Vergrijzing daagt Noord-Hollandse economie uit

Regiovisie Noord-Holland Noord ING Economisch Bureau

Vergrijzing daagt Noord-Hollandse economie uit Groeivooruitzicht is zwak, maar ondernemerschap blijft mogelijkheden bieden Net als andere regio’s gaat Noord-Holland-Noord economisch geen makkelijk jaar tegemoet. De effecten van de koopkrachtdaling en overheidsbezuinigingen zijn voelbaar. Verdere krimp blijft naar verwachting uit, maar van progressie is nog geen sprake. Met de dalende beroepsbevolking begint de vergrijzing vanaf dit jaar voor het eerst de groeipotentie te beperken. Tegelijkertijd loopt de werkloosheid op. Dit stelt hogere eisen aan de aansluiting onderwijs en arbeidsmarkt en vraagt om lange termijnfocus op kansrijke clusters en combinaties zoals zorgtoerisme die daarop inspelen. De NoordHollandse voedingsbodem voor ondernemerschap blijft goed; ruim vertegenwoordigde ‘kleine’ multinationals in de industrie en agrarische sector houden de potentie om ook volgend jaar van exportgroei te profiteren. 1. Voorlopig wordt er voor Nederland nog nauwelijks economische groei verwacht. Wat zijn de vooruitzichten voor regio de Noord-Holland Noord? Met de gevolgen van de economische crisis bevindt de Nederlandse economie zich in een moeilijke fase, waar ook de regio Noord-Holland Noord (boven het Noordzeekanaal) last van heeft. De zwakke binnenlandse vraag naar producten en diensten wordt verder afgeremd door stijgende werkloosheid en de koopkracht die volgend jaar opnieuw terugloopt. Net als na de vorige recessie moet het buitenland uitkomst bieden om uit het dal te komen, maar ook de exportgroei doet volgend jaar naar verwachting een stap terug (tabel 1). Groei is vooral te realiseren door meer buiten de Europese Unie te exporteren, deze landen vertegenwoordigen onder afnemers nu nog een minderheid.

Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers Economische groei (BBP) Particuliere consumptie Overheidsconsumptie* Bedrijfsinvesteringen Uitvoer Werkloosheid**

2011

2012

2013

1,0% -1,0% 0,1% 8,9% 3,9% 5,3%

-0,6% -1,3% 0,5% -2,6% 3,5% 6,4%

0,2% -0,4% -0,4% -0,3% 1,7% 7,2%

* inclusief zorg ** percentage van de beroepsbevolking Bron: ING Economisch Bureau, 15/11/2012

Marginale regionale economische groei in 2013 Voor volgend jaar gaan we er vanuit dat de regionale economie nog nauwelijks zal groeien (gemiddeld 0,2%). Wat dit betreft ontlopen de Noord-Hollandse regio’s elkaar niet veel. Wel weet Zaanstad nadrukkelijk mee te liften op de aantrekkingskracht van de nabijgelegen hoofdstad (+0,7%). Dit geldt ook voor de vele Noord-Hollandse werknemers die in de Amsterdamse regio hun werk vinden. Naar verwachting dient voorzichtig herstel zich volgend jaar aan, maar echte ‘groeidrivers’ ontbreken nog. Bovendien blijft het risico op een terugval aanwezig. Bemoedigend is wel dat bedrijven zich positiever uitspreken over de regio als gemiddeld in Nederland.1

1 Bron: Coen-enquête Kamer van Koophandel 3e kwartaal 2012.

Figuur 1 Economische groeiverwachting 2012 en (2013)

-0,9% (0,0%)

-0,5% (+0,1%) -1,3% (+0,1%)

-1,4% (+0,5%) -0,1% (+0,9%)

Bron: ING Economisch Bureau

Uiteeenlopende locale karakter werkt door in de regionale vooruitzichten De meeste sectoren laten volgend jaar naar verwachting weer een plus zien. Voor groei moet Noord-Holland Noord het vooral hebben van de zorg, de agrarische sector en de groothandel. (tabel 2). Met uiteenlopende concentraties van bedrijvigheid heeft Noord-Holland verschillende gezichten, wat economisch doorwerkt (zie hierna). Kop van Noord-Holland blijft achter In de Noordkop en op Texel is het toerisme een invloedrijke sector, die mede door de toestroom van Duitse gasten een redelijk goed jaar achter de rug heeft. Gezien de koopkrachtdaling in Nederland is het wel de vraag of dit volgend jaar te behouden is, maar de buitenlandse toerist kan dit mogelijk deels compenseren. Naast de vrije tijdssector vinden de ruim vertegenwoordigde agrarische bedrijven nog groeiruimte in de kop van Noord-Holland. Iets wat de economische groei in de Noordkop duidelijk remt zijn de bezuinigingen bij de overheid, die in de regio een zwaar gewicht heeft. Den Helder is met ca. 10.000 defensie werknemers ondanks de terugloop nog altijd een marinestad, maar hier is zeker op korte termijn weinig groei te verwachten. Per saldo Regiovisie Noord-Holland Noord November 2012 2

blijft economische vooruitgang voor de Noordkop volgend jaar uit, de daling van de beroepsbevolking die zich hier het sterkst ontwikkelt, is hier mede debet aan. Centrum van Noord-Holland-Noord ziet consument steeds vaker op internet winkelen De regio Alkmaar –Heerhugowaard heeft als NoordHollands handels- en ‘winkelcentrum’ last van de terughoudende consument en de opkomst van E-commerce. Zo zijn de snelste groeiers van online verkoop speelgoed en huishoudelijke artikelen. Tegelijkertijd blijft de totale omzet in de detailhandel ook volgend jaar krimpen (-2%). Dit betekent dat het een stuk rustiger is in de winkelgebieden. Wel heeft de regio met een grote zorgsector een relatief sterke basis, die het negatieve effect van de crisis tot dusver heeft beperkt (al zijn er bij de bedrijfsverplaatsing van (zorg) verzekeraar Univé Alkmaar de afgelopen jaren wel veel banen verloren gegaan). Net als in West-Friesland draagt de zorgsector flink bij aan de regionale economische basis, al lijkt de groei (wat betreft het aantal behandelingen) door efficiëntiemaatregelen en bezuinigingen wel te worden gematigd. Desalniettemin bedraagt de verwachte groei hier volgend jaar nog 3%.

Figuur 2 Aandeel van sectoren* in de economie van Noord-Holland



100% 90% 80%

4%

4%

10%

9%

12%

10%

27%

35%

15% 3%

30% 20%

7% 2% 5% 8%

9% 2% 5%

5%

11%

10%

19%

0%

2%

Nederland

5% 7%

23%

40%

5% 2% 7%

11%

50% 40%

8%

11%

70% 60%

Tabel 2 Ramingen volumegroei per sector

6% 6%

4%

19%

11% 1%

3%

NoordHolland

■ Landbouw ■ Industrie, energie en delfstoffen ■ Bouw ■ Groothandel ■ Detailhandel ■ Horeca

2% 3%

2011

2012F

2013F

Overig Agrarische sector -0,6% Industrie 2,5% Bouw Zorg 3,9% Groothandel 2,6% Detailhandel -1,0% Overheid* Horeca 1,4% Transport & logistiek 2,0% Zakelijke dienstverlening Zakelijke dienstverlening -0,3% Overheid -3,4% Transport & logistiek, communicatie Zorg 3,4%

1,1% -1,3% -5,7% 0,0% -1,3% -0,3% -0,7% -0,7% -0,5% 3,8%

0,7% 0,5% -1,0% 1,0% 0,7% -1,0% 0,6% 0,5% -0,4% 3,0%

-0,6%

0,2%

12%

Horeca Totaal Nederland

2% 8% 1%

Detailhandel Bron: ING Economisch Bureau, 15/11/2012

NoordGrootHolland-Noord** Amsterdam

■ Transport & logistiek, communicatie ■ Zakelijke dienstverlening ■ Overheid* ■ Zorg ■ Overig

* Overheid inclusief onderwijs ** Noord-Holland Noord: Kop van Noord-Holland, Alkmaar en omgeving, IJmond en Zaanstad. Bron: CBS, ING Economisch Bureau

IJmond wacht op aantrekkende investeringen De regio IJmond is economisch in belangrijke mate gebouwd ‘rond’ Tata Steel en toeleveranciers. Met de economische crisis heeft de (basis)metaalindustrie met de dalende Europese afzet van kapitaalgoederen als auto’s en machines een moeilijke tijd achter de rug. Volgend jaar zal het productievolume in deze sector naar verwachting constant blijven, wat richtinggevend is voor de regio. Het wachten is hier vooral op een aantrekkende export. Zaanstreek herpakt zich In de Zaanstreek is de voedingsmiddelenindustrie met bedrijven als ADM Cacao, Lassie, Duyvis, Loders Croklaan en Verkade van oudsher invloedrijk. Deze sector is in vergelijking met andere industriesectoren relatief stabiel. Dit jaar krimpt de sector nog met 1,4%, maar volgend jaar wordt er weer groei verwacht (0,5%). Algemeen gezien is het positief dat de regio zich als vestigingsplaats aan de rand van Amsterdam opnieuw lijkt uit te vinden. Het vernieuwde Zaandamse centrum is hier een symbool van. Dit zorgt Regiovisie Noord-Holland Noord November 2012 3

1,0%

Groothandel

Box 1 Bouw De bouwmalaise raakt Noord-Holland plaatselijk fors, maar er zijn ook bedrijven die het naar omstandigheden redelijk goed doen Industrie, energie en delfstoffen De bouwsector, waar de teruggang het hardst is aangeLandbouw komen, is over de hele linie genomen bovengemiddeld vertegenwoordigd in Noord-Holland. In gebieden als Waterland (Volendam-Edam) en de kop van NoordHolland is de bouw zelfs beeldbepalend. Ondanks de malaise in de bouw zijn er ook in NoordHolland bedrijven die naar verhouding redelijk goed blijven presteren. Voor algemeen herstel is ondermeer belangrijk dat de woningbouwproductie ook in NoordHolland weer op gang komt, maar hier ziet het nog niet naar uit. De realisatie lag het afgelopen jaar met 9.500 nieuwe woningen 20% onder het gemiddelde van de jaren voor 2010. Lichtpunt voor de korte termijn is dat de provincie Noord-Holland de economie wil ondersteunen en bouwinvesteringen voor een totaalbedrag van € 45 miljoen opnieuw naar voren te trekt.2 Mede gezien het doorwerkeffect – de bouw maakt vrijwel uitsluitend gebruik van regionale leveranciers – kan dit enige verlichting brengen, maar structureel is het niet.

2 Bron: GS Provincie Noord-Holland 30/10/12. Betreft totaal 20 projecten/programma’s, waaronder de renovatie van de Visserijkade Den Helder en de NAM-kade Velsen-Noord en stimuleringsregelingen voor zonnepanelen op publieke daken en binnenstedelijke bouw.

ervoor dat de regio weer aantrekkelijker wordt als woonplaats, wat zich rechtstreeks doorvertaalt in de economie. Dit is de belangrijkste reden dat hier met 0,7% iets meer groei wordt voorzien dan elders.

2. Het economisch herstel zal moeten komen uit het buitenland. Is de regio hiervoor goed gepositioneerd? Exporterende bedrijven zijn in Noord-Holland vooral te vinden in de industrie en de agrarische sector. Deze zijn ook sterker aanwezig dan landelijk gemiddeld. Gezien de matige economische situatie in omringende landen is internationalisering naar groeilanden buiten de Euronone zoals de BRIC-landen, Turkije en Indonesië nodig. Diepgewortelde handelsgeest kan helpen Er zijn in de regio verschillende voorbeelden te noemen van bedrijven die bewijzen dat er succesvolle expansie mogelijk is. Van oudsher kent Holland mede door de ligging aan zee een handelstraditie. Dit is ook nog steeds terug te vinden bij Noord-Hollandse bedrijven. De provincie kent veel middelgrote bedrijven die succesvol zijn in export, in de praktijk ook wel ‘kleine multinationals’ genoemd. Deze bedrijven zijn een exponent van die traditie en vormen een voorbeeld voor andere bedrijven, bijvoorbeeld in het MKB.

3. De koopkracht staat in Nederland aanhoudend onder druk. Wat merkt de regio hiervan? Ook in de regio is het voelbaar dat de consument terughoudend is en de hand op de knip houdt. De BTW-verhoging naar 21% per 1 oktober 2012 doet winkeliers en horecabedrijven bovendien geen goed. Ook volgend jaar zal de koopkracht nog teruglopen, waardoor de uitgaven in de detailhandel en horeca naar verwachting met een kleine 1% zullen afnemen (tabel 2). Wellicht dat de pijn in NoordHolland met het nieuwe regeerakkoord van PVDA/VVD iets wordt verzacht, aangezien het gemiddelde inkomen iets lager ligt dan landelijk, maar dit krijgt pas in 2014 enig effect. Verlichtende bijkomstigheid is dat Noord-Holland kan rekenen op een vaste toeloop van buitenlandse toeristen, die naar verhouding meer uitgeven. Wel is het heel afhankelijk van de plaats in de provincie en het type detailhandel of hiervan iets wordt gemerkt. De druk die detailhandelsbedrijven van twee kanten ondervinden, heeft flinke impact op de bedrijfsresultaten. In het algemeen vragen dalende bestedingen om creatief ondernemerschap. 4. De afgelopen jaren heeft de Nederlandse arbeidsmarkt zich positiever ontwikkeld dan verwacht, maar het tij lijkt zich snel te keren. Wat zijn hiervoor de vooruitzichten? Situatie op de arbeidsmarkt is verslechterd Noord-Holland Noord heeft traditioneel een lage werkloosRegiovisie Noord-Holland Noord November 2012 4

heid. De daling van de beroepsbevolking in Noord-Holland Noord kan echter niet voorkomen dat de werkloosheid volgend jaar verder oploopt. Naar verwachting stijgt de werkloosheid in de provincie van 6,1% naar 6,8% volgend jaar. Noord-Holland blijft daarmee het landelijke cijfer nog wel voor (6,4%;7,2%). De verslechtering komt voornamelijk doordat het aantal banen terugloopt. Naast de algemene economische malaise is dit ook te wijten aan reorganisaties bij de regionale en rijksoverheid en efficiëntiemaatregelen zoals verplaatsing van werkgelegenheid van grotere bedrijven in de zakelijke dienstverlening naar Amsterdam. Deze combinatie stelt de economische basis op de proef. Vergrijzing heeft voor het eerst een remmend effect Iets wat opvallend begint door te werken is de vergrijzing van Noord-Hollanders. Door de pensionering van ‘babyboom’-generatie zet dit de economische groeipotentie onder druk. Met uitzondering van Zaanstad daalt de potentiële beroepsbevolking (20-65 jr.) nu in heel Noord-Holland boven het Noordzeekanaal. Dit maakt het lastiger om groei te realiseren. De totale bevolking groeit nog wel, maar minder dan het landelijk gemiddelde. Tegelijkertijd ligt de participatiegraad van Noord-Hollanders met 73,1% boven het landelijk gemiddelde van 71,7%, wat inhoudt dat nu al relatief veel inwoners deelnemen aan het arbeidsproces. Verbetering match op de arbeidsmarkt cruciaal Gegeven de stijgende werkloosheid en de oprukkende vergrijzing, is een goede match op de arbeidsmarkt van groot belang. Op deze manier wordt zo immers zo productief mogelijk gebruik gemaakt van het arbeidspotentieel. De steeds schevere woon-werkbalans met Amsterdam vraagt hier ook om.3 Een van de werkgevers die nog banengroei in NoordHolland kan realiseren is de zorgsector. Hoewel hier op korte termijn ook een pas op de plaats wordt gemaakt, zullen de komende 10 jaar maar liefst 9.200 werknemers van 55 en ouder de sector verlaten.4 In het algemeen bedraagt de vervangingsvraag in Noord-Holland in deze periode 41.000. Kortom: afstemming van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt wordt daarmee in Noord-Holland Noord belangrijker dan ooit om bedrijven te binden. Het behouden van hoger opgeleiden voor de regio is hiervoor essentieel, temeer omdat het aantal hoger opgeleiden achterblijft bij het landelijk gemiddelde. Het lijkt erop dat een groter aantal thuiswonende, maar in Amsterdam studerende studenten, dit in de kaart speelt, maar versterken van het eigen HBO-onderwijs in de regio (Alkmaar) blijft hiervoor ook nodig.

3 Zie tevens het ING Regiokwartaalbericht: ’Grote verschillen in woon-werkbalans’ – augustus 2012. 4 Bron: UWV.

5. Het matige economisch vooruitzicht stelt ondernemers in de regio voor uitdagingen. Hoe staat de regio er structureel gezien voor? Naast de beschikbaarheid van kwalitatief goed en passend personeel is bereikbaarheid van groot belang voor de structurele economische ontwikkeling. Dit laatste geldt vooral voor de connectie met Amsterdam. De Tweede Coentunnel die volgend jaar wordt opengesteld is duidelijk een stap vooruit. De introductie van het hoogfrequent openbaar vervoer in de regio (ondermeer tussen Alkmaar en Heerhugowaard, Amsterdam en Waterland) draagt ook bij aan de snelle verbinding met het Zuidelijk deel van de provincie. Wat betreft het wegennetwerk is de realisatie van de Westfrisiaweg N23 tussen Heerhugowaard en Enkhuizen, die nu in voorbereiding is, een belangrijke stap voorwaarts. Tenslotte zou de aanleg van de missing Link tussen de A9 en de A8 (Zaanstad-Uitgeest/Heemskerk) de regionale ontwikkeling sterk ten goede kunnen komen. Box 2 Internationalisering, duurzaamheid en vergrijzing belangrijkste thema’s voor de toekomst Het bedrijfsleven in de regio Noord-Holland Noord wordt in de toekomst geconfronteerd met vele uitdagingen. Zo zal de economische groei de komende jaren waarschijnlijk laag blijven. Belangrijke trends als internationalisering en de inzet van internet bieden het bedrijfsleven in de regio kansen. Ook het inspelen op andere trends als duurzaamheid kan nieuwe mogelijkheden creëren. In het ING-rapport ‘Ondernemen naar 2020’ hebben wij de kansen die dit voor u biedt per sector op een rijtje gezet5. Noord-Hollandse topsectoren goede structurele ijkpunten Noord-Holland-Noord beschikt over een duidelijk economisch karakter. In het rapport ‘Kansen voor de regio NoordWest Holland’ worden de clusters health, agribusiness, maritime & offschore, energy en leisure als de 5 focusclusters gedefinieerd.6 Winst is in ieder geval al dat hiermee het profiel van de regio duidelijk op de kaart wordt gezet en wordt onderscheiden van de Metropoolregio Amsterdam, al is dit geen garantie voor groei.

5 http://www.ing.nl/zakelijk/ing-economisch-bureau/ sectoren/2012/04/20120420_Ondernemen_naar_2020.aspx 6 Na het afketsen van het Wieringerrandmeer-project heeft een commissie voor economische versterking de Noordkop dit initiatief genomen (via het rapport ‘Kansen voor de kop’). De kansrijke clusters zijn te vinden terug te vinden op de website www.openspacesopenminds.nl (Kvk Noord-West, april 2012).

Regiovisie Noord-Holland Noord November 2012 5

Hieronder worden drie van de 5 belangrijke en kansrijke clusters voor de regio besproken. Agrarisch cluster Noord-Holland heeft aanzien Noord-Holland Noord heeft zich ontwikkeld tot prominent agrarisch gebied. Sinds 2011 heeft de regio dan ook terecht de greenport status verworven, wat een stap voorwaarts is. Er gaat in de regio per jaar maar liefst € 3 tot 3,5 miljard omzet om aan bollen, groenten, pootaardappelen en fruit. De regio heeft met 12.000 hectare het grootste bollenareaal van Nederland, vijf keer zo veel als in de Duin- en Bollenstreek. Het is nog onvoldoende bekend, maar daarmee is de regio het grootste bollenproductiegebied ter wereld. Iets wat ook op de achtergrond blijft is dat van de acht grootste wereldspelers op het gebied van zaadveredeling er vijf in de regio Noord-Holland Noord zitten (‘Seedvalley’). Dit is een verborgen, die erg veel toegevoegde waarde creëert (80% van het genetisch materiaal is oorspronkelijk afkomstig van bedrijven uit Seedvalley). Voor de regionale economie is het van het grootste belang om deze sector zoveel mogelijk te faciliteren en te behouden. In tegenstelling andere gebieden zoals het Westland heeft Noord-Holland Noord nog de ruimte om te groeien in agrarische gerelateerde bedrijvigheid. Zo heeft het logistieke bedrijventerrein distriport aan de A7 bij Hoorn nog 80 ha. direct uitgeefbaar oppervlak,7 bijvoorbeeld voor (agrarische) groothandels en warehouses. Energiesector heeft potentie, maar loopt ook tegen beperkingen aan Noord-Holland leent zich met de aanwezigheid van wind en water goed voor de opwekking van energie. Onderzoekscentrum ECN is een belangrijke Noord-Hollandse waarde in het energiecluster. Het is economisch gezien dan ook positief dat er groen licht is gekomen voor een nieuwe kernreactor. Iets dat ook op lange termijn bijdraagt aan de versterking van her energiecluster en de regionale economie is de piekgasinstallatie in de Bergermeer bij Alkmaar, waarvan de bouw na uitspraak door de Raad van State dit jaar echt van start is gegaan. Met ondermeer de vestiging van het hoofdkantoor van Taqa energy en de inschakeling van bouwbedrijven levert dit veel werkgelegenheid op voor de regio. Het kabinet Rutte II heeft het ambitieuze doel gesteld om in 2020 16% duurzame energie op te wekken, nu is dit nog 14%. Hierbij is voor windenergie een wezenlijke rol weggelegd. Hoewel windenergie op land tekenend is voor NoordHolland, ligt verdere groei op dit vlak bestuurlijk moeilijk. Dit betekent dat hiervoor de blik op offshore uitbreiding op zee zal moeten worden gericht. Om aan de gestelde kabi-

7 Bron: monitor bedrijventerreinen Provincie Noord-Holland/ Plabeka.

netsdoelstelling te voldoen zullen nog 5 tot 10 windparken op de Noordzee moeten worden ontwikkeld.8 De Helderse haven is in combinatie met Vliegkamp de Kooy goed gepositioneerd om van groei op offshoregebied te profiteren, ook wat betreft de boorplatforms. Positief is dat de haven zich hier met privatisering op aanpast. Toerisme biedt ook in 2013 kansen In het kader van het programma ‘Amsterdam bezoeken Holland zien’ is de ambitie om het aandeel van de bezoekers dat ook de regio in trekt te laten groeien van 14% naar 20% in 2020. Volgend jaar valt er mogelijk voor de regio een graantje mee te pikken van het ‘jubeljaar’ dat Amsterdam met de hernieuwde openstelling van de grote musea en 400 jaar grachten voor de boeg heeft. Dit geldt zeker voor locaties als de Zaanse schans en plaatsen als Marken, Volendam en Enkhuizen. Om regionaal meer te profiteren op toeristisch gebied blijken er ook nog veel verbeteringen mogelijk. Voorbeelden zijn de herkenbaarheid van de regio en de samenwerking tussen Noord-Hollandse deelregio’s (bijvoorbeeld door het organiseren van dagtrips van de kust naar de plaatsen in het binnenland).9 Regionale samenwerking krijgt overigens al een impuls door gemeentelijke herindeling.10 Zorgtoerisme speelt in op vergrijzing en creëert lange termijn kansen Toerisme is een groeiende economische pilaar van NoordHolland en bij uitstek ook een sector die juist kan profiteren van de oprukkende vergrijzing. Dit vraagt erom zichzelf opnieuw uit te vinden en hierop in te spelen. Hierbij zijn ook combinaties met een andere Noord-Hollands kerncluster, de zorg, mogelijk. Hiermee kunnen toeristen, maar ook inwoners van bijvoorbeeld de zuidelijk gelegen Metropoolregio Amsterdam worden aangetrokken. Facilitering hiervan vanuit de overheid zou de economie de komende jaren kunnen ondersteunen. Nu al is de gemiddelde bezoeker aan de regio 50 jaar en de leeftijd zal naar verwachting stijgen. Daarnaast kan het eiland Texel mogelijk ook meer koopkrachtige gepensioneerden aantrekken voor permanente of tijdelijke bewoning.

8 Bron: FD 02/11/12, ECN. 9 Bron: Toeristische kansen van Noord-Holland – Amsterdam Leisure Consultancy. 10 Samenvoeging van de gemeenten Harenkarspel en Schagen tot Schagen (per 01/01/13) en het ontstaan van Hollands Kroon (Wieringermeer, Anna Paulowna en Niedorp). Ook Alkmaar, Graft de Rijp en Schermer gaan fuseren (tot Alkmaar). Bestuurlijke Schaalvergroting wordt voorgenomen in regeerakkoord van het kabinet Rutte II. Voor de regionale economie kan dit positief uitpakken.

Regiovisie Noord-Holland Noord November 2012 6

Nawoord Als Noord-Holland worden we uitgedaagd maar blijft ondernemerschap mogelijkheden bieden. Het is goed om vanuit kansen te redeneren en een positieve blik te blijven houden op de toekomst. Laten we elkaar niet de put in praten over de crisis. Dit is de nieuwe werkelijkheid en daar zal iedereen zijn plannen op moeten aanpassen. Als ING helpen we u daar graag bij. Wij kunnen u ondersteunen met studies over de (regionale) economie en uw branche. Daarnaast staat er team met betrokken medewerkers voor u klaar om u te adviseren. U kunt ook rechtstreeks contact met mij opnemen voor al uw vragen.

Michel van Nieuwland Districtsdirecteur Grootbedrijf Noord-Holland

Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 15 november 2012. Regiovisie Noord-Holland Noord November 2012 7

Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Rico Luman, Sr. Regio-econoom Noord-Holland 020 563 98 93 [email protected]

Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis

Michel van Nieuwland, Districtsdirecteur Grootbedrijf Noord-Holland 072 527 51 83 [email protected] Gijs de Kruijff, Directeur Instellingen Noord-West Nederland 06 50 63 30 25 [email protected] Marcel de Goeij, Regiodirecteur MKB Noord-West Nederland 06 52 00 85 11 [email protected]