingen een ‘energietransportbedrijf’ en komt onder allerlei ingewikkelde wetten te vallen.


Jeroen Alkemade, Coldenhove papierfabriek

e.

Reshoring

Productieactiviteiten die in het verleden via offshoring zijn verplaatst naar lage lonenlanden komen weer terug naar Europa. Dit signaleren de ondernemers als trens en is mogelijk door de inzet van hoogwaardige technieken als QRM (quick response manufacturing), waardoor de loonkosten alhier worden geminimaliseerd. Deze trend draagt direct bij aan de groei van de economie, maar vooral ook indirect waar bedrijven toeleverancier zijn van hoogwaardige technologie.

Een trend zal worden dat onderdelen uit de keten weer naar Nederland komen. Consumenten wensen steeds sneller iets nieuws. De kunst is de keten vanaf R&D tot en met productie zo dichtbij mogelijk bij elkaar te clusteren. Zara produceert veel kleding in Spanje en voorraden zijn zo klein mogelijk: direct van fabriek in de winkel.

f.

Globalisering en Internet (Cloudontwikkeling)

Veel van de geïnterviewde bedrijven hebben een sterk internationale focus. Leveranciers, kennis en klanten worden met hetzelfde gemak elders in Europa of de wereld gezocht als in de naastliggende gemeente. Doordat software en bestanden wereldwijd toegankelijk zijn, is het mogelijk diensten wereldwijd op locatie (bij de klant) te leveren. Daarnaast zullen via internet gebouwen, apparaten en machines meer onderling gaan communiceren en processen gaan aansturen. Dit leidt tot veel efficiency.

Een trend waar ik veel van verwacht is het ‘internet van dingen’. Dingen die via internet met elkaar communiceren, via smart grids. Bijv. elektronische netwerken van gebouwen, die bijv. elkaars verwarmingssystemen waarschuwen dat er weersverandering aankomt.

De 3D-printtechniek maakt het mogelijk overal ter wereld tegen gelijke kosten dezelfde producten te produceren van gelijke kwaliteit. Met name voor de productie in kleine oplage of in relatief dunbevolkte gebieden biedt deze techniek enorme kansen. Nu reeds wordt 3D-printing succesvol ingezet bij bedrijven in Gelderland, bijvoorbeeld in de ontwikkeling van prototypes. Door nu fors te investeren in deze techniek kunnen Gelderse bedrijven een voorsprong opbouwen, zo geven de ondernemers mee.

De grootste revolutie die er op ons afkomt is de 3D-printer. Een bedreiging voor de huidige maakindustrie, maar anderzijds juist ook een kans. De broodbakpan kan straks zo uit de printer rollen, wellicht ook het brood. In principe kan alles geprint worden mits de grondstoffen maar in de cartridges zitten. Gelderland moet op deze revolutie de lead nemen.

Ondernemerstafel Gelderland Valoriseert

g.

3D-printing

Guido Dierick, NXP

Lodewijk van der Borg, Kaak Industries

h. Specialisatie

i.

Creativiteit en crossovers


Een belangrijke stuwende kracht komt van ondernemingen die exporteren op de wereldmarkt. Veel Gelderse mkb-bedrijven behoren binnen hun eigen segment tot de top van de wereld. Die rol kan een mkb-bedrijf alleen vervullen door zich te specialiseren in het produceren van producten of diensten in een nichemarkt. Groei kan worden bereikt door nieuwe markten te betreden met dezelfde producten. Deze opgave is vooral een uitdaging voor de ondernemers zelf.

NXP focust en specialiseert, bijvoorbeeld in paspoortchips, en wordt daar dan ook heel sterk in. Keuzes moeten bewust worden gemaakt. Veel markten zijn al belegd en vol concurrentie.

Een belangrijke opgave voor Nederland zien ondernemers niet in het concurreren

Sinds 1970 wordt papier gebruikt om afbeeldingen op katoen of polyester te drukken (transfer-

12

Guido Dierck, NXP


j.

Krediettoegang

op kostprijs, maar op toegevoegde waarde. Hierbij kan bijvoorbeeld vormgeving en design beslissend zijn (zie bijvoorbeeld Apple). Belangrijke topsectoren in Nederland zijn agrofood, chemie, hightech en het watercluster. De logistiek en de creatieve industrie is samen met de andere topsectoren sterk. De ondernemers zien het als uitdaging om veel meer cross-overs te maken. Daarvoor investeren ze in het toevoegen van creativiteit in hun bedrijf.

papier). Coldenhove heeft een patent voor transfer met digitale druk (inktjet) en is sinds 1999 wereldwijd marktleider. De digitale druk maakt het mogelijk wereldwijd gepersonificeerde producten van hoge kwaliteit aan te bieden tegen acceptabele prijzen.

Als gevolg van de financiële crisis en Basel III is de kredietmarkt drastisch veranderd. De rol die banken traditioneel vervulden in het faciliteren van alle kredietwensen van bedrijven is verdwenen. Ondernemers zoeken naarstig naar mogelijke nieuwe financieringsvormen in de keten van toeleveranciers. Innovaties die vanuit hun aard risicovol zijn, zijn lastig te financieren op de reguliere kredietmarkt.

Op dit moment is de belangrijkste succesfactor de financiële slagkracht van bedrijven. De internationale concurrenten, de werven uit de opkomende economieën, hebben gigantisch veel overheidssteun. China, Vietnam en Zuid Korea geven zeer ruime borgstellingen. In deze wereld gaat het dus niet om gebrek aan klanten, maar om het hebben van voldoende borgstellingen om te kunnen produceren.

Jeroen Alkemade, Coldenhove Papierfabriek

Patrick Janssens De Hoop Shipyard

3.3 Wat vinden ondernemers dat de provincie moet doen? In de gesprekken met ondernemers wordt over het algemeen de inzet van de provincie gewaardeerd, maar zijn ook suggesties meegegeven voor aanpassingen van beleid, de inzet van mensen en middelen en de kwaliteit van de dienstverlening. De volgende thema`s zijn genoemd. a.

Met focus jezelf onderscheiden

b. Netwerkontwikkeling


Een Chinees kiest niet voor ‘Eindhoven’ maar wel Meerdere ondernemers geven aan dat het goed is om als overheid een focus te voor brainport. Guido Dierick, NXP hanteren en vast te houden in het beleid. Voor de economie van de toekomst is het van belang als regio onderscheidend te worden van anderen. Daarvoor heb je toppers nodig en is branding heel belangrijk. Neem daarvoor wel 15 tot 20 jaar, om zo’n doel te bereiken.

Innovatie ontstaat daar waar mensen en kennis samenkomen. Bedrijven die op deze grensgebieden werken, hebben de toekomst zo geven de ondernemers aan. Om tot innovatie te komen is het nodig om grenzen op te zoeken. Kleine bedrijven 13

Je moet het lef hebben als provincie, maar ook als bedrijven met elkaar zaken/projecten op te pakken en daaromheen dingen te organiseren.


c.

Bevorderen samenwerking bedrijfsleven met universiteiten en hogescholen

zijn daarbij in een natuurlijk voordeel. Afstanden spelen een rol. Als je elkaar vaak tegenkomt, ontstaat er een netwerk waar innovatieve ideeën een kans kunnen krijgen. Het ondersteunen van ruimtelijke trajecten in dit kader zoals bij de Noviotech campus is van belang. Als het gaat om netwerkontwikkeling is ook aangegeven dat het wenselijk is om creatieve mensen met ondernemende mensen te verbinden en innovatieve starters met potentiele investeerders. Brainport is een aantal maal als voorbeeld genoemd als het gaat om het creëren van een sterk innovatienetwerk. Daarbij kwam ook naar voren dat het wenselijk is om waar mogelijk de aansluiting bij omliggende succesvolle regio’s in plaats van de concurrentie op te zoeken.

Dus niet als eerste op de instrumenten richten of op een visie, maar de dingen oppakken en ermee aan de slag gaan met elkaar. Ik zie ontzettend veel initiatieven in de Food-, Health- en EMT“zuilen”, maar juist de verbindingen met elkaar zoeken in deze regio mis ik. Je zou meer moeten denken vanuit de lijn A1 en A50, dus niet als stad of regio of zuil.

Uit de interviews kregen we de indruk dat de samenwerking tussen bedrijven (specifiek de maakindustrie) en hoger onderwijs opvallend beperkt is. Met universiteiten wordt maar zeer beperkt samengewerkt. In een aantal interviews is aangegeven dat de provincie zich meer moet richten op de vraag die bij de bedrijven speelt. Daarbij zou de provincie zich moeten focussen op productiviteitsbevordering. Dat stimuleert de Gelderse economie direct. Er is echter ook gepleit voor het ondersteunen van fundamenteel onderzoek bij universiteiten. Dan wordt de regio ook heel attractief voor buitenlandse toponderzoekers, buitenlandse bedrijven en voor het creëren van spin-off bedrijvigheid. Een andere suggestie die in dit kader naar voren kwam is het instellen van leerstoelen bij hogescholen om de samenwerking met het bedrijfsleven te bevorderen. De aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt kan ook verbeterd worden door het ondersteunen van bijvoorbeeld initiatieven vanuit het bedrijfsleven. Denk daarbij aan sectorspecifieke opleidingen die in de regio worden verzorgd en programma’s gericht op beroepskeuze bij scholieren.

Er zijn nog steeds barrières, het delen van kennis en de interactie met kennisinstellingen kan beter. De Radboud en het MKB kennen elkaar onvoldoende. Ondanks Health Valley behoeft dit heel veel aandacht.

Jaap Fluit, algemeen directeur Bredenoord

Future Diagnostics – Mike Martens

Het is nog steeds moeilijk communiceren tussen wetenschappers en ondernemers. We hebben contact gezocht met de Radboud Universiteit, om principes van de nano-technologie toe te passen op onze broodmachines, zodat deze veel makkelijker te reinigen zijn. Tot max. 15% van de productietijd gaat verloren met schoonmaakwerkzaamheden. Echter, echte samenwerking kwam niet op gang, op mails met vragen etc. werd niet eens meer door Radboud gereageerd. Lodewijk v.d. Borg – Kaak Industries

d. Internationalisering


In Gelderland zijn wereldspelers actief zoals de MOBA, MPS en Kaak. Ze doen internationaal zaken en hebben daarbij dezelfde soort problemen. Volgens geïnterviewden staat bovenaan de kunst van het internationaal handel drijven. Er is ondersteuning gewenst op hoe je dat in bijvoorbeeld Afrika of Zuid-Amerika doet, in 14


landen waar het niet veilig is of waar grote risico’s spelen. De provincie kan hierin helpen door het organiseren van activiteiten gericht op internationaal zaken doen en het betreden van nieuwe markten, zoals bijvoorbeeld handelsmissie naar andere regio’s in Europa, die qua economische structuur vergelijkbaar zijn. Hierbij is overigens ook een rol weggelegd voor de op het bedrijfsleven gerichte intermediaire organisaties zoals Kamer van Koophandel, Oost NV, Rijksdienst voor Ondernemers Nederland (voorheen Agentschap NL), Europese Entrepreneurs Network, etc). Ook buitenlandse delegaties uit nodigen om in Gelderland te komen kijken. De kracht van Gelderland is een hoog kwaliteitsniveau van leven, wonen, werken. Ondernemers geven aan dat dit nog verder verbeterd zou kunnen worden om daarmee ook voor internationale bedrijven en expats aantrekkelijk te zijn. Richt een goed werkend expatcenter in aan de loketfunctie, bijvoorbeeld naar het voorbeeld van Singapore (zie http://www.edb.gov.sg/content/edb/en.html ) om internationale bedrijven optimaal te faciliteren en denk ook aan de partner van de buitenlandse ondernemer die zich hier wil vestigen. e.

f.

Human capitalbeleid

Verbeteren toegang tot kapitaal


In veel interviews kwam het onderwerp Human Capital aan de orde. Bedrijven hebben niet altijd de juiste ingangen bij scholen (ROC’s) en er wordt gesproken over een kloof tussen de aangeboden opleidingen en de werkzaamheden binnen bedrijven. Tegelijkertijd hebben bedrijven niet altijd voldoende capaciteit voor het begeleiden van stagiaires. Bij dit vraagstuk wordt een duidelijke rol voor de provincie gezien. In een aantal interviews met internationaal opererende bedrijven werd er voor gepleit dat wij als provincie de arbeidsmarkt als een Europese markt moeten benaderen en processen moeten faciliteren zoals de inzet van arbeidsmigranten, ook van buiten de EU. Er is ook voor gepleit om de huisvesting van stagiaires en roc-leerlingen (internaten) te organiseren.

De regio dient zich meer in te zetten om buitenlandse kenniswerkers naar zich toe te trekken. Snel groeiende bedrijven springen om werknemers en het aanbod van hoogwaardig personeel schiet hierbij op sommige terreinen tekort in Nederland. Gezien de financiële barrières om naar Nederland te komen, zou het verstandig zijn om het aantal beurzen dat nu beschikbaar is voor buitenlandse studenten, verder uit te breiden.

Het vergroten van de toegang tot kapitaal (o.a. exportkredieten) is een punt dat veel terug kwam bij de bevraagde ondernemers. Omdat de Gelderse bedrijven veel internationaal exporteren is er behoefte aan kredietgaranties. Men vindt het een gemiste kans dat de exportkredieten politiek gesneuveld zijn, want de banken die stelden dat zij het ook zouden kunnen geven nu ‘niet thuis’.

Veel nieuwe orders hebben een waarde die vele malen de waarde van het bedrijf overtreft. Hoe dek je dat af als je pas over drie jaar je geld krijgt? De trend in de wereld is die van ‘amerikanisering'; ieder bedrijft dekt zich in, wil borg-

15

Koen Frenken, “Brainport Eindhoven: van slimste regio naar mondiaal knooppunt”, Me Judice, 10 oktober 2013.


stellingen zien en betaalt alleen nog achteraf. Dit wordt het grootste probleem. Ook is meer aandacht nodig voor toeleveranciers. Ze zijn er niet aan gewend dat er bij grote opdrachten niet meer vooraf wordt betaald, maar bijv. pas na drie jaar. Risico is dat deze toeleveranciers omvallen. Patrick Janssens, De Hoop Shipyard

g.

Launching customer

De provincie zou zelf ook veel meer kunnen optreden als launching customer van innovatieve producten en diensten, bijvoorbeeld door projectmatig partijen te verbinden aan producten die worden geproduceerd door lokale bedrijven. Wat vervolgens goed kan werken, is goede voorbeelden veel meer bekend maken. De overheid kan showcases inrichten en trots uitstralen over wat goed gaat, een trots die ook het buitenland kan bereiken.

Ik heb liever dat de overheid bij innovaties als launching customer optreedt, dan subsidies verstrekt. Er ontstaan dan immers ‘showcases’, waar men zelfs vanuit Peking naar komt kijken. In Nijmegen komen LED-lantaarnpalen die automatisch aangaan wanneer er verkeer is en die melden wanneer de lampen stuk gaan, dankzij chips van NXP. Dit ontstond doordat Charles Smit toevallig de wethouder sprak, het idee geboren werd en nu dus binnenkort als showcase af is. Guido Dierik, NXP

h. Eigen provinciale organisatie


Ondernemers geven als kritiekpunt aan dat provinciale processen en procedures soms lang duren. Er werd voor gepleit dat de provincie de klant meer centraal stelt. Een aantal bedrijven werken met een methode met de naam Quick respons manufacturing. Hierbij is de inzet om een vraag van een klant liefst direct en anders met de kortst mogelijke doorlooptijd te beantwoorden. Aangegeven is dat het een goede zaak is als de provincie dit ook zou toepassen. Daarnaast werd aangegeven dat het voor de provincie verstandig zou zijn om meer eigen deskundigheid op te bouwen en niet steeds externe adviesbureaus in te huren. Tenslotte pleitten enkele ondernemers ervoor dat bij de inzet van revolverende middelen meer rekening moet worden gehouden met ondernemersrisico’s. Innoveren brengt risico met zich mee en wanneer alleen een investeringsbeslissing genomen wordt als er een solide businesscase is worden kansen gemist.

16

Het zou goed zijn als de doorlooptijd van de projecten zou verkorten. Dan heb je het over vergunningen, plannen maken en een interne procesmanager bij de overheid die de besluitvormingsprocessen tussen de overheden en binnen overheden coördineert en aanstuurt. Meer van tevoren meedenken met de ondernemer en niet zorgen voor verassingen. Rotra Doesburg – Gerard Roelofsen


4. Waar verdienen we straks ons geld mee? Geluiden van wetenschappers In deze paragraaf staat centraal wat volgens wetenschappers de succesfactoren zijn van economisch succesvolle regio’s. Dit als wetenschappelijke bijdrage voor de vraag, waar we in 2025 ons geld mee verdienen. a.

Brainport succesmodel

Volgens prof. Boekema (Radbouduniversiteit) staat, voor een antwoord op de vraag waar we straks ons geld mee verdienen, de brainportontwikkeling in Eindhoven e.o. model voor een succesfactor. Twintig jaar geleden vielen er duizenden ontslagen bij Philips en gingen Daf en NedCar failliet. Echter, overheden, ondernemers en de kennissector hebben de krachten gebundeld en zijn gekomen met Brainport Eindhoven. Inmiddels wordt dit concept opgeschaald tot Brainport Zuid-Oost-Nederland. Er ontstaat een andere governance. Eindhoven wilde ooit opschalen tot een soort miniprovincie. Dat idee werd afgeschoten. Nu is er met Brainport echter sprake van een soort miniprovincie avant la lettre. De rol van de overheid bij deze regionale ontwikkeling is vooral ruimte te bieden, zodat dit soort ontwikkelingen mogelijk worden. Het succesmodel is ook opgepakt door Europa voor regionaal economisch beleid en vertaald als Smart Specialisation Strategy voor de periode 2014-2020 van de Europese programma’s. Deze strategie draait rond het kiezen van een speerpunt waar je als regio goed in bent en die te verbinden met marktpotenties. Uitgaan van eigen kracht is volgens prof. Boekema van groot belang. Wàt je kiest, moet je vanuit internationaal perspectief bekijken. Waar zitten groeikansen? Volgens prof. Hospers is specifieke regiobranding (zoals Food Valley en Brainport) vooral van belang voor binnenlandse bedrijven, die de ruimtelijke aansluiting zoeken bij een bepaald cluster.

Een Gelders voorbeeld van de smart specialisation strategy is de Betuwse Bloem. Ondernemers in de tuinbouw kwamen rond 2004 bijeen, met de vraag hoe ze de concurrentie met het buitenland kunnen volhouden. In diverse sessies zaten de ondernemers, de kennisinstellingen, Oost NV en de overheden bij elkaar. De samenwerking begon. Frans Boekema

Focus bij de beleidsontwikkeling niet te veel op nieuwe thema’s maar kijk vooral naar wat al goed functioneert en bouw dat verder uit. Liever haakbaarheid dan maakbaarheid. Mocht de provincie bijvoorbeeld iets willen doen met nanotechnologie, beperk dit dan tot dat deel dat een relatie vertoont met food, of zoek naar de samenwerking Gelderland/RU met Overijssel/UT. Prof. Gert-Jan Hospers

Van belang is ook dat de innovatie open is. Bij brainport mogen ook concurrenten van Philips zich op de campus vestigen. Ook zij hebben belang bij het ontwikkelen van kennis en deze kennisontwikkeling wordt aldus nog meer aangejaagd. Ook is van belang dat er een gedeelde sense of urgency is en een wil tot samenwerking tussen de drie o’s. Tenslotte is van belang een ruime planningstermijn te hanteren. De economische effecten van dit soort samenwerkingen moet je op de langere termijn bekijken. INTERN VERTROUWELIJK

17


b. Hardware en software

Volgens prof. Hospers is provinciaal economisch beleid per definitie voorwaardenscheppend beleid. Daarbij gaat het om het verbeteren van de regionale vestigingsplaatsfactoren en het bevorderen van het concurrentievermogen van het regionale bedrijfsleven. De economie is breder geworden, in die zin dat niet alleen de hardware van belang is (ruimtelijke aspecten als bereikbaarheid, ontsluiting, huisvestingsmogelijkheden) maar ook de software (toegang tot kennis, opleiding en ondersteuning, netwerken en contacten). Netwerkinstituties als bijvoorbeeld de Novio-Tech Campus zijn voor een verdere ontwikkeling van de regionale economie van wezenlijk belang. De rol die de provincie bij de totstandkoming van deze campus heeft gespeeld (aanjager-facilitator-makelaar) is bij uitstek de rol die de provinciale overheid in het economische krachtenveld kan/moet vervullen. Het valt te overwegen in het toekomstige beleid meer plaats in te ruimen voor dit soort activiteiten (Makelen en Schakelen). Netwerken en – meer in zijn algemeenheid – de ‘software-matige’ kanten van het vestigingsklimaat zijn in belang toegenomen en daar dienen zich ook enige nieuwe accenten aan (start ups, jong-ondernemersschap, zzp’ers, expats e.d.). Maar ondanks het toenemende belang hiervan liggen de belangrijkste provinciale taken toch vooral op de harde vestigingsplaatsfactoren als bereikbaarheid en ontsluiting. Volgens hoogleraar regionale economie prof. Elhorst moet de overheid moet vooral zorgen voor de aanwezigheid van infrastructuur. De overheid moet er voorts voor zorgen dat er een goed ondernemersklimaat is. De overheid moet niet op de stoel van een ondernemer gaan zitten. Wel kan de overheid zorgen voor meer binding tussen wetenschap en ondernemers. De sector landbouw is volgens prof. Elhorst in Nederland het beste voorbeeld van hoe je een economische functie organiseert. In Wageningen zitten R&D en onderwijs vlak bij elkaar en hebben een enorme spin off naar de landbouwproductie, wereldwijd. Deze organisatievorm is uniek en kan model staan voor andere sectoren. In Groningen is het model benut voor de energy valley, waar de Hanzehogeschool een rol in speelt.

c.

Meer focus op

De overheid moet – volgens prof. Elhorst – niet zelf keuzes maken welke topsectoren


18

Echte innovatie komt namelijk van bedrijven die we


R&D dan op topsectoren

d.

e.

Lokale en globale netwerkstrategiën

WRR: Regie nemen op de regio

wel of geen steun krijgen. Dit leidt tot eindeloze discussies. Een keuze is immers een beperking en elke beperking die je aanbrengt leidt tot verloren kansen! Zo profiteert Hoogeveen van de JSF. Vraag niet welke topsector dat is, het gebeurt gewoon. De economie komt altijd in een stroomversnelling als je R&D aantrekt, zo stelt prof. Elhorst. Uit jarenlang onderzoek blijkt dat productiviteit dè factor is om in te investeren, als je doel is de regionale economie te stimuleren. Investeren in arbeidsproductiviteitleidt tot hogere lonen, meer export en lagere werkloosheid. En de productiviteit kun je ontwikkelen door te investeren in Research en development. R&D is het toonbeeld van hoogproductieve arbeid. Belangrijk is dat je ook de productie er bij haalt, vanaf het begin. De overheid kan daarvoor ruimte bieden, proeftuinen organiseren o.i.d., aldus Elhorst.

nu nog niet (goed) kennen. Als je het over langetermijn groeipotentieel hebt – hoe ziet de productiviteit eruit over veertig jaar – dan hebben we het over bedrijven die we nu nog niet kennen, net zoals je veertig jaar geleden Google niet kende. Dus als jij nu luistert naar de bestaande grote bedrijven, betekent dat bijna altijd beleid dat een rem op groei zal betekenen. Dat is ook het probleem met het innovatiebeleid van Kamp

Volgens prof. Hospers blijven, ondanks de globaliserende wereld en de ICTmogelijkheden tot communicatie, face-to-facecontacten in de economie erg belangrijk. Daarbij gaat het niet alleen om de onderlinge contacten tussen het regionale bedrijfsleven, de zogenaamde local buzz, maar ook om de global buzz, de verbinding met de rest van de wereld. Contacten worden aldaar verkregen door deel te nemen aan congressen, beurzen, handelsmissies e.d. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid signaleert dat overheden steeds meer de procesmanagers worden die er voor zorgen dat het proces tussen betrokken partijen goed verloopt: een verschuiving van ‘government’ naar ‘governance’. De kunst hierbij is om simultaan te schaken op meerdere borden tegelijk. Vraagstukken spelen immers op meerdere schalen: de haven van Rotterdam is niet alleen van belang voor Rotterdam zelf, maar ook voor de regio, voor Nederland, en zelfs voor West-Europa. En verschillende partijen die betrokken zijn bij een lokale zaak, hebben elk zo hun eigen belangen.

In 1981 is Hightech in de Achterhoek gekomen. Het bedrijf is begonnen in Vorden. Nu is er spake van een gemiddelde groei van 10% per jaar. Hightech heeft een marktleiderspositie in Europa. Waar de overheid en provincie Hightech behulpzaam in kunnen zijn, is de “smeermiddelfunctie” in de vorm van aandacht en hulp (maar niet zozeer met geld). Deuren openen, verbinden, netwerken. De provincie kan sluis/tussendeur zijn. Hightech zal ook in 2014 op De beurs Hannover Messe staan. Samen met andere Nederlandse bedrijven zal er een Holland High Tech House zijn.

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid bevestigt bovenstaande geluiden in het rapport “Naar een lerende economie’. Volgens de WRR is de rol van de overheid meer regie te nemen op het niveau van de regio. En als overheid meer richten op het innovatiesysteem als geheel (dus niet enkel op productsubsidies of op bedrijven). In plaats daarvan kan de overheid beter

Klassieke structuurvisies zijn vaak niet het geëigende middel, maar brede gebiedsagenda’s wel, juist omdat die benoemen en voortbouwen op dat wat nu aan de orde is. Permanente bijstelling is geen probleem, maar een kracht. Vanuit zo’n benadering kan de economische kracht van de stedelijke regio


19

Topeconoom Sweder van Wijnbergen

Dhr Jouwsma en dhr Brusse, Bronkhorst Hightech


• Netwerken bevorderen; • Stimulerende regelingen ontwikkelen; • Ondersteunende instituties instellen; • De strategie formuleren en richting geven. Daarbij is er behoefte aan een nieuwe polder, een nieuwe governancestructuur. De huidige triple helix is te beperkt. Veel bedrijven hebben momenteel niks met een kennisinstelling. Zorg daarom voor verbreding, meenemen van alle bedrijven. Investeer in het op alternatieve manieren aanbieden van kennis aan bedrijven, via conferenties, kennisbestanden (wiki’s) en een gezonde doorstroom van studenten. Studenten nemen ook vaak iets nieuws mee. Een reflex van de overheid zou kunnen zijn om clustering (top down) te bevorderen. De WRR oordeelt dat het succes daarvan beperkt is. Zo is Organon terecht uit Oss vertrokken omdat het zich doorontwikkelde tot farmaceutisch bedrijf, en in die regio niet meer in het cluster paste. Clustering is wel succesvol als  De al bestaande interacties en coördinatiemechanismen versterkt worden;  Je dus vertrekt van wat er al is;  Samenhang wordt versterkt.


20

voorop worden gesteld en wordt de ruimtelijke planning daar een afgeleide van. WRR 2013, ‘Naar een lerende economie’

Het gaat om de mensen, die staan centraal. Bert Kip, directeur Chemelot Campus


5. Slotbeschouwing: waar verdienen we straks (= in 2025) ons geld mee? Belangrijkste succesfactoren voor de regionale economie en thema’s voor hierna 5.1 Ontwikkelingen in de economie Keerpunt

De lengte van de economische crisis doet bij sommigen de vrees ontstaan voor een permanente dip, een keerpunt in de economische geschiedenis. Het CPB is evenwel van mening dat de huidige crisis niet fundamenteel anders of erger is dan voorgaande crises zoals die in de jaren dertig van de vorige eeuw. Technologische ontwikkeling en productiviteitsverbetering zijn de basis voor economische groei. Ook de huidige crisis zal de technologische ontwikkeling niet tot stilstand brengen. Het valt dan ook te verwachten dat de huidige economische stagnatie niet maatgevend is voor de komende dertig jaar.

Naar een nieuwe economie

Een ander effect van de langdurige economische problemen, is dat deze het besef hebben versterkt dat andere systemen en structuren de moeite waard zijn om verder te exploreren. De klimaatverandering en de eindigheid van grondstoffen noodzaakt ons tot duurzamere productietechnieken en consumptiepatronen. Dat alles brengt grote economische kansen met zich mee. Nieuwe begrippen als crowdfunding, new economy, cradle-to-cradle, blauwe economie, circulaire economie, open innovatie en meer van dit soort concepten, bedrijfsfilosofieën en bewegingen, verenigen elementen in zich op het gebied van sociale vernieuwing, duurzaamheid, onorthodoxe productie- en organisatiemodellen. Soms aansluitend op reeds bestaande trends in de ‘reguliere’ economie, soms leidend tot nieuwe methoden en inzichten die bij voldoende marktpotentie op haar beurt weer breed ingang kunnen vinden in het economische proces. Het behoort immers tot de normale bedrijfsvoering om productiviteitsverbeteringen en marktkansen te benutten, of het nu gaat om nieuwe technologie, duurzaamheid of nieuwe organisatie- en verdienmodellen. Een belangwekkende stroming op dit gebied is de newconomy. Deze gaat uit van een economie die gebaseerd is op nieuwe businessmodellen. In deze businessmodellen staan drie uitgangspunten centraal: delen, meervoudig en collectief. Deze uitgangspunten komen terug


21

Figuur: Principes en bouwstenen van nieuwe businessmodellen, Jan Jonker (2013)


Crowdfunding

Nieuwe revoluties

in het economische transactieconcept. Geld is daarin niet (meer) het enige ruilmiddel. Er kan ook worden betaald met kennis, zorg, energie, aandacht, tijd, energie, goederen etc. Een ander voorbeeld van newconomy is crowdfunding. Niet bij kredietinstellingen maar bij burgers worden kredieten opgehaald om innovaties e.d. te bekostigen. Recent onderzoek van onderzoeksbureau Douw en Koren wijst uit dat de markt voor crowdfunding in Nederland in 2013 is verdubbeld. Waar in 2012 nog voor € 14 miljoen financiering werd opgehaald stopte de teller in 2013 op ongeveer € 32 miljoen. Ter vergelijking, het Nederlandse BBP heeft een omvang van ca. € 600 mld. De relatieve omvang van crowdfunding is dus marginaal, maar de groei is hoog en het maakt projecten mogelijk die op de gebruikelijke manier niet tot stand zouden zijn gekomen. Wat uiteindelijk de betekenis van dit soort ontwikkelingen voor het economische proces zal worden is nog niet te voorspellen. Revolutionaire vindingen leiden tot een nieuwe ontwikkelingsfase in de maatschappij in het algemeen, en de economie in het bijzonder. Hoewel de mogelijkheden van de ICT-revolutie nog lang niet zijn uitgewerkt, zijn er een paar kandidaten voor de eerstvolgende revolutie. Bio/gentechnologie en nanotechnologie hebben volgens de deskundigen de grootste potentie om de nieuwe doorbraaktechnologieën te worden. Op het gebied van productietechniek biedt robotica veel perspectief en op termijn kan ook de 3d-printer een factor van belang worden. Energietransitie en biobased economy kunnen niet alleen een doorbraak betekenen op het gebied van hernieuwbare grondstoffen, maar hebben in beginsel ook de potentie om grootschalige economische impulsen teweeg te brengen.

5.2 Bevindingen uit deze verkenning Gelderse uitblinkers

Uit deze verkenning halen we op, dat veel ondernemingen in Gelderland een ongekende kracht vertonen. Veel bedrijven blinken uit in hun branche, de provincie herbergt diverse marktleiders. Bedrijven zijn in staat zo te schitteren door te investeren in innovaties. Daarbij is het begrip innovatie heel breed, het gaat niet alleen om patentontwikkeling binnen topsectoren, maar ook om productinnovaties, procesinnovaties en sociale innovaties. De ondernemers investeren daartoe in hun relaties tot on-


22


derwijs en onderzoek, maar geven tegelijk aan dat daar veel verbetering mogelijk is. Ook geven de ondernemers aan zeer gehecht te zijn aan hun plek in Gelderland. Vooral de kwaliteit en arbeidsmoraal van de werknemers en de relaties met toeleverende bedrijven spelen daarbij een overwegende rol. Anderzijds geven zij aan zich zorgen te maken: vacatures worden steeds moeilijker vervulbaar. Innovaties en verbindingen

De rode draden, waar het in deze verkenning om gaat, zijn samen te vatten als ‘innovaties’ en ‘verbindingen’. Ondernemers geven aan dat het accent van het economisch beleid nog meer mag naar ‘bevorderen innovaties’. Beschouw innovatie daarbij heel breed. Een sterke behoefte is er aan veel meer uitwisseling en kenniscirculatie op regioniveau tussen het bedrijfsleven onderling en met het onderwijs, waaronder met name ook de ROC’s. Kennismakelaars bij de RCT’s en de Valleybureaus werken goed, maar toch is nog meer regionale ‘governance’ tussen de partijen wenselijk. Van belang is dat schakels uit de keten in ruimtelijke zin nog meer bij elkaar worden gezet, liefst van R&D tot eindproduct. Op het gebied van de arbeidsmarkt wordt veel meer aandacht gevraagd voor een ‘rode loperprogramma’ voor expats. Een verbinding met internationale dimensies. Deze rode draden komen uiteraard bovenop een gezond economisch basisbeleid, dat zich blijft richten op de traditionele vestigingsfactoren zoals ontsluiting en bereikbaarheid, kennisinfrastructuur, opleidingsniveau van de beroepsbevolking, aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt, attractiviteit van de omgeving en woonklimaat, (culturele) voorzieningen. Een concurrerend bedrijfsleven, goed vestigingsklimaat, vernieuwing, R&D, fundamenteel onderzoek en valorisatie zijn belangrijkvoor de economische toekomst van Gelderland. Alleen dan kan het welvaartsniveau van de bevolking op lange termijn worden geborgd. De jaarlijkse ranglijst van meest concurrerende economieën ter wereld wordt gedomineerd door West-Europese landen, waaronder Nederland. Binnen de Europa staan de Nederlandse regio’s – waaronder Gelderland - in de voorhoede. Qua concurrentiekracht en vestigingsklimaat is de uitgangspositie dus goed. Ten aanzien van de inspanningen en opbrengsten op het gebied van innovatie en kenniseconomie is er nog ruimte voor verbetering.

Validering

Of dit de rode draden zijn zal in een congres (12 mei 2014) met ondernemers, bran-


23


che-organisaties, wetenschappers, vertegenwoordigers van het onderwijs en Statenleden gevalideerd worden. Naar aanleiding van de bevindingen uit deze verkenning zal in het bijzonder worden stilgestaan bij de onderwerpen: Hoe kansrijk zijn nieuwe verdienmodellen, zoals newconomy, voor de toekomst? Hoe kunnen we de verbinding tussen bedrijven onderling, met onderwijs/onderzoek en met andere schakels in de keten (= ‘de local buzz’) aanzienlijk verbeteren? Hoe kunnen we nog meer profiteren van onze Gelderse kampioenen? Naast deze verkenning worden voor de zomer van 2014 nog opgeleverd: Een verkenning maakindustrie; Een verkenning landen tuinbouw. Voor het najaar staat ook de evaluatie van het economische beleid in de planning. Daarmee worden in 2014 veel bouwstenen opgeleverd voor de nieuwe beleidsperiode.


24


Verkenning economie concept d.d. 10 maart 2014 Waar verdienen we in de provincie Gelderland straks (=2025) ons geld mee?

Recommend Documents