V ERBINTENISSEN
..............
UIT MEERZIJDIGE EN EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN
Verbintenissen uit overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Begrip en soorten overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 De overeenkomst, bron van recht
......................................................1 ..........................................1
Vermogensrechtelijke en andere overeenkomsten
.................................................2
De overeenkomst strekt partijen tot wet
Soorten vermogensrechtelijke overeenkomsten
............................................2
Consensuele, zakelijke en plechtige overeenkomsten Eenzijdige en wederkerige overeenkomsten
..............................................2
Overeenkomsten om niet en onder bezwarende titel Vergeldende contracten en kanscontracten Contracten “intuitu personae”
Benoemde en onbenoemde contracten
..............................................3 ...............................................4
..................................................4
Toetredingscontracten en standaardbedingen
Andere indelingen
.........................................3
........................................................3
Hoofdcontracten en bijkomende contracten
Raamovereenkomsten
........................................2
.............................................4
............................................................4
...............................................................5
Algemene principes van het contractenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Wilsovereenstemming, grondslag van de overeenkomst
.................................................5
Grenzen aan de contractvrijheid gesteld Bij wet gestelde beperkingen
......................................5
........................................................6
Beperkingen ingevolge andermans vrijheden, grondrechten of belangen
............................6
Interpretatie en uitvoering van de overeenkomst naar redelijkheid en billijkheid
...............................................7
Interpretatieve functie van de goede trouw De aanvullende functie van de goede trouw
..............................................7 ...............................................8
De matigende functie van de goede trouw
Het sluiten van de overeenkomst
.....................7
........................................................8
De geldigheidsvereisten en de nietigheidsregeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 De wilsovereenstemming
..........................................................8
Handelingsbekwaamheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Voorwerp
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Oorzaak
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
De nietigheidsregeling
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
De totstandkoming van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Voorbesprekingen en onderhandelingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Aanbod, aanvaarding en vertegenwoordiging Geruisloos en progressief contracteren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
De nakoming van de overeenkomst tussen contractpartijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Algemeen overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 I
Contractbreuk
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Het herstel in rechten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Toerekenbare en niet-toerekenbare tekortkoming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Toerekenbare tekortkoming
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Niet-toerekenbare tekortkoming
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Algemene rechtsmiddelen ingeval van contractbreuk
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Uitvoering in natura Schadevergoeding
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Bijkomende rechtsmiddelen bij wederkerige overeenkomsten Ontbinding van de overeenkomst Opschortingsrechten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
De derdenwerking van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Partijen en derden, algemene en bijzondere rechtverkrijgenden De relativiteit van de overeenkomst gerelativeerd
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Derdenwerking van het bestaan van de overeenkomst Geen derden-binding door de overeenkomst
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Doorwerking ("spill-over") van de overeenkomst
Beëindiging en opschorting van de overeenkomst
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Schorsing (suspension)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Verbreking (résiliation)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Ontbinding (résolution)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Herroeping (révocation)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Nietigheid (nullité) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Verval (caducité) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Verbintenissen uit eenzijdige rechtshandelingen en natuurlijke verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . Eenzijdige rechtshandelingen
36
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
De verbindende kracht van eenzijdige rechtshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Toepasselijke rechtsregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
De betaling van natuurlijke verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
V ERBINTENISSEN
UIT DE WET
..............
Quasi-contractuele verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
Oneigenlijke of quasi-contracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Zaakwaarneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Omschrijving
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Toepassingsvoorwaarden Gevolgen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Onverschuldigde betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Principe
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Toepassingsvoorwaarden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 II
Gevolgen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Verrijking zonder oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Omschrijving
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Toepassingsvoorwaarden Gevolg
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Verbintenissen uit aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
42
Begrip en soorten aansprakelijkheid. Samenloop en coëxistentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Aansprakelijkheid uit niet-contractueel handelen Begrip
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Soorten aansprakelijkheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Samenloop van aansprakelijkheidsregimes
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Samenloop van strafrechtelijke en civielrechtelijke aansprakelijkheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Coëxistentie van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid Coëxistente vorderingen in hoofde van de aanspreker (actieve coëxistentie)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Coëxistente vorderingen ten laste van de aangesprokene (passieve coëxistentie)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Algemene principes en tendensen in het aansprakelijkheidsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Van foutaansprakelijkheid naar objectieve aansprakelijkheid en risicoaansprakelijkheid Het uitgangspunt
. . . . . . . . . . . . . . 46
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Nieuwe soorten aansprakelijkheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Schets van de nog aan de gang zijnde evolutie Evolutie in de rechtspraak Evolutie in de wetgeving
Overheidsaansprakelijkheid Jurisprudentiële evolutie
Gronden van aansprakelijkheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Onrechtmatig handelen (objectief element)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid (subjectief element)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Aansprakelijkheid voor personen, zaken en dieren waarvoor men instaat
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Aansprakelijkheid voor de daad van personen voor wie men instaat Aansprakelijkheid voor zaken en dieren die men onder zich heeft
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Begrip en kenmerken van schade
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Soorten schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Het oorzakelijk verband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Begrip en kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Het causaliteitsverbrekend effect van interveniërende factoren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Fout van het slachtoffer of van anderen en toevallige of bijzondere omstandigheden De zelfstandige juridische oorzaak als causaliteitsverbrekende factor
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 III
De vergoeding van de schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Het principe van de volledige schadeloosstelling Omvang van de schadevergoeding
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Begroting van de vergoeding
Cumul van schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
DE
..............
VERBINTENIS IN HET ALGEMEEN
Modaliteiten van de verbintenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
68
Verbintenissen onder voorwaarde en met tijdsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Verbintenissen onder voorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Begrip Soorten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Rechtsgevolgen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Verbintenissen met tijdsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Begrip en soorten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Rechtsgevolgen van de opschortende tijdsbepaling Termijnen van respijt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Verbintenissen met meerdere voorwerpen en subjecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Verbintenissen met meerdere voorwerpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 De cumulatieve verbintenis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
De alternatieve verbintenis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
De facultatieve verbintenis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Verbintenissen met meerdere subjecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Samengevoegde of deelbare verbintenissen Ondeelbare verbintenissen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Hoofdelijke of solidaire verbintenissen Verbintenissen in solidum
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Overgang van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De overdracht van schuldvordering Algemene beginselen
80
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Totstandkoming en tegenwerpelijkheid van de overdracht van schuldvordering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Principe
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
De gecedeerde schuldenaar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
De tegenwerpelijkheid aan andere derden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Gevolgen van de cessie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Verhouding tussen cedent en cessionaris
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Verhouding tussen cessionaris en overgedragen schuldenaar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Schuldoverneming en contractsoverdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Schuldoverneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Delegatie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 IV
Contractsoverdracht
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Het tenietgaan (uitdoven) van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
86
Dwanguitvoering en ingebrekestelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Dwanguitvoering
De ingebrekestelling of inmorastelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Begrip en draagwijdte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Vorm en rechtsgevolgen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
De gewone uitdovingsgrond: (vrijwillige) betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 De eenvoudige betaling
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Wie moet en wie mag betalen?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Aan wie moet en aan wie mag er betaald worden?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Het voorwerp van de betaling
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
De betaling van geldschulden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
De modaliteiten van de betaling
De betaling met subrogatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Begrip en toepassingsvoorwaarden Soorten (eigenlijke subrogatie) Gevolgen van de subrogatie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
De ongewone uitdovingsgronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Schuldvernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Toepassingsgebieden en toepassingsvoorwaarden Gevolgen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Schuldvergelijking Algemeen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Wettelijke schuldvergelijking
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Schuldvermenging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Kwijtschelding van schuld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Begrip, voorwaarden en uitwerking
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Teruggave van titel als vermoeden van kwijtschelding
Rechtsverwerking
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Bevrijdende verjaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Bewijsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
100
Het vermogensrechtelijk bewijsrecht in het algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Vrije tegenover gereglementeerde bewijsvoering
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Toepassingsgebied van de vermogensrechtelijke bewijsregeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 De vermogensrechtelijke bewijsregeling nader beschreven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
De bewijsmiddelen en hun bewijswaarde De hiërarchie tussen de bewijsmiddelen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 V
Het schriftelijk bewijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
De authentieke akte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
De onderhandse akte Andere geschriften
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Het bewijs door getuigen en vermoedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Het getuigenbewijs
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Het bewijs door vermoedens
De bekentenis en de eed De bekentenis De eed
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
De inpassing van de nieuwe technieken in het gereglementeerd bewijsstelsel Art. 1341 B.W. heeft een beperkte draagwijdte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
De basisbegrippen van ons bewijsstelsel kunnen ruim geïnterpreteerd worden Enkele voorbeelden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
VI
D EEL I V ERBINTENISSEN T ITEL 1 V ERBINTENISSEN H OOFD I B EGRIP
UIT MEERZIJDIGE EN EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN
UIT OVEREENKOMST
EN SOORTEN OVEREENKOMSTEN
Afdeling 1 De overeenkomst, bron van recht § 1. Vermogensrechtelijke en andere overeenkomsten [9] Verbintenis:
rechtsband tussen personen die ontstaat uit een rechtshandeling
Overeenkomst:
meerzijdige rechtshandeling waardoor twee partijen juridische verbintenissen aangaan; een overeenkomst is dus bron van verbintenissen
Er zijn verschillende soorten overeenkomsten:
Internationale overeenkomst:
afspraken tussen soevereine, internationaalrechtelijk rechtspersonen
Publiekrechtelijke overeenkomst:
afspraken tussen [interne] overheden
Vermogensrechtelijke overeenkomst:
= contract = overeenkomst die de vestiging, wijziging, vernietiging of overdracht van zakelijke of persoonlijke rechten op het oog heeft
Overeenkomsten met de overheid
Gewone overeenkomsten met de overheid Hierbij treedt de overheid als een particulier op en zijn de gewone, civielrechtelijke regels van toepassing.
Administratieve overeenkomsten met de overheid Hierbij treedt de overheid vanuit een bovengeschikte positie op. Een voorbeeld zijn concessie-overeenkomsten, waarbij de overheid een orgaan ermee belast een bepaalde openbare dienst uit te oefenen op eigen risico en tegen vergoeding van de gebruikers. Hier worden de civielrechtelijke contractsregels maar aanvullend toegepast. Speciale administratiefrechtelijke regelingen zijn meestal van toepassing, omdat de overheid bijzondere voorrechten of bevoegdheden heeft en bijvoorbeeld van de overeenkomst mag afwijken.
Beleidsovereenkomsten met de overheid Hierbij legt de overheid aan een particulier bepaalde verplichtingen op met het oog op een bepaald beleid dat ze wilt voeren. In ruil daarvoor doet de overheid bepaalde toezeggingen. Dikwijls zijn ze zuiver politieke akkoorden, en dus niet juridisch bindend. Uiteraard mogen ze niet in strijd zijn met de algemene rechtsbeginselen of met dwingend recht.
Familierechtelijke overeenkomst, bewijsrechtelijke overeenkomst, …
§ 2. De overeenkomst strekt partijen tot wet [13] Door de wilsovereenstemming strekken aangegane overeenkomsten de contractpartijen tot wet. De bindende kracht is echter niet altijd gewild en de bedoeling om zich te binden wordt trouwens ook niet (!) vermoed. Net zoals je de vrijheid hebt om te contracteren, heb je ook de vrijheid om niet te contracteren. 1
Een gentlemen’s agreement is zo’n louter morele verbintenis. Voorbeelden zijn letters of confort1 (patronagebrieven) en letters of intent (intentieverklaringen), al kunnen beide soorten tòch verbintenissen bevatten door hun bewoordingen. Er zijn minstens twee contractpartijen, maar er kunnen er ook meer zijn. Bovendien kunnen andere personen later tot de overeenkomst toetreden. Soms kan het nuttig zijn om een meerpartijenovereenkomst te sluiten als er anders verschillende, nauw-verwante contracten naast elkaar zouden gesloten worden2.
Afdeling 2 Soorten vermogensrechtelijke overeenkomsten § 1. Consensuele, zakelijke en plechtige overeenkomsten [15]
Consensuele contracten Dit zijn contracten die tot stand komen door loutere toestemming van de partijen. Dit consensualisme is de algemene regel in het Belgische recht (eigendom gaat bijvoorbeeld solo consensu over).
Zakelijke contracten Deze komen pas geldig tot stand wanneer de zaak of [een gedeelte van] de prijs wordt overhandigd. Voorbeelden zijn pand en bewaargeving.
Plechtige contracten Deze komen geldig tot stand wanneer bepaalde, voorgeschreven vormvereisten werden nageleefd. Voorbeelden zijn schenking en hypotheekstelling3.
Niettemin zijn niet alle vormvereisten nodig om een overeenkomstig geldig te maken. Sommige vormvereisten moeten worden nageleefd om de overeenkomst tegenwerpelijk te maken of om de overeenkomst te bewijzen (“ad probationem”)4.
§ 2. Eenzijdige en wederkerige overeenkomsten [17] Een overeenkomst is altijd een meerzijdige rechtshandeling5. Een overeenkomst op zich kan echter eenzijdig of wederkerig zijn.
Een overeenkomst is wederkerig (synallagmatisch) wanneer contractanten zich over en weer verbinden, zodat aan beide zijden verbintenissen ontstaan en beiden tegelijk schuldeiser én schuldenaar zijn.
Een overeenkomst is onvolmaakt wederkerig wanneer ze bij het ontstaan eenzijdig was, maar wederkerig wordt doordat in de loop van haar bestaan een verbintenis ten laste van de andere partij ontstaat6.
Een overeenkomst is eenzijdig wanneer maar in hoofde van één partij verbintenissen ontstaan.
Het onderscheid is van belang:
1
2 3 4
5 6
Bijvoorbeeld een moedermaatschappij die zich als een soort borg opstelt voor een dochtermaatschappij. Toch is het geen échte borg, want die zou bijvoorbeeld in de boekhouding moeten worden meegerekend. Bijvoorbeeld het contract afgesloten met de garagist voor de koop van een auto en het financieringscontract ervan met de bank. Art. 76 Hyphotheekwet: “De hypotheek kan slechts worden toegestaan bij een authentieke akte of bij een in rechte of voor notaris erkende onderhandse ak te.” Een voorbeeld is de verkoop van een onroerend goed: je hebt al een geldige verkoop door loutere mondelinge overeenstemming; voor het bewijs is echter een geschrift vereist (als de waarde > 15.000 BEF) en voor tegenstelbaarheid moet een authentieke akte worden opgemaakt. Een eenzijdige rechtshandeling is bijvoorbeeld een testament of een aanbod. Bijvoorbeeld lastgeving. In principe is alleen de lasthebber drager van een verbintenis. Als hij echter onverwachte uitgaven moet doen, wordt de lastgever verbonden om die kosten te vergoeden. Aldus wordt de overeenkomst onvolmaakt wederkerig.
2
In een wederkerige overeenkomst mogen beide partijen de stilzwijgende ontbindende voorwaarde en de exceptio non adimpleti contractus inroepen.
De oorzaak is anders. Bij een wederkerige overeenkomst ligt de oorzaak van de verbintenis van de ene partij in de verbintenis van de andere partij. Als die laatste verbintenis geen voorwerp meer heeft, wordt de overeenkomst nietig wegens geen oorzaak.
De bewijsregeling is anders.
De risico-regeling wegens overmacht is ook anders: bij eenzijdige overeenkomsten draagt de schuldeiser het risico; bij wederkerige overeenkomsten is de schuldenaar ook bevrijd, maar moet de schuldeiser evenmin presteren, zodat het uiteindelijke risico bij de schuldenaar ligt…
§ 3. Overeenkomsten om niet en onder bezwarende titel [18]
De overeenkomst onder bezwarende titel levert voor beide partijen een geldelijk voordeel op.
De overeenkomst om niet levert voor één van de partijen géén geldelijk voordeel op. De oorzaak van zo’n overeenkomst is de animus donandi: de bedoeling om iemand te bevoordelen.
Het onderscheid is ondermeer van belang voor de pauliaanse vordering.
§ 4. Vergeldende contracten en kanscontracten 7 [19]
Bij vergeldende overeenkomsten worden de prestaties van beide partijen als gelijkwaardig beschouwd.
Bij aleatoire overeenkomsten is de omvang van één van de prestaties onzeker.
Het onderscheid is van belang inzake benadeling: een kanscontract kan bijna niet vernietigd worden wegens benadeling.
§ 5. Contracten “intuitu personae” [20] Een contract is intuitu personae wanneer het wordt aangegaan omwille van de persoon of de persoonlijke kwaliteiten van de tegenpartij.
Aan dit soort contract komt een einde bij het overlijden van de persoon.
Ze gaan dus niet over op de erfgenamen en kunnen niet door een derde worden volbracht.
Bij vergissing omtrent de persoon, kan de verbintenis wegens substantiële dwaling worden vernietigd.
§ 6. Hoofdcontracten en bijkomende contracten [20] Een bijkomend contract hangt af van het voortbestaan en de nakoming van het hoofdcontract (“accessorium sequitur principale”). Voorbeelden van bijkomende contracten zijn de pand- en hypotheekovereenkomst.
§ 7. Benoemde en onbenoemde contracten [21]
7
Benoemde contracten hebben een regeling in het B.W. of in andere wetgeving gekregen.
Merk op dat beide contracten echter onder bezwarende titel zijn.
3
Er is een onbenoemd contract als de partijen sterk hebben afgeweken van een benoemd contract. Op dit soort contract zijn van toepassing de algemene contractsregels, de eigen stipuleringen én de regels die naar analogie voor gelijkaardige benoemde contracten gelden.
Een gemengd contract bevat elementen van verschillende benoemde contracten.
Als hierdoor een nieuw soort contract tot stand komt, zijn de regels van de onbenoemde contracten van toepassing.
Zijn de componenten echter nog duidelijk te onderscheiden, dan past men op elke component de specifieke wettelijke regeling toe (combinatietheorie).
Als een component slechts bijkomstig is, dan wordt op het hele contract de specifieke regeling van de hoofdcomponent toegepast (absorptieleer).
§ 8. Toetredingscontracten en standaardbedingen [22] Bij een toetredingscontract heeft de ene (zwakke) partij niets te zeggen over de inhoud van het contract: die wordt volledig bepaald door de andere (sterke) partij. De enige vrijheid die de zwakke partij dan nog heeft, is om al dan niet te contracteren8. In zo’n troetredingscontract komen dikwijls standaardbedingen voor: voorgedrukte clausules die hetzelfde zijn in al de gelijkaardige overeenkomsten die de sterke partij sluit. Toetredingscontracten worden in principe behandeld als gewone contracten. Men zal echter proberen de zwakke partij te helpen:
door bijzondere wetsbepalingen
door verenigingen of groeperingen (zelfs de overheid of Europa), die voorafgaandelijk afspraken maken
§ 9. Raamovereenkomsten [23] Een raamovereenkomst is een overeenkomst waarbij de contractpartijen het algemene kader vaststellen waarbinnen zij latere overeenkomsten zullen sluiten9. Merk op dat de meerpartijenovereenkomst ook een raamovereenkomst kan genoemd worden: dikwijls wordt daarin bepaald hoe de deelcontracten zullen worden gesloten en nagekomen.
8 9
En als het om levensnoodzakelijke dingen gaat, valt zelfs die vrijheid eigenlijk weg… Bijvoorbeeld de alleenverkoopovereenkomst, gesloten tussen importeur en fabrikant, waardoor de importeur het alleenrecht krijgt om binnen een bepaald gebied producten te verkopen. In het raamcontract worden de latere individuele koop-verkoop overeenkomsten voorbereid.
4
§ 10. Andere indelingen [24]
Kortdurige en langdurige contracten
Contracten die ineens worden uitgevoerd en contracten die in opeenvolgende stadia worden uitgevoerd.
H OOFD II A LGEMENE
PRINCIPES VAN HET CONTRACTENRECHT
De vrije wil wordt traditioneel beschouwd als de grondslag van het contractenrecht. De suprematie van de vrije wil is een gevolg van de klemtoon die de maatschappij legt op de individuele vrijheid10. Hoewel de contractsvrijheid niet uitdrukkelijk in een grondwet of een verdrag staat ingeschreven, is zij één van de fundamentele vrijheden, is zij van openbare orde en is zij in feite de juridische verwoording van het recht op zelfontplooiing. Toch is de contractsvrijheid 11 dikwijls maar een fictie12.
Afdeling 1 Wilsovereenstemming, grondslag van de overeenkomst [26] De wil op zich is niet alléén verantwoordelijk voor het contract tussen partijen:
Het is niet de interne wil, maar de wilsovereenstemming die bron van recht is.
Vaak gaat de wil of de wilsovereenstemming alleen over de hoofdzaken van het contract. De details worden vaak niet door de wil of de wilsovereenstemming geregeld.
De wet stelt ook grenzen aan de de contractsvrijheid en niet alles wat de wil verlangt maakt deel uit van het contract.
Het is dus de wilsovereenstemming die de verantwoording en de grondslag is van het contract, al zal het contract ook door andere factoren worden aangevuld en vervolledigd. Het feit dat de werkelijke wil en de verklaarde wil soms afwijken, doet geen afbreuk aan het feit dat de wilsovereenstemming de grondslag is van de overeenkomst. Meestal is er immers wél overeenstemming over de hoofdzaken. Is zelfs die er niet, dan kun je uitzonderlijk stellen dat de overeenkomst steunt op het vertrouwensbeginsel13.
Afdeling 2 Grenzen aan de contractvrijheid gesteld [29] Er zijn drie categorieën van rechten in subjectieve zin14:
Subjectieve rechten: dit zijn zakelijke rechten en vorderingsrechten
Bevoegdheden: zij geven de macht om in de rechtssfeer van een andere in te grijpen (het bewind!)
Fundamentele vrijheden: de mogelijkheid om naar eigen inzicht te handelen, zonder externe dwang
De fundamentele vrijheden zijn aan minder beperkingen onderworpen dan de subjectieve rechten en de bevoegdheden, die immers vatbaar zijn voor respectievelijk rechtsmisbruik en bevoegdheidsafwending.
10 11 12
13 14
Behalve de contractvrijheid, is ook de individuele verantwoordelijkheid (bij onrechtmatige daad) een gevolg van de klemtoon op de persoonlijke vrijheid. En de bewegingsvrijheid is trouwens ook een fictie, want ook beperkt door overheidsinterventies en beperktheid van middelen. Denk maar aan standaardbedingen. Het is wel zo dat de machtige bedrijven die bedingen niet altijd helemaal zelf mogen bepalen. I n een gemengde economie bepaalt de overheid mee de inhoud, waardoor er regels van dwingend recht of van openbare orde komen en waardoor het evenwicht weer min of meer hersteld wordt. Vertrouwensbeginsel: het vertrouwen dat je als tegenpartij mag hebben in de wilsverklaring van de andere partij. Opgelet: een “recht in subjectieve zin” ≠ een subjectief recht. Een “recht in subjectieve zin” is een recht dat aan iemand toekomt.
5
Toch zijn ook de fundamentele vrijheden begrensd, namelijk door de wet of omdat andere over gelijkwaardige rechten beschikken. De contractvrijheid is dus begrensd omdat zij een fundamenteel recht is.
§ 1. Bij wet gestelde beperkingen [30]
Overeenkomsten mogen geen afbreuk doen aan de openbare orde15 en de goede zeden (Art. 6 B.W.)
Overeenkomsten mogen ook niet afwijken van dwingend recht16 17.
Als het voorwerp of de oorzaak van de overeenkomst in strijd is met de openbare orde of het dwingend recht, dan is de overeenkomst nietig.
§ 2. Beperkingen ingevolge andermans vrijheden, grondrechten of belangen [32]
Ongelijke positie van contractpartijen
Deze positie is meestal te wijten aan een monopolie- of machtspositie. Wanneer het gaat om noodzakelijke goederen of diensten, is de sterkere partij (door de wet of door het beginsel van algemeen handelen) verplicht al de afnemers gelijk te behandelen. Hij moet al een gegronde reden hebben om hier van af te wijken. Gelijke behandeling ligt trouwens opgesloten in de uitoefeningsvoorwaarden van openbare diensten.
De ongelijke positie kan ook tot stand komen door misbruik van omstandigheden (misbruik van iemands behoeften, hartstochten, onwetendheid, … volgens Art. 1907ter)18.
De contractsvrijheid komt in conflict met de fundamentele rechten en vrijheden van de tegenpartij
Wanneer de inbreuk op andermans grondrecht uit zuiver financieel oogpunt gebeurt, riskeert de overeenkomst een ongeoorloofde oorzaak of voorwerp te hebben, en aldus ongeldig of herroepelijk te zijn.
Het is natuurlijk anders als de inbreuk op andermans grondrechten gebeurt in het voordeel van de andere, bijvoorbeeld bij een chirurgische ingreep. Zolang de ingreep medisch verantwoord is en de patiënt zijn toestemming geeft, is de overeenkomst geoorloofd. De overeenkomst is echter altijd herroepbaar door de patiënt.
De zaken liggen nog anders als men naast de contractsvrijheid ook een eigen grondrecht inroept om een inbreuk te maken op andermans grondrechten. Behalve als bijzondere wetten deze inbreuken verbieden, past men het evenredigheidsbeginsel toe. De inbreuk is dan gerechtvaardigd als
15 16
17 18
ze nodig is om het eigen grondrecht te realiseren
dit grondrecht niet op een andere, niet-inbreuk-makende manier kan gerealiseerd worden
wanneer de inbreuk niet onevenredig is met het eigen voordeel
Openbare orde: de juridische grondslagen van de politieke, economische, sociale, .. orde, inclusief goede zeden en menselijke waardigheid . Dwingend recht: recht dat bepaalde categorieën van zwakkeren (huurders, consumenten, werknemers, …) wilt beschermen . Alleen de “zwakkeren” mogen afwijken van de regels; op voorhand mogen zij echter niét afzien van de bescherming die het dwingend recht hen biedt. Dat contractvrijheid alleen toekomt aan wie niet handelingsonbekwaam is verklaard, is eigenlijk zo’n regel van dwingend recht. Als dit misbruik van omstandigheden leidt tot onevenredige contractprestaties, kan men de leer van de gekwalificeerde benadeling toepassen.
6
Afdeling 3 Interpretatie en uitvoering van de overeenkomst naar redelijkheid en billijkheid [36] “Goede trouw” wordt gebruikt bij de interpretatie en de uitvoering van de overeenkomst:
Goede trouw is nodig om vast te stellen wat overeenkomst nu precies inhoudt. Partijen zijn bijvoorbeeld tot meer gebonden dan wat hun wilsovereenstemming bepaalde (werkelijke en de verklaarde wil verschillen, men bespreekt alleen de hoofdzaken, …) Dit is de aanvullende en interpretatieve functie van de goede trouw.
Eenmaal vaststaat wat de overeenkomst inhoudt, moet ze ook ter goeder trouw worden uitgevoerd. Dit is de matigende functie van de goede trouw.
De goede trouw moet hier in objectieve zin verstaan worden (= redelijkheid en billijkheid)19.
§ 1. Interpretatieve functie van de goede trouw [38] De interpretatieve functie van de goede trouw is het opsporen van de bedoeling van de partijen zoals die kan worden afgeleid uit de verklaringen en lettend op de omstandigheden. Met andere woorden: wat bedoeld was, kan opgespoord worden door de gebruikte woorden niet al te letterlijk te interpreteren, maar naar redelijkheid en billijkheid te verstaan20. Dit wil echter niet zeggen dat de werkelijke wil in beginsel voorrang krijgt op de uitgedrukte wil! Elk beding moet worden opgevat in de zin die uit de hele contract voortvloeit (art. 1158 e.v.).
Is een beding dubbelzinnig, dan moet de rechter de interpretatie kiezen
die bij de inhoud van het hele contract past
die ter plaatse gebruikelijk is
die een rechtsgevolg kan hebben, al is dit niet altijd pure noodzaak
Is er dan nog twijfel, dan moet hij interpreteren ten nadele van hem die bedongen heeft (meestal diegene die het beding of het contract heeft opgesteld), en ten voordele van hem die zich verbonden heeft. Dit is eigenlijk maar een toepassing van billijkheid.
§ 2. De aanvullende functie van de goede trouw [42] De aanvullende functie maakt normen die de [eventueel geïnterpreteerde] contractsregels van de partijen aanvullen. Wanneer de verplichtingen uit de aanvullende functie niet worden nageleefd, geeft dit niet automatisch aanleiding tot schadevergoeding wegens wanprestatie. Soms gaat het immers over een last, waarvan de niet-nakoming niet onrechtmatig is, maar met rechtsverwerking wordt gesanctioneerd.
Partijen kunnen bijvoorbeeld de verplichting hebben om informatie, voorlichting of professionele bijstand te geven21.
Partijen mogen geen handelingen verrichten die de verbintenis van de tegenpartij moeilijker maakt of die het verwachte voordeel van de tegenpartij verminderen.
19 20
21
Goede trouw in subjectieve zin is eerlijk zijn, niets slechts op het oog hebben, geen dingen verzwijgen, … Anderen gaan nog verder en stellen dat de interpretatieve functie niet alleen de bedoeling van de partijen moet bepalen, maar ook de hele rechtsverhouding tussen de partijen. Probleem daarbij is dat de wilsovereenstemming genegeerd wordt en dat de rechten en plichten tussen de partijen afhankelijk worden van de wil van de uitlegger… Zo breed gezien, bevat de interpretatieve functie ook de aanvullende en matigende functie. Verzekeraars moeten de verzekerde bijvoorbeeld op de hoogte brengen van het nut een hoger beroep in te stellen, ook al staat dit niet uitdrukkelijk in de overeenkomst.
7
Partijen moeten de schade beperken waarvoor de tegenpartij moet instaan; zij moeten ook eerlijk helpen bij de bewijsvoering.
Partijen moeten eventueel ook bijkomende contractuele regelingen maken om de hoofdovereenkomst goed te doen aflopen.
§ 3. De matigende functie van de goede trouw [44] Door de matigende functie is het een contractspartij verboden misbruik te maken van de rechten die zij door de overeenkomst krijgt. De matigende functie (en haar criteria) vertonen veel gelijkenis met de theorie van het rechtsmisbruik. Ook hier zijn de criteria:
je mag je recht niet gebruiken met geen ander doel dan om de andere partij te benadelen
je mag je recht niet gebruiken als je het behaalde voordeel ook op een manier kunt behalen die niet schadelijk is voor de tegenpartij
je mag je recht niet gebruiken als het behaalde voordeel onevenredig is met het nadeel van de tegenpartij
De partijen moeten tegenover elkaar dus een minimum van goede trouw in acht nemen. Als ze dat niet doen, dan mag de rechter de uitoefening van de rechten matigen, ze namelijk binnen de perken van de normale uitoefening brengen22 (eventueel met schadevergoeding). Merk op dat het geviseerde recht nog steeds blijft bestaan (daarom is het ook niet zo’n goed idee om van derogerende functie te spreken).
H OOFD III H ET
SLUITEN VAN DE OVEREENKOMST
Afdeling 1 De geldigheidsvereisten en de nietigheidsregeling Er zijn vier criteria waaraan een overeenkomst moet voldoen en die in §1 tot §4 worden behandeld:
wilsovereenstemming
handelingsbekwaamheid
voorwerp
oorzaak
§ 1. De wilsovereenstemming [48] De wilsovereenstemming (niet de wil) is de eerste geldigheidsvereiste voor het sluiten van een overeenkomst23. De wil van elk van de partijen moet:
22
23
volwaardig zijn
rechtsgevolgen beogen
tegen de andere partij worden uitgedrukt
vrij zijn van gebreken
Zo kan men zelfs het recht om de ontbinding van de overeenkomst in te roepen matigen, of het recht om de exceptie van nietigheid in te roepen, of het recht om de uitvoering van de overeenkomst te eisen. Uitzonderlijk wordt men verplicht om te contracteren. “Eigenlijke contractsdwang” is bijvoorbeeld een dwanglicentie bij octrooien of een onteigening. Er bestaat ook een “oneigenlijke contractsdwang”, bijvoorbeeld het verplicht nemen van een autoverzekering. Deze contractsdwang is oneigenlijk omdat men nog vrij is om te kiezen met wie men (verplicht) contracteert. Bij een dwanglicentie of een onteigening is men zelfs daar niet vrij in.
8
A. Een volwaardige, tegen de tegenpartij, uitgedrukte wil [49]
Handelingsonbekwamen kunnen geen geldige overeenkomst sluiten.
Handelingsbekwamen die zich onder invloed of in een emotionele toestand bevinden, zijn niet in staat een volwaardige wil te uiten. Zolang de persoon in kwestie de overeenkomst niet bevestigt (wanneer hij terug normaal is), is de overeenkomst vernietigbaar op zijn verzoek. Als de persoon in kwestie zelf schuld heeft aan zijn toestand of als de tegenpartij écht niet op de hoogte kon zijn van zijn toestand, vervalt deze relatieve nietigheid en moet de overeenkomst toch nagekomen worden.
B. De wil moet de totstandkoming van rechtsgevolgen beogen [50] Met andere woorden: beide partijen moeten een juridisch bindende afspraak willen sluiten. Dit betekent niet dat ze het over alle details eens moeten zijn: dwingende wetsbepalingen, gewoonterechtelijke gebruiken en de aanvullende werking van de goede trouw kunnen de details invullen24. C. De wil moet ten aanzien van de tegenpartij tot uitdrukking worden gebracht [52]
Als de partijen hun wil dus aan een derde (maar niet aan elkaar) meedelen, komt er géén overeenkomst tot stand25.
“Tot uitdrukking brengen” kan ook stilzwijgend, bijvoorbeeld als een partij aan de uitvoering begint.26
Als de (tot elkaar) verklaarde wil afwijkt van de werkelijke wil, komt er alleen een overeenkomst tot stand als de tegenpartij er redelijkerwijs mag op vertrouwen dat de verklaarde wil ook de werkelijke wil is. Hier wordt dus de vertrouwensleer gebruikt, en niet de wilsleer of de verklaringsleer27.
D. Er mogen geen wilsgebreken zijn [54]
Merk op dat de werkelijke en verklaarde wil hier wel degelijk samenvallen. Alleen is het zo dat die wil gevormd werd door een verkeerde voorstelling van de feiten.
Dwaling, geweld en bedrog zijn de eigenlijke wilsgebreken. Benadeling is een oneigenlijk wilsgebrek omdat door benadeling geen gebrekkige wil ontstaat. Benadeling kan er hoogstens op wijzen dat er een wilsgebrek (zoals bedrog) aanwezig is.
De eigenlijke wilsgebreken geven aanleiding tot relatieve nietigheid. De partij met het wilsgebrek kan de overeenkomst bevestigen, de vernietiging ervan vragen en / of schadevergoeding aanvragen28 29
24
25
26 27
28
29
(als de tegenpartij in de fout is gegaan).
Standaardbedingen en algemene voorwaarden zijn wel degelijk verbindend zolang de zwakke partij normaal gezien kennis kon hebben van de bedingen en ze in een voor haar begrijpelijke taal zijn opgesteld. Ze zijn zeker verbindend als de zwakke partij de bedingen bewust negeerde. Voor de partij die de bedingen heeft opgesteld, zijn ze altijd verbindend. Stel dat een school een contract afsluit met een klooster om een pater te laten lesgeven. De pater heeft natuurlijk een (kerkrechtelijk) contract van getrouwheid met het klooster. Als de school geen contract met de pater zelf afsluit, is er geen sprake van een geldig contract. Als je bijvoorbeeld op de tram stapt, maak je impliciet duidelijk dat je een contract wilt maken; - Als ik een boek bestel, maar de verkeerde titel opgeef, zou ik volgens de wilsleer immers niet verplicht zijn om het boek te betalen. - Als ik een Jaguar per ongeluk voor 500 BEF aanprijs, zou ik volgens de verklaringsleer verplicht worden die ook aan 500 BEF te verkopen. - De vertrouwensleer zorgt er voor dat er wel degelijk een verzekering wordt afgesloten als de klant er redelijkerwijs op kan vertrouwen dat de vertegenwoordiger (nog) voor de verzekeringsmaatschappij werkt (als de vertegenwoordiger dus stellig die indruk wekt). Dit is een toepassing van de precontractuele aansprakelijkheid (culpa in contrahendo), steunend op 1382B.W. Men mag schadevergoeding vragen bij het onrechtmatig afbreken van onderhandelingen en bij het maken van fouten bij het opstellen van (al dan niet vernietigbare) contracten. Men aanvaardt nu zelfs dat de benadeelde partij schadevergoeding kan vragen als hij door het wilsgebrek tegen meer nadelige voorwaarden heeft gecontracteerd, maar de vernietiging
9
a) Dwaling [56] Dwaling is de verkeerde voorstelling die men heeft aangaande een bestanddeel bij het sluiten van de overeenkomst.
Niet alle dwaling geeft aanleiding tot (relatieve) nietigheid. Volgens artikel 1110 B.W. is dwaling maar oorzaak van nietigheid als het de zelfstandigheid van de zaak (of de persoon, bij intuitu personae contracten) betreft. Hiermee wordt elk element bedoeld dat voor de partij doorslaggevend was om de overeenkomst aan te gaan30. Komen a fortiori in aanmerking31:
Dwaling over de aard van de overeenkomst (error in negotio) Bijvoorbeeld huur in plaats van verkoop.
Dwaling over het voorwerp zelf en niet een element ervan (error in corpore) Bijvoorbeeld huis met nr. 42 in plaats van nr. 24 verkopen.
Dwaling over de oorzaak van de overeenkomst (error in causa) Bijvoorbeeld verdeling van niet-bestaande onverdeeldheid.
Als de dwaling bijkomstig is (als het contract ook zonder haar zou gesloten zijn), komt ze niet in aanmerking. Voorbeelden die niet in aanmerking komen voor nietigheid zijn:
Dwaling die uitsluitend over de waarde van de zaak gaat32 33
Dwaling omtrent de persoon bij contracten die niet intuitu personae zijn
Dwaling (al is ze essentieel en doorslaggevend) waarover men is overeengekomen dat ze ten laste blijft bij een van beide partijen
De dwaling moet verschoonbaar zijn door de dwalende partij. Dit wil zeggen dat een redelijk persoon in gelijke omstandigheden ook zou hebben gedwaald.
Als de dwaling het gevolg is van een fout van de tegenpartij, is ze altijd verschoonbaar.
Een rechtsdwaling komt ook in aanmerking34, zolang ze maar verschoonbaar is.
De dwaling moet bestaan op het ogenblik van de contractsluiting. Dwaling bij de uitvoering van de overeenkomst wordt niet aangenomen.
De dwaling moet bewezen worden. Omdat dwaling een feit is, kan het bewezen worden met alle middelen van het recht.
30
31 32 33
34
niet aanvraagt (hoewel hij dat perfect kan). Bij zaken is het doorslaggevende het speciale belang dat de partij aan de zaak hecht en dat hij aan de wederpartij ook kenbaar m aakte (bv. authenticiteit); bij ontbreken daarvan wat volgens de algemene opvatting essentieel is. Bij personen heeft het doorslaggevende betrekking op de identiteit of de bijzondere eigenschappen (professionele vaardigheden, …) van de persoon. De drie voorbeelden staan gelijk met volledige afwezigheid van toestemming: wilsverhinderende dwaling. Eventueel kan er wel een schadevergoeding worden betaald wanneer de tegenpartij schuld heeft aan de vergissing omtrent de waarde. Als een schilderij plotseling van een amateur blijkt te zijn, zal er geen nietigheid zijn omwille van dwaling omtrent de waarde. Er zal wél nietigheid zijn omwille van een andere “zelfstandigheid van de zaak”, namelijk de persoon van de kunstenaar. Door het principe dat iedereen geacht wordt de wet te kennen, wordt de verschoonbaarheid van een rechtsdwaling echter niet dikwijls aanvaard.
10
b) Bedrog [60]
Men spreekt van bedrog als een partij bewust kunstgrepen aanwendt om de wederpartij te doen dwalen35.
Er is hoofdbedrog als de tegenpartij zonder het bedrog de overeenkomst niet zou aangegaan zijn. Dit wordt gesanctioneerd met relatieve nietigheid.
Er is incidenteel bedrog als de tegenpartij de overeenkomst wel zou aangegaan zijn, maar tegen minder bezwarende voorwaarden. Hiervoor kan men schadevergoeding bekomen.
Het bedrog moet uitgaan van de tegenpartij; kwade trouw wordt echter niet vermoed, maar mag met alle middelen worden bewezen. Als het bedrog uitgaat van een derde, kan men hem hoogstens aanklagen op grond van 1382 B.W. Niettemin kan men toch bedrog inroepen als het bedrog uitgaat van een vertegenwoordiger van de tegenpartij, of als de tegenpartij medeplichtig is aan het bedrog van de derde.
De dwaling die ontstaat bij de bedrogen partij, moet niet verschoonbaar zijn voor die partij36.
Misbruiken maken van iemands hoge leeftijd of geestesziekte, is een vorm van bedrog.
Verzwijgen van informatie
Als men informatie bewust verzwijgt die men wettelijk verplicht moest meedelen of die men moest meedelen op grond van zijn professionele hoedanigheid, pleegt men bedrog.
Als men informatie niet verplicht moet meedelen, maar ze toch bewust verzwijgt en ze essentieel is voor de overeenkomst, kan men schadevergoeding eisen37 op grond van 1382.
Als men belangrijke informatie (niet-bewust) vergeet mee te delen, kan dit ook aanleiding geven tot schadevergoeding op grond van 1382.
c) Geweld (of dwang) [63] Geweld (dwang) is het uitoefenen van / het dreigen met fysieke of morele dwang ten aanzien van de persoon, de eer of het vermogen van de tegenpartij. Het geweld moet natuurlijk doorslaggevend zijn.
Het gaat ook op voor familie, bloedverwanten, huisgenoten, …
Het geweld of de dreiging mag ook uitgaan van een derde of van een noodsituatie.
Het geweld moet van die aard zijn dat het op een redelijk, gelijkaardig mens indruk zou maken: het gevreesde moet aanzienlijk en dadelijk zijn38. Enkel ongeoorloofde dwang is een nietigheidsgrond39.
35 36
37 38 39
Het geweld moet worden bewezen (met alle mogelijke middelen).
Er is hier dus sprake van een materieel (kunstgrepen) en psychologisch (bewust) element. Kwade trouw wordt niet ongedaan gemaakt door een grove onvoorzichtigheid of nalatigheid van de bedrogen partij. Eventueel kan de rechter de fouten wel tegen elkaar opwegen en in plaats van de overeenkomst te vernietigen een schadevergoeding toekennen. Bijvoorbeeld bij de verkoop van een hotel verzwijgen dat er een autostrade langs zal worden aangelegd. Louter vrees voor een ouder of bloedverwant is geen nietigheidsgrond. Geoorloofde dwang bij een contract is er bijvoorbeeld als een werkgever tijdens een staking een nieuwe arbeidsovereenkomst tekent.
11
d) Benadeling [64] Er is benadeling als er een aanzienlijk onevenwicht is tussen de prestaties van beide partijen. Het is een oneigenlijk wilsgebrek en is meestal geen nietigheidsgrond, maar eerder een aanwijzing dat er een ander wilsgebrek is. Slechts voor specifieke gevallen is benadeling echter een nietigheidsgrond:
Bij verkoop van onroerende goederen, bij benadeling van meer dan 7/12e .
Bij verdelingen, bij benadeling van meer dan 1/4e.
Als men een societas leonina heeft, dwz: als één vennoot de gehele winst krijgt
Bij handelingen van minderjarigen. (Alleen in dit geval is benadeling een eigenlijk wilsgebrek.)
Omdat het B.W. maar een beperkt aantal gevallen van benadeling heeft uitgewerkt, heeft men (om de andere gevallen van benadeling te dekken) de leer van de gekwalificeerde benadeling uitgewerkt40. Als aan de drie voorwaarden tegelijk41 voldaan is, kan men gehele of gedeeltelijke vernietiging en / of schadevergoeding bekomen42:
er moet een groot onevenwicht zijn tussen de prestaties van de partijen
een partij moet misbruik hebben gemaakt van de omstandigheden om het onevenredige voordeel af te dwingen43
zonder het misbruik zou het contract niet (of tegen andere voorwaarden) zijn gesloten
§ 2. Handelingsbekwaamheid [68] Rechtsbekwaamheid
= rechten (in subjectieve zin) bezitten
Handelingsbekwaamheid
= die rechten ook zelf mogen uitoefenen
Volgens art. 1123 B.W. kan “eenieder contracten aangaan, indien hij daartoe door de wet niet onbekwaam is verklaard.”44 45
Volledig handelingsonbekwaam:
verlengd minderjarig verklaarde mentaal gehandicapten
gerechtelijk onbekwaam verklaarden (geesteszieken)
niet-ontvoogde minderjarigen (jonger dan 18 jaar)
als de minderjarige nog geen onderscheidingsvermogen heeft (de capaciteit om goed van kwaad te onderscheiden, ...), zijn al zijn handelingen sowieso ongeldig
als de minderjarige handelingen verricht die zijn voogd zonder machtiging ook had kunnen verrichten, is er maar sprake van nietigheid als er bewezen benadeling is
40
41 42
43 44 45
Waarschijnlijk steunt die leer op een verkeerd gebruik van de contractvrijheid, zodat de overeenkomst een ongeoorloofde oorzaak omdat die in strijd is met de goede zeden (namelijk misbruik van je positie). Misbruik van omstandigheden zonder een onevenwicht kan natuurlijk onder dwang of bedrog vallen. De Handelspraktijkenwet van 1991 regelt ten dele dezelfde materie (bestrijding van contractuele bedingen die een onevenwicht scheppen). Voor deze wet moeten niet alle 3 de voorwaarden vervuld zijn; men gaat ervan uit dat de consument altijd de zwakke is. Bijvoorbeeld fysieke, morele of financiële nood, monopolieposities, bovengeschikte functie, ... Je kan je zelf handelingsonbekwaam latenverklaren, of je kan jezelf het recht ontzeggen om (voor een zekere tijd) bepaalde rechtshandelingen te doen of vermogens te beheren. Rechtspersonen hebben dezelfde rechten als fysieke personen, tenzij een wet er anders over beschikt en voorzover het te verenigen valt met het type rechtspersoon. Voor de uitoefening van die rechten moet zij zich uiteraard laten vertegenwoordigen door fysieke personen.
12
als de minderjarige handelingen verricht die zelfs zijn voogd niet zonder verdere machtiging had mogen verrichten, zijn de handelingen sowieso vernietigbaar
een partij mag echter nooit de minderjarigheid van de tegenpartij inroepen als nietigheidsgrond (tenzij die partij natuurlijk zelf minderjarig en / of handelingsonbekwaam is)
Gedeeltelijk handelingsonbekwaam:
ontvoogde minderjarigen
zwakzinnigen en verkwisters
wettelijk onbekwaam (strafrechtelijk) veroordeelden
§ 3. Voorwerp Het voorwerp is het concrete rechtsgevolg dat de partijen beogen. Bij overeenkomsten is dit voorwerp de verplichting van dare, facere 46of non-facere, met de volgende beperkingen:
Het voorwerp moet bestaan (of ten minste kunnen bestaan). Onmogelijke prestaties kunnen geen voorwerp zijn.
Het voorwerp moet bepaald of bepaalbaar zijn. Algemene benamingen (bv. “een auto”) volstaan niet. Het voorwerp mag eventueel worden bepaald door een derde, door een bijkomend contract of door objectieve elementen (bv. beurskoersen). Sommige wetsbepalingen47 laten toe dat het voorwerp (bv. de prijs) door één van de partijen wordt bepaald (partijbeslissing); andere wetsbepalingen verbieden dit.
Alleen zaken die in de handel zijn, kunnen voorwerp zijn. Men kan geen civielrechtelijke overeenkomsten sluiten over zaken van het openbare domein, openbare ambten of mandaten. Persoonlijkheidsrechten kunnen in beginsel geen voorwerp zijn, uitzonderlijk echter wel als het in het belang is van de persoon zelf is (medische contracten) of van een ander (orgaantransplantaties).
Het voorwerp moet geoorloofd zijn. Dit wil zeggen dat het niet strijdig mag zijn met de openbare orde, de goede zeden of dwingend recht.
Als op één van deze beperkingen inbreuk wordt gemaakt, heeft men een ongeoorloofd voorwerp en dus een relatief nietige overeenkomst. Enkel als het voorwerp in strijd is met de openbare orde, goede zeden of dwingend recht, is er een absolute nietigheid. Als het voorwerp volledig verloren gaat, vervalt de overeenkomst (caducité).
§ 4. Oorzaak [75] Er is veel discussie geweest tussen causalisten en anticausalisten over het nut van deze oorzaaksvereiste. Uiteindelijk heeft Cassatie beslist dat iedere rechtshandeling toch een oorzaak moet hebben, tenzij in de gevallen waar de wet een oorzaak niet vereist (in casu bij abstracte verbintenissen).
46 47
Het facere kan ook het wijzigen, overdragen, beëindigen, ... van bestaande vorderingsrechten zijn. Voorbeelden: een advocaat mag zelf zijn honorarium kiezen; vennoten mogen de bepaling van het winstaandeel aan een van de medeve nnoten overlaten; ... niettemin heeft de rechter een marginale controle om onredelijke voorwaarden aan te passen.
13
A. Aanwezigheid van oorzaak [76] De oorzaak van een overeenkomst ligt in de beweegreden, in de bedoeling van de partij(en). In een wederkerige overeenkomst ligt de oorzaak van de ene partij in het voorwerp van de andere partij: de oorzaak is het voordeel dat men uit de overeenkomst meent te kunnen halen. In een overeenkomst om-niet ligt de oorzaak in de animus donandi: het begiftigingsoogmerk. Voor de Belgische rechter volstaat het dát er een oorzaak is én dat die oorzaak geoorloofd is; of de prestaties inhoudelijk in evenwicht zijn, wordt niet nagegaan. Als er een feitelijk onevenwicht is, zal dat via de leer van de gekwalificeerde benadeling of de wilsgebreken worden opgelost. Ook de Handelspraktijkenwet (1991) kan men gebruiken om een feitelijk onevenwicht tegen te gaan48. Een overeenkomst onder bezwarende titel die uitgaat van iets dat er later niet blijkt te zijn, heeft geen oorzaak. Ook een overeenkomst om-niet (bijvoorbeeld een schenking) vervalt als de doorslaggevende beweegreden verdwijnt zonder toedoen van de schenker49. Met andere woorden: een oorzaak kan door een latere gebeurtenis verdwijnen, als de hoofdzakelijke beweegreden door die latere gebeurtenis wordt aangetast. Het blijft echter een open vraag of de verdwijning van de oorzaak de hele overeenkomst doet vervallen (caducité). B. Geoorloofde oorzaak [81] Er moet dus niet alleen een oorzaak zijn, die oorzaak moet ook geoorloofd zijn, dit wil zeggen: niet in strijd zijn met de wet of de openbare orde. Een oorzaak is ongeoorloofd als één van de doorslaggevende beweegredenen in strijd is met de wet of de openbare orde, zelfs al is het voorwerp perfect geoorloofd. Bij wederkerige contracten moeten alle partijen schuld hebben aan dit ongeoorloofd karakter opdat de overeenkomst nietig is. Dit blijft echter betwist50. C. Abstracte verbintenissen [84] Een abstracte verbintenis is een verbintenis die van haar oorzaak gescheiden is. Het prototype van zo'n abstracte verbintenis is de cambiaire (wisselrechtelijke) verbintenis van een wisselbrief. De trekker geeft opdracht aan de betrokkene (acceptant51) om aan de houder de som betalen die in de wisselbrief vermeld is52. Hierbij kan geen exceptie inzake geldigheid worden ingeroepen. Een cambiaire verbintenis heeft wel degelijk een oorzaak (namelijk een koop/verkoop op grond waarvan de acceptant een prijs moet betalen), maar ze is volkomen gescheiden van die
48 49 50
51 52
De Handelspraktijkenwet lijkt de gekwalificeerde benadeling en de leer van de wilsgebreken te integreren in de oorzaaksvereiste. Hét voorbeeld is hier een schenking omwille van een huwelijk. De schenking kan ongedaan worden gemaakt bij echtscheiding. Bijvoorbeeld bij overeenkomsten in het kader van buitenechtelijke relaties. Zulke overeenkomsten zijn ongeldig als de hoofdzakelijke beweegreden is om een buitenechtelijke relatie te doen ontstaan of in stand te houden. Ze zijn echter perfect geldig als zij de maîtresse (of diens kinderen) louter willen beschermen tegen armoede, ... Een ander voorbeeld zijn overeenkomsten in het kader van gokken en weddenschappen. Overeenkomsten aangaande flipperkasten en bingospelen zijn geldig als ze louter ontspanning op het oog hebben, maar zijn ongeldig als ze mateloze speelzucht in de hand werken. Overeenkomsten aangaande casino's zijn dan weer bijzonder snel ongeldig... De betrokkene accepteert immers om de som op de vervaldag uit te betalen. De trekker is bijvoorbeeld een verkoper, de betrokkene (acceptant) is een koper en de houder is bijvoorbeeld een leverancier (schuldeiser dus) van de verkoper. Wanneer de betrokkene (de koper) dan uitbetaalt op de vervaldag, vervalt zijn eigen schuld en de schuld van de verkoper.
14
oorzaak. De som in de wisselbrief moet hij gegarandeerd uitbetalen; hierna kan hij zich bij eventuele problemen wel richten tot de verkoper... De vraag is of partijen ook zelf abstracte verbintenissen kunnen maken, los van de wettelijk bepaalde wisselbrief. In het internationale handelsverkeer komen immers andere abstracte verbintenissen voor:
documentair krediet: hierbij betaalt een bank in opdracht en voor rekening van een koper een bepaalde som aan een verkoper, als deze laatste de nodige documenten voorlegt.
bankgarantie: hierbij betaalt een bank in opdracht en voor rekening van een leverancier (of aannemer) een bepaalde som aan een cliënt die komt klagen omdat de levering niet tijdig gebeurde.
Beide vormen zijn abstracte verbintenissen omdat de bank gegarandeerd moet uitbetalen, of er nu excepties mogelijk zouden zijn of niet53. Cassatie heeft deze abstracte verbintenissen — die dus niet wettelijk geregeld zijn — aanvaard.
§ 5. De nietigheidsregeling [87] Nietigheid wist met terugwerkende kracht en voor zover mogelijk de rechtshandeling en alle gevolgen uit. A. Absolute en relatieve nietigheid [87] Absolute en relatieve nietigheid hebben een even zware sanctie (ex tunc). Het verschil ligt 'm wél in:
wat wordt gesanctioneerd? absolute nietigheid sanctioneert het totaal ontbreken van een geldigheidsvereisten54 of een schending van de openbare orde; relatieve nietigheid sanctioneert gebrekkig voldoen aan de geldigheidsvereisten en het schenden van dwingend recht
wie kan de nietigheid inroepen? bij absolute nietigheid kan elke belanghebbende, het O.M. en de rechter de nietigheid inroepen; relatieve nietigheid kan enkel worden ingeroepen door iemand die door de overtreden rechtsregel wordt beschermd55 56
wanneer kan het worden ingeroepen op een proces? absolute nietigheid kan in elke stap van een proces worden ingeroepen; relatieve nietigheid moet bij de aanvang van het proces worden ingeroepen
kan de nietigheid bevestigd worden of verjaren? absoluut nietige rechtshandelingen kunnen niet bevestigd worden en verjaren niet; relatief nietige rechtshandelingen verjaren na tien jaar en kunnen (impliciet of expliciet) worden bevestigd door diegene die erdoor beschermd wordt57
Nietigheid of vernietigbaarheid van een rechtshandeling moet bij wet zijn voorzien (pas de nullité sans texte). De nietigheid is absoluut wanneer zij overtredingen sanctioneert van wetten van openbare orde; zij is relatief wanneer zij overtredingen sanctioneert van louter dwingend recht. Het onderscheid is echter niet altijd even duidelijk, deels omdat het onderscheid niet consequent wordt gemaakt.
53 54 55 56
57
Behalve natuurlijk als er sprake is van fraude of van duidelijk ongeoorloofd karakter. Bedoeld wordt de geldigheidsvereisten van de overeenkomst: wilsbekwaamheid, wilstoestemming, voorwerp & oorzaak Een relatief nietige rechtshandeling wordt daarom ook vernietigbaar genoemd. Bij een overeenkomst om-niet wordt de belover in principe met nietigheid beschermd. Als deze overeenkomst echter nietig is (wegens strijdig met ...), mag de belover de nietigheid toch niet inroepen omwille van de regel "dat niemand zijn eigen slechtheid mag inroepen". Art. 1304 B.W.: "In alle gevallen waarin de rechtsvordering tot nietigverklaring (...) niet door een bijzondere wet of tot een kortere tijd is be perkt, duurt deze rechtsvordering tien jaren."
15
Deze inconsequentie komt bijvoorbeeld tot uiting bij de geldigheidsvereisten van de overeenkomst. Enerzijds wordt soms relatieve nietigheid gebruikt in plaats van absolute nietigheid58, anderzijds wordt aan het slachtoffer in plaats van (of zelfs bovenop) nietigheid een schadevergoeding toegekend59. B. Aard en draagwijdte van de nietigheidssanctie a) Verschil met de andere sancties [89] Nietigheid is niet hetzelfde als ontbinding, verbreking, schorsing, herroeping, schadeplichtigheid...
Nietigheid (ex tunc) is een sanctie als men de regels schendt bij het sluiten van de overeenkomst.
Ontbinding (ex tunc) en verbreking (ex nunc) zijn sancties voor het niet-nakoming.
Schorsing schort de uitvoering op.60
Herroeping wordt vooral gebruikt bij overeenkomsten om-niet
Schadeplichtigheid is een sanctie voor (buiten)contractueel onrechtmatig gedrag en is erop gericht de schade te herstellen; soms treedt het ook op bij rechtmatig gedrag dat een verhoogd gevarenrisico doet ontstaan.
b) Draagwijdte van de nietigheidssanctie [92] In principe geeft nietigheid aanleiding tot het uitwissen van alle rechtsgevolgen, met terugwerkende kracht — en soms wordt dit zelfs ook toegepast op rechtshandelingen die de nietige rechtshandeling begeleiden of voorafgaan. Toch kan de rechter de nietigheid ook matigen:
de nietigheid kan beperkt worden tot het ongeldige beding61
de nietige rechtshandeling kan geconverteerd worden in een geldige rechtshandeling
het ongeldige beding kan gematigd worden
Deze matiging kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van de toepassing van in pari causa turpitudinis cessat repetitio: "wanneer eiser en verweerder even onfatsoenlijk gehandeld hebben, is geen teruggave mogelijk". De rechter kan dit beginsel facultatief toepassen. Deze in pari causa steunt zelf op nog een ruimer rechtsbeginsel: nemo auditur propriam turpitudinem allegans: een eis voor de rechter wordt niet ontvankelijk verklaard indien de eis zou leiden tot iets wat naar algemeen rechtsgevoel onaanvaardbaar zou zijn. Dit beginsel is zeer ruim en kan door de rechter facultatief op zowat alles worden toegepast. Ook hier wordt het gedrag van de eiser vergeleken met het gedrag van de andere partijen, rekening houdend met al de belangen.
58 59
60 61
Bijvoorbeeld bij totale afwezigheid van toestemming om redenen van voorbijgaande aard, geldt er relatieve nietigheid, terwijl hier eigenlijk absolute nietigheid zou moeten gelden. Deze tendens om nietigheid wat flexibeler toe te passen is te rechtvaardigen omdat nietigheid een sanctie is die zo goed mogelijk op het concrete geval moet toegepast worden. Omdat nietigheid zo radicaal is, moet het altijd mogelijk zijn haar wat te matigen wanneer de benadeelde partij (of de toestand) erom vraagt. Consequentie is wel dat men de rechter toelaat om belangen van partijen af te wegen. Schorsing en herroeping zijn niet per sé sancties: ze kunnen ook intreden bij door de wet bepaalde omstandigheden. Dit kan wanneer de wet dit uitdrukkelijk voorziet óf als de band tussen het beding en de hele overeenkomst niet bijzonder sterk is.
16
Afdeling 2 De totstandkoming van de overeenkomst § 1. Voorbesprekingen en onderhandelingen [94] Sommige overeenkomsten worden niet ineens gesloten, maar worden voorafgegaan door voorbesprekingen. Toch is er geen juridische binding zolang er geen bindend aanbod is geformuleerd. In principe staat het partijen dus vrij om de onderhandelingen af te breken, op voorwaarde dat zij van deze vrijheid geen misbruik maken en dat ze ook geen afbreuk doen aan het vertrouwen van de tegenpartij62. Tijdens de onderhandelingsfase zijn de partijen gehouden tot een bijzondere zorgvuldigheidsplicht op grond van 1382 (precontractuele aansprakelijkheid)63. Dit houdt vooral een informatieplicht in. Dat betekent niet dat ze elkaar alle mogelijke informatie moeten geven: het volstaat informatie te geven waaraan de andere partij bijzonder belang hecht en die belangrijk is om elkaars contractspositie in te schatten. Die informatie moet bovendien — naar best vermogen — juist zijn. Is de informatie geheim en gaat de overeenkomst niet door, dan mag de andere partij er geen misbruik van maken. Voorafgaandelijke overeenkomsten en uitgewisselde informatie kunnen gebruikt worden om de uiteindelijke overeenkomst correct te interpreteren64.
§ 2. Aanbod, aanvaarding en vertegenwoordiging A. Aanbod [97] Een aanbod is een voorstel tot contracteren waarin alle essentiële elementen zitten, zodat er alleen nog bevestiging nodig is van de tegenpartij om de overeenkomst tot stand te brengen. Een aanbod is onbetwistbaar bindend sinds het Hof van Cassatie heeft erkend dat verbintenissen mogelijk zijn door eenzijdige wilsuiting. De vraag blijft echter of de persoon die het aanbod doet, wel de bedoeling had om een bindend voorstel te doen65. Dit hangt af van de feitelijke omstandigheden: zo wordt voor een winkel aangenomen dat het aanbod geldt zolang de voorraad strekt; een aanbod voor een contract intuitu personae geldt als de tegenpartij in aanmerking komt. Het aanbod bindt voor de "bedenktijd" die in het aanbod wordt genoemd, of bij gebrek daaraan, voor een redelijke termijn66. Het aanbod kan worden ingetrokken zolang het zijn "toehoorders" nog niet bereikt heeft. Heeft het aanbod zijn toehoorders al wel bereikt, dan wordt er een inbreuk gemaakt op de eenzijdige verbintenis... B. Aanvaarding [99] In ons stelsel van consensualisme is de aanvaarding aan geen vormvereiste onderworpen. De aanvaarding kan dus ook door stilzwijgen of door het nakomen van de prestatie in het aanbod67 68.
62
63
64
65 66 67 68
Wanneer men bijvoorbeeld onderhandelingen in een ver gevorderd stadium afbreekt zonder gegronde reden, is dit een schending van het vertrouwen van de wederpartij. Zijn de onderhandelingen zó ver dat er al kosten zijn gemaakt, dan moeten die natuurlijk worden vergoed. De benadeelde partij moet er echter naar streven o m de schade te beperken, bijvoorbeeld door een overeenkomst met een derde aan te gaan. Natuurlijk is er wél sprake van contractuele aansprakelijkheid als men tijdens de onderhandelingen een beperkte voor-overeenkomst sluit, bijvoorbeeld over geheimhouding of over de wijze van onderhandelen. Als de uiteindelijke overeenkomst sterk afwijkt van de documenten en afspraken van de onderhandelingsfase, neemt men wel eens een clausule op in de uiteindelijke overeenkomst, die deze documenten en afspraken afwijst. Met andere woorden: als iemand de bedoeling heeft om een bindend aanbod te doen, bindt dit aanbod ook wanneer het wordt uitgebracht. Afhankelijk van de aard van de overeenkomst, de manier waarop het aanbod wordt gedaan (fax, brief, ...) Bijvoorbeeld gedeeltelijke betaling van de koopsom. Als een persoon een wagen bestuurt waarvan hij niet de eigenaar is, wordt door Cassatie aanvaard dat hij stilzwijgend de bedinge n van het verzekeringscontract heeft aanvaard.
17
De aanvaarding moet wel tijdig (binnen de aanbodstermijn) gebeuren. De aanvaarding wordt geacht tot stand te komen op het ogenblik waarop de partij die het aanbod deed, kennis heeft genomen van de aanvaarding — of er redelijkerwijze kennis kon van nemen. De Handelspraktijkenwet voorziet dat bij sommige verkoopstechnieken (zoals verkoop op afstand), er een bezinningsperiode is waarbij de consument alsnog van de verkoop kan afzien 69. C. Vertegenwoordiging [100] Vertegenwoordiging is de toerekening van een rechtshandeling aan een ander dan de handelende persoon. Bij vertegenwoordiging komen de rechtsgevolgen van een rechtshandeling dus tot stand in hoofde van de vertegenwoordigde. Elk van de partijen kan zich laten vertegenwoordigen door een andere persoon, zodat men zowel aanbod als aanvaarding door een vertegenwoordiger kan laten gebeuren.70 De vertegenwoordiger moet door de wet71, een rechterlijke beslissing of een overeenkomst de volmacht hebben gekregen om de vertegenwoordigde te vertegenwoordigen..
Bij eigenlijke (onmiddellijke) vertegenwoordiging treedt de vertegenwoordiger op in naam en voor rekening van de vertegenwoordigde op
Bij oneigenlijke (middellijke) vertegenwoordiging treedt de vertegenwoordiger op voor rekening van, maar NIET in naam van de vertegenwoordigde op. De vertegenwoordiger verbindt dan zichzelf, maar moet de rechten uit de overeenkomst doorgeven. De vertegenwoordigde moet op zijn beurt de lasten van de overeenkomst uitvoeren72.
Bij schijnvertegenwoordiging doet iemand zich voor als andermans vertegenwoordiger, terwijl hij daartoe geen bevoegdheid heeft. Merkwaardig is dat de "vertegenwoordigde" wel degelijk verbonden is zolang de andere partij redelijkerwijs kon geloven met een échte vertegenwoordiging te maken te hebben73 en de "vertegenwoordigde" door zijn handelen de schijn hoog hield (hetgeen niet wil zeggen dat de "vertegenwoordigde" schuld moet hebben).
§ 3. Geruisloos en progressief contracteren A. Geruisloos contracteren [103] Geruisloos contracteren treedt op wanneer partijen het "vrijblijvende onderhandelingsgebied" verlaten en het "contractuele gebied" binnenglijden zonder het uitdrukkelijk te zeggen of te weten. Het is niet altijd duidelijk wanneer dit optreedt. Vaak gebeurt het al als men beperkte afspraken maakt in de onderhandelingsfase, of misschien later pas bij letters of intent of heads of agreement74.
69 70 71 72 73 74
Dit kan Het is in strijd met een algemeen rechtsbeginsel dat een vertegenwoordiger de tegenpartij is van de vertegenwoordigde. Ouders zijn door de wet vertegenwoordigers van hun kinderen. Het prototype is de commissionaris in hethandelsrecht en de naamlener in het burgerlijk recht. Dit is een toepassing van de vertrouwensleer. Heads of agreement zijn beginselakkoorden met enkele essentiële punten, die echter nog moeten worden gepreciseerd.
18
B. Progressief contracteren [104] Progressief contracteren wil zeggen dat men tijdens de contractuele fase in verschillende stappen werkt.
Raam- of rompovereenkomsten zijn overeenkomsten die andere, gelijkaardige contracten voorbereiden
Bij een optiecontract wordt aan een partij de mogelijkheid gegeven binnen een bepaalde termijn een contract al dan niet te sluiten. Dit contract is meestal al gepreciseerd in het optiecontract.75
Bij een voorkeurcontract verbindt de eerste partij zich ertoe om voorrang te geven aan een tweede partij, moest de eerste partij besluiten om te contracteren. De tweede partij krijgt dus een right of first refusal.
Bij een contractbelofte komen twee partijen76 overeen om later ooit te contracteren. Volgens Art. 1589 B.W. staat zo'n contractbelofte gelijk met verkoop.
Merk op dat het allemaal overeenkomsten zijn, en geen louter eenzijdige wilsverklaringen.
H OOFD IV D E
NAKOMING VAN DE OVEREENKOMST TUSSEN CONTRACTPARTIJEN
Afdeling 1 Algemeen overzicht § 1. Contractbreuk [107] Iemand pleegt contractbreuk wanneer hij
bij resultaatsverbintenissen niet het beloofde resultaat heeft bereikt
bij inspanningsverbintenissen niet de inspanning heeft geleverd die van een normaal persoon wordt verwacht én als hem dat kan toegerekend worden77
Zoals voor delictuele fouten, zijn bij contractuele fouten ook fout, schade en oorzakelijk verband vereist. Het verschil tussen de contractuele en de delictuele fout is echter dat het bij contractuele aansprakelijkheid om een positief belang gaat: men wil in de toestand komen moest het contract wél zijn uitgevoerd. Bij delictuele aansprakelijkheid wil men terug in de toestand komen moest het delict zich niet hebben voorgedaan.
§ 2. Het herstel in rechten [108]
Het uitgangspunt is de uitvoering in natura, die door de rechter kan worden afgedwongen op verzoek van de tegenpartij. De tegenpartij kan de rechter ook toestemming vragen om de verbintenis zelf uit te voeren (of te laten uitvoeren door een derde), maar dan op kosten van de debiteur. Bovendien kan de rechter een bijkomende schadevergoeding toekennen indien de schuldeiser hierdoor niet volledig in zijn rechten is hersteld78.
Als uitvoering in natura niet mogelijk is, kan de schuldeiser — als equivalent — een vervangende of compenserende schadevergoeding in geld vragen, zodat hij in een toestand wordt geplaatst die financieel gezien vergelijkbaar is met de toestand waarin hij zich zou bevinden als de verbintenis correct was uitgevoerd. Ook hier is dwanguitvoering én een bijkomende schadevergoeding mogelijk.
75
76 77 78
Ondernemingen geven bijvoorbeeld opties aan aandeelhouders wanneer er zich een kapitaalsverhoging voordoet. Dan kunnen die aandeelhouders de aandelen al dan niet kopen tegen de afgesproken prijs. Dit optierecht kan zelfs doorverkocht worden aan derden. Als maar één partij eenzijdig belooft te contracteren als de andere partij erom vraagt, dan is er sprake van een optiecontract. Overmacht sensu stricto = niet-menselijk handelen; overmacht sensu lato = vreemde oorzaak Bij verbintenissen die de betaling van een geldsom tot voorwerp hebben, is deze bijkomende schadevergoeding de wettelijke intrest.
19
Men kan in het contract ook een schadebeding opnemen: dan moet de rechter de bijkomende en / of vervangende schadevergoeding niet zelf begroten.
Bij wederkerige overeenkomsten kan men ook ontbinding van de overeenkomst vragen, eventueel nog met bijkomende schadevergoeding. En de partij die het slachtoffer is van niet-nakoming, kan ook de exceptio non adimpleti contractus inroepen. Daarmee verwant is het retentierecht waardoor die partij kan weigeren een zaak af te geven waar de "schuldige" tegenpartij recht op heeft.
Afdeling 2 Toerekenbare en niet-toerekenbare tekortkoming § 1. Toerekenbare tekortkoming [110] Onder niet-nakoming wordt (gehele of gedeeltelijke) niet-nakoming én laattijdige nakoming verstaan. De twee moeten onderscheiden worden omdat ze niet altijd aan dezelfde regels zijn onderworpen. De debiteur is toerekenbaar als de niet-nakoming te wijten is aan zijn schuld of de schuld van een derde voor wiet hij instaat. Men spreekt van wanprestatie of contractbreuk als de debiteur toerekenbaar is voor de niet-nakoming. A. Schuldige tekortkoming [110] Bij contractuele aansprakelijkheid, moet men een lichte fout bewijzen79. Die lichte fout moet in abstracto, dit wil zeggen aan de hand van een objectief criterium, worden beoordeeld (de bonus pater familias). Dit geeft meestal trouwens een strenger resultaat dan een concrete beoordeling waarbij men met alle omstandigheden rekening houdt. Nochtans moet dit niet al te strikt worden geïnterpreteerd, omdat sommige omstandigheden toch in aanmerking komen (bijvoorbeeld de beroepsopleiding) bij de bepaling van de bonus pater familias. B. Derden en zaken waarvoor de debiteur instaat [111] De fout van derden waarvoor de debiteur instaat, wordt gelijkgesteld met fout van de debiteur zelf80. Onder fout vallen zowel de handelingen van derden, als de zaken die door de derden worden gebruikt om de overeenkomst uit te voeren. Onder derden worden zowel aangestelden als zelfstandige uitvoeringsagenten verstaan. De debiteur kan hier niet aan ontsnappen door te bewijzen dat hij zelf geen fout heeft begaan bij het kiezen van zijn personeel, bij het geven van instructies of bij het gebruiken van een zaak. Dat zijn dus geen vreemde oorzaken voor de debiteur. De aansprakelijkheid is hier dus ruimer dan die van een aansteller in de buitencontractuele sfeer. De "vervangers" zijn verregaand immuun tegen aansprakelijkheidseisen. Persoonlijke aansprakelijkheidseisen tegen de vervangers door de benadeelde contractspartij, zijn sowieso buitencontractueel van aard omdat er tussen hen geen contract werd afgesloten. De debiteur zelf kan eventueel in regres vorderen tegen zijn "vervangers" als hij de benadeelde contractspartij heeft moeten vergoeden. Door de Wet Arbeidsovereenkomsten zal dit echter alleen mogelijk zijn als de "vervanger" een opzettelijke, een zware of een regelmatig terugkomende, niet-zware fout pleegde.
79 80
Bij buitencontractuele aansprakelijkheid moet men zelfs de lichtste fout niet bewijzen. Cassatie gaat hier uit van de idee dat iemand die zich laat vervangen, ook moet instaan voor de eventuele fouten die de vervange r pleegt.
20
C. Bewijs van tekortkoming [113] Het is aan de schuldeiser om het bewijs van fout te leveren. Bij resultaatsverbintenissen is het bewijs vrij gemakkelijk. Het volstaat immers om te bewijzen dat het resultaat door de debiteur niet bereikt werd. De debiteur kan dan eventueel een tegenbewijs leveren, door namelijk aan te tonen dat hij niet aansprakelijk was of dat de schuld aan een vreemde oorzaak is te wijten. Bij inspanningsverbintenissen is het bewijs moeilijker te leveren. Dan moet men immers bewijzen dat de debiteur (of zijn vervangers) onzorgvuldig zijn geweest, dat ze een inspanning beneden een normaal niveau hebben geleverd. Als dit lukt, dan staat het de debiteur natuurlijk vrij om het tegenbewijs van vreemde oorzaak of bevrijdingsbeding te bewijzen.81 Als het bewijs werd geleverd en er geen tegenbewijs werd aangevoerd, dan kan men uitvoering in natura of ontbinding van de overeenkomst vragen. Eist men een vervangende schadevergoeding, dan dient men de grootte van de schade nog eens te bewijzen.
§ 2. Niet-toerekenbare tekortkoming A. Vreemde oorzaak of overmacht a) Begrip en toepassingsvoorwaarden [115] Er is géén contractbreuk wanneer de debiteur door vreemde oorzaak, overmacht of toeval82 verhinderd werd om zijn verbintenis na te komen. Vreemde oorzaak omvat elke oorzaak waarop de debiteur geen vat op heeft (of behoort te hebben). Cassatie aanvaardt hier dus de leer van de ontoerekenbare onmogelijkheid en verwerpt de schuldleer83. In de leer van de ontoerekenbare onmogelijkheid ontbreekt elke vorm van schuld. Het is aan de debiteur om het bewijs van vreemde oorzaak te leveren. Een negatief bewijs volstaat hier. Dit wil zeggen: het bewijs dat het voorval zeker niet aan de fout van de debiteur (of diens vervangers) ligt. De voorwaarden voor ontoerekenbare mogelijkheid zijn:
Ontoerekenbaar: het voorval is zelfs niet aan de lichtste fout van de debiteur te wijten. Dit wil zeggen dat geen van beide contractpartijen het voorval kon voorzien bij de contractsluiting, dat de debiteur het ook niet kon vermijden, en tenslotte dat de debiteur niet al in gebreke was gesteld om zijn verbintenis na te komen.
Onmogelijke nakoming: menselijkerwijze of praktisch gezien onmogelijk. Als de nakoming door het voorval alleen maar moeilijker of duurder wordt, komt men in principe niet in aanmerking, al wordt dit de laatste jaren niet al te strikt geïnterpreteerd84.
81 82
83 84
Merk op dat bij inspanningsverbintenissen het bewijs van onzorgvuldigheid en vreemde oorzaak nogal eens door elkaar loopt. Deze drie begrippen worden meestal als synoniemen gebruikt. Nochtans verwijst overmacht strikt gezien naar voorvallen die buiten de menselijke wil liggen, terwijl onder vreemde oorzaak ook "normale" menselijke handelingen (bijvoorbeeld van de overheid, van dieven, .. ) vallen. Of: overmacht sensu stricto = niet-menselijk handelen; overmacht sensu lato = vreemde oorzaak. De schuldleer stelt dat er overmacht is als de debiteur kan bewijzen dat hij geen enkele schuld heeft. Zo wordt ook het adagium "genera non pereunt" (soortgoederen vergaan niet) niet al te strikt meer toegepast.
21
Merk op dat de regeling inzake overmacht van suppletieve aard is: partijen kunnen dit naar eigen goeddunken regelen. b) Gevolgen van overmacht Is de overmacht van tijdelijke aard, dan wordt de nakoming tijdelijk geschorst, maar moet hij hervat worden van zodra het weer mogelijk is. Is de overmacht van blijvende aard, dan is de debiteur definitief bevrijd van uitvoering in natura of van betaling van schadevergoeding.
Bij eenzijdige overeenkomsten is het daarmee gedaan; dan ligt het risico bij de schuldeiser.
Bij wederkerige overeenkomsten vervalt ook de prestatie van de tegenpartij. Dan komt het risico dus bij de schuldenaar te liggen85.
Uitzondering is koop-verkoop van species. Door ons consensualisme gaat de eigendom onmiddellijk over86; als er dan door overmacht iets gebeurt met de zaak, moet de koper (eigenaar) tóch nog betalen. Dan is het dus de eigenaar die met het risico zit87.
B. Imprevisieleer [121] Soms kunnen gewijzigde economische omstandigheden (bijvoorbeeld inflatie) de uitvoering van een verbintenis niet onmogelijk, maar wel onredelijk maken. Volgens de heersende opvatting mag de rechter de verbintenis dan toch niet aanpassen aan de nieuwe omstandigheden — dat zou immers afbreuk doen aan de wilsautonomie. Nochtans gebeurt die aanpassing wel, zij het soms impliciet:
- men interpreteert de ontoerekenbare onmogelijkheid ruim of - werkt via de matigende werking van de goede trouw.
Bij administratieve contracten (bijvoorbeeld concessie-overeenkomsten) mogen de contractvoorwaarden sowieso worden aangepast, dit bijvoorbeeld omdat de wetgever snel even tussenkomt om de continuïteit van de openbare dienst te verzekeren.
In internationale handelscontracten worden vaak hardship-clausules opgenomen waarin de imprevisieleer expliciet is opgenomen88. Dit is trouwens de beste oplossing.
C. Bevrijdings- of exoneratiebedingen a) Aansprakelijkheidsregelingen in het algemeen [123] Contractpartijen kunnen hun contractuele én buitencontractuele aansprakelijkheid zelf regelen in het contract. De meest voorkomende wijzigingen worden gedaan in de vorm van bevrijdings- of exoneratiebedingen89. Daarbij stipuleert één contractspartij niet aansprakelijk te zijn voor een bepaalde tekortkoming waarvoor zij normaal gezien wél aansprakelijk is.
85
86 87
88 89
Bijvoorbeeld een verhuur van een huis. Als zijn huis door overmacht afbrandt, kan hij zijn prestatie (rustig genot van het huis) nie meer nakomen; maar de huurder moet zijn prestatie (huur betalen) óók niet meer nakomen. Aldus zit de verhuurder zonder tegenprestatie én zonder huis, zodat het risico uiteindelijk bij hem ligt. Het doel van de overeenkomst was immers eigendomsoverdracht; dit is gebeurd, zodat de tegenprestatie toch nog moet worden vervuld. Als de verkoper echter al eerder in gebreke was gesteld vóór het tenietgaan van de zaak, draagt de verkoper het risico. Uitzondering op de uitzondering is dan weer als de verkoper — zelfs als hij al in gebreke werd gesteld — kan bewijzen dat de zaak toch sowieso zou verloren zijn gegaan; dan ligt het risico w eer bij de koper. Natuurlijk kunnen partijen in het contract ook afwijken van deze suppletieve regeling. Als de omstandigheden wijzigen, moet een onafhankelijke derde bijvoorbeeld de voorwaarden aanpassen. Daarnaast zijn er ook de bedingen die de aansprakelijkheid uitbreiden (die bijvoorbeeld overmacht voor rekening van één van de partijen brengen) of verminderen en bedingen die een
22
b) De gelding van bevrijdingsbedingen [125] Algemeen wordt aangenomen dat bevrijdingsbedingen principieel geldig zijn zolang de partijen het — al dan niet stilzwijgend — hebben aanvaard90 voordat de overeenkomst werd gesloten. Bordjes in een vestiaire die men slechts kan lezen na aankoop van een toegangskaart, voldoen hier niet aan. Bevrijdingsbedingen moeten eng worden geïnterpreteerd omdat ze afwijken van de gemeenrechtelijke aansprakelijkheidsregeling. In geval van twijfel wordt het beding geïnterpreteerd op een manier die nadelig is voor de opsteller. Een exoneratiebeding in algemene bewoordingen dekt niet de aansprakelijkheid voor zware fout of de buitencontractuele aansprakelijkheid. Er zijn echter een aantal uitzonderingen:
Men kan zich niet bevrijden van bedrog of opzettelijke fout91. Volgens een omstreden cassatie-arrest kan men zich wél bevrijden van eigen zware fout of van de zware of opzettelijke fout van aangestelden of uitvoeringsagent.
Ter bescherming van de consument kan een verkoper van goederen of diensten zich door de Handelspraktijkenwet niet bevrijden van zware fout of opzettelijke fout van zichzelf, aangestelden of uitvoeringsagenten. Hij kan zich ook niet bevrijden van aansprakelijkheid voor het uitvoeren van verbintenissen die essentieel zijn in de overeenkomst.
Men kan geen beding opnemen dat elke zin of betekenis ontneemt aan de overeenkomst. Men kan zich immers niet verbinden en tegelijk alle aansprakelijkheid voor contractbreuk ontlopen. Dit wordt zó ruim geïnterpreteerd dat ook denaturatiebedingen hieronder kunnen vallen. Zo'n beding transformeert een overeenkomst om de aansprakelijkheid te ontlopen92.
Tenslotte zijn er wetten en bepalingen die exoneratiebedingen ongeldig of nietig maken. Zo kan een producent zich nooit volledig bevrijden van productaansprakelijkheid.
Afdeling 3 Algemene rechtsmiddelen ingeval van contractbreuk § 1. Uitvoering in natura [128] De uitvoering in natura is het normale rechtsmiddel dat de schuldeiser ter beschikking staat. De schuldeiser mag dus — net zoals de schuldenaar — in principe geen vervangende schadevergoeding verkiezen boven uitvoering in natura, als die uitvoering in natura óók voldoening schenkt. Als de uitvoering in natura echter rechtsmisbruik inhoudt93, kan ze geweigerd worden ten voordele van een vervangende schadevergoeding. De uitvoering in natura kan sinds 1980 zélfs tegen de overheid worden gevorderd; sinds 1994 is zelfs een beperkte vorm van gedwongen uitvoering mogelijk (Art. 1412bis Ger.W.). Volgens de Art. 1143 en 1144 B.W. is de schuldeiser ook gemachtigd om de uitvoering in natura zelf te verrichten, of te laten verrichten door een derde, maar dan op kosten van de debiteur94 en na toestemming van
90
91 92 93 94
eventuele schadevergoeding beperken. Er zijn ook vrijwaringsbedingen die bepalen dat een derde de nadelige gevolgen op zich zal nemen (bijvoorbeeld een gemeente die de inrichters van een betoging een vrijwaringsbeding laat ondertekenen). Denaturatiebedingen zijn geen echte aansprakelijkheidsregelingen, maar zijn verboden. Een bevrijdingsbeding wordt niet geacht aanvaard te zijn wanneer die bijvoorbeeld is opgenomen in een algemene voorwaarde die moeilijk leesbaar is, op een onopvallende plaats hangt of in een onbegrijpelijke taal is opgesteld Opzettelijke fout is een fout die opzettelijk werd begaan, al waren de gevolgen niet opzettelijk gewild. Bijvoorbeeld een bewaarneming van een auto omvormen tot een "verhuring van grond". Bijvoorbeeld omdat zo aan de debiteur een onevenredig groot nadeel wordt opgelegd. De schuldeiser kan door de rechter zelfs gedwongen worden om dit te doen, om zo de berokkende schade te minimaliseren.
23
de rechter. De toestemming wordt de laatste tijd echter soepel toegepast omwille van de gerechtelijke achterstand95. Bovendien wordt nu aanvaard dat de rechter bij hoogdringendheid een uitvoering in natura ook in kortgeding kan laten uitvoeren, zolang er niet te veel juridische betwistingen zijn en de rechtspositie van de partijen daardoor niet definitief of onomkeerbaar wordt.
§ 2. Schadevergoeding A. Principe en omvang [132] Schadevergoeding wordt toegekend als uitvoering in natura onmogelijk is óf als die uitvoering de schuldeiser niet alles geeft waar hij volgens de overeenkomst recht op had. Om de grootte van de vergoeding te bepalen, maakt de rechter een vergelijking tussen de situatie waarin de schuldeiser zich nu bevindt en de situatie waarin hij zich had moeten bevinden moest de overeenkomst (behoorlijk) zijn uitgevoerd. De rechter gaat dus niet kijken naar de situatie waarin de schuldeiser zich zou bevonden hebben moest het contract niet gesloten zijn. Met andere woorden: de rechter kijkt naar het positieve belang, dit is het voordeel dat de schuldeiser mocht verwachten bij de correcte uitvoering van de overeenkomst96. Naast deze vervangende schadevergoeding heeft een schuldeiser door Art. 1149 B.W. ook recht op een vergoeding van alle andere — zelfs morele — schade die werd geleden door de niet-correcte uitvoering van het contract. De schuldeiser kan zelfs de kosten terugvragen die hij heeft gemaakt om de schade zoveel mogelijk te beperken. Er zijn natuurlijk beperkingen. De debiteur moet alleen die schade betalen
die men had (kunnen) voorzien bij de contractsluiting
en die onmiddellijk volgt uit de niet-uitvoering van de overeenkomst (equivalentieleer)
B. Straf- of schadebeding [134] Een strafbeding is een beding waarbij een partij zich in geval van niet-uitvoering verbindt tot de betaling van een forfaitaire vergoeding van de schade die door de niet-uitvoering wordt geleden. Er zijn echter beperkingen:
Uitdrukkelijk verboden door Art. 1023 Ger.W. zijn zogenaamde verhogingsbedingen waardoor het bedrag van de schuldvordering automatisch verhoogd wordt als de schuldeiser naar de rechter stapt om het op te eisen. Zo'n verhogingsbeding is immers in strijd met het fundamentele recht om naar een onafhankelijke rechter te stappen.
Volgens Art. 1231, §1 kan de rechter — ambtshalve of op verzoek van één van de partijen — het bedrag van een strafbeding verminderen als het de potentiële schadebegroting die men bij de contractsluiting kon overzien overstijgt. Hij kan het bedrag verminderen tot minimaal het bedrag dat men zou krijgen bij een "normale"
95
96
Bij handelskoop is het bijvoorbeeld gebruikelijk dat een koper, die in gebreke wordt gelaten door een verkoper, het product zelf gaat kopen op de markt. Hij moet hiervoor de verkoper wél onmiddellijk in gebreke stellen en hem op de hoogte blijven houden. Een analoge redenering wordt gebruikt bij bouwheren ten opzichte van aannemers. Er heerst trouwens een tendens om dit op alle andere gevallen analoog toe te passen, zolang de debiteur en de rechter fatsoenlijk kunnen controleren. Bij buitencontractuele schade gaat de rechter het negatieve belang als maatstaf gebruiken voor de begroting van de schadevergoeding.
24
schadevergoeding wegens wanprestatie. Ook kan hij het verminderen indien de hoofdverbintenis toch gedeeltelijk is uitgevoerd.
Volgens de Handelspraktijkenwet97 zijn bedingen die tot exorbitante schadevergoedingen leiden bij wanprestatie van de koper, relatief nietig. Bovendien mag geen schadebeding ten laste van de koper worden voorzien wanneer geen gelijkaardig beding ten laste van de verkoper wordt voorzien.
De rechter kan het strafbeding ook matigen bij rechtsmisbruik van de schuldeiser. Dit is een toepassing van de matigende of beperkende werking van de goede trouw.
Zelfs als er een schadebeding is, mag een schuldeiser toch de uitvoering in natura vragen.
C. Schadevergoeding bij laattijdige betaling van geldsommen [138] Bij niet-nakoming van een verbintenis die in geld is uitgedrukt, kan men alleen een schadevergoeding in natura vorderen — een vervangende schadevergoeding is nutteloos, want komt toch op hetzelfde neer. Toch zijn er speciale regelingen:
Bij laattijdige betaling is men de wettelijke intrest verschuldigd — momenteel zo'n 7%98, berekend vanaf de ingebrekestelling. De schuldeiser moet hiervoor géén verlies aantonen. Deze regels zijn echter niet van openbare orde en de partijen kunnen er van afwijken.
Art. 1154 B.W. stelt verbod van anatocisme (intresten op intresten). Anatocisme is enkel toegelaten na een gerechtelijke aanmaning of een bijzondere overeenkomst, en zolang er verschuldigde intresten zijn van tenminste één jaar. Bovendien moet die aanmaning of overeenkomst elk jaar vernieuwd worden. Deze regels zijn wél van openbare orde en van dwingend recht99.
Afdeling 4 Bijkomende rechtsmiddelen bij wederkerige overeenkomsten Een beding kan opschortend of ontbindend zijn. Men kan ongeveer hetzelfde bereiken met de twee, maar ze worden — onder andere — anders geformuleerd.
Ik teken op 1 mei een huurovereenkomst om een kot te huren vanaf 1 oktober onder de opschortende voorwaarde dat ik geslaagd ben. De voorwaarde is dus dat ik geslaagd ben. De werking wordt dus opgeschort tot de voorwaarde vervuld is.
Ik teken op 1 mei een huurovereenkomst om een kot te huren met de ontbindende voorwaarde dat ik niet zal slagen. De voorwaarde is hier dus niet geslaagd zijn.
§ 1. Ontbinding van de overeenkomst A. Het stilzwijgend ontbindend beding [141] Volgens Art. 1184 B.W. is de ontbindende voorwaarde altijd stilzwijgend opgenomen in een wederkerige overeenkomst. Hierdoor mag de benadeelde partij in plaats van de uitvoering in natura of de
97 98 99
Art. 32, °15 en °20 Alleen bij opzettelijke fout van de debiteur mag de schadevergoeding méér bedragen dan de wettelijke schadevergoeding (1153 B.W.). Merk op dat Art. 1154 niet van toepassing is op verbintenissen uit onrechtmatige daad. Art. 1155 B.W. stelt bovendien dat 1154 óók niet van toepassing is op "vervallen inkomsten" (zoals huurgelden).
25
vervangende schadevergoeding ook de ontbinding van de overeenkomst aanvragen (eventueel met bijkomende schadevergoeding). Als de schuldeiser toch de (gedwongen) uitvoering vraagt, mag de rechter de ontbinding niet zelf uitspreken — tenzij die gedwongen uitvoering een onevenredig groot nadeel zou berokkenen aan de debiteur. Toch vervalt het recht dan niet om (eventueel) achteraf nog de ontbinding aan te vragen100. De volgende voorwaarden zijn van toepassing:
Het moet gaan om een wederkerige overeenkomst101.
De debiteur moet formeel in gebreke worden gesteld, behalve als dit echt nutteloos is.
Er moet sprake zijn van een ernstige tekortkoming . Het criterium is of men ook zou gecontracteerd hebben moest men de tekortkoming van tevoren hebben geweten.
De ontbinding moet in principe door de rechter worden uitgesproken102. Eenzijdige ontbinding wordt echter toegelaten als:
plaatsvervangende uitvoering in natura in dit geval óók mogelijk zou zijn zonder tussenkomst van de rechter
de contractbreuk ernstig genoeg is om een gerechtelijke ontbinding toe te laten
rechterlijke machtiging zinloos is geworden omdat het wederzijds vertrouwen is weggevallen of omdat er sprake is van een dringend geval
de debiteur na de ingebrekestelling ook op de hoogte worden gebracht van de eenzijdige ontbinding
B. Het uitdrukkelijk ontbindend beding [144] Art. 1184 B.W. is geen dwingend recht en niet van openbare orde. Partijen kunnen dus zelf uitdrukkelijk een ontbindend beding opnemen in hun overeenkomst (pactum commissorium). Voor sommige overeenkomsten is zo'n beding echter door de wet verboden103. Het beding mag bovendien niet exorbitant hoog zijn, omdat een partij anders zou kunnen gaan hopen op de niet-nakoming van de andere partij. Het beding moet restrictief worden geïnterpreteerd omdat het beding aan de debiteur de bescherming ontneemt van de ernstige beoordeling door een rechter. Wordt bijvoorbeeld niet duidelijk gezegd hoe en wanneer het beding in werking treedt, dan wordt het beding geacht een loutere verwijzing te zijn naar Art. 1184 BW. Zelfs mét zo'n uitdrukkelijk ontbindend beding blijft een ingebrekestelling nodig, tenzij ook daar van wordt afgeweken. Toch zou het kunnen dat een rechter zelfs mét een uitdrukkelijk ontbindend beding achteraf nog moet tussenkomen, bijvoorbeeld als partijen het niet eens zijn of hun geval onder de voorwaarden van hun uitdrukkelijk beding valt. Merk ook op dat zelfs mét een uitdrukkelijk ontbindend beding de schuldeiser ook nog altijd uitvoering in natura mag eisen — tenzij daarmee een onevenredig groot nadeel wordt berokkend aan de debiteur.
100
Zo vervalt ook het recht van ontbinding of schadevergoeding niet als een benadeelde verhuurder zijn pand ondertussen aan een ander verhuurt. Een lening met intrest is een eenzijdig contract en valt hier dus niet onder. Bij zo'n lening last men meestal een uitdrukkelijk beding in. 102 Als er ernstige tekortkomingen zijn bij beide partijen én als elk van die partijen de ontbinding vraagt, kan de rechter de ontbinding ook instelling voor beide partijen. Dit wil echter niet zeggen dat de partijen dan van hun contractuele aansprakelijkheid zijn verlost — ook bijkomende schadevergoedingen zijn dan trou wens nog mogelijk (gemeten door het positieve belang). 103 Art. 1762bis B.W. in verband met huurovereenkomsten en de Wet Consumentenkrediet ter bescherming van de kredietnemer — ... 101
26
C. De gevolgen van de ontbinding [146] Zowel het uitdrukkelijk als het stilzwijgend ontbindend beding werken ex tunc, dit wil zeggen dat het terugwerkt tot bij de contractsluiting104. Toch zijn er beperkingen aan deze terugwerkende kracht. Bij overeenkomsten met een doorlopende prestatie (bijvoorbeeld rustig genot verschaffen) of elkaar opvolgende prestaties (bijvoorbeeld geregeld de huur betalen) kunnen de prestaties natuurlijk niet ongedaan worden gemaakt, zodat men dan toch ex nunc werkt. De vraag is wanneer die ex nunc begint.
Cassatie stelt dat die begint bij de vordering in rechte.
Recentere rechtspraak verfijnt dit verder: als er nog een prestatie heeft plaatsgevonden na de vordering in rechte, kan de ex nunc nog later beginnen, zolang die prestatie tenminste niet kan ongedaan gemaakt worden.
De terugwerkende kracht kan ook eerder dan de vordering in rechte plaatsvinden als er geen probleem met het ongedaan maken is105. Zo kan de ex nunc beginnen bij de eerste niet-nakoming.
Toch moet men al dit onderscheid106 relativeren. Daarom kan men in het algemeen stellen dat de ontbinding terugwerkt tot bij de contractsluiting als de tekortkoming de hele overeenkomst aantast. Als de tekortkoming de voorheen geleverde prestaties onaangetast laat, wordt de ontbinding beperkt tot de datum van de tekortkoming, die dikwijls samenvalt met de vordering in rechte.
§ 2. Opschortingsrechten [148] Een opschortingsrecht is de bevoegdheid van een debiteur om de nakoming van zijn verbintenis op te schorten tot wanneer aan zijn eigen vordering voldaan is. De belangrijkste opschortingsrechten zijn de exceptie van niet-nakoming en het retentierecht. A. De exceptie van niet-nakoming [149] De exceptio non adimpleti contractus is in feite een uitzondering op het verbod van eigenrichting. Deze exceptie geldt alleen in wederkerige contracten107 en geldt van rechtswege door de onderlinge afhankelijkheid van de wederzijdse verbintenissen. De exceptie is een verweermiddel tegen de tegenpartij, wanneer die uitvoering in natura, schadevergoeding of ontbinding vraagt. Ze is niet van dwingend recht en kan dus worden weggestipuleerd.
Vreemd genoeg moet men voor deze exceptie geen voorafgaandelijke toestemming van de rechter hebben. Dit wordt toegestaan omdat de exceptie niet de ontbinding maar de (tijdelijke) opschorting van de overeenkomst beoogt108.
Diegene die het inroept moet zelf schuldeiser zijn van een vordering die als eerste opeisbaar is. Met andere woorden: hij mag niet zelf de verplichting hebben om als eerste te presteren.
104
In dit opzicht lijkt het beding op de nietigheidssanctie. Het verschil tussen beide is dat nietigheid een sanctie is door een gebrek bij de totstandkoming van de overeenkomst, terwijl ontbinding een sanctie is door een gebrek bij de uitvoering van de overeenkomst. 105 Bijvoorbeeld omdat partijen al lang vóór de vordering in rechte geen prestaties meer hebben verricht. 106 Onderscheid ex nunc ⇔ ex tunc, doorlopende ⇔ opeenvolgende verbintenissen, verbintenissen die ongedaan kunnen gemaakt worden ⇔ verbintenissen die niet kunnen ongedaan gemaakt worden, ... In navolging van het Franse Hof van Cassatie pleit men daarom voor een oplossing die steunt op het al dan ni et ondeelbaar karakter van de contractonderdelen. 107 eventueel ook bij wederkerige rechtsverhoudingen die niet uit een overeenkomst voortvloeien 108 Moest de niet-nakoming definitief worden (bijvoorbeeld bij faillissement), dan blijft de exceptie geldig, zelfs tegenover derden zoals de curator van het faillissement. In zekere zin heeft diegene die de exceptie heeft ingeroepen een bevoorrechte positie tov. de andere schuldeisers.
27
Diegene die het inroept moet zelf te goeder trouw handelen:
subjectief: hij mag zelf niet aan de oorsprong liggen van het gebrek van de tegenpartij
objectief: er moet een evenwicht bestaan tussen het nadeel dat geleden wordt door diegene die het inroept én het nadeel dat de tegenpartij lijdt door de opschorting
In verband met de ingebrekestelling:
de tegenpartij moet zeer duidelijk in gebreke zijn, of duidelijk hebben te kennen gegeven haar verbintenis niet te zullen uitvoeren
het gebrek moet de tegenpartij toerekenbaar zijn
hij moet de tegenpartij hier duidelijk (niet verplicht formeel) van op de hoogte brengen
de niet-nakoming van de tegenpartij moet betrekking hebben op een verbintenis die voortvloeit uit dezelfde (of onafscheidelijk verbonden) overeenkomst als die waarvan de verbintenis nu wordt opgeschort
hij draagt de bewijsplicht voor het ingebreke blijven van de tegenpartij
B. Het retentierecht Door het retentierecht mag de rechtmatige bezitter van andermans zaak die zaak houden tot aan zijn schuldvordering in verband met die zaak is voldaan. Tussen de schuld en de zaak moet er dus een verband zijn.
Als bij een overeenkomst de ene verbintenis de afgifte van de zaak impliceert en de andere verbintenis bijvoorbeeld de betaling van geld vereist, is de band een juridische band en valt het retentierecht samen met de exceptie van niet-nakoming109.
De band kan ook materieel zijn, bijvoorbeeld als iemand een zaak niet-contractueel (bijvoorbeeld door een overeenkomst met een derde110) in zijn bezit heeft en kosten heeft gemaakt voor de instandhouding.
Het blijft betwist in hoeverre het retentierecht tegen derden kan worden opgeworpen. Het wordt aanvaard dat het kan worden tegengeworpen tegen de curator (en de andere schuldeisers), zij het dat de retentor de zaak enkel mag bijhouden en ze niet te gelde mag maken. Het retentierecht kan daarentegen niet gebruikt worden tegen andere derden die een zakelijk recht op de zaak hebben en het daardoor kunnen te gelde maken (bijvoorbeeld hypothecaire schuldeisers).
H OOFD V D E
DERDENWERKING VAN DE OVEREENKOMST
Afdeling 1 Partijen en derden, algemene en bijzondere rechtverkrijgenden [156] Het principe is hier, volgens Art. 1165 B.W.: "Overeenkomsten brengen alleen gevolgen teweeg tussen de contracterende partijen; zij brengen aan derden geen nadeel toe en strekken hun slechts tot voordeel in het geval voorzien bij artikel 1121".111
109
Het wordt zelfs aanvaard dat contractpartijen al hun bestaande verbintenissen doen samensmelten en één van de partijen op grond hiervan bepaalde zaken bijhoudt tot al de schulden zijn afgelost. Dit wordt aanvaard omdat het retentierecht tenslotte ook aan derden kan worden opgeworpen. 110 Bijvoorbeeld een garagist die de wagen in samenspraak met de politie heeft weggesleept en de wagen nu achterhoudt tot hij betaald wordt. 111 Art. 1121 gaat over het beding ten behoeve van derden.
28
Derden zijn al diegenen die geen partij zijn.
Partij zijn zij die rechtstreeks of via eigenlijke vertegenwoordiging hun wil tot contracteren hebben uitgedrukt, eventueel zelfs alleen het vertrouwen van dergelijke wilsuiting hebben uitgedrukt112
Partijen stipuleren volgens Art. 1122 B.W. "voor zichzelf, erfgenamen en en rechtverkrijgenden".
Algemene rechtverkrijgenden113 worden in het algemeen gelijkgesteld met hun rechtverkrijgenden: zij krijgen alle rechten én plichten en zijn van dan af geen derden voor diens overeenkomsten. Volgens Art. 1122 worden algemene rechtsopvolgers niet gelijk gesteld met contractpartijen:
bij intuitu personae contracten en alle andere contracten die gelijkstelling niet toelaten
wanneer de overeenkomst zelf of wanneer de wet het anders bepaalt
Rechtsverkrijgers ten bijzondere titel treden op bijzondere wijze in de rechten en plichten van hun rechtsvoorgangers. Zakelijke rechten114 zijn hun zonder meer tegenwerpelijk, maar persoonlijke rechten (= vorderingsrechten) gaan maar over voor zover ze nauw verbonden zijn met de overgedragen zaak. Kwalitatieve rechten gaan óók mee over.
Kwalitatieve rechten zijn rechten die een houder van een zaak bezit door een bepaalde hoedanigheid (eigenaar, ...) en die los van die zaak geen nut voor hem hebben115. Bij overgang van de zaak ten bijzondere titel gaan de kwalitatieve rechten dan ook mee over in zoverre die kwalitatieve rechten nog niet door de rechtsvoorganger "opgebruikt" zijn en ze ook geen nut meer voor hem hebben116. Kwalitatieve plichten gaan maar over als ze niet te vermijden zijn bij het uitoefenen van de kwalitatieve rechten.
Afdeling 2 De relativiteit van de overeenkomst gerelativeerd [160] § 1. Derdenwerking van het bestaan van de overeenkomst A. Het principe Derden kunnen zich op het bestaan van een overeenkomst beroepen en moeten zich (omgekeerd) dit bestaan ook laten tegenwerpen. De overeenkomst moet uiteraard geldig zijn gesloten en het bestaan ervan moet kunnen worden bewezen door of tegen de derde:
zijn het de partijen die de overeenkomst moeten bewijzen, dan moeten zij zich houden aan de strikte regels inzake bewijs van rechtshandelingen117
een derde mag daarentegen de overeenkomst bewijzen met alle toelaatbare bewijsmiddelen
De tegenwerpelijkheid van het bestaan van een overeenkomst omvat óók alle clausules van de overeenkomst.
112
bedoeld wordt de schijnvertegenwoordigde Bij natuurlijke, fysieke personen bestaan de algemene rechtverkrijgenden uit de algemene legatarissen en de legatarissen ten algemene titel . De algemene legatarissen zijn de wettelijke erfgenamen; de legatarissen ten algemene ti tel zijn de personen die door het testament begunstigd worden. Ook bij rechtspersonen komt algemene rechtsovergang voor, namelijk bij fusie of splitsing van vennootschappen en bij nationalisatie van een vennootschap door de overheid. 114 Merk op dat een huurrecht géén zakelijk recht is — zakelijke rechten zijn immers maar limitatief opgesomd in het B.W. en al wat geen zakelijk recht is, is een persoonlijk recht. 115 Voorbeelden van kwalitatieve rechten: de vordering van de bouwheer op de architect voor de tienjarige bouw-aansprakelijkheid; de vordering tot niet-mededinging die op de verkoper van een handelszaak rust en die óók door volgende kopers kan worden afgedwongen 116 Hoewel algemeen aanvaard wordt dát de kwalitatieve rechten overgaan, blijft het toch omstreden waarom. Volgens Van Gerven ligt de grondslag in het "accessorium sequitur principale": de bijbehorende rechten volgen het goed. Art. 1615 ("de verplichting een zaak te leveren strekt zich uit tot haar toebehoren en tot alles wat voor haar blijvend gebruik bestemd is ") is een toepassing van dit principe. 117 Het bewijs van de datum van een onderhandse akte is nog strikter gereglementeerd (Art. 1328) wegens gemakkelijk te veranderen. 113
29
Een derde kan bijvoorbeeld een exoneratiebeding gebruiken om de gegrondheid van zijn vordering te bewijzen of als verweermiddel tegen de vordering die een van de partijen tegen hem instelt. Maar een derde kan zelf géén rechten (in casu géén bevrijding) ontlenen aan dit exoneratiebeding118.
Een andere clausule die tegen en door derden kan worden tegengeworpen, is de ondeelbaarheidsclausule. Met zo'n beding komen partijen overeen om aan schuldvordering te doen tussen alle schulden die er in de loop van de tijd tussen hen is ontstaan119 .
Art. 1321 behandelt gesimuleerde rechtshandelingen en tegenbrieven. Een tegenbrief is een brief waarin partijen (aan elkaar) bekendmaken dat de rechtshandeling die ze voorgewend hebben aan de buitenwereld, niet de echte overeenkomst is die ze op het oog hebben120. Volgens Art. 1321 geldt tussen partijen de werkelijke overeenkomst, terwijl derden mogen voortgaan op de werkelijke overeenkomst of op de gesimuleerde overeenkomst121 als ze (te goeder trouw) misleid werden en niet beter wisten. B. Een uitzondering: de pauliaanse vordering [166] Volgens Art. 1167 B.W. kunnen schuldeisers opkomen tegen handelingen die hun schuldenaar heeft verricht met het enige doel om de schuldeisers te benadelen. Een schuldeiser moet zich zo'n benadelend contract dus niet laten tegenwerpen. Na de toewijzing van de pauliaanse vordering, wordt de betwiste handeling niet ongeldig verklaard; zij wordt enkel niet-tegenstelbaar verklaard aan de schuldeiser; deze mag ten aanzien van de debiteur (en diens contractspartij) handelen alsof de gewraakte handeling niet bestaat. Tegenover derden blijft de rechtshandeling haar uitwerking echter wél behouden.
De schuldeiser moet een vordering hebben die al eerder bestond dan de aangevochten handeling122.
De handeling van de schuldenaar moet tot een verarming van de schuldeiser leiden óf moeten zijn verhaalsmogelijkheden hebben beperkt123.
Er moet bedrog zijn bij de debiteur, al wordt dit ruim geïnterpreteerd: het volstaat al dat de schuldenaar wist dat hij zichzelf verarmde of de verhaalsmogelijkheden van de schuldeiser beperkte.
De persoon met wie de schuldenaar heeft gecontracteerd, moet ter kwader trouw zijn als de overeenkomst onder bezwarende titel is — is die om niet, dan maakt het niet uit of de tegenpartij ter goeder trouw is of niet en dan is de overeenkomst sowieso niet-tegenstelbaar aan de schuldeiser.
118
Een landmeter (of notaris) die zich vergist bij de meting van een stuk land kan uit een exoneratiebeding tussen koper en verkoper (waarbij de verkoper niet aansprakelijk wordt gesteld voor eventuele rekenfouten) dus zelf géén bevrijding halen. 119 In geval van faillissement leidt dit trouwens tot een bevoordeling van die andere contractspartij, ten nadele van de andere schuldeisers. Als X een spaarboekje van 25.000 en een lening van 100.000 heeft bij een bank, en die bank failliet gaat, dan mag de curator aan X 100.000 vragen als hij géén ondeelbaarheidsclausule heeft — heeft X die wél, dan mag de curator maar 75.000 vragen. de curator vraagt immers eerst alle activa op, om als allerlaatste de eventueel overblijvende passiva te verdelen onder de schul deisers 120 Er zijn drie mogelijkheden: partijen doen alsof ze een overeenkomst sluiten, terwijl ze in principe niets doen; partijen doen al sof ze een bepaalde overeenkomst sluiten, terwijl ze eigenlijk een ander type overeenkomst sluiten; partijen doen alsof een overeenkomst tussen hen wordt gesloten, terwijl die in feite tussen anderen werd gesloten en zij enkel als stroman (naamlener) optreden. 121 Deze keuze is een toepassing van de vertrouwensleer. 122 Het volstaat dus dat bijvoorbeeld de schade vóór de aangevochten handeling bestond. Dat de eigen vordering van aard verandert na de aangevochten handeling, doet geen afbreuk aan de anterioriteitsvereiste. 123 Bijvoorbeeld door één van zijn goederen in optie te geven, waardoor de schuldeiser het goed minder gunstig kan verkopen.
30
§ 2. Geen derden-binding door de overeenkomst [169] Uit een tussen anderen gesloten overeenkomst vloeien voor derden géén verbintenissen voort. Op deze regel bestaan er alleen onechte uitzonderingen. A. Onechte bedingen ten laste van derden a) Sterkmaking [170] Sterkmaking is een beding waarbij een contractspartij aan de medecontractant belooft ervoor te zorgen dat een derde iets zal doen (zie 1120 B.W.). De derde behoudt natuurlijk de vrijheid om zich al dan niet te verbinden, aangezien hij niet heeft ingestemd met het sterkmakingsbeding. In hoofde van de sterkmaker ontstaat een resultaatsverbintenis — namelijk om de instemming van de derde te bekomen. Als die derde weigert, is de sterkmaker schadevergoeding verschuldigd aan de medecontractant. Als de derde toestemt, verdwijnt de derde uit de rechtsband en wordt hij contractspartij. Van dan af is die derde dus verantwoordelijk voor de overeenkomst die de sterkmaker had geregeld — dus ook voor eventuele onrechtmatige daden van de sterkmaker. b) Kettingbedingen [171] Een kettingbeding is een beding waarbij een contractspartij de andere partij laat beloven dat die een bepaalde verbintenis zal inlassen in een door haar met een derde te sluiten contract124. c) De contracttoetreding [172] Als een derde toetreedt tot een — reeds gesloten — contract, wordt hij contractspartij en is hij gebonden door die overeenkomst. Toetreding kan zelfs gebeuren door een eenzijdige rechtshandeling (zonder het akkoord van de andere contractanten) als de bestaande overeenkomst daarin voorziet125. B. Derden-begunstiging a) Het beding ten behoeve van derden (derden-beding) [173] Het beding ten behoeve van derden is een clausule waarbij één van de partijen in eigen naam de tegenpartij een prestatie laat beloven ten gunste van een derde. De derde wordt hierdoor schuldeiser door een overeenkomst waaraan hij zelf niet heeft deelgenomen. Voorbeelden:
Hét klassieke voorbeeld is natuurlijk de levensverzekering126.
Een werkgever bedingt met een transportfirma om elke dag het werkbusje rond te sturen.
Twee voetbalclubs die bij de transfer ook een deel aan de speler uitbetalen.
Een vastgoedfirma bedingt van elke koper van een perceel bouwgrond om een bepaalde bouwafstand tot de buren te houden.
Voorwaarden:
124
Een producent kan een groothandelaar bijvoorbeeld laten beloven om zijn klanten te verplichten het product tegen een bepaalde prijs te verkopen. Natuurlijk staat het die klant vrij om die voorwaarden al dan niet aan te nemen — alleen de groothandelaar is gebonden. 125 Bijvoorbeeld de bestuurder (maar niet de eigenaar) van een auto wordt geacht eenzijdig toe te treden tot het verzekeringscontract. 126 Een gemengde verzekering (waarbij de verzekeringnemer eventueel zelf wordt uitbetaald bij het bereiken van een bepaalde leeftijd) is een beding dat gedeeltelijk ten eigen behoeve en gedeeltelijk ten behoeve van een derde wordt gesloten.
31
De overeenkomst tussen bedinger (stipulant) en belover moet op zich geldig zijn.
De bedinger moet een persoonlijk belang hebben bij het beding — al is hier al snel aan voldaan.
Het beding moet duidelijk de intentie hebben om aan een derde een nieuw recht te geven.
De begunstigde derde moet bepaald of bepaalbaar zijn wanneer het beding uitwerking krijgt127.
Gevolgen:
De begunstigde derde kan zijn recht met een rechtstreekse vordering tegen de belover uitoefenen.
Vóór de expliciete of impliciete aanvaarding door de derde kan de belover het recht persoonlijk herroepen128; erna kan het recht niet meer herroepen worden.
Het recht komt rechtstreeks in het vermogen van de derde, niet via het vermogen of de nalatenschap van de belover. Het kan door schuldeisers van de belover niet in beslag genomen worden.
Er ontstaat een driepartijenverhouding:
De dekkingsverhouding is de overeenkomst tussen bedinger en belover. Vervalt deze overeenkomst om één of andere reden, dan vervalt ook het recht van de derde. Het recht van de derde is dus gecauseerd, dus niet abstract of losgemaakt van de dekkingsverhouding.
De valutaverhouding tussen bedinger en derde, die de reden van begunstiging bevat (solvendi, credendi of donandi). Merk op dat de bedinger niet door de derde kan gedwongen worden om zijn overeenkomst met de belover uit te voeren zodat de derde begunstigd zou worden129.
De verhouding tussen belover en begunstigde. De begunstigde kan ook de belover niet dwingen om zijn overeenkomst met de bedinger uit te voeren. Hij heeft echter een rechtstreekse vordering tegen de belover zonder dat die belover verweermiddelen kan tegenwerpen die ontstaan uit de relatie tussen bedinger en begunstigde.
b) De rechtstreekse vordering krachtens de wet [178] Door een rechtstreekse vordering kan de schuldeiser in een overeenkomst rechtstreeks de debiteur van zijn debiteur aanspreken om verbintenissen uit te voeren die hem ten goede komen. Het voordeel dat de schuldeiser behaalt, komt rechtstreeks in zijn patrimonium terecht en eventuele schuldeisers van de debiteur van zijn debiteur kunnen er dus niet aan. Net zoals bij derdenbegunstiging wordt aan een derde de mogelijkheid gegeven om rechtstreeks te vorderen van één van de contractpartijen. Het verschil is echter dat het nu de wet is die de vordering toekent, terwijl dit bij derdenbegunstiging krachtens een overeenkomst gebeurt. Bovendien is de derde nu steeds schuldeiser van één van de partijen130. Voorbeelden:
de lastgever heeft een rechtstreekse vordering (tot nakoming van de verplichtingen die voortvloeien uit de lastgeving) tegen de vervanger van de lasthebber
een arbeider of onderaannemer wiens loon niet betaald werd door de hoofdaannemer, heeft volgens Art. 1798 een rechtstreekse vordering bij de bouwheer (zolang die nog niet betaald heeft)
127
Het volstaat bijvoorbeeld dat de moeder zwanger is van de overleden vader opdat het kind van diens levensverzekering meegeniet. Erfgenamen kunnen dit dus niet. 129 Kinderen kunnen hun vader bijv. niet dwingen om zijn levensverzekeringspremies te betalen zodat zij uiteindelijk begunstigd wor den. 130 Bij derdenbegunstiging kan de derde ook begiftigde of kredietnemer zijn (immers: solvendi, credendi en donandi). 128
32
een slachtoffer heeft een rechtstreekse vordering tegen de verzekeringsfirma van een "dader" die een schadeverzekering131 heeft bij die firma132. De wet heeft geregeld dat de vordering niet voortvloeit uit een clausule in het contract, maar uit het hele contract zelf.
Voorwaarden:
er moet een geldige overeenkomst zijn
er moet een derde zijn die een (buiten)contractuele vordering heeft op één van de partijen
aan de derde moet een rechtstreekse vordering zijn toegekend door de wet
Net zoals het derdenbeding steunt de rechtstreekse vordering op een driepartijenrelatie. De rechtstreekse vordering is dus óók onderworpen aan de contractuele band tussen de contractpartijen. Als algemene regel kan men stellen dat excepties die ontstaan na de rechtstreekse vordering niet kunnen worden tegengeworpen; excepties die ervoor ontstaan meestal wél133. De meeste toepassingsgevallen van de rechtstreekse vordering treft men aan in bijzondere wetten. De belangrijkste daarvan is de Wet Aansprakelijkheid Motorvoertuigen. Daarbij wordt een rechtstreekse vordering verleend aan de slachtoffers (of diens rechthebbers) van een verkeersongeval tegen de verzekeringsmaatschappij134 vóór alle schade met uitzondering van de stoffelijke schade, of de bestuurder nu in fout was of niet135. c) De zijdelingse vordering [183] Door de zijdelingse vordering van Art. 1166 mogen schuldeisers alle niet-persoonlijke rechten en vorderingen van de schuldenaar uitoefenen als die zelf niks meer onderneemt136. De schuldeisers zijn dan vertegenwoordigers van de schuldenaar en alles komt in het vermogen van de debiteur terecht.
§ 3. Doorwerking ("spill-over") van de overeenkomst [185] De vraag is hier in hoeverre een buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat voor een derde tegenover (één van de) partijen van een contract. Anderzijds moeten een contractpartij ook rekening houden met derden die in nauw contact staan met hun medecontractant. Ook hier dringt zich de vraag van een contractuele of buitencontractuele aansprakelijkheid op. A. Aansprakelijkheid van derden ten aanzien van contractanten [186] Na lange onduidelijkheid is gebleken wanneer die derde mee aansprakelijk is:
er moet een geldig contract zijn en één van de contractpartijen moet zijn verplichtingen op schuldige wijze niet zijn nagekomen
de derde kende de contractsituatie of behoorde die te kennen
de derde heeft aan de contractbreuk deelgenomen in strijd met deze kennis óf hij heeft er zijn actieve medewerking aan verleend
131
Dit in tegenstelling tot een sommenverzekering: hierbij is er de uitbetaling van een min of meer vaste som — de verzekeringsfirma's zijn meestal beleggers in staatsobligaties. Bij verzekeringen van motorvoertuigen heeft de Wet Aansprakelijkheid Motorvoertuigen bepaald dat de verzekeringsfirma sowieso moet uitbetalen, bijvoorbeeld óók als de chauffeur dronken is. Natuurlijk kan de verzekeringsfirma in die gevallen in regres gaan terugvorderen. 133 Bijzondere wetten wijken hier soms van af. De WAM voorziet bijvoorbeeld dat aan het slachtoffer niets kan worden tegengeworpen, behalve als een voorafgaandelijke afspraak (tussen de verzekerde en de verzekeringsfirrma) of een rechterlijke beslissing hiervan afwijkt. 134 En bij gebrek aan een verzekeringsmaatschappij het Gemeenschappelijk Motorwaarborgfonds. 135 Merk op dat schade aan één van de bestuurders (in fout of niet) of aan een slachtoffer ouder dan 14 jaar dat een onverschoonbare fout heeft gemaakt, niet gedekt wordt door de wet. 136 Wanneer de schuldenaar (of diens curator) zelf begint te ondernemen, vervalt de zijdelingse vordering. 132
33
Het klassieke geval is hier dat van de tweede brouwer die bier (wilt) leveren aan een cafébaas die zich contractueel al verbonden heeft met een eerste brouwer137. B. Aansprakelijkheid van contractanten ten aanzien van derden [189] Bepaalde derden zijn niet totaal vreemd aan een contract omdat ze bijvoorbeeld in nauwe contactuele relatie staan tot één van de contractpartijen (buur, huisgenoot, ...). De vraag is dan of de contractpartijen geen verhoogde (buiten)contractuele aansprakelijkheid hebben — dat de contractverhouding als het ware zou "doorwerken" ten voordele van deze derden. Een dergelijke verhoogde aansprakelijkheid jegens derden zou kunnen gebaseerd worden op de buitencontractuele aansprakelijkheid óf op de contractuele aansprakelijkheid, namelijk het derdenbeding. Als de derden goed bepaalbaar zijn — al wordt dit behoorlijk ruim geïnterpreteerd — dan ligt het voor de hand om een derdenbeding te gebruiken138. Is dit niet mogelijk, dan moet de buitencontractuele aansprakelijkheid gebruikt worden, al kan men hierbij steunen op (bepaalde bedingen in) de overeenkomst. Door de wet van 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor producten (WAP) wordt de situatie wel lichtjes anders voor de derde. Deze wet bepaalt dat de producent — en indien nodig de importeur of leverancier — aansprakelijk is voor alle (ook morele) schade aan personen en bepaalde schade aan goederen die door hun product werd veroorzaakt. Deze aansprakelijkheid wordt vermoed en kan bij overeenkomst niet worden uitgesloten of beperkt, behalve wanneer de schade mede te wijten is aan de schuld van het slachtoffer of van personen voor wie die instaat. Het komt aan de benadeelde toe het bewijs te leveren van schade, gebrek en oorzakelijk verband.
H OOFD VI B EËINDIGING
EN OPSCHORTING VAN DE OVEREENKOMST
Merk op dat beëindiging of opschorting niet hetzelfde is als uitdoving van de verbintenissen uit de overeenkomst.
Afdeling 1 Schorsing (suspension) [192] Door schorsing wordt de nakoming uitgesteld van de verbintenissen die uit de overeenkomst voortvloeien. Het kan voorkomen door:
algemene verbintenisrechtelijke regels (bijvoorbeeld tijdelijke overmacht of inroepen van de exceptio non adimpleti contractus)
een wetsbepaling (als een werknemer onder de wapens wordt geroepen, wordt zijn AO geschorst).
een contractuele clausule (in een verzekeringscontract wordt de verbintenis van de verzekeringsfirma opgeschort als de premies niet worden betaald)
Afdeling 2 Verbreking (résiliation) [193] Door verbreking houdt het contract op te bestaan ex nunc, dus zonder terugwerkende kracht. De rechtsgevolgen die al bestonden, blijven aanwezig, maar er komen geen nieuwe rechtsgevolgen meer.
137 138
Een ander voorbeeld is de garagist die een occasie auto verkoopt zonder te checken of die auto wel volledig was afbetaald; Merk op dat als de derde contractueel vordert, alle bedingen van het contract hem kunnen worden tegengeworpen. Als hij een buitencontractuele vordering gebruikt, heeft hij hier geen last van.
34
Volgens Art. 1134, 2e lid kan een overeenkomst normaal gezien alleen verbroken ("herroepen") worden met wederzijdse toestemming van de partijen. Een overeenkomst kan verbroken worden:
door gebeurtenissen die de contractant beïnvloeden met wie men een intuitu personae contract heeft
door een wetsbepaling (Art. 1869 stelt bijvoorbeeld dat een vennootschapsovereenkomst kan verbroken worden door de instemming van de vennoten)
door een contractuele clausule (die bijvoorbeeld bepaalt dat bij eenzijdige verbreking van het contract er een schadevergoeding moet betaald worden139)
door de bijzondere aard van de overeenkomst (bij concessie-overeenkomsten mag de overheid omwille van het algemeen belang altijd eenzijdig opzeggen; idem arts-patiënt-relaties door de vertrouwelijkheid)
door het beginsel dat men zich niet voor onbepaalde tijd kan binden; overeenkomsten voor onbepaalde duur mogen dus verbroken worden na een redelijke termijn
Afdeling 3 Ontbinding (résolution) [195] De ontbinding heeft in beginsel terugwerkende kracht, waardoor ontstane verbintenissen in principe volledig worden uitgewist. Omdat er in de praktijk vaak beperkingen zijn, is het niet altijd even duidelijk of het nu om een ontbinding of een verbreking gaat. Cf. supra (ontbindend beding) voor meer uitleg.
Afdeling 4 Herroeping (révocation) [196] Herroeping is in feite verbreking van eenzijdige overeenkomsten.
Afdeling 5 Nietigheid (nullité) [196] De nietigheidssanctie wist de overeenkomst en al haar gevolgen principieel met terugwerkende kracht uit. Nietigheid is een sanctie bij de sluiting van de overeenkomst, ontbinding is een sanctie voor wanprestatie na de sluiting van de overeenkomst.
Afdeling 6 Verval (caducité) [197] Verval is een nieuwe manier om een overeenkomst te beëindigen. Een rechtshandeling vervalt van rechtswege en zonder terugwerkende kracht als één van de essentiële bestanddelen (voorwerp of oorzaak) na de sluiting en niet door toedoen van de partijen verdwijnt. Verval werd door Cassatie ondermeer gebruikt bij het verdwijnen van de doorslaggevende beweegreden die tot een schenking heeft aangezet.
139
Dit is géén schadebeding: het beding sanctioneert immers geen wanprestatie en bovendien kan geen vordering in natura geëist worden
35
T ITEL 2 V ERBINTENISSEN
UIT EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN
EN NATUURLIJKE VERBINTENISSEN
H OOFD VII E ENZIJDIGE
RECHTSHANDELINGEN
[198]
Eenzijdige rechtshandelingen zijn handelingen waarbij het beoogde rechtsgevolg intreedt door de eenzijdige wilsuiting van een persoon140. Voorbeelden zijn:
het maken of herroepen van een testament
het oprichten van een eenpersoonsvennootschap
de aanvaarding of verwerping van een nalatenschap
het erkennen van een buitenechtelijk kind
Ook bij overeenkomst kan aan één van de partijen een bevoegdheid tot eenzijdige rechtshandeling worden verleend (bijvoorbeeld opzegging van de overeenkomst onder bepaalde omstandigheden). In al de voorgaande gevallen steunt de bevoegdheid tot het verrichten van een eenzijdige rechtshandeling op de wet of op een overeenkomst. Vraag is nu of men ook een verbintenis kan aangaan die op niets anders steunt dan op een eigen eenzijdige wilsverklaring.
Afdeling 1 De verbindende kracht van eenzijdige rechtshandelingen [199] Hoewel er redelijk goede argumenten tegen zijn te argumenteren, heeft het Hof van Cassatie de verbindende kracht van een eenzijdige uiting toch aanvaard. Voorbeelden van zulke wilsuitingen zijn:
het aanbod tot contracteren, of dit nu tot één persoon of tot een publiek (vitrine!) is gericht
de belofte tot beloning (bijvoorbeeld een beloning voor de eerlijke vinder)
een subordinatieverbintenis141 en de verklaring om andermans schulden af te betalen
een borgstelling
Afdeling 2 Toepasselijke rechtsregels [202] Omdat het statuut van de verbintenis door eenzijdige rechtshandeling nog wat onduidelijk is, worden de regels bepaald naar analogie met de regels van de overeenkomst (meerzijdige rechtshandeling).
De eenzijdige verbintenis komt geldig tot stand wanneer de wil om zich te verbinden met zekerheid vaststaat én tot uiting is gebracht.
Is de eenzijdige wilsuiting gericht tot een bepaalde of bepaalbare persoon, dan ontstaat de verbintenis van zodra die persoon er kennis van neemt of kennis kon van nemen.
Is de eenzijdige rechtshandeling gericht tot onbestemde groep personen dan komt de verbintenis geldig tot stand door het enkele feit van de publiek gedane wilsuiting.
De wil moet natuurlijk vrij zijn van gebreken. Hoewel er maar moeilijk van gekwalificeerde benadeling sprake kan zijn, kan er wel degelijk sprake zijn van geweld, bedrog142 en dwaling.
140
Ook mogelijk is dat het rechtsgevolg intreedt door de schijn die bij een derde verwekt werd door de goede trouw. Dit is weer eens een toepassing van de vertrouwensleer. 141 Bij een subordinatieverbintenis laat men zijn eigen schuldvordering op een derde pas na de schuldvordering (op die derde) van de contractspartij komen waarmee men de subordinatieverbintenis heeft gesloten. 142 Bij bedrog is er een kleine hindernis: het moet immers uitgaan van de andere contractspartij. Bedrog is bij een eenzijdige verbintenis enkel mogelijk bij een bepaalde of bepaalbare per-
36
De oorzaak is bij eenzijdige rechtshandelingen gelijk aan de doorslaggevende beweegreden.
De eenzijdige verbintenis is onherroepelijk gedurende een redelijke termijn of de termijn die erin voorzien wordt, tenzij dat de rechtshandeling zelf (of de wet) in herroepelijkheid voorziet.
De bestemmeling moet de wilsuiting in haar geheel nemen, dus met de voordelen én de nadelen. Dit noemt men het principe van onverdeeldheid van de wilsuiting.
Wanneer de persoon die zich door een eenzijdige rechtshandeling heeft verbonden, de nakoming ervan weigert, kan de rechter uitvoering in natura of schadevergoeding vorderen.
H OOFD VIII D E
BETALING VAN NATUURLIJKE VERBINTENISSEN
[206]
Volgens Art. 1235, 2e lid B.W. is een natuurlijke verbintenis een verbintenis die geldig bestaat maar niet in rechte kan worden opgevorderd, en tóch geen aanleiding kan geven tot terugvordering indien ze vrijwillig143 (geheel of gedeeltelijk) werd betaald144. Voldoen aan een natuurlijke verbintenis, is géén schenking en dus géén overeenkomst om niet. In feite is het een eenzijdige rechtshandeling, namelijk de erkenning van het bestaan van een niet-afdwingbare schuld. Een overeenkomst die nietig of vernietigbaar is, doet op zich geen natuurlijke verbintenis ontstaan. Als men een vernietigbare overeenkomst toch uitvoert, bevestigt men die overeenkomst met een eenzijdige rechtshandeling en wordt de overeenkomst een geldige overeenkomst. In het B.W. wordt enkel in Art. 1235 over de natuurlijke verbintenis gesproken. Toch gebruiken de rechtspraak en andere wetsartikelen de natuurlijke verbintenis:
Art. 1906: intrest betalen op een intrestloze lening
Art. 1965 en 1967: speelschulden of weddenschappen145 (behalve bij list of oplichting)
Ouders die een bruidsschat geven aan hun kind.
Betaling van onderhoudsgeld aan naaste familieleden, buiten de wettelijk voorziene gevallen.
Vergoeding aan de echtgeno(o)t(e) voor de bijstand bij een professionele activiteit.
Een verjaarde schuld betalen.
Een kloostergemeenschap die steun verleent aan uitgetreden kloosterlingen.
soon; die persoon wordt dan gelijkgesteld met een contractspartij. Als de natuurlijke verbintenis onvrijwillig — bijvoorbeeld onder invloed van dreigbrieven — wordt gepresteerd, is wél terugbetaling mogelijk. 144 Let op: de belofte van nakoming van een natuurlijke verbintenis, is wél afdwingbaar. Zo'n belofte is dan eigenlijk de omzetting van een natuurlijke verbintenis in een civielrechtelijke (afdwingbare) verbintenis. Zo'n belofte / omzetting kan met alle middelen bewezen worden. 145 Men kan hierin ook een toepassing van nemo auditur of in pari causa zien. 143
37
D EEL II V ERBINTENISSEN
UIT DE WET
T ITEL 1 Q UASI - CONTRACTUELE H OOFD IX O NEIGENLIJKE
VERBINTENISSEN
OF QUASI - CONTRACTEN
Oneigenlijke contracten zijn vrijwillige daden van de mens waaruit een al dan niet wederzijdse verbintenis ontstaat ten opzichte van een derde. Zij worden oneigenlijk genoemd omdat de gevolgen ervan sterk lijken op contractuele verbintenissen.
de overeenkomst met échte contracten ligt 'm in de gevolgen.
het verschil ligt 'm in de totstandkoming146
Er zijn drie soorten oneigenlijke contracten:
zaakwaarneming (1371 - 1375 B.W.)
onverschuldigde betaling (1376 - 1381 B.W.)
verrijking zonder oorzaak
Afdeling 1 Zaakwaarneming § 1. Omschrijving [213] Zaakwaarneming is vrijwillig147 iets doen om andermans belangen te behartigen Als niet aan alle voorwaarden van zaakwaarneming is voldaan, maar er toch ook geen sprake is van een contract, dan spreekt men van oneigenlijke zaakwaarneming en kan men soms toch nog een schadevergoeding krijgen door onrechtmatige verrijking in te roepen. Zaakwaarneming wordt nu vaak gebruikt als alternatief voor andere buitencontractuele aansprakelijkheidseisen. Zaakwaarneming is dan nuttig als
de zaakwaarnemer zelf een fout heeft begaan148
wanneer andere aansprakelijkheidseisen niet tot integrale schadevergoeding leiden149
Dit "misbruik" van zaakwaarneming moet binnen de perken blijven; onverantwoorde inmenging in andermans zaken is nooit goed. Anderzijds mag altruïstisch gedrag dan ook weer niet worden ontmoedigd... Voorbeelden zijn:
brandweerlieden die het vuur blussen in een gebied waarvoor zij niet bevoegd zijn: zij zijn zaakwaarnemers voor de gemeente wiens brandweerkorps wél bevoegd is
een dokter die zich verwondt bij het redden van een arbeider, is een zaakwaarnemer voor de arbeidsongevallenverzekeraar
iemand die de begrafeniskosten betaalt is zaakwaarnemer voor de erfgenamen die nooit tijdig de begrafenis hadden kunnen regelen
146
een oneigenlijk contract komt namelijk tot stand door een eenzijdig handelen dat niet eens rechtsgevolgen beoogt, maar die wel toegekend krijgt door de wet Zaakwaarneming is niet hetzelfde als lastgeving omdat er geen overeenkomst wordt gesloten bij zaakwaarneming. 148 Bij andere aansprakelijkheidsregelingen zou er een gedeelde aansprakelijkheid komen 149 bij zaakwaarneming moeten (nuttige of noodzakelijke) uitgaven worden vergoed 147
38
§ 2. Toepassingsvoorwaarden [216]
de handeling moet in het belang van de meester van de zaak zijn150
de handeling moet nodig zijn en niet zomaar nuttig151
er mag geen schenkingsoogmerk zijn
er mag geen contractuele plicht zijn
er mag geen wettelijke verplichting zijn152
de meester van de zaak mag geen bezwaar hebben tegen de handeling153
§ 3. Gevolgen [220] Gevolgen voor de zaakwaarnemer:
hij moet de zaakwaarneming uitvoeren alsof hij een lasthebber zou zijn (1372, 2e lid)
hij moet de zaakwaarneming als een bonus pater familias uitvoeren (1374, 1e lid)
hij mag de zaakwaarneming pas stoppen als de eigenaar zelf de handeling kan overnemen (1372)
Gevolgen voor de meester van de zaak:
hij moet de verbintenissen nakomen die in zijn naam zijn aangegaan (1375) 154
als de zaakwaarneming behoorlijk is uitgevoerd, moet hij de zaakwaarnemer schadeloos stellen voor
persoonlijke verbintenissen die de zaakwaarnemer omwille van de zaakwaarneming is aangegaan
nuttige en noodzakelijke uitgaven die de zaakwaarnemer heeft gemaakt
schade die de zaakwaarnemer door de zaakwaarneming heeft geleden155
diens inkomstenderving, al wordt dit betwist
Afdeling 2 Onverschuldigde betaling § 1. Principe [221] Art. 1235, lid 1:
"Iedere betaling onderstelt een schuld — hetgeen betaald is zonder verschuldigd te zijn, kan worden teruggevorderd."
Art. 1376:
"Hij die bij vergissing of met zijn weten iets ontvangen heeft dat hem niet verschuldigd was, is verplicht het terug te geven aan diegene van wie hij het ontvangen heeft."
§ 2. Toepassingsvoorwaarden [222] A. Er moet een betaling zijn geweest Betaling is de nakoming van een verbintenis. Het kan dus iets anders dan geld zijn. Als er betwist wordt óf er wel een betaling is gebeurd, moet diegene die terugbetaling eist de betaling bewijzen overeenkomstig Art. 1341 — dus met een geschrift als het meer dan 15.000 BEF bedroeg.
150
Het is niet duidelijk of de zaakwaarnemer tegelijk ook in eigen belang mag handelen — waarschijnlijk moet de klemtoon gewoon op het voordeel van de ander liggen. als iemand een niet-noodzakelijke, maar wel nuttige handeling verricht voor een "meester van de zaak", is die laatste er maar door gebonden als hij achteraf die handeling bekracht igt 152 Hier is er de moeilijkheid dat Art. 422 S.W. verplicht om mensen in groot gevaar te helpen (tenzij je daardoor zelf in groot gevaar zou komen). Volgens WvG is er in zo'n geval alléén zaakwaarneming wanneer het om een algemene rechtsplicht gaat (in zo'n geval kan je de eventuele kosten dus terugvorderen op grond van zaakwaarneming). Als het om een specifieke rechtsplicht gaat (bijvoorbeeld brandweerlieden die toch moeten helpen), kan men zaakwaarneming niet inroepen. 153 De meester van de zaak zou die handeling dus ook zelf moeten hebben verricht. De handeling mag toch tegen de zin van de meester van de zaak gebeuren als die handeling steunt op een algemene wettelijke verplichting — bijvoorbeeld iemand tegenhouden die zelfmoord gaat plegen. 154 En de meester van de zaak moet daartoe die rechtshandelingen niet eerst bekrachtigen: hij is door de wet verplicht tot nakoming. 155 De rechter mag de schadevergoeding matigen voor die schade die door de schuld van de zaakwaarnemer zelf is veroorzaakt (rekening houdend met de omstandigheden): Art. 1374, lid 2. 151
39
B. Die betaling moet een onverschuldigd karakter hebben Een betaling heeft een onverschuldigd karakter als
er helemaal geen schuld was:
er nooit een schuld is geweest
de schuld al werd betaald
er te veel werd betaald156
de accipiens niet de werkelijke schuldeiser was
de solvens ten onrechte dacht dat hij schuldenaar was (1377, 1e lid)
Het eerste probleem is dat Art. 1236 stelt dat een derde kan voldoen aan andermans verbintenissen. Om terugbetaling te krijgen moet de solvens daarom aantonen dat hij niet voor een andermans rekening wilde betalen én dat hij écht per vergissing heeft betaald
Tweede probleem is dat de accipiens door die betaling misschien "zijn titel heeft vernietigd" — dit wil zeggen: dat hij zijn vordering tegen de échte schuldenaar heeft laten vallen of de zekerheden heeft teruggegeven. Art. 1377, 2e lid stelt dat de solvens de gevolgen moet dragen van zijn stommiteit en zich enkel nog kan richten tot de échte schuldenaar.
Merk tenslotte op dat "onverschuldigd" niet inhoudt dat de solvens moet gedwaald hebben. De dwaling moet enkel bewezen worden als er twijfel is over de oorzaak van de betaling. Die dwaling mag dan trouwens perfect onverschoonbaar zijn — zelfs een fout van de solvens belet geen terugbetaling.
§ 3. Gevolgen Wat onverschuldigd werd betaald, kan tot tien jaar erna worden teruggevorderd157. De omvang van wat moet worden teruggegeven, varieert naargelang de goede trouw van de accipiens:
als er geld werd betaald (1378):
als de accipiens te goeder trouw was, moet hij enkel het bedrag terugbetalen
als de accipiens te kwader trouw was, moet hij bovendien nog de wettelijke intrest betalen158
als er een zaak werd overhandigd (1379):
als die zaak inmiddels door de accipiens werd verkocht:
als de accipiens te goeder trouw was, moet hij enkel de verkoopprijs teruggeven159
als de accipiens te kwader trouw was, moet hij de échte waarde uitbetalen
als de accipiens die zaak nog in zijn bezit heeft160:
als de accipiens te goeder trouw was, moet hij enkel die zaak teruggeven161
als de accipiens te kwader trouw was, moet hij én de zaak én de vruchten teruggeven162
156
- Voorafbetaliing op de belasting is géén onverschuldigde betaling, maar een voorschot op een toekomstige betaling — en kan dus niet teruggevorderd worden. - Als een verzekeringsfirma een slachtoffer al volledig uitbetaalt (en het risico van een verkeerde beoordeling aanvaardt )en dan later komt vast te staan dat het slachtoffer mee schuldig was aan het ongeval, kan de som niet worden teruggevorderd tenzij die som provisioneel (= tijdelijk) werd uitgekeerd. 157 - Als het om geld gaat en de accipiens het te goeder trouw heeft overgemaakt aan een derde, kan de solvens zich niet keren tegen die derde — zelfs niet met onrechtmatige verrijking. - Als het om onroerendegoederen gaat, kan de accipiens succesvol een revindicatie instellen tegen de derde. Bij roerende goederen geldt bezit echter als titel. 158 Volgens Art. 1378 B.W. vanaf de dag van de oorspronkelijke betaling. 159 Hij moet enkel de verkoopprijs terugbetalen — zelfs als die ver beneden de marktwaarde lag. 160 Als de zaak in natura wordt teruggegeven, moet de solvens al de nuttige en noodzakelijke uitgaven vergoeden die nodig waren om de zaak in stand te houden. 161 Het risico ligt dan bij de solvens: enkel als de zaak teniet is gegaan door de fout van de accipiens, moet deze de solvens de waarde terugbetalen 162 het risico ligt nu bij de accipiens: als de zaak teniet is gegaan — zelfs door overmacht — moet hij de waarde sowieso terugbetalen
40
Afdeling 3 Verrijking zonder oorzaak § 1. Omschrijving [228] Er is verrijking zonder oorzaak wanneer iemand verarmd wordt ten voordele van een ander terwijl daar geen juridische oorzaak voor bestaat163. Opmerkelijk is dat deze rechtsfiguur niet geregeld is bij wet — de oorsprong is in tegendeel te vinden in de billijkheid164. Oorspronkelijk kon verrijking zonder oorzaak slechts subsidiair worden ingeroepen, als je namelijk geen andere wettelijke vordering kon bedenken. Cassatie heeft het echter gepromoveerd tot een algemeen rechtsbeginsel. Voorbeelden zijn:
een in solidum gehouden schuldenaar die de hele schuld betaalt en zich richt tot de medeschuldenaars
een kind dat betaalt voor het bejaardentehuis van vader, kan zich richten tot broers en zussen
een firma die stookolie op het verkeerde adres levert, kan zich richten tot die bewoners165
een huurder die ongevraagd het huis grondig verfraait, kan zich richten tot de eigenaar
een arts die ongevraagd een gewonde arbeider verzorgt die een verzekering heeft tegen medische kosten, kan zich richten tot de verzekeraar166
§ 2. Toepassingsvoorwaarden [231]
er moet een verrijking zijn van de ene (al wordt dit ruim geïnterpreteerd167)...
... en een verarming van de andere168
er moet een duidelijk verband zijn tussen de verrijking en verarming...
... en voor dat verband mag geen juridische oorzaak bestaan
geen enkele andere vordering kan gebruikt worden
§ 3. Gevolg [233] De verschuiving van vermogen moet ongedaan gemaakt worden: de verarmde krijgt een vordering tot betaling van een vergoeding van maximaal de verrijking. Merk tenslotte op dat bij zaakwaarneming de volledige som kan worden teruggevorderd (zelfs als de zaakwaarneming niet echt succesvol was), terwijl je bij onrechtmatige verrijking enkel de verrijkte som kunt terugvorderen.
163
Zo'n juridische aanwijsbare oorzaak kan in een wettelijke, contractuele of natuurlijke verbintenis liggen — of in de eigen wil v an de verarmde. Als een makelaar een huis van één mil joen kan verkopen tegen vijf miljoen, en de resterende vier miljoen voor zich houdt, is dit géén onrechtmatige verrijing want hij heeft er een contract voor. 164 Daarom wordt verrijking zonder oorzaak soms ook ongerechtvaardigde of onredelijke verrijking genoemd. 165 Ik denk dat hier geen onverschuldigde betaling kan worden ingeroepen als die bewoners de stookolie te goeder trouw verbruiken. Als immers een zaak onverschuldigd werd overhandigd, de accipiens te goeder trouw is en de zaak teniet gaat, kan die niet worden gedagvaard (het risico ligt bij de solvens). 166 Als die verzekering enkel voor "arbeidsongeschiktheid" is, kan de arts het contract tussen arbeider en verzekeraar nog wel inroepen, maar hij moet daar natuurlijk de voordelen én de nadelen bijnemen. De nadelen zijn in dit geval dat de arbeider zelf voor de kosten moet opdraaien, hetgeen vervelend is als de arbeider insolvabel is... 167 Ook het verdwijnen van vroegere vorderingen of verplichtingen valt hieronder — en zelfs intellectuele verrijking 168 Een gedane inspanning is óók een verarming.
41
T ITEL 2 V ERBINTENISSEN H OOFD X B EGRIP
UIT AANSPRAKELIJKHEID VOOR ONRECHTMATIGE DAAD
EN SOORTEN AANSPRAKELIJKHEID .
S AMENLOOP
EN COËXISTENTIE
Afdeling 1 Aansprakelijkheid uit niet-contractueel handelen § 1. Begrip [234] Aansprakelijkheid is het instaan voor de nadelige gevolgen die anderen ondergaan door een bepaalde handeling of voorval. Aansprakelijkheid is dus niet hetzelfde als verantwoordelijkheid169. Verantwoordelijkheid verwijst immers naar een subjectieve ingesteldheid van een persoon, terwijl aansprakelijkheid verwijst naar een gevolg.
§ 2. Soorten aansprakelijkheid A. Civielrechtelijke en strafrechtelijke aansprakelijkheid [234] Hier gaat het uitsluitend over de civielrechtelijke aansprakelijkheid. Dit is de verplichting tot herstel van de schade die men een ander heeft berokkend. Dit is iets anders dan de strafrechtelijke aansprakelijkheid die ontstaat door de verstoring van de maatschappelijke orde, door het overtreden van normen waarop men straffen heeft gesteld. Hoewel de twee soorten duidelijk gescheiden worden, kunnen ze ook samenlopen. Uit een verboden gedraging kan immers ook schade ontstaan aan derden... B. Contractuele en buitencontractuele schade [235] De civielrechtelijke aansprakelijkheid wordt verder onderverdeeld in contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid.
Contractuele aansprakelijkheid ontstaat wanneer een contractspartij een verbintenis die zij krachtens een overeenkomst moest vervullen niet nakomt én die contractspartij daar toerekenbaar voor is.
Buitencontractuele aansprakelijkheid is elke civielrechtelijke aansprakelijkheid die niet-contractueel is.
Persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat uit eigen handelen van de aansprakelijke
Delictuele persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat door opzettelijk foutief handelen
Quasi-delictuele persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat uit een schuldige nalatigheid
Kwalitatieve buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat door de hoedanigheid van verantwoordelijke voor het gedrag van een andere persoon, een dier of een zaak.
De buitencontractuele aansprakelijkheid wordt ook de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid genoemd, terwijl de contractuele aansprakelijkheid eerder een bijzonder regime is. Zelfs in een contractuele relatie is het een partij echter toegestaan om de buitencontractuele aansprakelijkheid in te roepen als dit haar beter uitkomt.
169
Zoals in "strafrechtelijke verantwoordelijkheid".
42
contractuele aansprakelijkheid Kwalitatieve buitencontractuele aansprakelijkheid
aansprakelijkheid buitencontractuele aansprakelijkheid
Persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid
Delictuele persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid Quasi-delictuele persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid
Aanvankelijk werd de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid alleen ingeroepen als er een (aangetoonde of vermoedelijke) fout was. Nu echter kan aansprakelijkheid óók ontstaan als
er een louter objectieve schending is van een norm
er aantasting is van een beschermenswaardig rechtsgoed
er op een volkomen rechtmatige wijze een bepaalde risico-situatie is ontstaan
Omwille van deze evolutie naar foutloze aansprakelijkheid, objectieve aansprakelijkheid of risico aansprakelijkheid, kan men trouwens beter spreken van "verbintenissen uit aansprakelijkheid voor buitencontractueel handelen" dan van "verbintenissen uit onrechtmatige daad". Het gemeenrechtelijk aansprakelijkheidsregime heeft in de eerste plaats aansprakelijkheid tussen particulieren op het oog. Toch kan ook de overheid buitencontractueel aansprakelijk worden gesteld, zelfs als haar handelen betrekking heeft op het al of niet uitvaardigen van wetten (zie verder).
Afdeling 2 Samenloop van aansprakelijkheidsregimes [238] Samenloop doet zich voor wanneer tegen éénzelfde gedraging van een persoon meerdere vorderingen worden ingesteld.
§ 1. Samenloop van strafrechtelijke en civielrechtelijke aansprakelijkheid [238] Een samenloop van strafrechtelijke en civielrechtelijke aansprakelijkheid komt voor wanneer de strafrechtelijke en civielrechtelijke bepalingen eenzelfde foutbegrip hanteren170. Dit heeft zo z'n gevolgen:
de vaststelling van een strafrechtelijke fout heeft gezag van gewijsde tov. de civielrechtelijke schuldvraag
de civielrechtelijke vordering die haar oorsprong vindt in een strafrechtelijk delict mag voor dezelfde strafrechter worden vervolgd171
170 171
Bijvoorbeeld Art. 418-420 Sw. (onopzettelijke slagen en verwondingen) en Art. 1382-1383 B.W. Meer in het bijzonder: bij die strafrechter voor wie de benadeelde zich burgerlijke partij stelt. Merk op dat men ook bij een andere rechter zijn civielrechtelijke vordering mag instellen. Deze rechter moet dan wel wachten op de uitspraak van de strafrechter...
43
de strafrechtelijke en civielrechtelijke vorderingen verjaren gelijktijdig en onder dezelfde voorwaarden172
Het voordeel van deze Frans-Belgische aanpak ("de uniciteit van de fout") is dat je als burgerlijke partij niet zelf voor bewijzen moet zorgen — daar zorgt het parket immers voor173. Nadeel is daarentegen dat het foutbegrip in het strafrecht en burgerlijk recht anders wordt geïnterpreteerd waardoor de strafrechter met een dilemma zit174. In het strafrecht kijkt men voor de beoordeling van de fout immers in concreto naar de hele persoon175; in het burgerlijk recht geldt het criterium van de bonus pater familias, die voor een kleine fout al verantwoordelijk is.
§ 2. Samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid [242] Deze samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid is niet hetzelfde als de vraag naar coëxistentie van aansprakelijkheidsregimes176.
Bij de samenloop gaat het immers om éénzelfde persoon die contractueel en / of buitencontractueel aansprakelijk wordt gesteld177.
Bij de coëxistentie gaat het over het aansprakelijk stellen van meerdere personen. Hier is er opnieuw een onderscheid tussen
actieve coëxistentie: één benadeelde die meerdere personen aansprakelijk stelt voor het feit
passieve coëxistentie: één dader die door meerdere personen aansprakelijk wordt gesteld
Samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid is voor een partij vooral interessant om contractuele (bevrijdings)bedingen of bijzondere wettelijke bepalingen178 te omzeilen. In het Burgerlijk Wetboek op zich ben je immers niet per sé beter af met een buitencontractuele vordering179. De Belgische Cassatie-rechtspraak heeft echter sterke beperkingen gesteld op de samenloop. Men mag maar buitencontractueel vorderen als de fout van een partij
een tekortkoming is van de algemene zorgvuldigheidsplicht— dus géén contractuele tekortkoming
schade heeft veroorzaakt die niet te wijten is aan de slechte uitvoering van het contract180
Buitencontractuele aansprakelijkheid zal door deze restrictieve voorwaarden dus niet vaak gevorderd worden. Er is echter één uitzondering, namelijk als de tekortkoming ook een strafrechtelijke inbreuk is. Door de eenheid van het strafrechtelijk en civielrechtelijk schuldbegrip, zal de benadeelde (ongeacht de twee voorwaarden) altijd de buitencontractuele aansprakelijkheid kunnen inroepen181.
172
Deze gelijktijdige verjaring zorgde wel voor problemen omdat in het burgerlijke recht een termijn van dertig jaar gold, terwijl dit in het strafrecht maar vijf jaar was. Sinds de wijziging van het Wetboek van Strafvordering in 1998 is dit probleem echter opgelost omdat de verjaringstermijn van het burgerlijk recht nu ook geldt voor de burgerlijke vordering volgend uit een misdrijf. De verjaringstermijn van het burgerlijk recht is echter ook naar vijf jaar gebracht, zodat de verjaringstermijn nu voor beide rechtstakken op vijf jaar staat. 173 Het enige dat je nog zelf moet bewijzen, is de omvang van de schade. 174 Iemand die zich burgerlijke partij heeft gesteld maar niet heeft deelgenomen aan het strafproces, mag op grond van Art. 6§1 EVRM (recht op een eerlijk proces) echter altijd de feiten betwisten die men uit het strafproces afleidt. Die partij heeft in het strafproces immers niet de kans gehad om zich te verdedigen en die feiten te betwisten. 175 Was de dader gescheiden? Had hij een slechte jeugd? ... 176 Overigens is het perfect mogelijk dat er tegelijk samenloop én coëxistentie is. Bijvoorbeeld een bouwheer die de aannemer contractueel én buitencontractueel aanspreekt (samenloop), en tegelijk zijn onderaannemers buitencontractueel aanspreekt (coëxistentie). 177 Samenloop kan ook betekenen dat één persoon buitencontractueel persoonlijk (1382) en buitencontractueel kwalitatief (1384) wordt aangesproken. 178 Die voor de overeenkomst in casu bijvoorbeeld een bijzonder korte verjaringstermijn voorschrijven... 179 Bij een contractuele vordering kan men bijvoorbeeld genieten van de in solidum verantwoordelijkheid van contractpartijen — hetgeen bij buitencontractuele vorderingen niet gaat. 180 Het is ook voor WvG niet duidelijk wat deze tweede voorwaarde aan de eerste toevoegt: als de schade toch geen contractuele tekortkoming mag zijn, zal ze waarschijnlijk ook niet te wijten zijn aan de slechte uitvoering van het contract. 181 Zo zal de immuniteit van een uitvoeringsagent (van bijvoorbeeld een bank) ook opgeheven worden als zijn inbreuk óók een strafrechtelijke inbreuk is.
44
Afdeling 3 Coëxistentie van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid [247] § 1. Coëxistente vorderingen in hoofde van de aanspreker (actieve coëxistentie) [247] Het gaat hier om de vraag of een contractspartij ook de aangestelden van zijn medecontractant kan aanspreken als die (deels) verantwoordelijk zijn voor de niet (behoorlijke) nakoming van het contract. De cassatierechtspraak verleent de "vervangers" sinds 1973 een verregaande contractuele én buitencontractuele immuniteit voor alle handelingen binnen het kader van de overeenkomst. Zij kunnen enkel buitencontractueel worden aangesproken als de dubbele voorwaarde van hierboven is vervuld182. En dan nog moet je eraan denken dat als die vervanger een aangestelde is, deze de buitencontractuele vordering kan omzeilen door Art. 18 WAO in te roepen. Dit alles belet overigens niet dat
de vervangers buitencontractueel aansprakelijk kunnen worden gesteld jegens (échte) derden
de opdrachtgever zijn vervangers in regres kan aanspreken op grond van hun contractuele relatie
§ 2. Coëxistente vorderingen ten laste van de aangesprokene (passieve coëxistentie) [251] Enkele voorbeelden van zo'n passieve coëxistentie:
de onderhoudsfirma die wordt aangesproken door de eigenaar van het gebouw én door de (verwonde) gebruiker van de lift183
de verkoper van een bus verf die contractueel wordt aangesproken door de werkgever (die de verf had gekocht) en de werknemer (die verwond werd omdat de bus explodeerde)184
Er zijn dus tegenstrijdige tendensen in de cassatierechtspraak:
enerzijds worden coëxistente vorderingen ten nadele van derden (vervangers), zoveel mogelijk beperkt
anderzijds worden coëxistente vorderingen ten voordele van derden zoveel mogelijk verruimd...
182
Het is niet toevallig dat inzake buitencontractuele aansprakelijkheid voor vervangers dezelfde voorwaarden gelden als voor opdrachtgevers: beiden treden immers als één persoon op. Overigens is het perfect mogelijk dat in éénzelfde geval passieve én actieve coëxistentie voorkomt. In dit geval zou het bijvoorbeeld kunnen dat de onderhoudsfirma wordt aangesproken door de eigenaar en de gebruiker van de lift (passieve coëxistentie) én dat de gebruiker van de lift de onderhoudsfirma én de eigenaar aanspreek (actieve coëxistentie). 184 Merk dus op dat het mogelijk is dat de verschillende partijen die bij passieve coëxistentie vorderen, verschillend kunnen vorderen (de ene contractueel, de ander buitencontractueel). Of met andere woorden: dat er tegelijk passieve coëxistentie én (een soort van) samenloop voorkomt. 183
45
H OOFD XI A LGEMENE
PRINCIPES EN TENDENSEN IN HET AANSPRAKELIJKHEIDSRECHT
Afdeling 1 Van foutaansprakelijkheid naar objectieve aansprakelijkheid en risicoaansprakelijkheid § 1. Het uitgangspunt [255] De buitencontractuele aansprakelijkheid van 1382 B.W. is in feite nog steeds een schuldaansprakelijkheid (foutaansprakelijkheid) die enerzijds een objectieve onrechtmatigheid en anderzijds een toerekenbaarheid veronderstelt. Zo'n aansprakelijkheidsregime hoeft niet noodzakelijk "slachtofferonvriendelijk" te zijn. Het Belgische aansprakelijkheidsrecht komt het slachtoffer zelfs zoveel mogelijk ter hulp:
de verschoningsgronden zijn niet ontzettend ruim
causaliteit wordt ruim geïnterpreteerd
het begrip "schade" wordt ruim geïnterpreteerd
er zijn de "autonome aansprakelijkheidsgronden" (dieren, zaken, ...) in 1384-1386 B.W.
Toch konden sommige slachtoffers niet vergoed worden — daarom heeft de rechtspraak en de wetgeving voorzien in bijzondere aansprakelijkheidsregimes van (foutloze) objectieve of risico-aansprakelijkheid.
§ 2. Nieuwe soorten aansprakelijkheid [256] De trend van schuldaansprakelijkheid naar objectieve of risico-aansprakelijkheid heeft zich op een weinig systematische manier doorgezet. Het aansprakelijkheidsrecht zit daarom niet steeds even coherent in elkaar. Men moet een onderscheid maken tussen vier "soorten" aansprakelijkheid:
aansprakelijkheid voor eigen handelen (al dan niet foutloos)
de "klassieke" aansprakelijkheid van 1382 B.W.
de aansprakelijkheid van dementen, hoewel die toch niet toerekeningsvatbaar zijn
de aansprakelijkheid voor burenhinder (rechtmatige handelingen die toch hinder veroorzaken)
de aansprakelijkheid voor exploitaties van de ondergrond
kwalitatieve aansprakelijkheid (voor handelingen van anderen of zaken)
de aansprakelijkheid van ouders, aanstellers en leraars in 1384 B.W.
de aansprakelijkheid voor dieren en instortende gebouwen in 1386 B.W.
risico-aansprakelijkheid
aansprakelijkheid voor voorvallen die zich voordoen binnen een "risicosfeer" die men heeft gecreëerd of in stand houdt — overmacht of geen oorzakelijk verband bevrijdt hier niet
aansprakelijkheid door verzekering
aansprakelijkheid voor motorrijtuigen waardoor de getroffen zwakke weggebruiker een directe vordering heeft tegen de verzekeraar185
185
Bijvoorbeeld de wet van 1994-1995 voor de vergoeding van verkeersongevallen die een verplichte verzekering oplegt aan bestuurders van motorrijtuigen.
46
Afdeling 2 Schets van de nog aan de gang zijnde evolutie § 1. Evolutie in de rechtspraak [259] Het schuldbegrip in de artikelen 1382 en 1383 B.W. wordt serieus ruim opgevat. In de rechtspraak heeft men niettemin geprobeerd om de aansprakelijkheid nog verder uit te breiden:
door een zo ruim mogelijke toepassing te geven aan de 1384 - 1386 B.W.186
door bepaalde subjectieve rechten — zeker de persoonlijkheidsrechten — bijzonder te beschermen
Procureur-generaal Leclercq van het Hof van Cassatie ontwikkelde in dit verband187 de theorie dat elke handeling waardoor een fundamenteel recht van een ander wordt gekrenkt, op zichzelf al een fout is. Iedereen heeft de verplichting om andermans fysieke integriteit niet aan te tasten. Deze verplichting is een resultaatsverbintenis waarvan de niet-nakoming op zichzelf onrechtmatig is, naar analogie van artikel 1145 B.W. inzake contractuele tekortkomingen. Het Hof van Cassatie heeft deze theorie niet aanvaard omdat ze een vermoeden van schuld afleidt uit het bestaan van schade 188. Toch is het Hof de slachtoffers van verkeersongevallen tegemoet willen komen door — naast een ruime interpretatie van 1384, lid 1 en de bijzondere bescherming van de subjectieve rechten189 — de evenwichtsleer te introduceren in het kader van burenhinder. Volgens deze evenwichtsleer is een buur schadevergoeding verschuldigd als hij abnormale hinder veroorzaakt, zelfs zonder daarbij een inbreuk te maken op 1382 B.W. Men steunt hiervoor op Art. 16 G.W. (schadevergoeding bij onteigening) en Art. 544 B.W. (verstoring van het evenwicht van eigendomsrechten). Als de buur wel degelijk een fout in de zin van 1382 B.W. heeft begaan, kan men natuurlijk nog steeds op grond van dit artikel vorderen190. Deze bijzondere aansprakelijkheid voor abnormale hinder geldt niet alleen voor eigenaar. Ze geldt ook voor huurders, pachters, concessiehouders, en zelfs voor de overheid (bij openbare werken191). Merk tenslotte op dat de erven niet pal naast elkaar moeten liggen. Zo kan de evenwichtsleer ook een beperkte rol spelen bij milieu- en geluidshinder.
Conclusie: de rechtspraak gaat twee richtingen uit: enerzijds verruiming van de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid in de Art. 1382 e.v., anderzijds bijzondere vorderingsmogelijkheden voor vergoeding van inbreuken op subjectieve rechten.
186
Men zou hier bijna kunnen spreken van een risico-aansprakelijkheid. Meer bepaald voor de verkeersongevallen die in die tijd (1920-1930) opgang maakten. 188 Schuld en schade zijn (volgens Cassatie) twee aparte elementen in 1382 en mogen niet met elkaar verward worden. 189 Die subjectieve rechten moeten wel van enig niveau zijn, bijvoorbeeld eigendomsrecht of persoonlijkheidsrechten. 190 Tegenover een aannemer of architect die hinder veroorzaakt bij de werken, kan men trouwens alleen vorderen op grond van 1382. Ev entueel kan men ook een vordering instellen tegen de bouwheer op grond van 544 B.W. Dikwijls kan die bouwheer in regres de aannemer weer aanspreken omdat burenhinder vaak in de bouwovereenkomst wordt opgenomen.. . 191 Behalve de evenwichtsleer kan men ook het beginsel van gelijkheid van burgers voor de openbare lasten inroepen. 187
47
§ 2. Evolutie in de wetgeving [265] De wetgever heeft de rechtspraak willen steunen met allerlei bijzondere wetten. Voorbeelden zijn zo:
de wet van 1991 inzake de productaansprakelijkheid (ondersteuning van 1382)
de Wet Aansprakelijkheid Motorrijtuigen (WAM) 192 (bescherming van de fysieke integriteit)
allerlei sociale wetten (pensioen, ziekenfonds, ...) (bescherming van persoonlijkheidsrechten)
In vele van deze bijzondere wetten maakt men gebruik van verzekeringen. Zo'n verzekering kan ofwel de gevaarlijke activiteit, ofwel de personen (of zaken) die gevaar lopen verzekeren193. De twee kunnen ook langs elkaar bestaan, waarbij een verbod van schadecumul en een subrogatie van de verzekeraar in de rechten van de benadeelde ervoor zorgen dat de benadeelde niet meer zou ontvangen dan hetgeen hij recht op heeft. De benadeelde krijgt door de wet vaak een rechtstreekse vordering tegen de verzekeraar én wordt gevrijwaard tegen allerlei bevrijdingsclausules die een verzekeraar normaal zou kunnen inroepen. En als die verzekering zich om de één of andere reden toch zou kunnen terugtrekken, kan men nog altijd beroep doen op een gemeenschappelijk waarborgfonds194. Men kan zich trouwens de vraag stellen waarom men het foutbegrip niet nóg ruimer stelt zodat de debiteur enkel nog kan ontsnappen als hij een goede verschoningsgrond kan vinden195. Zou men het subjectieve element van de toerekenbaarheid trouwens niet beter vergeten en enkel het objectieve element (de onrechtvaardigheid) behouden?
Afdeling 3 Overheidsaansprakelijkheid § 1. Jurisprudentiële evolutie A. Aansprakelijkheid wegens onrechtmatig handelen van de uitvoerende macht [271] Tot 1920 kon de overheid niet civielrechtelijk aansprakelijk worden gesteld voor haar handelingen als overheid. Met het Flandria-arrest kwam daar in 1920 een eind aan. In dat arrest werd het onderscheid tussen de overheid als particulier en de overheid als gezagsdrager als irrelevant beschouwd. Voortaan mocht de gewone rechter (op basis van de Art. 144 en 145 G.W.) burgerrechtelijke geschillen beslechten. Toch mocht de rechter niet oordelen over de opportuniteit van een overheidsbeslissing196 omdat dit een inbreuk op de scheiding der machten zou betekenen. In het "koepokinentingsarrest" van 1963 liet men nog steeds niet toe om de opportuniteit te beoordelen. De rechter mocht echter wél een controle doorvoeren op de zorgvuldigheid en de wettigheid van de handelingen van de uitvoerende macht. In latere arresten mocht de controle ook over politieke rechten gaan en werd het verzuim van de overheid om een wet uit te voeren als een fout in de zin van 1382 beschouwd. Sinds 1980 kan de rechter de overheid ook tot herstel in natura of dwanguitvoering bevelen, zolang de continuïteit van de openbare dienst niet in het gevaar komt.
192
Sinds 1995 dekt die wet ook de lichamelijke schade van de zwakke weggebruiker, zelfs als zij zelf een fout hebben gemaakt. Onverschoonbare fouten van personen ouder dan 14 jaar worden dan weer niet gedekt... (Onverschoonbare fouten van kinderen jonger dan 14 worden dus wel degelijk gedekt!) 193 Voorbeelden zijn respectievelijk een autoverzekering en een arbeidsongevallenverzekering. 194 Als iemand geen [verplichte] verzekering neemt, zou dat ook niet in aanmerking kunnen komen als een schending van de zorgvuldigh eidsplicht? Het nieuwe Nederlandse B.W. voorziet in een matiging van een ontzettend grote schade die veroorzaakt werd door een lichte fout die niet te verzekeren valt... 195 Zoals overmacht, rechtmatig overheidsbevel of bescherming van een ander fundamenteel recht. 196 Als er gaten in de weg waren omdat de werken slecht waren uitgevoerd, kon men schadevergoeding krijgen. Als die gaten er waren o mdat de overheid beslist had om die weg niet te veranderen en in dezelfde toestand te laten liggen, dan had dit te maken met de opportuniteit en kon men géén schadevergoeding krijgen.
48
Wat betreft de uitvoerende macht, is er een eenheid tussen de administratiefrechtelijke legaliteitscontrole en de rechterlijke rechtmatigheidscontrole. Met andere woorden: de Raad van State en de burgerlijke rechter toetsen het overheidsgedrag aan dezelfde wettelijke normen. Dit heeft zijn consequenties:
als de administratieve rechter met kracht van gewijsde heeft vastgesteld dat de overheid haar bevoegdheden heeft overschreden, kan de burgerlijke rechter een schadevergoeding toekennen197
de rechter kan de opportuniteit van de overheidsbeslissingen slechts marginaal toetsen
de zorgvuldigheid wordt — naar analogie van de bonus pater familias — getoetst aan het criterium van de "redelijke overheid"198
De ambtenaren van de overheid bestaan uit organen199 en aangestelden. Dit heeft zo zijn gevolgen:
ambtenaren-organen:
de Staat is maar aansprakelijk binnen de beperken van hun wettelijke bevoegdheid200
zij kunnen persoonlijk aansprakelijk worden gesteld voor zelfs een lichte fout201
ambtenaren-aangestelden:
de Staat is al aansprakelijk als er een indirecte band tussen de handeling en het werk bestaat202
zij worden beschermd door Art. 18 W.A.O.
B. Aansprakelijkheid wegens onrechtmatig handelen van de rechterlijke macht [275] Sinds het cassatie-arrest van 1991 is de rechterlijke macht aan hetzelfde schade-regime als de uitvoerende macht onderworpen, nog steeds omdat Art. 144 G.W. bepaalt dat de rechter alle burgerlijke geschillen moet beslechten. Aansprakelijkheid van de Staat kan bij magistraten van de rechterlijke macht maar ontstaan als de schade werd gemaakt binnen de grenzen van hun wettelijke bevoegdheid203. De scheiding der machten komt blijkbaar niet in gevaar omdat het nooit de ambtenaren persoonlijk zijn die worden aangesproken. De identiteit van de verantwoordelijke ambtenaar kan trouwens dikwijls niet vastgesteld, of de verantwoordelijke kan goede verschoningsgronden inroepen... Principieel vallen magistraten onder het statuut van de ambtenaren-organen. Nochtans is er haast geen persoonlijke aansprakelijkheid mogelijk204. Als de rechter dus een foutieve handeling pleegt — zelfs bij de uitoefening van zijn jurisdictionele functie — kan de Staat worden aangesproken, zolang
er een causaal verband bestaat tussen de handeling en de schade 205
de handeling een schending is van een vaststaande juridische norm
de handeling definitief ongedaan werd gemaakt door een kracht van gewijsde
197
Behalve als de overheid verschoningsgronden kan inroepen. Door dit abstracte criterium kan zelfs een lichte fout worden aangerekend. 199 "Orgaan" wordt zeer ruim verstaan, namelijk iedereen die een deeltje openbaar gezag heeft of de Staat zou kunnen verbinden jegen s derden. Zo dus militairen, magistraten, onderwijzers. 200 Of: de wettelijke bevoegdheid waar een redelijk ambtenaar zich zou begeven hebben. 201 De overheid kan sinds 1996 géén regres meer vorderen; particuliere slachtoffers kunnen echter nog steeds vorderen tegen zo'n ambtenaar-orgaan. 202 Als de aangestelde misbruik maakt van zijn functie, verdwijnt de aansprakelijkheid van de overheid niet. 203 Of als die handeling door een redelijk persoon binnen de wettelijke bevoegdheid zou worden gedaan. 204 Alleen als er een "verhaal op de rechter " is (Art. 1140 Ger. Wb.) — als de rechter bijvoorbeeld bedrog of rechtsweigering heeft gepleegd — of als de rechter een delict heeft gepleegd. 205 Ook in dit verband maakt men gebruik van het criterium van de bonus pater familias, in casu een normaal zorgvuldige magistraat. 198
49
Deze beperkingen hebben wel wat nadelen:
er kan geen schadevergoeding worden gevorderd als de handeling niet helemaal kon worden uitgewist, bijvoorbeeld als het Hof van Justitie een Belgische rechterlijke beslissing zou wijzigen
de beperking van de definitieve ongedaanmaking is ergens ook in strijd met de rechtspraak van het Hof van Justitie dat stelt dat een particulier schadevergoeding moet krijgen als er een voldoende gekwalificeerde schending van gemeenschapsrecht is, door welke staatsmacht dit ook gebeurt
wat is een "vaststaande juridische norm"? Een kennelijk verkeerde rechterlijke beslissing valt hier niet onder, maar zou toch voor schadevergoeding in aanmerking moeten kunnen komen...
C. Aansprakelijkheid wegens onrechtmatig handelen van de wetgevende macht [277] Het Hof van Justitie zorgde ervoor dat de wetgevende organen óók civielrechtelijk aansprakelijk kunnen worden gesteld206. In de arrest Francovich (1991) en Brasserie (1996) bepaalde zij dat de lidstaten schadevergoeding moeten betalen voor schade die particulieren ondervinden door schendingen van het gemeenschapsrecht, veroorzaakt door welke staatsmacht ook. Men steunt hiervoor op Art. 5 van het EG-verdrag, dat bepaalt dat de lidstaten alle nodige maatregelen moeten nemen om de onrechtmatige gevolgen van schendingen van het gemeenschapsrecht ongedaan te maken207. Er zijn drie voorwaarden om als particulier een schadevergoeding te kunnen krijgen208:
de geschonden gemeenschapsregel moet particulieren rechten toekennen
er moet een "voldoende gekwalificeerde schending" zijn
er moet een causale band zijn tussen de schending en de schade
Als een lidstaat een richtlijn bijvoorbeeld niet tijdig omzet, kan het goed zijn dat aan de drie voorwaarden is voldaan. Als de lidstaat daarentegen een ruime normatieve en discretionaire bevoegdheid bezit — hetgeen meestal het geval is — is er maar een schending als de wetgever zijn bevoegdheid kennelijk heeft miskend209. Het blijft echter de bevoegdheid van elke lidstaat om de procesregels en rechters voor het toekennen van zo'n schadevergoeding te regelen. De interne criteria mogen echter niet ongunstiger zijn dan gelijksoortige interne vorderingen. Ze mogen het verkrijgen van een schadevergoeding ook niet uiterst moeilijk of onmogelijk maken. D. Schadevergoeding voor rechtmatige daad [292] De overheidsaansprakelijkheid blijft dus vooral een aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad, al volstaat ook een objectieve onrechtmatigheid. Toch bestaat er ook een overheidsaansprakelijkheid uit rechtmatige daad. Art. 11 van de Wet op de Raad van State bepaalt immers dat de Raad van State, rekening houdend met alle omstandigheden, een schadevergoeding kan toekennen als geen enkel ander rechtscollege bevoegd is omdat er geen onrechtmatige fout kan worden aangetoond.
206
Overigens zijn de organen van de Europese Gemeenschap zelf óók aan een analoge regeling onderworpen... Het gemeenschapsrecht verplicht de lidstaten niét om een aansprakelijkheid voor de wetgevende macht voor schendingen van het interne recht in te voeren. 208 Als aan deze drie voorwaarden wordt voldaan, moet men schadevergoeding krijgen, of de schending door de rechterlijke, wetgevende of uitvoerende macht gebeurde... 209 In het British Telecom arrest had de Britse wetgever een richtlijn te goeder trouw verkeerd omgezet. Dit werd niet als een "voldoende gekwalificeerde schending" beschouwd. 207
50
H OOFD XII G RONDEN
VAN AANSPRAKELIJKHEID
[294]
Hierna gaat het alleen nog over de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid. Overigens blijft deze gemeenrechtelijke aansprakelijkheid ook gelden voor verkeersongevallen, voor zover er geen speciale regeling is vastgesteld door de W.A.M.
Afdeling 1 Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad [294] De aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad in de Art. 1382-1383 B.W. eisen twee elementen:
objectief element: een onrechtmatig handelen
subjectief element: schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid
§ 1. Onrechtmatig handelen (objectief element) A. Twee vormen van onrechtmatigheid [294] Er zijn twee vormen van onrechtmatigheid:
schending van een wettelijke of reglementaire norm
schending van de zorgvuldigheidsnorm
B. Schending van een specifieke regel [296] Bij schending van een specifieke norm is er sowieso sprake van een onrechtmatigheid, behalve als de dader een verschoningsgrond kan inroepen. De bewijslast komt zo dus eigenlijk bij de dader te liggen210. Overigens moet de het slachtoffer niet beschermd worden door de geschonden norm. Dit noemt men de theorie van de relatieve onrechtmatigheid. Zo kan een consument schadevergoeding vorderen bij de overtreding van een voorschrift dat bestemd is om concurrenten onderling te beschermen. C. Schending van de zorgvuldigheidsnorm [297] De zorgvuldigheidsnorm wordt geschonden als men zich niet gedraagt als een vooruitziend en zorgvuldig persoon.
vooruitziend betekent dat men zich de nadelige gevolgen van handeling redelijkerwijze voorstelt
zorgvuldig betekent dat men deze nadelige gevolgen probeert te vermijden
Dit abstract criterium van de bonus pater familias wordt echter ietwat geconcretiseerd. Zo verwijst het criterium naar een vooruitziend en zorgvuldig persoon die zich in dezelfde omstandigheid bevindt. Om uit te maken of bijvoorbeeld een dokter een fout heeft begaan, zal men als referentie een vooruitziende en zorgvuldige dokter nemen. Om uit te maken wat al dan niet bij deze concretisering moet opgenomen worden, maakt men een onderscheid tussen de externe en de interne omstandigheden.
210 211
externe omstandigheden zijn tijd, plaats, klimaat, status, opleiding, professionele kennis, ...
interne omstandigheden211 zijn leeftijd, geslacht, intelligentie, karakter, temperament, ...
Net zoals bij contractuele wanprestatie de gebrekkige partijdeze bewijsplicht heeft. Sommige interne omstandigheden (leeftijd, intelligentie, ...) zullen dan weer wél gebruikt worden om de toerekenbaarheid en subjectieve schuld te bepalen.
51
Normaal gezien worden alleen de externe omstandigheden meegerekend voor de concretisering. Zou men geen externe omstandigheden meerekenen, dan zou er niet snel sprake zijn van aansprakelijkheid. Als men de fout van een arts wilt beoordelen met het criterium van een normale burger die geen geneeskunde heeft gestudeerd, dan zal er niet snel sprake zijn van onvoorzichtigheid. Als men anderzijds te veel interne omstandigheden zou meerekenen, zou er ook niet snel aansprakelijkheid zijn. Rekening houdend met het criterium van de domme en opvliegende arts, zal er niet snel sprake zijn van onvoorzichtigheid... Overigens zal men ook minder snel tot aansprakelijkheid komen als de persoon in kwestie over een zekere vrijheid en vergissingsmarge beschikt — zoals bijvoorbeeld overheidsambtenaren.
§ 2. Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid (subjectief element) A. Schuldbekwaamheid [300]
Kinderen zijn maar schuldbekwaam als ze de "jaren des onderscheids" hebben bereikt (± 7 jaar)
Geesteszieken en andere zieken (bv. hartaanval) zijn niet schuldbekwaam als ze op het moment van de handeling niet bij volle bewustzijn waren. Dit gaat echter niet op als men die toestand vrijwillig oproept (door dronkenschap of drugs).
(alléén) voor geesteszieken geldt Art. 1386bis, waardoor zij contractueel én buitencontractueel veroordeeld kunnen worden tot een (gedeeltelijke) schadevergoeding, al zijn ze nog steeds niet schuldbekwaam. De rechter moet hierbij echter rekening houden met de (vooral financiële) toestand van beide partijen.
Rechtspersonen zijn principieel schuldonbekwaam, al worden de handelingen van zijn organen hem toegerekend omdat de rechtspersoon vereenzelvigd wordt met zijn organen212.
Werknemers zijn door Art. 18 W.A.O. maar persoonlijk aansprakelijk voor bedrog, zware of vaak voorkomende lichte fout.
Magistraten kunnen niet persoonlijk aansprakelijk worden gesteld omdat dit hun onafhankelijkheid in het gevaar zou brengen.
B. Toerekenbaarheid [304] Als een schuldbekwaam persoon onrechtmatige handelingen verricht, maar daarbij een verschoningsgrond kan inroepen, worden de handelingen hem niet toegerekend. Zo'n verschoningsgrond is overmacht, onoverkomelijke dwaling, noodtoestand, zelfverdediging, onweerstaanbaar overheidsbevel, ... De verschoningsgrond zal alleen dan een bevrijdende werking hebben als de dader zelf geen schuld heeft aan de situatie waarin hij werd gebracht én hij zich zelfs in die moeilijke situatie als een normaal voorzichtig persoon heeft gedragen. In een contractuele situatie is het bovendien altijd mogelijk om exoneratiebedingen in te voeren, omdat de wetsbepalingen omtrent onrechtmatige daad niet geacht worden van openbare orde of dwingend recht te zijn (!). Als het slachtoffer zich vrijwillig in een gevaarlijke situatie heeft begeven (= risico-aanvaarding), kan dit leiden tot een verminderde aansprakelijkheid van de dader.
212
Deze orgaantheorie wordt ook gebruikt om de Staat aansprakelijk te stellen voor bijvoorbeeld fouten van ambtenaren.
52
Afdeling 2 Aansprakelijkheid voor personen, zaken en dieren waarvoor men instaat [305] Aanvankelijk steunde men zich in de artikelen 1384 en volgende op een vermoeden van schuld. De laatste decennia is dit eerder een garantiegedachte geworden: men wilt het slachtoffer zoveel mogelijk kans op schadevergoeding bieden. Het vermoeden van schuld blijft echter doorwerken bij de aansprakelijkheid van ouders en leraars...
§ 1. Aansprakelijkheid voor de daad van personen voor wie men instaat [307] Deze soort aansprakelijkheid wordt geregeld in Art. 1384 B.W.:
lid 1: overgangsbepaling, geïnterpreteerd als een algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken
lid 2: aansprakelijkheid van ouders voor hun minderjarige kinderen
lid 3: aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden
lid 4: aansprakelijkheid van onderwijzers voor hun leerlingen A. Een algemene aansprakelijkheid voor de daad van personen voor wie men instaat? [307] In tegenstelling tot het Franse Hof van Cassatie, heeft het Belgische Hof van Cassatie in de overgangsbepaling van lid 1 van Art. 1384 B.W. géén algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor personen willen zien (wél een algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken). Met andere woorden: lid 2, 3 en 4 van 1384 zijn limitatief, al worden ze wél ruim geïnterpreteerd. Probleem is dus dat voor veel objectief onrechtmatige daden (van bijvoorbeeld kinderen bij onthaalmoeders of jeugdbewegingen) geen kwalitatieve aansprakelijkheid bestaat... B. Aansprakelijkheid van ouders voor schade veroorzaakt door minderjarige kinderen [310] Volgens Art. 1384, lid 2 zijn de ouders aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun minderjarige kinderen.
Wat betreft de ouders: De aansprakelijkheid geldt enkel voor (adoptief)ouders213, niet voor personen die toezicht uitoefenen (zoals voogden of adoptiefouders). Beide ouders zijn in solidum aansprakelijk, zelfs de gescheiden ouder aan wie het hoederecht niet werd toegekend214 en zelfs als het kind in een instelling zit. De ouders kunnen het aansprakelijkheidsvermoeden van 1384 lid 2 weerleggen door te bewijzen
dat ze een voldoende toezicht hebben uitgeoefend
dat ze een goede opvoeding hebben gegeven, hetgeen streng wordt geïnterpreteerd215
Wat betreft het kind: De minderjarigheid wordt beoordeeld op het moment van de feiten — als een kind ontvoogd is op dat moment, valt de aansprakelijkheid van de ouders natuurlijk weg. Als het kind "de jaren des onderscheids" nog niet bereikt heeft, zijn de ouders aansprakelijk van zodra er een objectieve fout werd gepleegd door het kind. Overigens kan het kind, als het schuldbekwaam is en in regres door
213
Adoptiefouders kunnen hun aansprakelijkheid echter ontlopen door te bewijzen dat het kind een gebrekkige opvoeding heeft gekregen vóór de adoptie. Zo'n ouder kan natuurlijk veel gemakkelijker aantonen dat hij een goede opvoeding en een voldoende toezicht heeft uitgeoefend. 215 Dit vermoeden moet weerlegd worden, zelfs door de ouder zonder hoederecht en zelfs wanneer het kind onder toezicht stond van een leraar. 214
53
zijn ouders wordt aangesproken, het aansprakelijkheidsvermoeden van 1384 lid 2 niet inroepen tegen zijn ouders: dit vermoeden kan enkel derden tot voordeel strekken. C. Aansprakelijkheid van onderwijzers en ambachtslieden voor leerlingen en leerjongens [314] Voor onderwijzers en ambachtslieden geldt hetzelfde aansprakelijkheidsvermoeden als voor de ouders. Ook hier is men aansprakelijk van zodra er een objectief onrechtmatige fout werd gepleegd als de leerling schuldonbekwaam is. En ook hier gaat het om een weerlegbaar vermoeden: als de leraar inderdaad een goed toezicht uitoefende (of als de handeling zo snel gebeurde...), dan gaat hij vrijuit. Voor de toepassing is vereist
dat er onderwijs wordt verstrekt, al wordt dit ruim geïnterpreteerd216
dat de schade werd veroorzaakt terwijl de leerling onder toezicht stond
dat er schade wordt berokkend aan derden; schade die de leerling aan zichzelf of aan de toezichthoudende leraar toebrengt, valt niet onder 1384, lid 4217
De rechtspersoon die het onderwijs inricht (bijvoorbeeld een school), kan niet beschouwd worden als onderwijzer in de zin van 1384 lid 4. Die rechtspersoon is echter wel aansprakelijk voor de fout van zijn aangestelden (de onderwijzers), zodat 138 lid 3 en lid 4 gecumuleerd kunnen worden en de school toch aansprakelijk is. Gaat het om officieel onderwijs, dan worden de onderwijzers trouwens beschouwd als organen van de inrichtende macht, zodat de school rechtstreeks aansprakelijk is op grond van 1382. Onderwijzers in het vrije onderwijs worden beschouwd als werknemers en genieten van de bescherming van Art. 18 W.A.O. Het Hof van Cassatie heeft echter geoordeeld dat dit artikel het vermoeden van aansprakelijkheid van de onderwijzer niet opheft. Met andere woorden: de onderwijzer in kwestie moet nog steeds bewijzen dat hij zich niet schuldig heeft gemaakt aan bedrog, zware schuld of veel voorkomende lichte schuld vooraleer hij vrijgesteld wordt van aansprakelijkheid. D. Aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden [318] Het vermoeden van Art. 1384 lid 3 dat aanstellers verantwoordelijk zijn voor de schade van de aangestelden, is onweerlegbaar. De aansteller kan er enkel onderuit komen door aan te tonen dat niet aan de toepassingsvoorwaarden werd voldaan218. De toepassingsvoorwaarden zijn:
Een band van aanstelling of ondergeschiktheid: De kwalitatief aansprakelijke moet gezag hebben over de aangestelde en hem (potentieel) bevelen kunnen geven219, al belet dit niet dat de aangestelde een ruime professionele vrijheid kan hebben. Deze band van ondergeschiktheid zal meestal voortvloeien uit een contract, al is het ook aanvaard bij een chirurg ten opzichte van een verpleegster, een eigenaar van een auto ten opzichte van de bestuurder, enz.220 Overigens worden de organen van een rechtspersoon niet beschouwd als aangestelden: onrechtmatige daden van de organen van een rechtspersoon vallen onder 1382.
216
Alle mogelijke vormen van onderwijs (van kleuterschool tot universiteit tot privé-onderwijs), maar er moet wel iets geleerd worden (een jeugdleider of bewaker valt hier niet onder). De leraar kan natuurlijk wel aangesproken worden op grond van 1382 als hem een persoonlijke fout treft. 218 De onweerlegbaarheid steunde op de vermoede fout bij de keuze van de aangestelde. Thans komt het echter neer op een solvabiliteitsgarantie. 219 Het volstaat dat er een schijn van gezag en toezicht bestaat voor een vertrouwende derde, bijvoorbeeld door misleidende reclame. 220 Zo'n band van toezicht en ondergeschiktheid bestaat niet tussen bisschop en pastoor omdat de bisschop volgens het kerkelijk recht geen pastorale bevelen kan geven aan de pastoor. 217
54
De aangestelde moet zelf aangesproken kunnen worden op grond van 1382 In principe is de aansteller maar aansprakelijk als de aangestelde een toerekenbare onrechtmatige daad heeft gepleegd waarvoor hij persoonlijk op grond van 1382 kan worden aangesproken. De aansteller wordt in sommige gevallen (waarin de aangestelde niet persoonlijk verantwoordelijk is) echter óók aansprakelijk geacht:
als de aangestelde een geesteszieke is (dan volstaat een objectief onrechtmatige daad)
als de aangestelde als werknemer beschermd wordt door Art. 18 W.A.O.
als de aangestelde zelf op zijn beurt kwalitatief aansprakelijk is, bijvoorbeeld als leerkracht
als de aangestelde niet nader kan geïdentificeerd worden
De onrechtmatige handeling moet gesteld zijn tijdens de periode van aanstelling en er verband mee houden Dit verband mag echter louter indirect of occasioneel zijn. Alleen als de aangestelde echt buiten zijn bediening handelde221, zonder toestemming en voor eigen rekening, zal de aansteller niet aansprakelijk worden gehouden. De aansprakelijkheid van de aansteller kan echter verminderd worden. Als de benadeelde kennis had moeten hebben van het "buiten de bediening optreden" van de aangestelde, dan verdwijnt de aansprakelijkheid van de aansteller omdat niet aan de voorwaarden van 1384 lid 3 wordt voldaan. Als de benadeelde kennis had kunnen hebben van het bedrieglijk optreden, dan vermindert de aansprakelijkheid van de aansteller.
De schade moet berokkend zijn aan een derde. Schade berokkend aan de aansteller of aangestelde valt hier dus niet onder. Overigens kan de aangestelde zijn persoonlijke aansprakelijkheid van 1382 niet doen verdwijnen door de kwalitatieve aansprakelijkheid van zijn aansteller in te roepen. Art. 1384, lid 3 kan immers enkel door derden worden ingeroepen.
E. Samenloop, coëxistentie en cumul [326]
Er is samenloop van aansprakelijkheidsregelingen als een kwalitatief aansprakelijke meerdere keren wordt aangesproken, bijvoorbeeld op grond van 1382 én op grond van 1384.
Er is (passieve) coëxistentie als de benadeelde zowel de kwalitatief aansprakelijke aanspreekt als de persoon die de onrechtmatige daad heeft gepleegd. Als de benadeelde met succes beiden zou kunnen aanspreken, maar enkel de kwalitatief aansprakelijke veroordeeld wordt, kan deze altijd in regres terugvorderen van de persoon die de onrechtmatige daad heeft gepleegd (!).
De aansprakelijkheidsregelingen van 1384 kunnen gecumuleerd worden:
Horizontale cumul:
van samenloop: éénzelfde persoon die kwalitatieve aansprakelijk is in meerdere hoedanigheden (bijvoorbeeld de ouder die ook leraar is van een kind)
van coëxistentie: twee personen die tegelijk kwalitatief aansprakelijk zijn voor eenzelfde handeling (bijvoorbeeld leraar én ouder voor de handeling van een kind)
221
De bank blijft als aansteller verantwoordelijk als een bankbediende tijdens de kantooruren in het kantoor van zijn bank louche z aakjes doet met het geld van de cliënten.
55
Verticale cumul: iemand is kwalitatief aansprakelijk voor iemand anders die op zijn beurt óók kwalitatief aansprakelijk voor nog een ander
F. Een praktijkvoorbeeld Stel dat een kind tijdens de speeltijd de arm van een schoolkameraadje breekt.
Kan het kind worden aangesproken?
Nee, als het jonger is dan zeven jaar, want nog niet schuldbekwaam.
Ja, als het ouder is dan zeven jaar. Probleem is dan echter dat het kind niet procesbekwaam is, dit wil zeggen dat het niet voor de rechter kan verschijnen. Je kan echters de ouders of de voogd voor de rechter dagen, omdat die het vermogen van het kind beheren. Maar meestal heeft een kind geen eigen vermogen...
Is iemand kwalitatief verantwoordelijk?222
de ouders van het kind: zij kunnen hun aansprakelijkheid echter ontlopen door te bewijzen dat ze een goede opvoeding hebben gegeven en dat ze geen toezicht konden houden omdat het kind op school was...
de leraar:
persoonlijk, op grond van 1382, omdat hij geen goed toezicht hield Dit is echter een moeilijk bewijs.
kwalitatief, op grond van 1384 lid 4, als leerkracht Dit bewijs is makkelijker, want 1384 lid 4 kent een vermoeden van aansprakelijkheid.
hij kan echter altijd het tegenbewijs leveren op grond van Art. 18 W.A.O.
de school: je kan die niet aanspreken als onderwijzer in de zin van 1384 lid 4. Je kan die echter wel aanspreken op grond van 1384 lid 3, namelijk als aansteller van de leerkracht. Dat de leerkracht veel kans maakt om Art. 18 W.A.O. in te kunnen roepen, doet hier niet ter zake.
§ 2. Aansprakelijkheid voor zaken en dieren die men onder zich heeft [327] Zoals hierboven al werd gezegd, beschouwt de rechtspraak Art. 1384 lid 1 als een algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken. Die zaken moeten echter een gebrek vertonen vooraleer de bewaker ervoor verantwoordelijk kan worden gesteld223. Onder “zaken” wordt hier zowel roerende als onroerende, gevaarlijke én ongevaarlijke zaken verstaan. Aldus wordt Art. 1384 lid 1 een "vangnet" voor alle schade veroorzaakt door zaken waarvoor er geen speciale regelingen bestaan224. Het is niet altijd even duidelijk of de schade te wijten is aan een persoonlijke fout (1382) of aan een gebrek in een zaak (1384 lid 1). Bij twijfel doet men er dan goed aan beide juridische gronden in te roepen.
222
Dan maakt het trouwens niet uit hoe oud het kind is (met andere woorden: maakt het niet uit of het kind schuldbekwaam is), want dan volstaat een objectief onrechtmatige daad. In Frankrijk is dit bewijs van een gebrek in de zaak niet nodig en volstaat het om te bewijzen dat de zaak schade heeft veroorza akt. Zo is in Frankrijk een voetbalclub aansprakelijk voor de bal waarmee er gespeeld wordt. In België is de club enkel aansprakelijk als er een fout in de bal zit... 224 Zulke speciale regelingen zijn Art. 1385 en 1386 B.W., de W.A.M., de wet in verband met de productaansprakelijkheid, ... 223
56
A. De algemene aansprakelijkheid voor zaken die men onder zijn bewaring heeft [328] De bewaarder van een zaak heeft een onweerlegbaar vermoeden van aansprakelijkheid225 voor zaken onder zijn bewaring. Hij kan zich hier enkel aan onttrekken door te bewijzen
dat de zaak geen gebrek vertoonde
dat het gebrek niet in oorzakelijk verband stond met de schade
dat de benadeelde (of een derde) mee verantwoordelijk is voor de schade226 (dit leidt tot gedeelde aansprakelijkheid)
Deze aansprakelijkheidsregeling kan enkel worden ingeroepen in het voordeel van personen die schade hebben geleden door die gebrekkige zaak. Zij moeten het gebrek in de zaak bewijzen, en mogen hiervoor alle bewijsmiddelen gebruiken omdat het om een bewijs van een feitelijke toestand gaat. Overigens moet men niet bewijzen wat de oorsprong van het gebrek is227. De toepassingsvoorwaarden voor Art. 1384, lid 1 zijn:
De kwalitatief aansprakelijke moet een bewaarder zijn van de zaak. Dat wil zeggen dat hij de zaak voor eigen rekening gebruikt, met de mogelijkheid er controle en toezicht op uit te oefenen. Telkens moet in concreto worden nagekeken wie de bewaarder is228. Als er meerdere bewaarders zijn, dan zijn die elk in solidum aansprakelijk.
De zaak moet een gebrek vertonen. Dit gebrek is een “abnormaal kenmerk” van de zaak.
Met abnormaal wordt bedoeld dat de zaak ongeschikt wordt voor normaal gebruik.
Wat met kenmerk bedoeld wordt, is heel wat moeilijker want erg casuïstisch bepaald.
Blijkbaar moet een kenmerk een zekere verbondenheid vertonen met de zaak, want slechts toevallige, extrinsieke en voorbijgaande zaken (zoals wat keien op een voetpad, een stukje ijzer op een weg) worden niet als “kenmerk” beschouwd.
Worden wel aanvaard: dierlijk vet op een weg, een gladde vloer van een winkel, een kapotte paal die op de weg is gevallen, een grote steen in de grond, ...
Het kenmerk moet ook moeilijk waarneembaar zijn voor een “voorzichtige bezoeker”.
B. De aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren [337] Volgens Art. 1385 kunnen zowel de eigenaar als diegene die zich van het dier bedient229 aansprakelijk worden gesteld voor de schade veroorzaakt door dat dier, of het nu onder bewaking stond of ontsnapt was. Zo’n niet-eigenaar is aansprakelijk als hij het meesterschap over het dier had; of hij die macht voor
225
Vroeger hield Art. 1384 lid 1 een vermoeden van schuld (namelijk schending van de zorgvuldigheid) in. Nu houdt dit lid echter een objectieve aansprakelijkheid in. Dit kan problemen opleveren voor een eventuele samenloop van buitencontractuele en contractuele vordering. Zoals vermeld op pagina 44, is voor zo’n samenloop vereist dat de schade niet ontstaan is door een slechte uitvoering van een contract, maar integendeel door een schending van de zorgvuldigheidsregel. En net die zorgvuldigheidsregel zit niet langer in lid 1, zodat men nog moeilijk contractueel én tegelijk buitencontractueel (op grond van 1384 lid 1) kan vorderen. 226 Bijvoorbeeld een onoplettende chauffeur die een grote steen op een weg niet ziet liggen. Overigens: als er een gebrek in de zaak is, haalt het inroepen van overmacht niets uit. 227 Als het gebrek te wijten is aan de fout van een derde, kan de bewaarder van de zaak zich echter op hem verhalen. 228 Zo kan een aangestelde de bewaarder zijn als hij de zaak voor eigen doeleinde aanwendt. Als hij echter voor rekening van zijn aansteller werkt, is die laats te de bewaarder. Zo wordt de huurder van een huis de bewaarder geacht als hij voor het "kleine onderhoud" van het huis moet instaan en een niet-herstelde dak goot op het hoofd van een voorbijganger valt... Ook de overheid wordt als bewaarder beschouwd voor haar wegen en rivieren. 229 Er is wel vereist dat het dier een bewaker kan hebben; Art. 1385 is dus niet van toepassing op wilde dieren (bv. in een bos).
57
eigen rekening uitoefent of niet, maakt niet uit230. Of de eigenaar zijn meesterschap aan een derde heeft overgemaakt, is dus een feitenkwestie — zo kunnen bijvoorbeeld ook twee personen tegelijk het meesterschap hebben over een dier (bijvoorbeeld een ruiter en een instructeur). Art. 1385 bevat een onweerlegbaar vermoeden van schuld ten laste van de bewaker. De benadeelde moet enkel aantonen dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen het gedrag van het dier en de veroorzaakte schade — hij moet dus niet bewijzen dat er een fout in de bewaking was of dat het dier zich abnormaal gedroeg. De bewaker kan zijn aansprakelijkheid echter ontlopen door aan te tonen dat er toeval of overmacht was òf dat de schade mee veroorzaakt is door een fout van het slachtoffer (of derde). C. De aansprakelijkheid voor schade berokkend door de instorting van gebouwen [341] Art. 1386:
“De eigenaar van een gebouw is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de instorting ervan, wanneer deze te wijten is aan een verzuim van onderhoud of een gebrek in de bouw.”
gebouw is elke constructie die in / op grond / water is gebouwd of erop steunt
instorting is een totale of gedeeltelijke instorting, verzakking of afbrokkeling van het gebouw231, zolang die maar veroorzaakt is door een verzuim van onderhoud of een gebrek in de bouw
Enkel de eigenaar is aansprakelijk, zelfs als hij niet de bewaarder is van het gebouw en zelfs als hij geen schuld heeft aan het verzuim van onderhoud of het gebrek in de bouw. Hij kan de échte schuldigen natuurlijk wel in regres aanspreken. Art. 1386 houdt dus geen schuldaansprakelijkheid in232. De eigenaar kan zich enkel van zijn aansprakelijkheid bevrijden door aan te tonen dat de schade door instorting veroorzaakt is door iets anders dan onderhoudsverzuim of gebrek in de bouw, bijvoorbeeld door overmacht of eigen fout van het slachtoffer233. Het volstaat dus om te bewijzen
dat de verweerder eigenaar is van het gebouw
dat de schade te wijten is aan instorting
dat deze instorting het gevolg is van een gebrek in de bouw of een slecht onderhoud
230
Ook een aangestelde van de eigenaar kan dus aansprakelijk zijn als hij op het ogenblik van de feiten toezicht en controle op het dier had. Worden zo aanvaard onder Art. 1386 te vallen: het uitvallen van een vensterraam door corrosie en het instorten van een schoorste en. 232 Als de eigenaar strafrechtelijk wordt vrijgesproken voor onvrijwillige slagen en verwondingen, dan kan hij dus nog steeds op grond van 1386 aansprakelijk worden gesteld. 233 Als er een samenloop is van fout van het slachtoffer en bv. gebrek in de bouw, dan zal de aansprakelijkheid van de eigenaar niet volledig verdwijnen. 231
58
H OOFD XIII S CHADE Afdeling 1 Begrip en kenmerken van schade [345] Schade is het verlies van een patrimoniaal of extrapatrimoniaal voordeel. De voorwaarden zijn:
Het belang moet rechtmatig zijn. Twee bijzondere gevallen hierbij zijn234:
Schadevergoedingseisen van concubinerenden Zij werden lange tijd uitgesloten van schadevergoeding wegens geen rechtmatig belang. Momenteel is dit sterk gemilderd en kunnen zij toch vrij gemakkelijk schadevergoeding krijgen235.
Schadevergoedingseisen tegen artsen wegens mislukte vrijwillige zwangerschapsonderbreking of sterilisatie: Hierbij is het niet zozeer de vraag of er wel een rechtmatig belang is; eerder is het de vraag of de geboorte van een kind als “schade” kan beschouwd worden én of er wel een oorzakelijk verband is tussen “schade” en de onrechtmatige daad van de arts
De schade moet zeker bestaan. Dat wil zeggen dat ze niet op loutere veronderstellingen mag steunen.
zeker ≠ actueel: ook toekomstige schade wordt in aanmerking genomen, zolang die maar zeker is. Om dit strenge criteria van zekerheid te verminderen
neemt men ook gemiste kansen aan236. Hierbij wordt alleen een percentage van de gemiste winst vergoed, naargelang de grootte van de kans (al kan de kans ook 100% zijn)
kan de rechter de schade eventueel ex aequo et bono berekenen, al moet hij dan motiveren waarom hij de schade zò begroot en niet op de manier voorgesteld door de partijen
zeker ≠ zekere begroting: schade die niet zeker kan worden begroot, bestaat óók.
De eiser moet de schade persoonlijk hebben geleden. Dit hangt nauw samen met het vereiste van een “eigen belang” om een rechtsvordering in te stellen (Art. 17 Ger. W.). Zo’n eigen belang is alles wat aan iemands materiële of morele goederen raakt — zoals vermogen, eer en goede naam. Schade toegebracht aan de individuele of collectieve belangen van de leden van een rechtspersoon (of schade aan het algemeen belang) komen niet in aanmerking. Uitzonderingen hierop zijn:
beroepsverenigingen kunnen schadevergoeding eisen voor schade aan het beroepsbelang
instellingen van openbaar nut en anti-racisme verenigingen
234
Een rechtmatig belang bestaat bijvoorbeeld voor een klooster ten opzichte van de non die haar arbeidsinkomen altijd afstond aan de gemeenschap... Toch is het in dit verband nog steeds beter om getrouwd te zijn, al was het maar om een schadevergoeding voor langere termijn te krijgen omdat de rechter een prognose moet maken van hoe lang men nog ten laste zou geweest zijn van de echtgenoot. Getrouwd zijn geeft immers stabielere en langere relaties dan losse verhoudingen en samenwonen. 236 Zoals de kans om universitaire studies te beginnen, de kans om géén beenamputatie te moeten hebben ondergaan, de kans om onderhoudsgeld te krijgen, ... 235
59
Afdeling 2 Soorten schade [352]
zowel geleden verlies als gederfde winst
de schade moet — in tegenstelling tot contractuele schade — niet voorzienbaar zijn
zowel morele als materiële schade237:
morele (extrapatrimoniale) schade treft het slachtoffer in zijn (pychisch én fysiek) welbehagen, zijn genegenheid en samenzijn met geliefden
237 238
materiële schade omvat zowel patrimoniale als lichamelijke schade
patrimoniale schade of vermogensschade is schade berokkend aan een vermogensbestanddeel
lichamelijke schade is de schending van iemands fysieke integriteit
zowel rechtstreekse als onrechtstreekse schade:
rechtstreekse schade is schade die door het slachtoffer zelf geleden wordt238
onrechtstreekse schade is schade die anderen ondervinden door de rechtstreekse schade
de echtgeno(o)t(e) voor de materiële en morele schade, zelfs als het slachtoffer nog leeft
vader en moeder, inwonende kinderen, eventueel zelfs broers, zussen, ...
en zelfs de werkgever, als die bijvoorbeeld een vervanger moest zoeken...
Rechtspersonen kunnen natuurlijk geen lichamelijke schade lijden. Zij kunnen echter wel morele schade lijden, want ook zij hebbe n recht op een goede naam. De erfgenamen van het slachtoffer kunnen de rechtstreekse materiële schade vorderen omdat die deel is van de nalatenschap. Willen de erfgenamen ook de morele schade opeisen die het slachtoffer zelf geleden heeft, dan moet dat slachtoffer na het ongeval nog tot bewustzijn zijn gekomen...
60
H OOFD XIV H ET
OORZAKELIJK VERBAND
Afdeling 1 Begrip en kenmerken [356] In het algemeen kan men stellen dat er een causaal verband is als de schade zich in concreto niet (of niet in die mate) zou hebben voorgedaan als er geen fout was geweest. Hierbij wordt er geen verder selectie van fouten gemaakt: élke fout die een noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, leidt tot aansprakelijkheid, of die fout nu veel of weinig belang heeft in het tot stand komen van de schade. Om uit te maken of iets een noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, moet de rechter de feiten reconstrueren terwijl hij de fout wegdenkt239. Als de schade dan óók optreedt, dan is de fout geen noodzakelijke voorwaarde... Het causaal verband blijft echter een feitenkwestie waarover de bodemrechter autonoom beslist — eventueel in laatste instantie geverifieerd door het Hof van Cassatie. De Belgische rechtspraak volgt dus de equivalentieleer. Die houdt in dat het causaal verband geconcretiseerd wordt240, met andere woorden: men gaat uit van het schadegeval zoals dat zich in concreto heeft voorgedaan. De rechter mag, behalve de fout, de andere omstandigheden niet zomaar wegdenken241. Het Hof van Cassatie volgt deze regel echter niet altijd zelf. In een bepaald geval (waarbij een auto door een fout op de linkerrijstrook belandde, een tegenligger niet meer kon remmen en er tegen botste) vond het Hof dat er géén causale band was omdat de schade zich óók zou hebben voorgedaan als de eerste auto daar rechtmatig (zonder fout) had gestaan... Deze "rechtmatig alternatief" leer gaat natuurlijk veel te ver: je kunt je altijd wel een situatie inbeelden waarbij de schade zich óók zou hebben voorgedaan door een rechtmatige gedraging. Volgens deze leer wordt de rechter immers niet gevraagd om de situatie in concreto voor te stellen (met weglating van de fout), maar wordt hij geacht zich de situatie voor te stellen waarbij de handeling niet-foutief is. Waarschijnlijk besliste het Hof zo om de equivalentieleer in te perken. Deze leer — die zeer vrijgevig is naar de slachtoffers toe — leidt immers tot een zeer ruim causaliteitsbegrip242.
Afdeling 2 Het causaliteitsverbrekend effect van interveniërende factoren § 1. Fout van het slachtoffer of van anderen en toevallige of bijzondere omstandigheden A. Meerdere fouten [363]
Wanneer meerdere fouten243 de volledige schade doen ontstaan, is elk van de aansprakelijken in solidum gehouden tot vergoeding van de hele schade.
Bij gemeenschappelijke fout is er zelfs hoofdelijkheid tussen de aansprakelijken.
Hierbij is er echter geen sprake van een causaliteitsverbrekend effect; er is enkel een verdeling van de schadeplichtigheid tussen de schadeveroorzakers. De verdeling gebeurt volgens de weerslag van elk van de fouten op de schade, en houdt dus geen rekening met de zwaarte van de fouten op zich.
239
Als de fout nu net ligt in een verzuim, dan zal de rechter de gedachtenoefening maken dat de verzuimde handeling wél wordt gesteld. Dit in tegenstelling tot de leer van de adequate oorzaak in Duitsland. Die houdt alleen rekening met fouten die normaliter aanleiding kunnen geven tot schade. 241 Zo mag de rechter bij het beoordelen van een aanrijding op een kruispunt, niet wegdenken dat op dat kruispunt een inhaalverbod g eldt... 242 - Je zou bijvoorbeeld veroordeeld kunnen worden omdat een dief een ongeval heeft veroorzaakt met de auto die je ongesloten hebt achtergelaten. - Een ander geval doet zich voor als je iemand aanrijdt, waarna die persoon in het ziekenhuis besmet wordt met AIDS door een blo edtransfusie... - En wat als je iemand verkracht en het daaruit geboren kind tijdens zijn leven schade veroorzaakt aan derden? 243 of andere aansprakelijkheidsgronden 240
61
B. Eigen fout van het slachtoffer [364] Als het slachtoffer door een fout de schade heeft helpen ontstaan, dan zal hij niet vergoed worden voor zijn eigen aandeel in die schade. Dit is dus wel degelijk een causaliteitsverbrekend effect. De derden blijven echter in solidum verantwoordelijk voor de hele schade, met aftrek van het deel dat het slachtoffer zelf moet dragen244. Overigens kan zo'n derde de eigen aansprakelijkheid van het slachtoffer inroepen tegen onrechtstreeks benadeelden. Opgelet: als het slachtoffer door een niet-foutieve handeling de schade mee heeft veroorzaakt, dan moet hij niet opdraaien voor zijn eigen aandeel in de schade. Dan is er dus géén causaliteitsverbrekend effect. In dit verband is er soms echter betwisting als er sprake is van risico-aanvaarding (zich vrijwillig in een risicovolle situatie begeven). Men onderscheidt hierin drie gevallen:
men begaat een fout door het risico te aanvaarden bv. meerijden met een kennelijk dronken chauffeur men blijft verantwoordelijk voor zijn eigen aandeel
men begaat géén fout door het risico te aanvaarden bv. iemand redden uit een brandend voertuig diegene die het ongeval heeft veroorzaakt, blijft integraal aansprakelijk
men begaat geen fout door het risico te aanvaarden, maar geen enkele derde begaat evenmin een fout245... bv. sportwedstrijden men blijft verantwoordelijk voor de eigen schade
C. Overmacht [367]
Als alléén overmacht kan ingeroepen worden als oorzaak van de schade, dan ontstaat er geen aansprakelijkheid omdat er geen fout is van om het even wie246.
Vanaf het moment dat er naast de overmacht ook andere fouten kunnen ingeroepen worden die in causaal verband staan met de schade, dan is er géén causaliteitsverbrekend effect meer.
D. Voorbeschiktheid van het slachtoffer (zwak hart, hemofilie, ...) [368] Als het slachtoffer een zekere "voorbeschiktheid tot schade" heeft, dan heeft dit géén causaliteitsverbrekend effect. Als je dus iemand met een zwak hart doet verschrikken en die persoon daaraan sterft, dan ben je wel degelijk verantwoordelijk. Voorbeschiktheid kan echter wel een invloed hebben op de begroting van de schade. Hier kan men drie hypotheses onderscheiden:
het slachtoffer bevond zich al in verminderde toestand vóór de handeling bv. iemand wordt 100% werkonbekwaam, maar was dat al voor 30% men is slechts gehouden tot schadevergoeding van de bijkomende schade, in casu 70%
244
Als twee auto's tegen elkaar botsen en beide bestuurders in fout zijn, dan zullen ze percentsgewijs elkaars schade moeten betalen. Als bestuurder A 100.000 BEF schade heeft en voor 10% verantwoordelijk wordt geacht en bestuurder B voor 200.000 BEF schade heeft en voor 90% verantwoordelijk is, zal A 20.000 BEF en B 90.000 BEF moeten betalen. 245 Om te beoordelen of iemand (het slachtoffer of een derde) een fout maakt tijdens een sport(wedstrijd), hanteert men het pater familias-concept. 246 Het is onjuist om hier te zeggen dat er geen aansprakelijkheid ontstaat omdat er geen causale band is.
62
het slachtoffer had slechts een voorbeschiktheid vóór de handeling volledige schadevergoeding, op voorwaarde dat het slachtoffer vóór de handeling de consequenties van zijn voorbeschiktheid nog niet had ondergaan
het slachtoffer vóór de handeling al een kwaal of schade, maar die was nog in evolutie bij de begroting houdt men hiermee rekening
E. Opslorping door de zware fout van een mede-veroorzaker Soms wordt — voorzichtig — aangenomen dat de lichte fout van een derde "opgeslorpt" wordt door de zware fout van een andere derde (of van het slachtoffer zelf). Cassatie treedt dit niet echt bij, al verdeelde het Hof in een bepaald geval de schade als 99% tegenover 1%, hetgeen in feite neerkomt op opslorping...
§ 2. De zelfstandige juridische oorzaak als causaliteitsverbrekende factor [370] Een andere manier om de equivalentieleer in te perken is door aan te nemen dat er geen verband bestaat tussen een fout van de ene en uitgaven die een ander moet doen op grond van een wettelijke of contractuele verplichting, zelfs als de door die fout veroorzaakte schade de concrete aanleiding was voor het in werking treden van die wettelijke of contractuele verplichting. Voorbeelden zijn:
de stad die wettelijk verplicht wordt om de kosten te dragen om een schip te bergen dat gezonken is door een besturingsfout
de elektriciteitsmaatschappij die contractueel verplicht wordt om de kosten te dragen voor de herstelling van een elektriciteitspaal die geramd werd door een auto
diegene die een brand door zijn fout veroorzaakte, moet niet opdraaien voor de schade die brandweermannen hebben opgelopen bij het blussen van die brand
Deze ontwikkeling werd in de rechtsleer echter niet goed onthaald omdat zij een te belangrijke afwijking inhield op de equivalentieleer. In de Cassatie-arresten van 1984 en 1985 volstond het blijkbaar niet meer dat een bepaalde uitgave of prestatie haar juridische oorzaak vindt in een contractuele, reglementaire of wettelijke verplichting om de causaliteit te doorbreken. In 1988 veranderde het Hof van Cassatie echter weer van koers. Nu stelde ze dat de causaliteit kan doorbroken worden door een eigen juridische oorzaak (zoals een verplichting uit wet of contract), behalve als die juridische oorzaak "secundair is" ten opzichte van de verplichting van de dader om de veroorzaakte toestand te doen ophouden. Hierdoor werd de tussentijdse ontwikkeling van 1984-1985 weer teruggedraaid en wordt de zelfstandige juridische oorzaak dus wel degelijk aanvaard als causaliteitsverbrekend effect. De rechtsleer blijft echter de voorkeur geven aan de cassatieleer van 1984-1985 omdat het "secundaire" criterium erg onzeker is. Overigens komen er steeds meer gevallen waarin men ingaat tegen de Cassatierechtspraak en men aan de overheid de mogelijkheid geeft om de verplichte kosten terug te halen bij de veroorzaker van de fout.
63
H OOFD XV D E
VERGOEDING VAN DE SCHADE
Afdeling 1 Het principe van de volledige schadeloosstelling § 1. Omvang van de schadevergoeding A. Integrale schadeloosstelling [376] Als aan de voorwaarden van aansprakelijkheid voldaan is247, dan heeft de benadeelde recht op een integrale vergoeding van de schade; niet meer, maar ook niet minder — en dit ongeacht de zwaarte van de fout. Het slachtoffer moet dankzij de schadevergoeding teruggeplaatst worden in de situatie waarin hij zich had bevonden moest de schade niet zijn opgetreden.
De benadeelde kan herstel in natura vragen als dit geen rechtsmisbruik oplevert248.
Als herstel in natura niet mogelijk is, dan moet de schadeloosstelling bij equivalent gebeuren, dit is door middel van een vervangende schadevergoeding in geld.
B. Toepassingsmodaliteiten [377] De rechter moet zich stellen op de dag van zijn uitspraak249 om de schadevergoeding te berekenen. Hierbij moet hij dus óók rekening houden met inflatie en valutakoersen250. Er is echter heel wat casuïstiek rond de vraag met welke gebeurtenissen (na schadegeval, maar vóór zijn uitspraak) de rechter al dan niet rekening moet houden. De algemene regel is dat de rechter géén rekening mag houden met gebeurtenissen die vreemd zijn aan de onrechtmatige daad en de schade. Voorbeelden van gebeurtenissen waar de rechter wél rekening mee moet houden:
de ziekte die verergerd is
verandering van werk na een ongeval, maar nu beter vergoed worden
het overlijden van diegene die een vordering had ingesteld wegens morele schade na een ongeval251
een beschadigd goed dat toch tegen de originele waarde kan verkocht worden
Voorbeelden van gebeurtenissen waar de rechter géén rekening mee mag houden:
het huwelijk van een slachtoffer
de handelszaak die door grote inspanningen van de overlevende echtgenoot even goed draait
het arbeidsongeschikte slachtoffer dat door extreme inspanningen toch een inkomen verwerft252
Wanneer de schade nog in evolutie is en een definitieve begroting niet mogelijk is, dan zal de rechter een provisionele schade toekennen. Hij kan trouwens ook een regeling ontwerpen waarbij er op regelmatige tijdstippen een (geïndexeerd) bedrag wordt uitbetaald, om zo beter rekening te kunnen houden met wijzigingen in de situatie van het slachtoffer.
247
Aanwezigheid van fout of een andere aansprakelijkheidsgrond, schade en causaal verband. Vergoeding in natura kan ook tegen de overheid worden gevraagd, zolang dit geen problemen geeft in verband met de scheiding der machten en continuïteit van de openbare dienst. Concreet gezien komt dit erop neer dat de benadeelde slechts beslag kan leggen op de in Art. 1412bis Ger. W bepaalde goederen. 249 Zelfs als het proces na Cassatie werd doorverwezen naar een andere rechtbank, moet de rechter die regel eerbiedigen en de schade begroten op de dag van zijn eigen uitspraak. 250 Hij mag hier géén rekening mee houden bij niet-nakoming van contractuele en wettelijke verbintenissen die van bij de aanvang in geld zijn uitgedr ukt (cf. infra). 251 De erfgenamen krijgen dan de schadevergoeding van het moment van het ongeval tot aan de dood van de erflater. 252 Er is een gelijkenis tussen deze twee gevallen en de verkoop van een beschadigd goed tegen de originele prijs. Waarschijnlijk is voor deze oplossing gekozen omdat in de laatste twee gevallen veel inspanning nodig was om het resultaat te bereiken. Je kan die mensen daar toch maar moeilijk voor straffen door mi nder schadevergoeding toe te kennen... 248
64
Bovendien kan de rechter een vergoedende intrest toekennen als er bijkomend schade wordt geleden als de betaling wordt uitgesteld253. Hij bepaalt zelf wanneer die intrest begint te lopen, al kan ze nooit verschuldigd zijn voor een periode die voorafgaat aan het ontstaan van de schade254. Mits motivering kan de rechter de berekening van de partijen verwerpen en zelf de vergoedende intrest bepalen ex aequo et bono. Opgelet: vergoedende intresten maken integraal deel uit van de schadevergoeding en moeten onderscheiden worden van de moratoire intresten, die bedoeld zijn om laattijdige betaling van een gerechtelijke schadevergoeding te vergoeden. Zulke intresten beginnen te lopen vanaf de datum van de gerechtelijke uitspraak; hun termijn wordt dus niet door de rechter bepaald. Op het slachtoffer rust de verplichting (eigenlijk last) om de schade te beperken. Dit houdt in dat de benadeelde alle redelijke maatregelen moet nemen die van een redelijk en voorzichtig persoon worden verwacht. Dit houdt onder meer in dat er bewarende maatregelen worden genomen, dat men zich medisch laat behandelen als er geen bijzonder risico is 255, dat men tijdig de schade herstelt om ze niet te laten verergeren, ... Wanneer deze verplichting niet wordt nageleefd, is dit een fout van de benadeelde en leidt dit tot gedeelde aansprakelijkheid.
§ 2. Begroting van de vergoeding A. Aantasting van de fysieke integriteit van het slachtoffer [384] Aantasting van iemands fysieke integriteit geeft meestal aanleiding tot morele én materiële schade:
Morele schade kan moeilijk worden berekend, zodat de rechter haar naar billijkheid zal schatten. In concreto passen de rechtbanken richttarieven toe die zijn opgesteld door verenigingen van rechters.
Bij de berekening van materiële schade houdt men rekening met invaliditeit en arbeidsongeschiktheid.
invaliditeit is het percentage waarin het slachtoffer minder goed dan normaal functioneert in het dagelijkse leven
arbeidsongeschiktheid is de verminderde economische waarde van het slachtoffer op de arbeidsmarkt
Arbeidsongeschiktheid leidt niet altijd tot inkomensverlies, zodat inkomensverlies niet de enige maatstaf is om de volledige schade te bepalen. Het slachtoffer kan immers invalide zijn voor een lichamelijke functie die hij toch niet nodig heeft voor zijn beroep. Invaliditeit, inkomensverlies en arbeidsongeschiktheid vallen dus niet samen. Als de rechter kiest voor een schadevergoeding door eenmalige uitkering van een kapitaalbedrag, dan neemt hij (voor de bepaling van de te verwachten schade) het huidige inkomen256 van het slachtoffer en vermenigvuldigt hij dit met de te verwachten levensduur, rekening houdend met aanpassingen (door een normaal carrièreverloop) en indexering (door muntontwaarding) 257.
253
en het slachtoffer niet zelf fout heeft aan die laattijdige schadeloosstelling... De rechter mag trouwens ook geen vergoedende intresten toekennen op toekomstige schade. 255 Als men zo'n behandeling onredelijk weigert — niemand kan tenslotte verplicht worden om zich te laten behandelen — dan komt men niet meer in aanmerking voor de schade die door de behandeling vermeden zou zijn. 256 De rechter moet het brutoloon hanteren als dit, na aftrek van de lasten erop, overeenstemt met de lasten die op het vroegere loon van het slachtoffer wogen. 257 Men hanteert de fictie dat dit bedrag geactualiseerd blijft doordat het zogezegd belegd wordt. 254
65
Bij materiële schade kan de rechter (in plaats van een eenmalig kapitaalbedrag) ook kiezen258 voor een vergoeding in de vorm van een geïndexeerde rente.
het voordeel is dat die rente het beste overeenkomt met de werkelijk geleden schade en dat ze een bescherming biedt tegen het risico van een verkeerde belegging
het nadeel is dat de slachtoffers afhankelijk blijven van de dader of diens verzekering (...)
De schade die naastbestaanden indirect lijden, wordt berekend op de vermoedelijke duur waarin zij ten laste zouden zijn geweest van het slachtoffer. Hierbij moet de rechter rekening houden met het werkelijke voordeel dat de naastbestaande kreeg van het slachtoffer, en niet alleen met het feit op zich dat het slachtoffer onderhoudsgerechtigd was. B. Zaakschade [389]
Bij blikschade aan een voertuig heeft het slachtoffer recht op de betaling van de herstellingskosten of de vervangingswaarde en al de bijkomende kosten (wegslepen, huur van een andere auto259, ...). In principe heeft de benadeelde de keuze tussen herstel of vervanging. Alleen wanneer de herstelkosten veel hoger liggen dan de vervangingswaarde, kan de rechter de vervanging bevelen260. De vervangingswaarde is het bedrag dat nodig is om zich een gelijkaardig voertuig aan te schaffen, eventueel verhoogd met de BTW als het slachtoffer die BTW niet kan aftrekken261.
Andere zaakschade (medische kosten, schade aan kleding, ...) komt óók in aanmerking en wordt bewezen door voorlegging van facturen.
De rechter mag ook hier overgaan tot een begroting ex aequo et bono wanneer hij motiveert waarom de voorgestelde begrotingsmethode niet kan worden aangenomen en waarom de schade niet nauwkeurig kan worden begroot.
Afdeling 2 Cumul van schadevergoeding [392] Vraag is of het slachtoffer de geldsommen die hem worden uitgekeerd mag cumuleren. Of omgekeerd: mag de schadeveroorzaker de sommen die al werden uitbetaald aftrekken van de vergoeding die hij moet betalen? De houding van het Hof van Cassatie is dat cumul mogelijk is zolang de vergoedingen van de derde en van de schadeveroorzaker een verschillende juridische oorzaak en een verschillend voorwerp hebben. Zo is het toegelaten om het bedrag van de schadevergoeding te cumuleren met een levensverzekering, een werkloosheidsvergoeding of een overlevingspensioen262.
258
Overigens is de rechter vrij in zijn keuze, al zal hij goede redenen moeten hebben om af te wijken van de keuze van het slachtof fer. Hierbij moet het slachtoffer niet bewijzen dat hij de wagen nodig heeft voor zijn beroep. 260 De linke techniek van de dubbele waardering — waarbij aan het slachtoffer vaak een hogere vergoeding wordt beloofd als hij zijn wagen bij die bepaalde garagist laat herstellen — is niet toelaatbaar, tenzij met duidelijk akkoord van de benadeling. 261 Ook de intresten die betaald worden voor de lening voor de aankoop van een vervangingsvoertuig maken in beginsel deel uit van de schadevergoeding. 262 Die verzekeringen moeten op grond van hun wettelijke of contractuele plicht toch sowieso uitbetalen en kunnen zich hierbij niet keren tegen de schadeveroorzaker omdat er een causaliteitsverbrekende juridische grond is. Althans dat denk ik... 259
66
Cumul is niet toegelaten als de derde-betaler zich door (quasi-)subrogatie tegen de schadeveroorzaker kan keren. Moest cumul hier toegelaten zijn, dan zou de schadeveroorzaker tweemaal moeten betalen: eenmaal aan de gesubrogeerde en eenmaal aan de benadeelde. Bovendien is er de regel dat de benadeelde integraal moet worden vergoed, maar dat hij niet meer mag ontvangen dan de geleden schade. Cumul is dus uitgesloten en subrogatie is mogelijk bij
schadeverzekering (brandverzekering, individuele ongevallenverzekering, ...)
uitbetaling door het ziekenfonds voor zover de uitkering dezelfde schade dekt
uitbetaling door de arbeidsongevallenverzekering, voor zover de uitbetaalde vergoeding betrekking heeft op dezelfde materiële professionele schade.
voortbetaling van de wedde door de werkgever, als deze in de rechten van het slachtoffer wordt gesubrogeerd
67
D EEL III D E
VERBINTENIS IN HET ALGEMEEN
T ITEL 1 M ODALITEITEN
VAN DE VERBINTENIS
H OOFD XVI V ERBINTENISSEN
ONDER VOORWAARDE EN MET TIJDSBEPALING
Afdeling 1 Verbintenissen onder voorwaarde § 1. Begrip [351] De term voorwaarde is dubbelzinnig:
In de Art. 953-954 B.W. wordt de term gebruikt als synoniem voor de last van een schenking263.
In Art. 1108 B.W. duidt de term op de geldigheidsvereisten van de overeenkomst264.
In andere contexten duidt het op de bedingen van een overeenkomst: "algemene voorwaarden", "huwelijksvoorwaarden", "verkoopsvoorwaarden", ...
In haar eigenlijke betekenis bedoelt voorwaarde volgens Art. 1168 B.W. "een toekomstige en onzekere gebeurtenis waarvan de werking van een verbintenis afhangt." De gebeurtenis moet dus toekomstig en onzeker zijn. Door dit onzeker karakter verschilt de voorwaarde van de tijdsbepaling.
Een verbintenis onder opschortende voorwaarde is een verbintenis waarvan de uitvoering afhangt van de vervulling van een voorwaarde.
Een verbintenis onder ontbindende voorwaarde is een verbintenis waarbij het in vervulling gaan van de voorwaarde al de gevolgen van die verbintenis ongedaan maakt.
Er bestond lange tijd een controverse over de verbintenis onder opschortende voorwaarde:
haar betekenis werd bestreden door De Page
de voorwaarde wordt in het B.W. maar als een modaliteit van een verbintenis behandeld
enkel de uitvoering van een bepaalde verbintenis in de overeenkomst is onderworpen aan de voorwaarde; ook het Hof van Cassatie heeft gesteld dat de overeenkomst wel degelijk bestaat en dat ze rechten en verplichtingen doet ontstaan, zelfs als de uitvoering van een verbintenis erin is opgeschort265. Enkel die rechten en plichten die onder de opschortende verbintenis vallen, worden tijdelijk uitgesteld.
§ 2. Soorten A. Opschortende en ontbindende voorwaarde [353]
Voorbeelden van opschortende voorwaarden:
bij de verkoop van een onderneming, het verlenen van een exploitatievergunning
bij de koop van een auto, het bekomen van een financering door een bank
263
Art. 953 B.W.: "Een schenking kan niet worden herroepen dan wegens niet-vervulling van de voorwaarden waaronder zij gedaan is, wegens ondankbaar heid of wegens geboorte (...)" Art. 1108 B.W.: "Tot de geldigheid van een overeenkomst zijn vier voorwaarden vereist: toestemming, bekwaamheid, bepaald voorwerp en geoorloofde oorzaak." 265 Als een lagere overheid bijvoorbeeld een aannemingsovereenkomst sluit onder de opschortende voorwaarde van de goedkeuring van de hogere overheid, dan houdt die overeenkomst rechten én plichten in: de verplichting om de verwezenlijking van de voorwaarde niet te verhinderen, de verplichting om elkaar op de hoogte te houden, ... 264
68
Voorbeelden van ontbindende voorwaarden:
een aannemingsovereenkomst met een hogere overheid waarbij nog een goedkeuring moet gekregen worden van een hogere overheid, maar de werken al onmiddellijk moeten beginnen
de huur van een appartement onder de ontbindende voorwaarde van niet overgeplaatst te worden naar een functie in het buitenland (diplomatieke clausule)
de stilzwijgend ontbindende voorwaarde bij wederkerige overeenkomsten
B. Potestatieve voorwaarde [354] Men maakt een onderscheid tussen toevallige, gemengde en potestatieve voorwaarden (1169-1171 B.W.) Een toevallige voorwaarde hangt af van louter toeval en kan niet beïnvloed worden door de schuldei-
ser of schuldenaar (Art. 1169). Zo'n voorwaarde is geldig. Een gemengde voorwaarde hangt af van de wil van één van de partijen én vande wil van een derde
(Art. 1171 B.W.) Zo'n voorwaarde is geldig. Een potestatieve voorwaarde hangt af van één van de partijen.
Een gewoon potestatieve voorwaarde hangt ook nog af van bijkomende factoren en is geldig266.
Een zuiver potestatieve voorwaarde hangt volledig af van de wil van de schuldenaar267 en is ongeldig zolang die voorwaarde opschortend is. Een zuiver potestatieve ontbindende voorwaarde is immers een overeenkomst met opzegmogelijkheid en is wél geldig.
C. Onmogelijke en ongeoorloofde voorwaarde [355] Art. 1172 B.W. bepaalt dat onmogelijke en ongeoorloofde voorwaarden de hele overeenkomst nietig maken. De rechtspraak matigt dit echter als de voorwaarde van ondergeschikt belang is.
§ 3. Rechtsgevolgen A. Als de voorwaarde nog moet vervuld worden [355] Als de voorwaarde nog niet vervuld is, moet de schuldenaar niets uitvoeren als het om een opschortende voorwaarde gaat. De schuldeiser mag echter wél bewarende maatregelen nemen (Art. 1180 B.W.).
de schuldenaar mag niets doen dat de normale vervulling van de voorwaarde verhindert268
als het om een eigendomsovergang gaat, begint de verkrijgende verjaring niet te lopen en blijft het risico bij de verkoper liggen
B. De voorwaarde is al vervuld [356] Art. 1179 B.W. bepaalt dat de vervulling van de voorwaarde terugwerkende kracht heeft tot het moment van sluiting van de overeenkomst. Bijgevolg moet al wat verricht werd terwijl de voorwaarde nog niet vervuld was, ongedaan gemaakt worden. Dit is een vervelende regeling die daarom beperkt wordt geïnterpreteerd en waar men bij overeenkomst kan van afwijken.
266
Bijvoorbeeld "ik verkoop mijn huis als in in Brussel ga wonen." Geldig is dan bijvoorbeeld dat de schuldenaar belooft te contracteren als de schuldeiser dat wenst. 268 De sanctie hierop is dat de voorwaarde wordt geacht vervuld te zijn (Art. 1178 B.W.). 267
69
voor daden van beschikking:
als de debiteur over een zaak heeft beschikt terwijl de opschortende voorwaarde nog niet vervuld was, dan vervalt die beschikking als de voorwaarde effectief vervuld wordt
als de eigendom werd overgedragen en de ontbindende voorwaarde later in vervulling treedt, dan vervalt het eigendomsrecht van de nieuwe eigenaar, omdat die maar eigenaar was onder dezelfde ontbindende voorwaarde
Opgelet: de derde te goeder trouw wordt toch beschermd: voor onroerende goederen moet de voorwaarde bekend gemaakt zijn (Art. 1 Hyp. W); voor roerende goederen geldt bezit als titel (Art. 2279 B.W.)
voor daden van beheer en geïnde vruchten geldt de retroactiviteit niet: zij blijven gelden
C. De voorwaarde gaat niet in vervulling [357] Als een opschortende voorwaarde niet vervuld wordt, dan gaat de verbintenis teniet. Als een ontbindende voorwaarde niet vervuld wordt, dan wordt het "bedreigde recht" definitief. Zowel bij een opschortende als bij een ontbindende voorwaarde, kan de voorwaarde inhouden dat een gebeurtenis plaatsvindt óf dat een gebeurtenis nu net niet plaatsvindt.
De voorwaarde is dat een gebeurtenis plaatsvindt...
...binnen een bepaalde tijd: de voorwaarde is niet vervuld als die tijd verlopen is
...binnen onbepaalde tijd:
de voorwaarde is niet vervuld als zeker is geworden dat de gebeurtenis nooit meer zal plaatsvinden
De voorwaarde is dat een gebeurtenis niet plaatsvindt...
...binnen een bepaalde tijd: de voorwaarde is vervuld als de gebeurtenis binnen die tijd niet heeft plaatsgevonden óf als voor het verstrijken van die tijd al duidelijk is geworden dat ze nooit zal plaatsvinden
...binnen onbepaalde tijd:
de voorwaarde is vervuld als het zeker is dat de gebeurtenis nooit zal plaatsvinden
Afdeling 2 Verbintenissen met tijdsbepaling § 1. Begrip en soorten [358] De verbintenis met tijdsbepaling is de verbintenis waarvan de uitvoering of uitdoving afhankelijk is van een toekomstige, doch zekere gebeurtenis. De gebeurtenis zal zeker gebeuren, al moet het niet vaststaan wanneer269. Daarin verschilt de tijdsbepaling van de voorwaarde: het is nooit zeker dat die laatste zal vervuld worden.
269 270
De tijdsbepaling kan opschortend of uitdovend / ontbindend270 werken.
"Ik verkoop u mijn auto als mijn vader overlijdt." "Ik stel mij borg voor een termijn van drie jaar".
70
De tijdsbepaling kan aan de verbintenis worden toegevoegd door de partijen zelf, door de wet of door de rechter. Indien ze werd toegevoegd door de partijen of door de wet, dan kan de partij in wiens voordeel de termijn werd bedongen, hier ook van afzien. Bij een contractuele tijdsbepaling geldt een vermoede ten voordele van de schuldenaar271 (Art. 1187 B.W.)
§ 2. Rechtsgevolgen van de opschortende tijdsbepaling [359] Het recht bestaat, al kan de prestatie nog niet worden opgevorderd:
de schuldeiser kan bewarende maatregelen nemen (Art. 1446 Ger. W.)
de schuldeiser kan de schuldenaar voor de rechtbank dagen bij betwisting van het recht
als het om eigendomsovergang gaat waarbij de levering wordt uitgesteld, dan gaat de eigendom over en draagt de koper het risico272
als de de schuldenaar de verbintenis uitvoert voor het einde van de termijn, dan is dit géén onverschuldigde betaling
Hoewel het recht bestaat, kan het toch niet worden opgeëist:
de vordering tot betaling is ongegrond (Art. 1186 B.W.)
de vordering kan niet gecompenseerd worden met een opeisbare schuldvordering
de vordering verjaart niet zolang de termijn loopt (Art. 2257 derde lid B.W.)
De schuldenaar verliest het voordeel van de opschortende termijn wanneer
de bijzondere zekerheden door zijn fout zijn verminderd (Art. 1188 B.W.)
hij failliet wordt verklaard (Art. 1188 B.W.)
hij in een "door de rechtbank erkende staat van kennelijk onvermogen" verkeert273
§ 3. Termijnen van respijt [360] Art. 1244 twee lid B.W. geeft de rechter de bevoegdheid om een respijttermijn toe te staan aan de schuldenaar. Dit artikel behoort tot de openbare orde, zodat de schuldenaar er niet van kan afzien. De toekenning van zo'n respijttermijn betekent trouwens niet dat de schuldenaar niet meer aansprakelijk is voor de niet-nakoming van zijn verbintenis — zelfs schadebedingen blijven mogelijk. Overigens is schuldvergelijking perfect mogelijk bij zo'n respijttermijn (Art. 1292 B.W.). Het is niet helemaal duidelijk voor welke verbintenissen (contractueel of buitencontractueel) dit artikel kan worden ingeroepen. Waarschijnlijk geldt het voor alle verbintenissen omdat het een algemeen rechtsbeginsel is dat de rechter een schuldenaar te goeder trouw uitstel van betaling moet kunnen geven274. De voorwaarden voor toepassing zijn:
dat de schuldenaar ongelukkig (!) en te goeder trouw moet zijn
dat de respijttermijn er niet toe mag leiden dat de schuldenaar zijn schuld nooit zal moeten betalen
271
Een schuldenaar die een lening moet terugbetalen vóór 1 januari 2001, mag die lening ook vroeger afbetalen als ze in zijn voordeel werd bedongen. Natuurlijk kan men bedingen dat de eigendom ook maar op termijn overgaat. 273 Volgens Art. 1613 B.W. moet de verkoper niet meer leveren als de betaling van de schuldenaar moeilijk is geworden door diens failliet of kennelijk onvermogen. 274 Het argument van het Hof van Cassatie dat Art. 1244 onder Titel III "Contracten en verbintenissen uit overeenkomsten in het algemeen" staat, is aan de magere kant. 272
71
dat het uitstel tot betaling moet worden ingeroepen tijdens de procedure waarbij betaling wordt gevorderd; na de rechterlijke uitspraak kan geen uitstel meer worden verleend (Art. 1333 Ger. W.)
het mag niet gaan om een schuld
door een wisselbrief
voor alimentatie
voor uitbetaling van loon
in verband met de belastingen (of zelfs de sociale zekerheid)
72
H OOFD XVII V ERBINTENISSEN
MET MEERDERE VOORWERPEN EN SUBJECTEN
Afdeling 1 Verbintenissen met meerdere voorwerpen § 1. De cumulatieve verbintenis [363] Een verbintenis is cumulatief wanneer haar voorwerp bestaat uit verschillende prestaties die beschouwd worden als ondeelbaar en die dus cumulatief moeten worden uitgevoerd275.
§ 2. De alternatieve verbintenis [363] Een alternatieve verbintenis slaat op verschillende prestaties waarvan er slechts één moet worden uitgevoerd opdat de schuldenaar bevrijd zou zijn (Art. 1189 B.W.). Het is de schuldenaar die mag kiezen (Art. 1190 B.W.) behoudens andersluidend beding. Art. 1192 tot 1196 B.W. stellen wat er moet gebeuren als één of meerdere alternatieven verdwijnen. Een moderne toepassing van een alternatieve verbintenis bestaat erin dat men mag kiezen in welke munt de terugbetaling van een internationale obligatielening moet gebeuren.
§ 3. De facultatieve verbintenis [364] Een contract bevat een facultatieve verbintenis wanneer de debiteur zich van zijn contractuele verbintenis kan bevrijden door een andere prestatie te leveren dan de prestatie die bedongen werd. In feite heeft de verbintenis maar één voorwerp. Als dat voorwerp door toeval verloren gaat, dan is de schuldenaar — in tegenstelling tot alternatieve verbintenissen — niets meer verschuldigd, ook niet wat facultatief beloofd werd.
Afdeling 2 Verbintenissen met meerdere subjecten § 1. Samengevoegde of deelbare verbintenissen [364] Zolang een verbintenis tussen twee personen bestaat, is de algemene regel dat de verbintenis ondeelbaar is. Van zodra een verbintenis echter meerdere schuldeisers en / of schuldenaars kent, wordt de verschuldigde prestatie van rechtswege onder hen verdeeld. Pluraliteit van subjecten brengt dus deelbaarheid van prestatie mee. Bij zulke verbintenissen met een meerdere subjecten bestaat er een externe en interne verhouding:
de externe verhouding is de verhouding tussen schuldeiser(s) en schuldenaar(s)
de interne verhouding is de verhouding tussen schuldeisers en schuldenaars onderling
Een samengevoegde of deelbare verbintenis is een verbintenis met meerdere subjecten waarbij elk subject maar gerechtigd respectievelijk gehouden is tot zijn aandeel. Hierbij zijn de verschillende schuldenaars (naar de schuldeisers toe) niet verantwoordelijk voor elkaar insolvabiliteit. De ingebrekestelling, stuiting van verjaring, ... hebben slechts een individuele uitwerking. De verdeling gebeurt in beginsel dus per hoofd. In hun interne verhouding kunnen zij echter afwijken van dit alles. Deelbaarheid is dus de algemene regel, met als uitzonderingen de ondeelbaarheid, de hoofdelijkheid en de verbintenis in solidum.
275
Bij een octrooilicentie moet bijvoorbeeld ook technische assistentie worden verleend.
73
§ 2. Ondeelbare verbintenissen [366] Een verbintenis kan ondeelbaar zijn door haar aard of door een contractueel beding.
Een verbintenis is ondeelbaar door haar aard wanneer haar voorwerp onmogelijk voor een deel kan worden gepresteerd óf wanneer een gedeeltelijke uitvoering geen praktisch nut oplevert (1217-1218 B.W.).
Een verbintenis is contractueel ondeelbaar wanneer de prestatie perfect deelbaar is, maar door de partijen uitdrukkelijk of stilzwijgend als ondeelbaar wordt beschouwd.
Wanneer het voorwerp wordt vervangen door een schadevergoeding, dan valt de ondeelbaarheid weg, behalve als dit uitdrukkelijk anders werd bedongen. De gevolgen zijn:
bij actieve ondeelbaarheid:
elke schuldeiser kan de uitvoering eisen van de schuldenaar(s) (Art. 1224 B.W.)
stuiting van verjaring heeft uitwerking tegenover alle schuldeisers
de schuldeiser die alles heeft ontvangen, moet zijn medeschuldeisers uitbetalen
bij passieve ondeelbaarheid:
elke (erfgenaam van de) schuldenaar kan worden aangesproken door de schuldeiser(s) (Art. 1222-1223 B.W.)
de schuldenaar die wordt aangesproken mag tijd vragen om de medeschuldenaars te roepen (1225)
stuiting van verjaring heeft uitwerking tegenover alle schuldenaars
de schuldenaar die werd aangesproken, mag het deel van de medeschuldenaars terugvorderen
§ 3. Hoofdelijke of solidaire verbintenissen A. Inleiding [367] Een hoofdelijke of solidaire verbintenis kent meerdere subjecten die elk tot het geheel gehouden respectievelijk gerechtigd zijn. Het belangrijkste verschil met ondeelbaarheid is dat er bij de erfgenamen van een hoofdelijke schuldeiser of schuldenaar een verdeling optreedt. Als een erflater bijvoorbeeld hoofdelijk schuldenaar was voor 12.000 BEF, dan zullen zijn vier erfgenamen maar gehouden zijn tot 3.000 BEF elk. Moest de erflater schuldenaar zijn van een ondeelbare verbintenis van 12.000 BEF, dan is élk van zijn vier erfgenamen gehouden tot 12.000 BEF. De verbintenis blijft dan zelfs voor de erfgenamen ondeelbaar... Daarom wordt vaak bedongen dat schuldenaars "hoofdelijk en ondeelbaar" zullen gehouden zijn, waardoor schuldeisers elke erfgenaam van elke medeschuldenaar kunnen aanspreken tot betaling van de hele schuld. B. Actieve hoofdelijkheid [368] Actieve hoofdelijkheid houdt in dat elke schuldeiser de uitvoering van de prestatie mag eisen van de schuldenaar(s). Wanneer één schuldeiser betaald wordt, dan is de schuldenaar bevrijd tegenover alle schuldeisers (Art. 1197 B.W.). Wanneer de schuldenaar echter door één schuldeiser vervolgd wordt, 74
mag hij niet meer aan de anderen betalen (Art. 1198 eerste lid B.W.); dan is hij als het ware "vastgeklonken" aan die ene schuldeiser. Elk van de schuldeisers mag daden verrichten tot behoud van de schuldvordering, bijvoorbeeld een verjaring stuiten of een schuldenaar in gebreke stellen (Art. 1199 B.W.). Elk van de schuldeisers mag de schuldvordering innen, maar zal de betaling moeten delen met de medeschuldeisers. Actieve hoofdelijkheid moet uitdrukkelijk bedongen worden en komt niet zo vaak voor. Een voorbeeld is een bankrekening waarbij man en vrouw volledige handtekeningsbevoegdheid hebben. C. Passieve hoofdelijkheid a) Begrip, ontstaan en afstand [369] Passieve hoofdelijkheid betekent dat verschillende schuldenaars een prestatie verschuldigd zijn en dat de schuldeiser van elk van hen de betaling van de gehele prestatie mag vorderen. Het voordeel is dat het insolvabiliteitsrisico verminderd wordt voor de schuldeiser. Bovendien vergemakkelijkt het de procedure: hij moet maar één aangetekende brief schrijven, hij moet maar één partij voor de rechtbank dagen, enz. De schuldeiser kan uitdrukkelijk of stilzwijgend276 afstand doen van de hoofdelijkheid, zonder dat hij daarom afstand doet van de schuldvordering. Hierbij kan de afstand van hoofdelijkheid algemeen of individueel zijn:
bij algemene afstand is er geen sprake meer van hoofdelijkheid en wordt de schuld verdeeld over de schuldenaars
bij individuele afstand wordt één schuldenaar ontheven van de hoofdelijkheid, waardoor hij alleen nog voor zijn eigen aandeel kan aangesproken worden. De overige schuldenaars blijven hoofdelijk gehouden tot het hele bedrag verminderd met het bedrag van de bevoordeelde schuldenaar (Art. 1210 B.W.)
Er zijn drie bronnen van passieve hoofdelijkheid:
voortvloeiend uit een overeenkomst, al wordt passieve hoofdelijkheid niet vermoed en moet ze uitdrukkelijk blijken uit de wil van de partijen (Art. 1202 lid 1 B.W.)
voortvloeiend uit het gewoonterecht en de algemene rechtsbeginselen:
handelaars die gehouden zijn tot eenzelfde contractuele verbintenis, die niet noodzakelijk uit één enkel contract tussen schuldeiser(s) en schuldenaars moet voortvloeien
de daders van een gemeenschappelijk gepleegde fout277
voortvloeiend uit de wet, zijn hoofdelijk gehouden:
alle daders en medeplichtigen van een misdrijf (Art. 50 Strafwetboek)
al de ontleners van eenzelfde zaak (Art. 1887 B.W.)
al de lastgevers (Art. 2002 B.W.)
276
Art. 1211 B.W. bepaalt vrij dubbelzinnig dat er stilzwijgend afstand wordt gedaan van hoofdelijkheid als (1) een schuldenaar zijn deel komt betalen en er geen voorbehoud wordt gemaakt op de kwijting (2) een eis wordt ingesteld tegen het deel van één van de schuldenaars. 277 Als de passagier een sigaret opsteekt en de bestuurder hem een vuurtje geeft, en hierdoor een ongeval gebeurt, dan zijn beide hoofdelijk gehouden tot schadevergoeding.
75
de huurders van eenzelfde gebouw in geval van brand (Art. 1734 B.W.)
al de ondertekenaars van een wisselbrief (acceptant, trekker, endossant, ...)
b) Rechtsgevolgen van passieve hoofdelijkheid tussen schuldeiser en schuldenaars [372] Hoofdgevolgen:
alle schuldenaars staan in voor eenzelfde schuld...
de schuldeiser kiezen welke schuldenaar(s) hij vervolgt, eventueel zelfs allen samen (Art. 1203 - 1204 B.W.)
zodra één van de schuldenaars betaald heeft, zijn alle schuldenaars bevrijd (Art. 1200 B.W.)
gemeenschappelijke excepties — excepties die betrekking hebben op het voorwerp van de verbintenis — kunnen door elke schuldenaar worden ingeroepen (Art. 1208)278
elke schuldenaar mag de gronden voor het tenietgaan van de verbintenis inroepen (betaling, verjaring, kwijtschelding, ...)
...maar toch is er een pluraliteit van rechtsbanden Elke schuldenaar is door een eigen rechtsband verbonden met de schuldeiser. Niet elke schuldenaar kan daarom dezelfde persoonlijke excepties inroepen.
zuiver persoonlijke excepties werken enkel ten voordele van de schuldenaar die ze kan inroepen bijv. onbekwaamheid, gebrek in de toestemming, een "persoonlijke" voorwaarde, ...
eenvoudig persoonlijke excepties hebben ook een effect ten opzichte van de andere schuldenaars. De schuldeiser mag door zijn handelen de positie van de andere schuldenaars immers niet benadelen. Voorbeelden zijn:
kwijtschelding van de schuld van één schuldenaar, scheldt ook de schuld van de andere schuldenaars kwijt (!) tenzij de schuldeiser het uitdrukkelijk anders bedingt (Art. 1285 B.W.). Zelfs in dit laatste geval is er een doorwerking ten opzichte van de niet-kwijgescholden schuldenaars: die zijn dan immers tot een kleiner bedrag gehouden.
hetzelfde geldt voor een dading die een kwijtschelding inhoudt279
als één van de schuldenaars zelf een vordering heeft tegen de schuldeiser en schuldvergelijking inroept, dan geldt dit als betaling, zodat de medeschuldenaars van hun schuld bevrijd zijn (al moeten zij hun deel wel terugbetalen aan de schuldenaar die betaald heeft door de schuldvergelijking)280
schuldvermenging (zie Art. 1209 B.W.)
278
Zulke gemeenschappelijke excepties zijn: geldig voorwerp, geoorloofde oorzaak, naleving van de substantiële vormvoorschriften, exceptio non adimpleti contractus, etc. Wilsgebreken en onbekwaamheid hebben enkel een relatieve werking en kunnen enkel door de desbetreffende schuldenaar worden ingeroepen 279 Als die dading (hier: een overeenkomst waarbij schuldeiser en schuldenaar een einde maken aan een recht szaak) geen kwijtschelding inhoudt, kan die noch door de schuldeiser (ten nadele van de medeschuldenaars), noch door de medeschuldenaars worden ingeroepen. 280 Een schuldenaar kan echter nooit inroepen dat één van zijn medeschuldenaars zelf nog een vordering heeft tegen de schuldeiser. M et andere woorden: een schuldenaar kan nooit de schuldvergelijking van een medeschuldenaar inroepen ten voordele van zichzelf. Als schuldvergelijking mogelijk is bij iemand, moet die persoon zelf het initiatief nemen(1294, lid 3).
76
Bijkomende gevolgen:
Als één schuldenaar in gebreke wordt gesteld, dan werkt dit tegenover alle schuldenaars:
bij overmacht of toeval staan allen in voor het verlies van de verschuldigde zaak281
allen zijn moratoire intresten verschuldigd
Als de prestatie onmogelijk wordt door de schuld van één schuldenaar, dan staan alle schuldenaars in voor de waarde van die zaak. De schuldenaar die de fout beging, staat ook in voor al de bijkomende schade (Art. 1205 B.W.)
De stuiting van de verjaring tegenover één schuldenaar, werkt tegenover alle schuldenaars (Art. 1206 B.W.).
De gedingbeslissende eed die wordt afgelegd door één schuldenaar, werkt in het voordeel van alle schuldenaars (Art. 1365 4° B.W.)
Gerechtelijke akten die aan één schuldenaar kunnen worden tegengeworpen, kunnen ook tegengeworpen worden aan de andere schuldenaars282.
c) Rechtsgevolgen van passieve hoofdelijkheid tussen schuldenaars onderling [376] De schuldenaar die méér dan zijn deel heeft betaald aan de schuldeiser, kan zich volgens Art. 1213 B.W. richten tot zijn medeschuldenaars. Principieel dragen alle debiteurs een gelijk aandeel, behalve
als anders werd overeengekomen
als de hoofdelijkheid het gevolg is van een misdrijf of een gemeenschappelijke fout283
als de hoofdelijke schuld slechts één van de schuldenaren aanbelangt; deze is dan tot de hele schuld gehouden — zijn medeschuldenaren worden dan als borg beschouwd (Art. 1216 B.W.)
Als één van de schuldenaars insolvabel is, wordt diens aandeel evenredig verdeeld over de andere (solvabele) schuldenaars (Art. 1214 tweede lid B.W.). De schuldenaar die alles betaald heeft aan de schuldeiser, draagt echter het risico van insolvabiliteit als hij zijn medeschuldenaars niet dadelijk aanspreekt. De schuldenaar die betaald heeft, kan zijn regresvordering op drie rechtsgronden steunen:
Art. 1213-1214 B.W. (als het gaat om contractuele hoofdelijkheid)
Art. 1251, 3° B.W.: de subrogatie (voor niet-contractuele hoofdelijkheid)
voordeel: hij krijgt de zekerheden waar de schuldeiser zich ook kon op beroepen
nadeel: - hij moet zich de gemeenschappelijke en persoonlijke excepties laten tegenwerpen - de andere schuldenaars zijn niet hoofdelijk gebonden jegens hem
de theorie van de verrijking zonder oorzaak (voor niet-contractuele hoofdelijkheid)
voordeel: hij moet zich de excepties niet laten tegenwerpen
281
Ze zijn hoogstens gehouden tot de waarde van de zaak; diegene aan wie de ingebrekestelling persoonlijk betekend werd, staat in voor alle toegebrachte schade (Art. 1205 B.W.) Zo kan een vonnis dat werd uitgesproken tegen één schuldenaar, ook door de andere schuldenaars worden ingeroepen. Omgekeerd strekt een beroep dat werd ingesteld door een schuldenaar, de andere schuldenaars tot voordeel. 283 Dan staat het aandeel van een schuldenaar in verhouding tot diens schuld. 282
77
nadeel:
- hij krijgt geen zekerheden - de andere schuldenaars zijn niet hoofdelijk gebonden jegens hem
§ 4. Verbintenissen in solidum A. Oorsprong, toepassingsgevallen en kenmerken [378] Het probleem bij passieve hoofdelijkheid is dat er maar een beperkt aantal toepassingsgevallen zijn. Daarom ontwikkelde de rechtspraak de verbintenis in solidum. Die komt voor bij:
Buitencontractuele aansprakelijkheid, namelijk als de schade veroorzaakt werd door fouten van verschillende daders én elke fout nodig was om de schade te veroorzaken. Hierbij maakt het niet uit wat de grondslag van de aansprakelijkheid is (foutaansprakelijkheid, kwalitatieve of objectieve aansprakelijkheid). Aldus is een veroordeling in solidum mogelijk tegen iemand op grond van diens persoonlijke aansprakelijkheid én tegen bijvoorbeeld diens lastgever op grond van kwalitatieve aansprakelijkheid284.
Samenlopende fout tijdens de uitvoering van contractuele verplichtingen, die zelfs uit verschillende contracten mogen voortspruiten. Bijvoorbeeld tussen chirurg en kliniek, architect en aannemer, ...
Medeveroorzakers van eenzelfde schade:
als de ene buitencontractueel en de andere contractueel gehouden is (bv. brouwer en cafébaas)
als de ene een schuldaansprakelijk en de andere foutloos aansprakelijk is (burenhinder!)
de dader van een ongeval en de verzekeringsmaatschappij
de schuldenaars van een onderhoudsverplichting (Art. 203 B.W.)
de verschillende borgstellers voor eenzelfde schuld
B. Verschil met passieve hoofdelijkheid [381] De verbintenis in solidum verschilt met passieve hoofdelijkheid wat betreft grondslag en voorwerp:
- passieve hoofdelijkheid heeft als grondslag de wet, de overeenkomst, gewoonterecht of algem. rb. - de verbintenis in solidum heeft als grondslag de "sociale noodzaak van de situatie"
- bij passieve hoofdelijkheid is er een eenheid van voorwerp en pluraliteit van verbintenissen - bij de verbintenis in solidum is er een pluraliteit van voorwerpen én verbintenissen
C. Rechtsgevolgen [381] Tussen schuldeiser en schuldenaars:
284
De hoofdgevolgen van de hoofdelijkheid treden ook hier in:
elke schuldenaar is tot het geheel gehouden
de schuldeiser kan kiezen welke schuldenaar hij aanspreekt
de betaling van één schuldenaar bevrijdt alle schuldenaren
Als de schade te wijten is aan een gemeenschappelijke fout, dan ontstaat een gewone passieve hoofdelijkheid op grond van een algemeen rechtsbeginsel (cf. supra).
78
De bijkomende gevolgen (stuitende verjaring, gerechtelijke akten, ingebrekstelling, ...) treden hier echter niet in omdat er hier niet echt sprake is van een "belangengemeenschap" én omdat er hier een pluraliteit van oorzaak en voorwerp is285. De onderlinge verhouding tussen de schuldenaars is niet helemaal duidelijk. Het regresrecht van een betalende schuldenaar kan niet gesteund worden op Art. 1213-1214 B.W. Geldt echter wél:
subrogatie (Art. 1251, 3° B.W.)
verrijking zonder oorzaak
Art. 1382 B.W.
De omvang van het regres hangt af van de aard van de situatie:
285
bij buitencontractuele aansprakelijkheid hangt het af van ieders schuld
bij onderhoudsverplichting hangt het af van ieders welstand
enz.
De in solidum gehouden schuldenaars kennen elkaar vaak niet (bijvoorbeeld twee buitencontractueel aansprakelijken) — hoe kan je dan verlangen dat ze rekening moeten houden met elkaars gerechtszaken, ingebrekstellingen, ...?
79
T ITEL 2 O VERGANG
VAN VERBINTENISSEN
[383]
Bij de overgang van een verbintenis blijft de rechtsverhouding bestaan in ongewijzigde vorm.
Actieve overgang: de positie van de schuldeiser gaat over op een derde De nieuwe schuldeiser kan al de rechten van zijn rechtsvoorganger uitoefenen.
Passieve overgang: de positie van de schuldenaar gaat over op een derde De nieuwe schuldenaar beschikt over dezelfde verweermiddelen en excepties als zijn rechtsvoorganger.
Een overgang kan algemeen of bijzonder zijn en kan zijn grondslag vinden in de wet of in de wil der partijen.
Actieve overgang:
Rechtsverkrijging onder algemene titel286: een (deel van een) vermogen gaat van rechtswege over. De rechtsopvolger wordt niet als derde beschouwd en kan al de schuldvorderingen van zijn voorganger uitoefenen.
Overdracht van schuldvordering
Subrogatie
Passieve overgang: schuldoverdracht
Actieve én passieve overgang: contractsoverdracht Hierbij gaat het geheel van rechten én plichten van een partij over op een derde, zodat de originele contractspartij helemaal verdwijnt uit de contractsband.
286
Rechtsverkrijging ten algemene titel komt voor bij (1) overlijden: in de plaats komen de erfgenamen, algemene legatarissen, legatarissen onder algemene titel en begunstigden van contractuele erfstellingen. Gaan niet over: verbintenissen intuitu personae, verbintenissen waarin dit zo bedongen werd of waar het voortvloeit uit de aard (Art. 1122 B.W.) en enkele uitzonderingen door de wet bepaald, zoals huur van werk in de bouw (1795), vennootschappen (1865) en lastgeving (2003). (2) fusie van vennootschappen: de opslorpende vennootschap wordt beschouwd als rechtsopvolger ten algemene titel. De inbreng van een bedrijfstak in een vennootschap wordt echter niet als rechtsopvolging ten algemene titel aanvaard omdat dit beschouwd wordt als de overdracht van een handelszaak.
80
H OOFD XVIII D E
OVERDRACHT VAN SCHULDVORDERING
Afdeling 1 Algemene beginselen [386] Een schuldvordering is niet alleen een rechtsverhouding tussen personen, het is tevens een onlichamelijk goed dat deel uitmaakt van het vermogen van de schuldeiser. De schuldeiser kan over de schuldvordering beschikken zoals hij over de andere onderdelen van zijn vermogen kan beschikken. De overdracht (cessie) van schuldvordering komt tot stand door de wilsovereenstemming tussen schuldeiser (cedent, overdrager) en derde (cessionaris, overnemer). Hierbij is de toestemming of medewerking van de schuldenaar niet vereist omdat zijn rechtspositie niet verandert. Hij moet echter wel op de hoogte worden gebracht van de wijziging van schuldeiser. In beginsel zijn alle schuldvorderingen vatbaar voor overdracht. Ook toekomstige schuldvorderingen kunnen worden overgedragen, zolang die maar bepaalbaar zijn op het moment van overdracht. Niet-overdraagbaarheid kan voortvloeien uit de aard van de schuldvordering uit de wet of uit een overeenkomst.
Uit de aard: een schuldvordering die intuitu personae werd toegestaan aan de schuldeiser, kan niet overgedragen worden
Uit de wet: het loon van werknemers mag volgens de Loonbeschermingswet niet worden overgedragen
Uit overeenkomst: partijen kunnen overeenkomen dat overdracht van schuldvordering niet mogelijk is
De overdracht van schuldvorderingen wordt voor schuldvorderingen op naam geregeld door de Art. 1689 en volgende287. Het B.W. beschouwt de overdracht van zo'n schuldvordering op naam als de verkoop van een onlichamelijk goed, maar eigenlijk kan ze ook in andere rechtsfiguren voorkomen (bijvoorbeeld overdracht tot zekerheid, ruil, schenking, inbetalinggeving, ...) De wettelijke regeling (Art. 1690 B.W.) vindt geen toepassing wanneer de schuldvordering is neergelegd in een waardepapier. De overdracht vindt dan immers plaats op de wijze waarop overdracht voor andere waardepapieren gebeurt (afgifte, endossement). De overdracht van schuldvordering vertoont veel gelijkenissen met de subrogatie. Het verschil is echter dat de overdracht hier doel op zich is, terwijl de overdracht bij subrogatie het gevolg is van de betaling door een derde.
Afdeling 2 Totstandkoming en tegenwerpelijkheid van de overdracht van schuldvordering § 1. Principe [389] Sinds de wet van 6 juli 1994 is er een vormvrije overdracht van schuldvordering. De overdracht heeft nu in beginsel plaats door de cessie-overeenkomst, die louter consensueel is en aan geen enkel vormvoorschrift wordt onderworpen. De schuldvordering wordt overgedragen door loutere wilsovereenstemming tussen cedent en cessionaris. Opdat de overdracht ook tegenwerpelijk zou zijn aan de schuldenaar, moet hij op de hoogte worden gebracht van de overdracht of moet die door hem erkend zijn (Art. 1690 tweede lid B.W.) Als de schuldvordering aan meerdere cessionarissen werd overgedragen, dan wordt de voorkeur gegeven aan diegene die als eerste de schuldenaar op de hoogte heeft gebracht (of door de schuldenaar erkend wordt) én te goeder trouw is (Art. 1690 derde lid B.W.)
287
Voor bepaalde schuldvorderingen bestaan er afwijkende regels: bv. Loonbeschermingswet, Verzekeringswet, Wet Hypothecair Krediet, enz.
81
Conflicten met andere derden (zoals de schuldeisers van de cedent of cessionaris) worden beslecht door de anterioriteitsregel. Om die anterioriteit te bewijzen, is in burgerlijke zaken de registratie van een geschrift nodig (zie Art. 1328 B.W.). In handelszaken geldt dit niet: daar mag de datum met alle middelen van het recht worden bewezen.
§ 2. De gecedeerde schuldenaar [391] Zoals gezegd, moet er een kennisgeving gebeuren aan de schuldenaar óf moet hij de nieuwe schuldeiser als zodanig erkennen (Art. 1690 tweede lid B.W.).
De kennisgeving kan zowel door de cedent als door de cessionaris gebeuren. Ze is aan geen enkel vormvoorschrift onderworpen en moet enkel het feit van de overdracht vermelden — de inhoud van de cessie-overeenkomst moet niet worden meegedeeld.
De erkenning door de schuldenaar kan uitdrukkelijk óf stilzwijgend gebeuren en moet enkel gaan over het enkele feit van de cessie288.
Zolang er geen kennisgeving of erkenning is gebeurd, mag er geen rekening worden gehouden met de overdracht. Dit impliceert dat
enkel de oorspronkelijke schuldeiser de betaling kan eisen
de schuldenaar bevrijd wordt door (te goeder trouw) te betalen aan die oorspronkelijke schuldeiser (Art. 1691 eerste lid B.W.)
Als de schuldenaar na de kennisgeving of erkenning toch nog betaalt aan de oorspronkelijke schuldeiser, dan kan hij een tweede maal tot betaling worden gedwongen.
§ 3. De tegenwerpelijkheid aan andere derden A. Principe [392] Onder "andere derden" wordt hier verstaan: cessionarissen aan wie de schuldvordering óók is overgedragen én de schuldeiser van de cedent die toch nog betaald werd door de schuldenaar. Ten aanzien van hun concurrerend recht op de schuldvordering wordt de anterioriteit beslecht naar het tijdstip waarop de overdracht werd meegedeeld aan of erkend door de schuldenaar. Hun recht geldt echter enkel zolang zij te goeder trouw zijn. B. Achtereenvolgende cessies [393] Als de schuldeiser zijn schuldvordering overdraagt aan verschillende personen, dan bepaalt Art. 1690 derde lid B.W. dat de voorkeur wordt gegeven aan diegene die als eerste de schuldenaar op de hoogte heeft gebracht of als nieuwe schuldeiser door hem werd erkend, zolang hij maar te goeder trouw is. Die goede trouw moet beoordeeld worden op het moment van kennisgeving, niet op het moment van overdracht.
288
De erkenning betekent dus niet dat de schuldenaar een persoonlijke verbintenis krijgt met de cessionaris of dat hij afstand doet van zijn excepties.
82
C. Betaling te goeder trouw aan de derde-schuldeiser [393] De anterioriteitsregel wordt ook niet toegepast wanneer de schuldenaar te goeder trouw betaalt aan een schuldeiser van de cedent (Art. 1690 vierde lid B.W.). De cessionaris heeft hierbij geen verhaal, tegen de schuldenaar of tegen de schuldeiser van de cedent, zolang ze beiden te goeder trouw waren.
Afdeling 3 Gevolgen van de cessie § 1. Verhouding tussen cedent en cessionaris [394] Het B.W. regelt alleen het geval waarin de cessie beschouwd wordt als koop.
De overdracht houdt ook de nevenrechten in: persoonlijke zekerheden, voorrechten, hypotheken289, rente, bewarend en uitvoerend beslag, ...
De overdrager staat niet in voor de solvabiliteit van de schuldenaar (Art. 1694 B.W.). Hij moet er enkel voor zorgen dat er een schuldvordering bestond op het moment van overdracht (1693). Natuurlijk mogen partijen wel bedingen dat de overdrager instaat voor de solvabiliteit (1695).
§ 2. Verhouding tussen cessionaris en overgedragen schuldenaar [395] De gecedeerde schuldenaar kan aan de cessionaris alle excepties en verweermiddelen tegenwerpen die hij tegen de cedent kon doen gelden, met uitzondering van de louter persoonlijke excepties tegen de cedent. De schuldenaar heeft zich oorspronkelijk immers met de cedent verbonden; hij kan er zelf niets aan doen dat de cedent besloot om iemand anders schuldeiser te maken. De excepties die de schuldenaar kon inroepen tegen de cedent, worden in Art. 1691 B.W. onderverdeeld in
excepties die voortvloeien uit rechtshandelingen tussen schuldenaar en cedent Bijvoorbeeld kwijtschelding, novatie, schuldvergelijking, betalingsuitstel, termijnverlenging, ... Deze excepties blijven afhankelijk van de goede trouw van de schuldenaar.
excepties die niet voortvloeien uit rechtshandelingen tussen schuldenaar en cedent Bijvoorbeeld wilsgebreken, ongeoorloofde oorzaak, verjaring, exceptio non adimpleti contractus, ... Hier doet de goede trouw van de schuldenaar niet ter zake.
Partijen kunnen echter contractueel afwijken van de wettelijk bepaalde tegenwerpelijkheid van excepties. Zo'n afwijking kan zelfs gesteund worden op de vertrouwensleer of op de rechtsverwerking.
289
Al moet volgens Art. 5 Hypotheekwet wel rekening worden gehouden met de publiciteitsvoorschriften.
83
H OOFD XIX S CHULDOVERNEMING
EN CONTRACTSOVERDRACHT
Afdeling 1 Schuldoverneming [397] Overdracht van schulden is in ons B.W. onbekend290. Het kan alleen gebeuren met de goedkeuring van de schuldeiser, om te vermijden dat de nieuwe schuldenaar minder solvabel is dan de oude schuldenaar. De schuldenaar kan natuurlijk wel afspreken met een derde dat deze laatste de schuld betaalt. Zo'n overeenkomst heeft echter uitsluitend interne werking — daarom spreken we hier van interne of voltooide schuldoverneming. Het bevrijdt de schuldenaar niet en geeft de schuldeiser geen aanspraak op de derde. De derde kan wél verbonden worden met de schuldeiser
door een verbintenis uit eenzijdige wilsuiting die de derde ten gunste van de schuldeiser aflegt
door een overeenkomst tussen schuldenaar en derde met een derdenbeding t.v.v. de schuldeiser
Als de schuldenaar moet worden bevrijd en de derde moet worden gebonden, dan is de medewerking van de schuldeiser nodig. De schuldenaar en de derde moeten hun interne overeenkomst dan meedelen aan de schuldeiser én deze moet hierin toestemmen. Dit alles kan ook de vorm aannemen van een driepartijenovereenkomst.
Afdeling 2 Delegatie [398] Delegatie is een driepartijenovereenkomst waarbij een schuldenaar (delegant) aan zijn schuldeiser (delegataris) een andere schuldenaar aanwijst (gedelegeerde) die hiermee instemt. Hierdoor ontstaat er een nieuwe, abstracte verbintenis tussen de delegataris en de gedelegeerde. De delegant wordt echter niet bevrijd291 en is samen met de gedelegeerde in solidum gehouden. De nieuwe verbintenis tussen delegataris en gedelegeerde is abstract, dus zijn excepties uit de andere twee rechtsverhoudingen (delegant - delegataris en delegant - gedelegeerde) niet tegenwerpelijk. Men kan natuurlijk wel contractueel afwijken van deze niet-tegenwerpelijkheid. De delegant kan de gedelegeerde niet meer aanspreken292. De vordering die de delegant heeft op de gedelegeerde blijft in het vermogen van de delegant; de vordering is echter onbeschikbaar.
Afdeling 3 Contractsoverdracht [400] De overdracht van synallagmatische overeenkomsten kan voor problemen zorgen omdat het geheel van rechten én plichten moet overgedragen worden aan een derde, zodat de oorspronkelijke partij uit de rechtsband verdwijnt. Enerzijds mogen de schuldvorderingen zonder de instemming van de tegenpartij worden overgedragen, anderzijds is voor schuldoverdracht die instemming wél vereist. Contractsoverdracht wordt momenteel beschouwd als een zelfstandige rechtsfiguur. Er is een onderscheid tussen
Volkomen contractsoverdracht: alle rechten en plichten worden overgedragen en de oorspronkelijke contractspartij wordt bevrijd. De instemming van de tegenpartij is echter nodig.
290
Maar het moet aanvaard worden op grond van het beginsel van de wilsautonomie. Overigens kennen het N.N.B.W. en het B.G.B. de schuldoverdracht wél. Daarom wordt dit soms ook onvolkomen delegatie genoemd. Volmaakte delegatie zou dan novatie zijn. Overigens vermeldt Art. 1274 B.W. de expromissio. Dit is een overeenkomst tussen de schuldeiser en een derde, waarbij deze derde de schulden van de schuldenaar overneemt en hem hierdoor bevrijdt, en dit alles zonder medewerking van de schuldenaar. Zie hiervoor ook pagina 96. 292 De schuldeisers van de delegant kunnen al evenmin beslag leggen op de goederen van de gedelegeerde. 291
84
Onvolkomen contractsoverdracht: de tegenpartij wilt niet meewerken. De tegenpartij kan de oorspronkelijke schuldenaar blijven aanspreken, al kan deze laatste zich wel verhalen op de overnemer.
Contractsoverdracht komt niet voor in het B.W., al heeft de wetgever er wel in voozien in specifieke gevallen:
Art. 1717-1743 B.W.:
overdracht van huurovereenkomst
Art. 30, 34 en 55 Pachtwet:
overdracht van de pachtovereenkomst
enz.
85
T ITEL 3 H ET
TENIETGAAN
( UITDOVEN )
H OOFD XX D WANGUITVOERING
VAN VERBINTENISSEN
EN INGEBREKESTELLING
Afdeling 1 Dwanguitvoering [403] De normale manier van uitdoving van een verbintenis is de vrijwillige betaling. Als de schuldenaar zijn verbintenis niet vrijwillig nakomt, dan kan hij hiertoe gedwongen worden door de schuldeiser. De schuldeiser heeft in beginsel recht op de uitvoering in natura. Die uitvoering in natura krijgt dus de voorkeur, al kan ze niet altijd worden gevraagd. Als de verbintenis er immers in bestaat om iets (niet) te doen, dan zou een verplichte uitvoering in natura een fysieke dwang kunnen leggen op de schuldenaar. Zo'n fysieke dwang wordt echter verboden door het algemene rechtsbeginsel Nemo potest praecise cogi ad factum. In zo'n geval zal er daarom een vervangende schadevergoeding worden toegekend (Art. 1142 B.W.) Uitvoering in natura is toch mogelijk in de volgende gevallen:
als het gaat om de betaling van een geldsom, dan kan er gedwongen beslag worden gelegd op het vermogen van de schuldenaar
als het gaat om de levering van een species, dan kan de rechter de afgifte bevelen
als de verbintenis erin bestaat toestemming te verlenen, dan kan een vonnis de wilsverklaring vervangen293
de schuldeiser kan de uitvoering in natura laten uitvoeren door een derde, maar dan op kosten van de schuldenaar (Art. 1144 B.W.) of hij kan bestreden handelingen laten ongedaan maken (Art. 1143 B.W.)
Bovendien is er sinds 1980 de dwangsom294 in de Art. 1385bis tot nonis Ger. W. De dwangsom
wordt door de rechter vrij vastgesteld (kan niet door de partijen worden gestipuleerd)
is accessoir (ter onderstuening van de hoofdveroordeling)
is voorwaardelijk (treedt alleen in wanneer de hoofdveroordeling niet wordt nagekomen)
De dwangsom moet zó zijn dat men kan verwachten dat de schuldenaar zijn verbintenis zal uitvoeren. Ze heeft dus geen indemnitaire functie, maar wordt wel toegekend aan de schuldeiser. Een dwangsom mag trouwens niet worden opgelegd wanneer de hoofdveroordeling erin bestaat een geldsom te betalen of een arbeidsovereenkomst na te leven.
Afdeling 2 De ingebrekestelling of inmorastelling § 1. Begrip en draagwijdte [406] Als een schuldeiser de dwanguitvoering (of andere sancties) wilt toepassen, moet hij de schuldenaar eerst aanmanen om zijn verplichtingen na te komen. Zo'n aanmaning noemt men de ingebrekestelling of inmorastelling. Ze is bedoeld om elke onzekerheid of dubbelzinnigheid over de houding van de schuldeiser weg te nemen.
293 294
Bijvoorbeeld de verkoper van een stuk grond die weigert mee te werken aan het verlijden van een authentieke akte. Het verschil tussen een dwangsom en een boete- of strafbeding, is dat deze laatste door de partijen zelf worden gestipuleerd.
86
Het wordt door het Hof van Cassatie als een algemeen rechtsbeginsel beschouwd om een ingebrekestelling te hebben voor de uitvoering van civielrechtelijke sancties295. De ingebrekestelling is in beginsel altijd nodig: louter verzuim van uitvoering leidt niet tot automatische ingebrekestelling. In een beperkt aantal gevallen is er wél een automatische ingebrekestelling:
Volgens Cassatie is een ingebrekestelling niet nodig wanneer uit het voorwerp of de aard van de overeenkomst, uit de wil van de partijen of uit de feitelijke omstandigheden blijkt dat het materieel onmogelijk of niet meer nuttig is om de verbintenis uit te voeren na het verstrijken van de termijn. In concreto:
wanneer de termijn verstrijkt waarin de verbintenis moest worden uitgevoerd (Art. 1146)
wanneer de schuldenaar beloofde iets niet te doen, maar het toch heeft gedaan (Art. 1145).
bij een onrechtmatige daad is ingebrekestelling dus niet nodig omdat de schuldenaar een verplichting om iets niet te doen geschonden heeft
Bijzondere wetsbepalingen:
als een zaak zelf vruchten of andere inkomsten oplevert en de koper niet onmiddellijk betaalt, dan loopt er intrest vanaf de levering tot de betaling, en dit zonder ingebrekestelling (Art. 1652 B.W.)
wie te kwader trouw een onverschuldigde betaling ontving, is dadelijk intresten verschuldigd op de terug te betalen som (Art. 1378)
de lastgever is intrest verschuldigd op de voorschotten die door de lasthebber werden betaald (Art. 2001 B.W.)
Ingebrekestelling is niet vereist wanneer men uitdrukkelijk en ondubbelzinnig bedingt dat de schuldenaar in gebreke zal zijn door het verstrijken van de bedongen termijn (Art. 1139 B.W.). Ingebrekestelling behoort immers niet tot de openbare orde en men kan er dus van afwijken, al wordt ze door sommige wetsbepalingen dwingend voorgeschreven (hypothecair krediet, consumentenkrediet, ...)
Ingebrekestelling is ook niet nodig wanneer de schuldenaar formeel laat blijken dat hij zijn verbintenis niet meer zal nakomen, bijvoorbeeld door handelingen te verrichten die tegenstrijdig zijn met een normale uitvoering.
§ 2. Vorm en rechtsgevolgen A. Vorm [409] Volgens Art. 1139 B.W. is een aanmaning of een daarmee gelijkgestelde akte nodig.
Onder aanmaning wordt hier een deurwaardersexploot verstaan.
Onder "daarmee gelijkgestelde akte" wordt verstaan: beslag, bevel, dagvaarding, verzoek tot minnelijke schikking, neerlegging van conclusies, instellen van een beroep tegen een administratieve beslissing, ...
In de loop van de tijd is de rechtspraak zich echter wat minder formalistisch gaan opstellen en aanvaardt ze een ingebrekestelling als de eis van de schuldeiser maar duidelijk en ondubbelzinnig is. Nu aanvaardt ze een (aangetekende) brief, een telegram, ... In zo'n document moet dus duidelijk gemaakt worden dat de schuldeiser nakoming wilt, al is het niet vereist dat het document ook vermeldt wat de gevolgen van niet-nakoming zijn.
295
Art. 1146 B.W. geeft een uitdrukkelijke toepassing van dit algemeen rechtsbeginsel.
87
Geen enkele wet verbiedt trouwens om een aanmaning te sturen op een moment dat de schuld nog niet opeisbaar is. B. Rechtsgevolgen van een ingebrekestelling [411]
Door een ingebrekestelling van de verkoper om een verkochte zaak te leveren, wordt het risico (voor overmacht) weer bij hem gelegd296. Alleen als de verkoper kan aantonen dat de schade sowieso zou zijn opgetreden, of hij nu geleverd had of niet, wordt hij bevrijd...
Als de schuld uitgedrukt is in een buitenlandse munt, dan staat de schuldenaar vanaf de ingebrekestelling in voor het waardeverlies van die schuld ten gevolge van devaluatie. Als de schuld in BEF is uitgedrukt, blijft het risico voor devaluatie bij de schuldeiser liggen.
Vanaf de ingebrekestelling zijn moratoire intresten verschuldigd (Art. 1153 B.W.). Als het om de betaling van een geldsom gaat, zijn die moratoire intresten gelijk aan de wettelijke intresten. In geval van opzet of wanneer men er contractueel van afwijkt, mag echter meer gevraagd worden dan de wettelijke intresten. De rechter kan de contractueel bedongen intrest verminderen indien die de werkelijk geleden schade kennelijk te boven gaat (Art. 1153 in fine).
C. De verschillende soorten intresten [412]
Conventionele intrest wordt door partijen bedongen in een overeenkomst, bv. intrest op een lening.
Moratoire intrest is verschuldigd vanaf de ingebrekestelling en is meestal gelijk aan de wettelijke intrest. Partijen kunnen hier echter van afwijken en zelf bepalen wat de moratoire intrest zal zijn297. Dit noemt men dan een conventionele moratoire intrest.
Wettelijke intrest wordt bij K.B. vastgesteld en bedraagt sinds 1996 7%.
Vergoedende of compensatoire intrest heeft als doel schade te vergoeden die door het slachtoffer wordt geleden door het uitstel van betaling van de schadevergoeding. De rechter bepaalt het percentage én vanaf wanneer de schade begint te lopen.
Gerechtelijke intrest wordt door de rechter toegekend in zijn vonnis en wordt berekend tot op het tijdstip van betaling. Het is de voorzetting van de moratoire of compensatoire intrest en is meestal gelijk aan de wettelijke intrest. In beginsel is de gerechtelijke intrest verschuldigd vanaf de dagvaarding, behalve als de rechter de schade begroot naar het moment van zijn uitspraak298: dan begint de gerechtelijke intrest te lopen vanaf die datum van uitspraak.
296
Vóór de ingebrekestelling lag het risico bij de koper omdat eigendom door consensus overgaat. Zij kunnen ook bedingen dat deze conventionele moratoire intrest van rechtswege zal verschuldigd zijn zonder ingebrekestelling. 298 met andere woorden: als de rechter in zijn begroting al een vergoedende schadevergoeding heeft ingecalculeerd 297
88
H OOFD XXI D E
GEWONE UITDOVINGSGROND : ( VRIJWILLIGE ) BETALING
Afdeling 1 De eenvoudige betaling [414] Betaling betekent de nakoming van verbintenissen. Ze wordt meestal beschouwd als een eenzijdige rechtshandeling omdat zij erop gericht is rechtsgevolgen te veroorzaken, namelijk de uitdoving van de verbintenis.
§ 1. Wie moet en wie mag betalen? [414] De schuldenaar is verplicht én gerechtigd (!) om te betalen. Als de schuldeiser weigert om de betaling te ontvangen, dan kan de schuldenaar aanbod van gerede betaling doen. Ook een derde mag de verbintenis nakomen. In beginsel is het immers niet van belang door wie de verbintenis wordt vervuld, zolang ze maar effectief vervuld wordt. Het B.W. maakt een onderscheid tussen
een derde die er belang bij heeft dat er wordt betaald (bijvoorbeeld omdat hijzelf borg is) deze derde zal gesubrogeerd worden in de rechten van de schuldeiser (Art. 1251, 3° B.W.)
een derde die er geen belang bij heeft dat er wordt betaald
als hij betaalt in naam van de schuldenaar dan wordt hij beschouwd als zaakwaarnemer of lasthebber
als hij betaalt uit eigen naam dan wordt hij niet in de rechten van de schuldeiser gesubrogeerd (Art. 1236, tweede lid).299
Een derde mag volgens Art. 1237 B.W. echter niet voldoen aan de schuld als de schuldeiser er een rechtmatig belang bij heeft dat de schuld door de schuldenaar zelf wordt voldaan. Het gaat hier in de eerste plaatsen om verbintenissen intuitu personae, al geldt het ook voor andere verbintenissen om iets te geven, te doen of niet te doen. Hij die betaalt moet bekwaam zijn om te betalen (Art. 1238 eerste lid B.W.). Dit wil zeggen dat de derdebetaler de bevoegdheid moet hebben om te beschikken over de zaak die als betaling aan de schuldeiser wordt gegeven. Als de derde-betaler die bevoegdheid niet had, kan een betaling toch niet worden teruggevorderd van de schuldeiser als het om geld of een verbruikbare zaak ging én de schuldeiser te goeder trouw was (Art. 1238 tweede lid B.W.)
§ 2. Aan wie moet en aan wie mag er betaald worden? [416] Principieel moet men betalen aan de schuldeiser (Art. 1239 B.W.). Die schuldeiser heeft recht op een tweede betaling als de eerste betaling niet aan hem werd gedaan300. De betaler kan die eerste betaling natuurlijk terugvorderen op grond van een onverschuldigde betaling. De betaling aan de schuldeiser is niet geldig als de schuldenaar onbekwaam was om de betaling te ontvangen, tenzij de betaler kan bewijzen dat de schuldeiser voordeel heeft gehaald uit de betaling (Art. 1241)301. Soms mag een debiteur zijn schuldeiser niet betalen, bijvoorbeeld als er een beslag302 of verzet was303. Als de schuldenaar dan toch betaalt, dan is dit niet tegenwerpelijk (Art. 1242 B.W.)
299
Als elke derde op die manier schuldeiser zou kunnen worden, dan zou dit immers een risico op misbruik inhouden. "Qui paie mail, paie deux fois." 301 Het volstaat dat de schuldeiser een nuttig, redelijk gebruik heeft gemaakt van de betaling: hij moet er geen blijvend voordeel uit hebben gehaald. 302 Als de schuldeiser van de schuldeiser bijvoorbeeld derdenbeslag heeft laten leggen op de goederen van de schuldenaar, en die schuldenaar tóch betaalt aan de "eerste" schuldeiser, 300
89
De schuldenaar wordt tóch bevrijd als
Een derde de bevoegdheid heeft om de betaling in ontvangst te nemen (Art. 1239 eerste lid B.W.). De derde kan die bevoegdheid halen uit een overeenkomst met de oorspronkelijke schuldeiser, uit een rechterlijke beslissing of uit de wet (bijv. uit Art. 221 B.W.). De betaling aan de lasthebber geldt als betaling aan de schuldeiser304.
De schuldeiser achteraf de betaling aan een derde bekrachtigt (Art. 1239 tweede lid B.W.) De bekrachtiging kan ook stilzwijgend gebeuren, bijvoorbeeld door een gebrek aan protest als de rekeningen worden voorgelegd aan de schuldeiser.
Als de schuldeiser er voordeel heeft uitgetrokken (Art. 1239 tweede lid B.W.). Bijvoorbeeld als er betaald werd aan de schuldeiser van de schuldeiser en die niet gemachtigd was om de betaling in ontvangst te nemen, maar de betaling wel heeft afgetrokken van de schuld die de eerste schuldeiser bij hem had.
Als er te goeder trouw werd betaald aan de bezitter van de inschuld (dit is diegene die op het moment van betaling in het bezit was van de schuldvordering), zelfs als die later dat bezit verliest (Art. 1240 B.W.)305 Bijvoorbeeld als men betaalt aan diegene aan wie de schuldvordering werd overgedragen, maar achteraf komt vast te staan dat de overdracht nietig was.
§ 3. Het voorwerp van de betaling [418]
De schuldenaar kan de schuldeiser niet verplichten om een andere soort zaak aan te nemen als betaling, zelfs niet als die zaak een gelijke of grotere waarde heeft dan het oorspronkelijke voorwerp van de schuld (Art. 1243 B.W.) Natuurlijk kunnen de schuldenaar en de schuldeiser overeenkomen dat een ander voorwerp geldt als betaling. Dit noemt men een overeenkomst van inbetalinggeving. Als de schuldenaar die inbetalinggevingsovereenkomst niet nakomt, dan moet hij de oorspronkelijke overeenkomst (met het oorspronkelijke voorwerp) weer nakomen: alle excepties en zekerheden van de oorspronkelijke overeenkomst blijven bestaan. In België wordt deze inbetalinggeving niet als novatie beschouwd omdat de oude overeenkomst blijft bestaan.
De schuld mag zonder toestemming van de schuldeiser niet in gedeelten worden betaald (Art. 1244 B.W.). Door de wet, een overeenkomst of een vonnis kan hier echter van worden afgeweken (1244 tweede lid).
Als het om de levering van een species gaat, dan volstaat het om de zaak te leveren in de staat waarin het zich bevindt. Het risico voor beschadiging (of zelfs tenietgaan) door overmacht ligt immers bij de schuldeiser, behalve
als de schade veroorzaakt werd door de schuld van de schuldenaar (of zijn aangestelden)
als de schade ontstond na de ingebrekestelling
Als het om de levering van een genus gaat, dan ligt het risico altijd bij de schuldenaar, zelfs voor overmacht, omdat genera non pereunt. Als er in de overeenkomst niets werd gezegd over de kwaliteit van de dan is die betaling niet tegenwerpelijk aan de tweede schuldeiser (de schuldeiser van de schuldeiser). Er is bijvoorbeeld sprake van verzet als er een gerechtelijke ontvangstmachtiging is voor de vrouw, dit wil zeggen dat men aan de vrouw moet betalen in plaats van aan haar man. Als de werkgever van de man kennis heeft genomen van deze gerechtelijke ontvangstmachtiging, maar toch aan de man betaalt, dan is die b etaling niet tegenwerpelijk. Zie Art. 221 B.W. 304 Als er onverschuldigd werd betaald aan de derde, dan moet de betaling teruggevorderd worden van de schuldeiser, niet van de derde. 305 Eigenlijk is dit een toepassing van de vertrouwensleer: als de schuldenaar er redelijkerwijze om mocht vertrouwen dat hij aan de échte schuldeiser betaalt, wordt hij bevrijd van betaling. 303
90
genus-zaak, dan wordt de schuldenaar verondersteld een zaak van gemiddelde kwaliteit te leveren. Hij kan dus niet verplicht worden om de beste zaak te leveren, al mag hij evenmin de slechtste kwaliteit leveren (Art. 1246 B.W.).
§ 4. De betaling van geldschulden [420] Er zijn twee soorten van geldschulden:
verbintenissen waarvan het bedrag nog moet worden vastgesteld door de rechter (dettes de valeur)306
verbintenissen die van bij het begin een bepaalde geldsom tot voorwerp hadden (dette de sommes)
Bij de dettes de valeur is de rechter niet gebonden door de wettelijke rente in Art. 1153 en 1154 B.W. Ook waardevermindering van het geld maakt hier niet uit, omdat het bedrag door de rechter wordt bepaald op het moment van uitspraak en er dus automatisch met inflatie en devaluatie wordt rekening gehouden. Voor dettes de sommes volgt Cassatie het beginsel van het monetaire nominalisme: de schuldenaar moet enkel de nominale hoeveelheid BEF betalen die in de overeenkomst vermeld wordt307. Partijen mogen hier van afwijken — behalve als speciale wetten het verbieden —, bijvoorbeeld door het genoemde bedrag te koppelen aan één of andere index (van het goud, van de kleinhandelsprijzen, van een andere munt, ...) De partijen mogen vrij kiezen met welke rekenmunt of betaalmunt zij willen werken308. De rechter wordt niet langer verplicht om zijn vonnis uit te spreken in BEF: hij mag geldsommen ook uitdrukken in BEF, € of een andere munt van een lidstaat van de OESO. Tenzij de partijen anders bedingen, moet de vreemde munt worden omgerekend volgens de koers op de dag van betaling. Om het effect van koersschommelingen te vermijden, gebruikt men soms ook wel muntoptieclausules, waardoor de schuldeiser op de dag van betaling mag kiezen wat de rekenmunt of betaalmunt zal zijn. De schuldeiser kan niet verplicht worden om een betaling door (post)cheque of overschrijving te aanvaarden. Uitzondering zijn handelaren onderling, die betalingen van meer dan 10.000 BEF in niet-contant geld niet mogen weigeren. De uitbetaling van loon moet met contant geld gebeuren, men mag hier enkel van afwijken door de schriftelijke instemming van de werknemer. De Staat zelf mag echter sowieso al zijn betalingen via postcheque doen. Natuurlijk gebeurt een betaling door overschrijving of (post)cheque onder het voorbehoud van een goede afloop. Het moment van betaling is in België respectievelijk het moment waarop de rekening van de schuldeiser wordt vermeerderd en het moment waarop de cheque wordt geïnd op de bank. Zoals hoger reeds werd gezegd, is de schuldenaar verplicht de wettelijke rente te betalen bovenop de som (Art. 1153 B.W.)
§ 5. De modaliteiten van de betaling A. Plaats, tijdstip en kosten [425] Art. 1247 B.W. bepaalt dat de plaats waar de bepaling moet gebeuren, afhangt van de wil van de partijen. Die wil kan eventueel stilzwijgend worden bepaald, rekening houdend met alle omstandigheden.
306
Bijvoorbeeld een verbintenis tot schadeloosstelling uit onrechtmatige daad. Men steunt hiervoor op Art. 1895 B.W., dat stelt dat diegene die geldt leent, enkel de numerieke geldsom moet terugbetalen. 308 Zo kan men bijvoorbeeld bepalen dat de prijs wordt uitgedrukt in $, maar dat er betaald wordt in BEF 307
91
Als er geen uitdrukkelijke of stilzwijgende regeling werd getroffen voor de plaats van betaling, dan moet de aanvullende regeling van Art. 1247 B.W. worden gebruikt:
als het om een species gaat, dan moet de betaling (bedoeld is: de levering) gebeuren op de plaats waar die species zich bevond toen men de overeenkomst afsloot
als het om genus-zaken gaat (bijvoorbeeld geld), dan moet de betaling gebeuren ten huize van de schuldenaar — de schuldeiser moet zich dus verplaatsen om de vordering te innen
In principe is de verbintenis onmiddellijk opeisbaar. Partijen kunnen natuurlijk een termijn inlassen. De kosten van de betaling moeten door de schuldenaar worden gedragen als er geen andere regeling werd voorzien (Art. 1248 B.W.) Als de schuld wordt betaald door een derde, dan draait de derde op voor de kosten, hij moet dan zelf maar zien of hij die kosten kan recupereren van de schuldenaar. De schuldeiser is natuurlijk verplicht om een kwijtschrift af te leveren. B. Toerekening van betalingen [426] Als een schuldenaar meerdere schulden heeft bij eenzelfde schuldeiser (of bijvoorbeeld ook intrest verschuldigd is op een schuld), dan kan de vraag rijzen aan welke schuld wordt voldaan als de schuldenaar een betaling doet. Dit is het probleem van de toerekening van de betalingen.
Natuurlijk kunnen partijen vooraf bedingen hoe de toerekening van betalingen zal gebeuren.
Als hier geen overeenkomst over werd gesloten, dan mag de schuldenaar de toerekening bepalen op het moment van betaling (Art. 1253 B.W.). Hij moet echter eerst de interesten vereffenen vooraleer hij de hoofdsom vereffent (Art. 1254 B.W.)
Als de schuldenaar zelf niets bepaalt, dan mag de schuldeiser de toerekening zelf bepalen, zonder dat de schuldenaar dan achteraf mag komen klagen (Art. 1255 B.W.).
Als noch de schuldenaar, noch de schuldeiser een regeling treffen, dan geldt de aanvullende regeling in Art. 1256 B.W.:
eerst worden de vervallen schulden vereffend
als alle schulden vervallen zijn, dan worden eerst de voor de schuldenaar meest belastende schulden (hoogste intrest, bijzondere waarborgen, ...) afgelost
als alle schulden even belastend zijn, dan worden eerst de oudste schulden afgelost
en als alle schulden even oud zijn, dan wordt er evenredig verdeeld over al de schulden
C. Aanbod van betaling en boedelafstand [427] De artikelen 1257-1264 B.W. bevatten een ingewikkelde regeling in verband met aanbod van betaling en consignatie (="gerechtelijke bewaargeving van gelden"). Hier wil men het probleem oplossen dat ontstaat als de schuldeiser weigert om een betaling te ontvangen. De regeling is echter zo ingewikkeld dat men ze in de praktijk niet gebruikt: in de plaats stort men het geldt op de rekening van de advocaat of op een gezamenlijke rekening. Als de schuldenaar niet kan betalen, kan hij kiezen voor vrijwillige of gerechtelijke boedelafstand. Bij beide blijft de schuldenaar echter de eigenaar van zijn goederen.
Bij vrijwillige boedelafstand geeft de schuldenaar de opdracht aan zijn schuldeiser(s) om zijn goederen te verkopen. Als er geld overblijft, dan gaat dit natuurlijk terug naar de schuldenaar. 92
Gerechtelijke boedelafstand (Art. 1268 B.W.) wordt niet meer gebruikt sinds de afschaffing van de lijfsdwang in 1980.
Afdeling 2 De betaling met subrogatie § 1. Begrip en toepassingsvoorwaarden A. Zakelijke en persoonlijke subrogatie [428] Subrogatie of indeplaatsstelling betekent in het algemeen dat een persoon of zaak de plaats inneemt van een andere persoon of zaak. Men onderscheidt dus persoonlijke en zakelijke subrogatie.
Zakelijke subrogatie is geen algemeen rechtsbeginsel en wordt maar toegepast in enkele gevallen:
Art. 10 Hypotheekwet: als een een "verzekerde" zaak tenietgaat of beschadigd wordt, dan neemt de (door derden betaalde) schadevergoeding ten opzichte van de schuldeisers de plaats in van van de vernielde zaak
Pandwetgeving: de nieuwe voorraden nemen de plaats in van de oude voorraden bij de inpandgeving van een handelszaak309.
Er is persoonlijke subrogatie wanneer de derde-betaler (= gesubrogeerde) in de plaats komt van de schuldeiser. Zo'n subrogatie is de uitzondering: meestal heeft de derde-betaler immers verhaalsmogelijkheden op grond van zijn rechtsverhouding met de schuldenaar (bijvoorbeeld zaakwaarneming). Persoonlijke subrogatie wordt door de wet toegekend om de derde-betaler meer zekerheid te geven.
Hierna gaat het alleen over persoonlijke subrogatie. B. Tweeslachtig karakter van subrogatie [429] Bij subrogatie krijgt men de sterktes (zakelijke rechten...) én zwaktes (excepties...) van de rechtsvoorganger "overgeërfd". Er is dus een overdracht van schuldvordering, al is subrogatie niet hetzelfde als overdracht van schuldvordering:
- overdracht van schuldvordering veronderstelt steeds een overeenkomst met de schuldeiser - subrogatie treedt soms ook op zonder akkoord van de schuldeiser
- bij overdracht van schuldvordering moet er niet per se iemand betaald worden - er moet noodzakelijk een betaling zijn opdat er sprake kan zijn van subrogatie
Art. 1690 B.W. (de formaliteiten om schuldvorderingsoverdracht tegenwerpelijk te maken) is niet van toepassing bij subrogatie.
- bij overdracht van schuldvordering moet de overdrager het bestaan van de schuldvordering vrijwaren (de solvabiliteit van de schuldenaar moet niet gevrijwaard worden) - bij subrogatie is deze vrijwaring niet verplicht310
309
Bij de inpandgeving van een handelszaak blijft de zaak immers in het bezit van de inpandgever. Als die de zaak niet verder zou openhouden, dan zou de waarde snel verminderen... Het pand van een handelszaak omvat ook de helft van de voorraden. 310 Als de derde een onbestaande schuld betaalt, zal hij zich tegen de schuldeiser moeten richten wegens onverschuldigde betaling.
93
C. Algemene voorwaarden [430]
Er moet natuurlijk een bestaande (geldige) schuld zijn.
Er moet een betaling gebeuren311 aan iemand die daartoe bekwaam is.
De betaling moet gebeuren door een derde, die niet zijn eigen schuld betaalt312. De derde moet geen belang hebben bij die betaling, al zal wettelijke subrogatie enkel plaatshebben als die derde er belang bij had.
D. Quasi-subrogatie [432] Men spreekt van quasi-subrogatie als een derde zijn eigen schuld betaalt en er tóch subrogatie plaatsvindt. Quasi-subrogatie moet uitdrukkelijk worden voorgeschreven door de wet. Voorbeelden zijn:
Het Sluitingsfonds wordt wettelijk verplicht het loon van de werknemers te betalen als de werkgever die verplichting niet meer nakomt door de sluiting van zijn bedrijf. Het fonds wordt echter gesubrogeerd in de rechten van de werknemer, hoewel het wettelijk verplicht wordt te betalen.
De verzekeraar die het slachtoffer heeft uitbetaald, wordt gesubrogeerd in diens rechten tegenover de veroorzaker van de schade. Het geldt ook voor arbeidsverzekeringen en ziekenfondsen, maar alleen voor schadeverzekeringen — niet voor sommenverzekeringen.
De werkgever die het minimumloon uitbetaalt aan zijn werknemer die een ongeval heeft gehad. Hij treedt in de rechten van de werknemer tegen de veroorzaker van het ongeval.
§ 2. Soorten (eigenlijke subrogatie) A. Conventionele subrogatie [433] Art. 1250 B.W. maakt een onderscheid naargelang het initiatief uitgaat van de schuldeiser of de schuldenaar.
Subrogatie op initiatief van de schuldeiser313. De voorwaarden zijn:
de subrogatie moet contractueel worden overeengekomen op het moment van betaling
de schuldeiser moet uitdrukkelijk (niet stilzwijgend) instemmen, al is hier geen vormvereiste
de toestemming van de schuldenaar is niet nodig; ook Art. 1690 (tegenwerpelijkheid van overgedragen schuldvorderingen) is hier niet van toepassing, al zal de derde-betaler de schuldenaar wel moeten verwittigen wil hij vermijden dat er aan de oorspronkelijke schuldeiser wordt betaald
Subrogatie op initiatief van de schuldenaar314. De voorwaarden is wel dat de kwijting van de schuldeiser én de overeenkomst tussen schuldenaar en derde voor de notaris worden verleden. De toestemming van de schuldeiser is dus niet nodig; hij moet enkel zorgen voor de kwijting. Als hij die weigert, kan de gekende procedure van gerede betaling en consignatie worden gevolgd.
311
Een belofte van betaling volstaat niet. Als een verzekeringsmaatschappij het slachtoffer van een ongeval vergoedt, kan zij geen subrogatie inroepen tegen haar cliënt die het ongeval heeft veroorzaakt. De verzekeringsmaatschappij betaalt immers haar eigen schuld. Hetzelfde geldt voor de Staat als die haar eigen verzekeringsmaatschappij speelt voor schade veroorzaakt door ambtenaren. 313 Bijvoorbeeld de bank die de garagist onmiddellijk uitbetaalt voor een auto en in de rechten van de garagist treedt als schuldeiser tegenover de schuldenaar. 314 Bijvoorbeeld iemand die een lening heeft bij bank A tegen 5%, laat die lening overnemen door bank B omdat die maar 4% vraagt. 312
94
B. Wettelijke subrogatie [435] Wettelijke subrogatie vindt plaats in vier gevallen:
Wanneer een schuldeiser één van de andere (meer bevoorrechte) schuldeisers uitbetaalt, bijvoorbeeld om te verhinderen dat het gehypothekeerde goed op een slecht moment wordt verkocht.
Wanneer de koper van een onroerend goed de hypothecaire schuldeisers uitbetaalt. De koper wordt dan gesubrogeerd in de hypothecaire rechten; zijn recht primeert dan op de rechten van schuldeisers in lagere rang, waardoor zij het goed vrijwel niet meer ten gelde kunnen maken.
Wanneer een derde betaalt, maar belang heeft bij deze betaling (bijvoorbeeld omdat hij borg was).
Wanneer een erfgenaam de nalatenschap aanvaardt onder het voorrecht van een boedelbeschrijving en de schulden op de nalatenschap uit eigen zak betaalt.
§ 3. Gevolgen van de subrogatie A. Als de subrogatie wordt beschouwd als de overdracht van een schuldvordering [436] De derde-betaler krijgt — net zoals bij de overdracht van schuldvordering — de schuldvordering met alles erop en eraan: zekerheden, uitvoerbare titel, ... maar ook de excepties die de schuldenaar tegen de oorspronkelijke schuldeiser kon uitoefenen. B. Als de subrogatie wordt beschouwd als een betaling [437]
De eis van de oorspronkelijke schuldeiser verdwijnt als de gesubrogeerde volledig betaalt.
Als de gesubrogeerde maar een deel betaalt, dan is er een samenloop tussen gesubrogeerde en oorspronkelijke schuldeiser. Art. 1252 bepaalt dat de oorspronkelijke schuldeiser dan voorrang heeft (nemo contra se subrogare censetur)315.
315
Het is echter betwist of die voorrang óók geldt voor quasi-subrogaties. Volgens sommigen bestaat die voorrang van de schuldeiser enkel en alleen als de wet die de quasi-subrogatie in het leven roept, ook uitdrukkelijk stelt dat de oorspronkelijke schuldeiser voorrang krijgt. Anderen beweren dan weer dat de oorspronkelijke schuldeiser sowieso voorrang krijgt, ze leiden dit af uit het loutere feit dat de wetgever quasi-subrogatie toestaat.
95
H OOFD XXII D E
ONGEWONE UITDOVINGSGRONDEN
Afdeling 1 Schuldvernieuwing § 1. Toepassingsgebieden en toepassingsvoorwaarden A. Afbakening ten opzichte van andere rechtsfiguren [439] Schuldvernieuwing verschilt op twee vlakken van de overdracht van schuldvordering:
bij schuldvernieuwing komt (normaliter) er een nieuwe verbintenis en verdwijnt de oude
bij schuldvernieuwing is er toestemming nodig van de schuldenaar
Schuldvernieuwing verschilt nog veel meer van de subrogatie, omdat schuldvernieuwing zich afspeelt buiten elke betaling. B. Voorwaarden voor schuldvernieuwing [439]
De schuldvernieuwing moet uitdrukkelijk (eventueel stilzwijgend) blijken uit de handelingen omdat ze niet vermoed wordt (Art. 1273 B.W).
Schuldvernieuwing is maar geldig als de betrokken partijen bekwaam zijn om contracten aan te gaan (Art. 1272 B.W.)
Er moet een geldige verbintenis zijn.
Als de verbintenis absoluut nietig is, dan zal de schuldvernieuwing óók ongeldig zijn.
Als de verbintenis relatief nietig is, dan zal de schuldvernieuwing de verbintenis bekrachtigen en de nietigheid doen verdwijnen.
Er moet sprake zijn van een verbintenis met een nieuw element. Volgens Art. 1271 kan dit zijn:
een nieuwigheid in het voorwerp — het moet wel om een serieuze nieuwigheid gaan, niet enkel een verandering van de modaliteiten (al kunnen er wel interpretatieproblemen zijn316)
een nieuwe schuldeiser — óók de schuldenaar moet hiermee akkoord zijn, want hij zal zich verbinden met de nieuwe schuldeiser (hij wordt wel bevrijd van de oude schuldeiser)
een nieuwe schuldenaar — dit kan gebeuren
op initiatief van de oude schuldenaar ("volmaakte delegatie") (Art. 1275 B.W.)
op initiatief van de nieuwe schuldenaar, zonder medewerking van de oude schuldenaar ("expromissio") (Art. 1274 B.W.)
§ 2. Gevolgen [442]
De oude verbintenis verdwijnt, met alle gevolgen van dien:
zakelijke rechten en hypotheken vervallen (Art. 1278 B.W.)
medeschuldenaars en borgen worden bevrijd (Art. 1281 B.W.)
excepties tegen de schuldeisers vervallen
Er komt een nieuwe verbintenis waarin de partijen worden vrijgelaten om afspraken te maken (bijvoorbeeld dat de hypotheek uit de oude verbintenis wordt overgenomen317). Zekerheden die door derden
316 317
Als in een arbeidsovereenkomst bijvoorbeeld de loonsbepalingen worden veranderd, dan wordt dit opgevat als schuldvernieuwing. Als de nieuwigheid erin bestond dat er een nieuwe schuldenaar kwam, dan kan de hypotheek natuurlijk niet overgaan op de goederen van de nieuwe schuldenaar (Art. 1279 B.W.)
96
werden verstrekt, medeschuldenaars en borgen kunnen echter enkel met hun instemming worden overgenomen. De schuldeiser kan dit eisen vooraleer men begint aan de vernieuwing — als de borgen en medeschuldenaars dan niet willen meewerken, blijft de oude verbintenis bestaan (Art. 1281 B.W.).
Afdeling 2 Schuldvergelijking § 1. Algemeen [443] Schuldvergelijking [compensation] veronderstelt dat twee personen elkaars schuldenaar zijn en dat beiden dus een schuldvordering hebben. Beide schulden verdwijnen dan ten belope van het laagste bedrag. Het nut van schuldvergelijking is dat alles er eenvoudiger op wordt (er moet niet over en weer worden betaald) én dat elke partij een soort zekerheid krijgt (namelijk de eigen schuld die eventueel niet moet worden betaald). Men onderscheidt wettelijke, gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking.
§ 2. Wettelijke schuldvergelijking [444] Wettelijke schuldvergelijking heeft van rechtswege plaats, zelfs zonder dat de schuldenaars het weten (Art. 1290 B.W.), al is het niet van openbare orde en kunnen partijen er contractueel van afwijken. Al de zekerheden en intresten worden betrokken in de schuldvergelijking en gaan dus verloren. De toepassingsvoorwaarden voor wettelijke schuldvergelijking zijn:
De onderlinge vorderingen en schulden moeten bestaan tussen dezelfde personen318 die zich in eigen naam hebben verbonden. De vorderingen mogen perfect een andere oorzaak, aard, zekerheid, ... hebben.
Het moet gaan om geld319 of om vervangbare zaken van dezelfde soort (Art. 1291 B.W.).
De schulden en vorderingen moeten effen zijn. Dat wil zeggen dat ze niet betwist worden en bepaald (althans bepaalbaar) zijn.
De schulden moeten opeisbaar zijn. Komen dus niet in aanmerking: schulden onder termijn, schulden onder voorwaarde, natuurlijke verbintenissen en in beslag genomen schuldvorderingen.
Er zijn verschillende uitzonderingen op de wettelijke schuldvergelijking.
Art. 1293 B.W.:
De vordering tot teruggave van een wederrechtelijk ontnomen zaak kan niet gecompenseerd worden met een schuld tegenover de eigenaar320.
De vordering tot teruggave van wat in bewaring of in bruikleen werd gegeven, kan niet gecompenseerd worden met een schuld321.
Diegene die moet instaan betalen voor levensonderhoud, kan schuldvergelijking zelf niet inroepen322. Een schuld tot levensonderhoud is immers niet vatbaar wettelijke schuldvergelijking. Hetzelfde geldt voor andere schulden die nooit vatbaar zijn voor beslag.
318
Schuldvergelijking is bijvoorbeeld niet mogelijk tussen een persoon die een schuld heeft tegenover een vennootschap en een vordering tegenover één van de vennoten. Uit analogie met Art. 1291 tweede lid, is schuldvergelijking perfect mogelijk tussen geldsommen die uitgedrukt zijn in verschillende munten. 320 Als schuldvergelijking hier wél mogelijk zou zijn, dan zou je perfect wettelijk mogen gaan stelen bij iemand omdat die nog een schuld bij je heeft. 321 Dit is niet zo belangrijk omdat zaken die in bewaring worden gegeven, meestal iets anders dan geld of een vervangbare zaak is en dus sowieso niet in aanmerking komt. 322 De persoon die geniet van het levensonderhoud mag echter wél schuldvergelijking inroepen in zijn voordeel. 319
97
Art. 1298 B.W.: schuldvergelijking mag geen afbreuk doen aan de rechten van derden
Goederen waarop door derden werd beslag gelegd, komen niet in aanmerking.
In uitbreiding hiervan komt geen enkel geval in aanmerking waar een schuldeiser in samenloop zou komen met andere schuldeisers én die samenloop al bestond voordat schuldvergelijking overwogen werd. Anders zou die schuldeiser immers bevoordeeld worden.
De belangrijkste toepassing is het faillissementsrecht, dat stelt dat schuldvergelijking niet meer kan ingeroepen worden ingeval van een faillissement323.
De Staat is in principe één rechtspersoon, maar schuldvergelijking is maar mogelijk als het om eenzelfde ministerieel departement gaat.
Soms wordt schuldvergelijking niet aanvaard bij belastingen of sociale zekerheid.
§ 3. Gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking [448]
Voor gerechtelijke schuldvergelijking gelden dezelfde voorwaarden als voor wettelijke schuldvergelijking, zij het dat de wederzijdse schulden niet effen moeten zijn. Meestal wordt de gerechtelijke schuldvergelijking ingeroepen bij wijze van tegeneis in een dagvaarding. De gerechtelijke schuldvergelijking geldt vanaf het vonnis324.
Bij conventionele schuldvergelijking komen twee partijen contractueel overeen om schuldvergelijking toe te passen. De wederzijdse schulden mogen alle vormen aannemen en partijen mogen bedingen zoals ze willen, zolang ze maar geen afbreuk doen aan de rechten van derden of de openbare orde.
Afdeling 3 Schuldvermenging [448] Schuldvermenging bedoelt dat éénzelfde persoon tegelijk schuldenaar en schuldeiser is van eenzelfde voorwerp. Omdat men zijn eigen schuldeiser of schuldenaar niet kan zijn, verdwijnt de verbintenis noodzakelijk (Art. 1300 B.W. spreekt ten onrechte van twee schuldvorderingen). Schuldvermenging doet zich vooral voor wanneer twee vermogens versmelten, meestal bij erfenissen325 en fusies van vennootschappen. Meestal heeft schuldvermenging een definitief karakter. Als — zeer uitzonderlijk — de hoedanigheden van schuldeiser en schuldenaar weer ggesplitst worden (bijvoorbeeld bij vernietiging van de fusie), dan herleven de schuldvorderingen. Schuldvermenging doet de rechtsband dus niet uitdoven, maar vormt alleen materieel beletsel voor de uitvoering ervan.
Afdeling 4 Kwijtschelding van schuld § 1. Begrip, voorwaarden en uitwerking [449] Kwijtschelding van schuld is een overeenkomst waarbij de schuldeiser aan de betaling verzaakt en de schuldenaar dit aanvaardt, al wordt impliciete aanvaarding gemakkelijk aanvaard. De kwijtschelding kan om niet of onder bezwarende titel. Een kwijtschelding die aan de hoofdschuldenaar werd verleend bevrijdt de borgen, al is het omgekeerde niet het geval (Art. 1287 B.W.).
323
Schuldvergelijking zal hier tóch mogelijk zijn als de vorderingen uit eenzelfde contract voortspruiten óf als de vorderingen uit verschillende contracten eng verbonden zijn. Wettelijke schuldvergelijking werkt terug tot op de datum dat de voorwaarden vervuld zijn. 325 Schuldvermenging doet hier zich nochtans niet voor als de patrimonia gescheiden blijven, bijvoorbeeld bij aanvaarding van nalatenschap onder voorrecht van boedelbeschrijving. 324
98
§ 2. Teruggave van titel als vermoeden van kwijtschelding [450]
Er bestaat een onweerlegbaar vermoeden van kwijtschelding wanneer de schuldeiser de onderhandse akte dat gold als bewijs van de schuldvordering, afgeeft aan de schuldenaar (Art. 1282 B.W.).
Er bestaat een weerlegbaar vermoeden van kwijtschelding als de grosse (= afschrift) van een authentieke akte wordt afgegeven326 (Art. 1283 B.W.).
De wettelijke vermoedens mogen niet worden uitgebreid: de vernietiging of verscheuring van de titel doet enkel een feitelijk vermoeden ontstaan. Als er niet uit vrije wil werd gehandeld, vallen de wettelijke vermoedens natuurlijk weg.
Afdeling 5 Rechtsverwerking [451] Rechtsverwerking zorgt ervoor dat de titularis van een recht zich niet meer op het recht kan beroepen omdat hij zich vrijwillig gedroeg op een manier die kennelijk onverenigbaar is met de uitoefening van het recht. Voorwaarde is dat een partij misleid werd door de houding van de tegenpartij. Louter nietsdoen doet geen rechtsverwerking intreden omdat rechtsverwerking geen afbreuk mag doen aan de verjaring. Rechtsverwerking wordt meestal beschouwd als een toepassing van de derogerende werking van de goede trouw. De theorie wint veld, al heeft Cassatie beslist dat het geen autonoom rechtsbeginsel is. Het is niet helemaal duidelijk hoe ver dit reikt; waarschijnlijk betekent het dat het enkel geen goed cassatiemiddel is. In Cassatie zal men eerder moeten vertrouwen op de theorie van de goede trouw of rechtsmisbruik.
Afdeling 6 Bevrijdende verjaring [452]
Verkrijgende verjaring betekent dat men een recht verkrijgt als men gedurende een zekere tijd handelt alsof men het recht al bezit.
Bevrijdende verjaring betekent dat men definitief bevrijd wordt van een verbintenis als men gedurende een zekere tijd al ontkomen is aan de uitvoering van die verbintenis. Nu wordt aangenomen dat de schuld blijft bestaan na een bevrijdende verjaring, terwijl de rechtsvordering verdwijnt.
Verjaring wordt behandeld in de Art. 2219 tot 2280 B.W.
326
De schuldeiser kan immers nog altijd een nieuwe grosse gaan afhalen bij de notaris.
99
T ITEL 4 B EWIJSRECHT H OOFD XXIII H ET
VERMOGENSRECHTELIJK BEWIJSRECHT IN HET ALGEMEEN
Afdeling 1 Vrije tegenover gereglementeerde bewijsvoering [454] Zoeken naar de objectieve waarheid betekent zoeken naar de werkelijkheid zoals die zich écht heeft voorgedaan. Hiervoor moet de bewijsvoering zo vrij mogelijk zijn: alle bewijsmiddelen zijn mogelijk, zolang ze niet van nature of door de manier waarop ze verkregen werden onfatsoenlijk zijn. De rechter heeft hier een grote rol, omdat hij het proces actief stuurt in de zoektocht naar de waarheid. In de Code Napoléon koos men voor het bewijs van rechtshandelingen echter voor een gedeeltelijk gereglementeerd bewijsstelsel dat moe(s)t helpen om te zoeken naar de juridische waarheid, die dus niet noodzakelijk samenvalt met de objectieve waarheid327. De rol van de rechter is hier kleiner ("lijdelijk") omdat hij rekening moet houden met het beschikkingsbeginsel van de partijen: hij is bijvoorbeeld gebonden door besluiten waarover de partijen het eens zijn en mag geen veroordeling uitspreken buiten en boven wat hem gevraagd werd328.
Afdeling 2 Toepassingsgebied van de vermogensrechtelijke bewijsregeling [456]
Ten opzichte van het strafrechtelijk bewijsrecht, is het vermogensrechtelijk bewijsrecht duidelijk méér gereglementeerd. De strafrechter zoekt heel actief naar de objectieve waarheid329; de vrijheid van de partijen om te beschikken over de grenzen van het geding zijn veel beperkter.
Ten opzichte van het (civielrechtelijk) bewijsrecht in persoonsrechtelijke en familierechtelijke aangelegenheden, is het vermogensrechtelijk bewijsrecht dan weer veel vrijer. Niet alle civielrechtelijke bewijsmiddelen mogen zomaar worden toegepast op persoons- en familierechtelijke materies.
Binnen het vermogensrechtelijk bewijsrecht is de bewijsvoering in handelszaken vrijer dan de bewijsvoering in andere privaatrechtelijke materies. Art. 25 van het Wetboek van Koophandel stelt immers dat rechtshandelingen kunnen bewezen worden met getuigen en vermoedens. Er zijn ook veel uitzonderingen op de vormelijkheid van geschreven bewijsstukken. Ook "speciale bewijsmiddelen" (koopmansboeken en facturen) kunnen hier gebruikt worden.
De algemene vermogensrechtelijke bewijsregeling geldt enkel voor het bewijs van rechtshandelingen, niet voor het bewijs van rechtsregels of van louter materiële feiten.
Voor het bewijs van rechtsregels geldt het principe dat de rechtbank geacht wordt het recht te kennen ("curia novit ius"). Partijen moeten daardoor het bestaan (...) van allerhande rechtsregels niet bewijzen. De rechtbank wordt zelfs geacht het vreemde recht te kennen...
Feitelijke elementen zijn zowel materiële feiten als rechtsfeiten (en dus rechtshandelingen) en moeten door de partijen wél bewezen worden als ze door een partij worden betwist.
327
Men legde de klemtoon op het schriftelijk bewijs om de rechtszekerheid te vergroten en omslachtige getuigenverhoren in de rechtszaal te vermijden. Als er bijvoorbeeld een geschil was over één beding in een contract, dan mag de rechter zich "ultra petita" niet gaan moeien met de andere bedingen in het contract. 329 Als er ook een burgerrechtelijke vordering is in een strafzaak, dan moet het bewijs van het misdrijf tóch volgens de regels van het Wetboek van Strafvordering worden gevoerd, hetgeen bijvoorbeeld impliceert dat diegene die het misdrijf aanklaagt, het ook moet bewijzen. 328
100
Materiële feiten mogen met alle in het B.W. genoemde middelen worden bewezen, al moet men het principe van het tegensprekelijk karakter van een procesvoering eerbiedigen330.
Rechtshandelingen worden bewezen volgens de regels van het vermogensrechtelijk bewijsrecht. Deze regels gelden echter alleen voor de verhouding tussen partijen, dus niet voor derden.
Afdeling 3 De vermogensrechtelijke bewijsregeling nader beschreven [459] Hoewel de rechter in het burgerlijk recht dus eerder een lijdelijke rol heeft en hij zich moet richten naar de beschikkingsvrijheid van de partijen, is deze toestand in de loop van de tijd geëvolueerd, zodat de rechter nu een grotere bewegingsvrijheid heeft. Het nieuwe Gerechtelijk Wetboek bekrachtigt deze evolutie door bepalingen die aan de rechter meer mogelijkheden geven om de objectieve waarheid te achterhalen. Zo kan hij de persoonlijke verschijning van de partijen bevelen of kan hij (zelfs van derden) de vertoning van bewijsstukken vragen (Art. 877 Ger.W.). Toch blijft hij gebonden aan de grenzen van het geding zoals die door de partijen zijn vastgesteld. Ook de rol van de partijen is veranderd: zij moeten loyaal samenwerken voor de bewijsvoering331. De rechter mag een partij zelfs bevelen om bewijsmateriaal te tonen dat ongunstig is voor die partij332. Er is een verdeling van de bewijslast333 (Art. 1315 B.W.):
de eiser (die de uitvoering van een verbintenis vordert) moet het bestaan van de verbintenis bewijzen
de verweerder (die beweert bevrijd te zijn) moet bewijzen dat er betaald werd of dat de verbintenis verloren is gegaan
Iets genuanceerder kan men zeggen dat het in Art. 1315 in de eerste plaats gaat om een aanvoeringslast (stelplicht): de partijen moeten aanduiden op welke feiten, geschriften of personen zij zich beroepen. Als de aangeduide feiten niet worden betwist door de tegenpartij, dan moeten die feiten niet bewezen worden. Pas als de feiten wél worden betwist, rust er een bewijslast (bewijsplicht) op hen. Er zijn echter uitzonderingen:
weerlegbare wettelijke vermoedens verleggen de bewijslast, terwijl onweerlegbare vermoedens elk verder bewijs overbodig maken
de bewijslast voor negatieve feiten zal door de rechter minder streng worden beoordeeld
bij resultaatsverbintenissen volstaat het bewijs van het bestaan van de verbintenis en van de niet-uitvoering ervan
330
Overigens mag een rechter niet steunen op feiten die hij toevallig persoonlijk kent. Écht algemeen bekende feiten(bv. WO II was in '40-'45) mag hij natuurlijk wél gebruiken. Zij moeten dus handelen volgens de beginselen van de goede trouw. 332 Dit doet dus wel degelijk afbreuk aan het adagium dat niemand mag verplicht worden tegen zichzelf te getuigen. 333 Het is juister om te zeggen dat Art. 1315 aangeeft wie het bewijsrisico draagt. Diegene die het bewijsrisico draagt, is diegene die het proces verlies omdat de rechter niet overtuigd is van zijn gelijk omdat de bewijzen onvoldoende zekerheid geven. 331
101
Het B.W. en Ger.W. erkennen de volgende bewijsmiddelen: schriftelijk bewijs
1317 B.W.
883 e.v. en 895 e.v. Ger. W.
bewijs door getuigen
1341 e.v. B.W.
915-961 Ger. W.
bewijs door vermoedens
1349 e.v. B.W.
bekentenis
1354 e.v. B.W.
eed
1357 e.v. B.W.
1005 e.v. Ger. W.
Daarnaast kunnen er ook nog een aantal onderzoeksmaatregelen worden getroffen. Deze onderzoeksmaatregelen kunnen bewijsmiddelen opleveren waar de rechter rekening mee moet houden. proces-verbaal door gerechtsdeurwaarder
Art. 516 Ger. W.
deskundigenonderzoek
Art. 926-991 Ger. W.
verhoor van partijen
Art. 992-1004 Ger. W.
plaatsopneming
Art. 1007-1016 Ger. W.
Het vermogensrechtelijk bewijsrecht is echter niet van openbare orde, zodat partijen overeenkomsten kunnen aangaan over de bewijslevering, van de verdeling van de bewijslast tot de ontvankelijkheid van het bewijs met getuigen.
102
H OOFD XXIV D E
BEWIJSMIDDELEN EN HUN BEWIJSWAARDE
Afdeling 1 De hiërarchie tussen de bewijsmiddelen [464]
Bewijsmiddelen die een speciale plaats innemen omdat zij afdoend zijn. Dat wil zeggend at ze de bewijsvoering definitief beëindigen en er geen tegenbewijs mogelijk is.
de gerechtelijke bekentenis334 (altijd mogelijk, behalve bij aangelegenheden van openbare orde)
de gedingbeslissende eed (altijd mogelijk, behalve bij aangelegenheden van openbare orde)
het onweerlegbaar wettelijk vermoeden
Bewijsmiddelen die een wettelijke bewijswaarde hebben. Dat wil zeggen dat de rechter verplicht is het middel als bewijs te aanvaarden.
de weerlegbare en onweerlegbare wettelijke vermoedens
de buitengerechtelijke bekentenis, zolang die niet in ongeloofwaardige omstandigheden werd afgelegd
het schriftelijk bewijs door een authentieke of onderhandse akte, die beide principieel een even grote bewijswaarde hebben (OK — het tegenbewijs is wel moeilijker bij authentieke akten)
Bewijsmiddelen die een vrije bewijswaarde hebben. Dat wil zeggen dat het de rechter vrij staat om het bewijsmiddel al dan niet bewijswaarde te geven.
alle andere geschriften (bijvoorbeeld begin van bewijs335, huiselijke registers, brieven, facturen, ...)
getuigenverklaringen en feitelijke of gerechtelijke vermoedens (Art. 1353 B.W.) De rechter mag hen echter geen bewijswaarde toekennen bij rechtshandelingen boven de 15.000 BEF (Art. 1341 B.W.). Ze spelen echter wel een grote rol
voor het bewijs van niet-rechtshandelingen
voor het bewijs van rechtshandelingen door derden
als aanvulling op het begin van bewijs door geschrift (Art. 1347 B.W.)
als bewijs in aangelegenheden waar een schriftelijk bewijs onmogelijk was (1348 B.W.)
Afdeling 2 Het schriftelijk bewijs [466] De akte is een geschrift dat
wordt opgemaakt om als bewijs te dienen
ondertekend wordt door de partijen en / of een openbaar ambtenaar
gegeven wordt aan de belanghebbende partij(en)
Een handtekening is noodzakelijk omdat die de uitdrukking is van de wil van de ondertekenaar én bovendien toelaat om de ondertekenaar te identificeren. De handtekening moet rechtstreeks en met de hand worden aangebracht op het papier. De doordruk via carbonpapier of de elektronische of gescande handtekening is niet geldig.
334 335
De gerechtelijke bekentenis kan ook door de advocaat gebeuren. De advocaat wordt immers vereenzelvigd met zijn cliënt. Het begin van (schriftelijk) bewijs is een geschrift dat uitgaan van de persoon aan wie een rechtsfeit wordt tegengeworpen en dat het beweerde rechtsfeit waarschijnlijk maakt.
103
§ 1. De authentieke akte A. Begrip [467] De authentieke akte is een geschreven akte die gemaakt wordt door tussenkomst van een openbaar ambtenaar die daar door de wet de bevoegdheid voor heeft (Art. 1317 B.W.). Deze bevoegdheid is precies geregeld. De oorspronkelijke notariële akte ("minuut") moet bijvoorbeeld bij de notaris blijven; de partijen krijgen enkel "grossen" (afschriften) mee. Openbare ambtenaren zijn notarissen, rechters, griffiers, deurwaarders, officieren van de burgerlijke stand, enz. B. Bewijswaarde tussen partijen [467]
Authentieke vermeldingen zijn: de vermelding van de datum, de aanwezigheid van partijen en getuigen, de identiteit van de partijen, het feit dat partijen verklaringen hebben afgelegd, ... Deze authentieke vermeldingen moeten door de openbare ambtenaar worden geverifieerd op hun waarheid. Ze genieten daarom een bijzondere bewijswaarde336. Natuurlijk kunnen ze vervalst worden337. Als de burgerlijke rechter dit nodig acht, kan hij een strafrechtelijk onderzoek instellen tegen de dader (Art. 194 S.W.) of een burgerlijk onderzoek tegen de akte (Art. 895 e.v. Ger. W.). Door zo'n strafrechtelijk onderzoek wordt de bewijs- en uitvoeringskracht van de akte onmiddellijk geschorst. In een burgerlijk onderzoek is er niet onmiddellijk schorsing, maar kan de rechter dit wel altijd bevelen.
Niet-authentieke vermeldingen zijn de verklaringen van partijen, die meestal niet kunnen gecontroleerd worden door de openbare ambtenaren. Met andere woorden: alleen het feit dát partijen iets gezegd hebben, is authentiek. De inhoud van hun verklaringen is niet-authentiek en kan door een ander wettelijk bewijsmiddel (eed, geschrift, ...) worden ontkracht (echter niet door getuigen).
Vermeldingen in een authentieke akte die geen band hebben met de inhoud van die akte, kunnen alleen dienen als begin van een bewijs (Art. 1320 B.W., in fine)338.
C. Bewijswaarde tegenover derden [469] Een authentieke akte heeft tegenover derden principieel dezelfde bewijswaarde als tussen partijen. Authentieke vermeldingen kunnen door derden dus slechts worden bestreden via een procedure tot betichting van valsheid. Derden mogen echter met alle mogelijke middelen het tegenbewijs leveren van een niet-authentieke vermelding. D. Bewijswaarde van de gebrekkige authentieke akte [469] Een authentieke akte is gebrekkig als ze niet als authentiek kan worden beschouwd, bijvoorbeeld door vormgebreken of onbevoegdheid van de ambtenaar. Een gebrekkige authentieke akte heeft dezelfde bewijswaarde als een onderhandse akte als zij door de partijen ondertekend werd (Art. 1318 B.W.).
336
Zij gelden als bewijs van het tegendeel door de speciale procedure tot betichting van valsheid. De openbare ambtenaar kan onwaarheden opschrijven, men kan een valse handtekening zetten, men kan de akte na ondertekening veran deren, ... 338 Als in een akte bijvoorbeeld vermeld wordt dat het huis van een oom geërfd werd, dan geldt deze vermelding enkel als begin van bewijs in bijvoorbeeld een latere erfeniszaak. 337
104
§ 2. De onderhandse akte A.
Begrip [470]
Een onderhandse akte wordt door de partijen zelf opgesteld. De handtekening van de partijen is de enige geldigheidsvereiste; datum en plaats zijn meestal bijvoorbeeld niet verplicht. B. Bewijswaarde tussen partijen [470] De onderhandse akte heeft tussen partijen dezelfde bewijswaarde als een authentieke akte (Art. 1322 B.W.). Als partijen hun handtekening echter betwisten339, dan wordt dit gerechtelijk onderzocht (Art. 1323-1324 B.W. en Art. 883 e.v. Ger. W.). Als het bewijs van echtheid van de handtekening niet kan geleverd worden, dan heeft de akte geen enkele bewijswaarde. Het tegenbewijs van vermeldingen in onderhandse akte vereist echter geen speciale procedure tot betichting van valsheid. Een ander geschrift, eedopdracht of bekentenis volstaat. C. Bewijswaarde tegenover derden [471] In het algemeen heeft een onderhandse akte dezelfde bewijswaarde tegenover derden als ze tussen de partijen heeft. Derden mogen de inhoud van de akte echter bestrijden met alle mogelijke middelen. Voor het bewijs van de datum geldt echter een speciale regeling. Tegenover derden geldt alleen een vaste datum. Zo'n datum verkrijgt men volgens Art. 1328 B.W.
als één van de ondertekenaars van de akte overlijdt: de akte is dan zeker van vóór het overlijden
als de hoofdinhoud wordt herhaald in een authentieke akte
als de akte wordt geregistreerd
Deze regeling van vaste datum geldt echter niet in handelszaken, in kwijtschriften en in aangelegenheden onder de 15.000 BEF. De regeling is trouwens niet van openbare orde. D. Bijzondere regels voor wederkerige overeenkomsten [472] Art. 1325 B.W. vereist dat er voor het onderhandse bewijs van wederkerige overeenkomsten zoveel originelen zijn als er partijen zijn met eigen belangen én dat elk origineel het aantal exemplaren vermeldt. Elk van de originelen moet rechtstreeks worden ondertekend. Dit alles wordt door de rechtspraak echter soepel toegepast:
een partij moet niet per se zijn handtekening zetten op het exemplaar dat hij zelf bezit
één enkel origineel volstaat als het gedeponeerd wordt bij een derde
de regeling van het aantal exemplaren geldt niet voor handelszaken of voor gebrekkige authentieke akten die als onderhandse akten worden beschouwd (Art. 1318 B.W.)
Bij niet-naleving wordt de sanctie van relatieve nietigheid op een milde manier toegepast:
alleen partijen (geen derden) kunnen de nietigheid ervan inroepen
als een partij zijn verbintenis heeft uitgevoerd, bekrachtigt hij hiermee de eventuele nietigheid van de onderhandse akte
339
Voor rechtsverkrijgenden volstaat de verklaring dat ze de handtekening niet kennen (Art. 1323 B.W.).
105
de nietige onderhandse akte blijft toch nog altijd een begin van bewijs, dat mag aangevuld worden met getuigenissen en vermoedens
E. Bijzondere regels voor schuldbekentenissen [473] Art. 1326 B.W. stelt dat eenzijdige schuldbekentenissen eigenhandig door de schuldenaar moeten worden geschreven én dat de som geld (of hoeveelheid zaken) voluit wordt geschreven (om vervalsing van cijfers te voorkomen). Er zijn echter uitzonderingen:
de regeling geldt niet voor wederkerige contracten
de regeling geldt niet voor kwijtschriften, die immers geen schuldbekentenissen zijn
de regeling geldt niet voor handelaars, landbouwers, ambachtslieden, dienstboden, ... omdat die meestal ongeletterd waren in 1804. Vreemd genoeg blijft de uitzondering ook nu nog gelden.
zelfs als niet voldaan wordt aan Art. 1326 B.W., geldt de schuldbekentenis nog als een begin van bewijs
§ 3. Andere geschriften A. Afschriften [474] Een afschrift of kopie is een letterlijke en volledig eensluidende weergave van het origineel. Art. 1334 stelt dat het kopie geldt als bewijs zolang de overeenstemming met het origineel niet betwist wordt. Zelfs als er betwisting is (of als het origineel verloren is gegaan), blijft de kopie een begin van bewijs en een feitelijk vermoeden. Volgens art. 1348 4° B.W. mag de schuldeiser het verlies van het origineel enkel als argument inroepen als dit gebeurde door overmacht. B. Koopmansboeken [475] Een koopmansboek is een boek dat door de handelaar (regelmatig) moet worden bijgehouden.
tussen handelaars onderling hebben koopmansboeken volledige bewijswaarde
tegen een niet-handelaar gelden koopmansboeken enkel als begin van bewijs (Art. 1329 B.W.)
zij kunnen door een niet-handelaar altijd tegen de handelaar worden ingeroepen (Art. 1330 B.W.)
Toch mag de rechter soeverein oordelen over de bewijswaarde van die koopmansboeken. C. Huiselijke papieren en registers [476] Huiselijke papieren hebben een wettelijke bewijswaarde tegen de opsteller ervan (Art. 1331 B.W.)
als ze uitdrukkelijk vermelden dat er een betaling is gebeurd
als ze uitdrukkelijk vermelden dat ze als vervanging van een titel
Als de opsteller ze inroept, gelden ze enkel als een vermoeden. D. Aantekeningen op titel [476] De vermelding op de titel (van de schuldeiser) dat de schuldenaar bevrijd is, geldt als bewijs, zelfs als die vermelding niet ondertekend of gedagtekend is, zolang ze maar door de schuldeiser zelf is
106
geschreven. Hetzelfde geldt voor vermeldingen op een kwijtschrift en voor vermeldingen op de kopie van een titel die in bezit is van de schuldenaar (Art. 1332 B.W.). E. Briefwisseling [476] Ook in burgerlijke zaken kunnen brieven als bewijsmiddel worden gebruikt. Ze gelden als wettelijk bewijsmiddel van zodra ze ondertekend werden en werden opgesteld om als bewijs te dienen. Als de brief tegen derden wordt ingeroepen, dan moet ze een vaste datum hebben (Art. 1328 B.W.). Als een brief onrechtmatig werd bemachtigd, dan mag die niet gebruikt worden. Een vertrouwelijke brief mag trouwens nooit gebruikt worden zonder toestemming van de auteur.
Afdeling 3 Het bewijs door getuigen en vermoedens § 1. Het getuigenbewijs A. Begrip [477] Het getuigenbewijs is een verklaring voor de rechter door een bepaald persoon.
als die persoon de gebeurtenis vernomen heeft van een ander, dan is hij een onrechtstreekse getuige
als die persoon de gebeurtenis met zijn eigen zintuigen heeft vernomen, is hij een rechtstreekse getuige
Men moet echter steeds aan de rechtbank de toelating vragen om feiten met getuigen te bewijzen. De rechtbank zal getuigenissen toestaan als
ze rechtstreeks verband houden met de betwisting
ze een einde kunnen stellen aan de betwisting
vatbaar zijn voor tegenspraak
De rechter mag de bewijswaarde van getuigenissen altijd vrij beoordelen. B. De draagwijdte van artikel 1341 B.W. [478]
Alle feiten die geen rechtshandelingen zijn, mogen principieel worden bewezen met getuigen en vermoedens.
Rechtshandelingen worden principieel volgens Art. 1341 B.W. niet bewezen met getuigenissen:
er mag nooit met getuigen worden gewerkt als het om meer dan 15.000 BEF gaat
getuigen mogen niet gebruikt worden om in te gaan tegen een akte, zelfs als het om minder dan 15.000 BEF gaat340
Art. 1341 geldt voor de totstandkoming, de wijziging én het tenietgaan van rechtshandelingen341. Wanneer het getuigenbewijs mogelijk is, is trouwens ook altijd het bewijs door vermoedens mogelijk (Art. 1353 tweede lid B.W.).
340 341
Getuigen mogen echter wél gebruikt worden om de dubbelzinnige betekenis van een akte te verduidelijken. Een betaling zal in de meeste gevallen dus enkel met een kwijtschrift kunnen worden bewezen.
107
C. Uitzonderingen op Art. 1341 B.W. [478]
De rechter kan in handelszaken afwijken van de regeling van Art. 1341 B.W. Getuigen en vermoedens mogen hier zelfs tegen en boven de inhoud van een akte worden gebruikt.
Een begin van schriftelijk bewijs mag altijd aangevuld worden met getuigen en vermoedens. Het moet niet ondertekend zijn of helemaal geschreven zijn door de persoon aan wie het wordt tegengeworpen — het volstaat dat die persoon het geschrift zich heeft "toegeëigend". Als een partij de inhoud van een geschrift van een derde erkent, geldt dit als begin van schriftelijk bewijs. Voorbeelden zijn: een advertentie geplaatst in de krant, een aantekening op een stuk papier, een afschrift dat wordt betwist, faxen, ...
Als het onmogelijk was om een geschrift op te stellen, dan mag ook met getuigen en vermoedens worden gewerkt (Art. 1348 B.W.), bijvoorbeeld door materiële onmogelijkheid (bijvoorbeeld onrechtmatige daad), door morele onmogelijkheid (bijv. nauwe verwantschap tussen partijen) of door vaststaande gebruiken342. De rechter oordeelt hier echter soeverein over.
Als een geschrift verloren is gegaan door overmacht, dan mag er volgens Art. 1348 4° B.W. met getuigen en vermoedens worden gewerkt.
D. Nadere preciseringen [480]
Derden mogen het bestaan van rechtshandelingen altijd met getuigen en vermoedens bewijzen, zelfs al gaat het over meer dan 15.000 BEF.
Art. 1341 B.W. is niet van openbare orde, zodat partijen er mogen van afwijken.
Art. 1341 B.W. gaat enkel over getuigen: de eed of bekentenis worden er niet door uitgesloten.
§ 2. Het bewijs door vermoedens A. Feitelijk vermoeden [481] Het feitelijk of rechterlijk vermoeden is een redenering van de rechter. Hij mag echter enkel iets afleiden uit een vaststaand feit, niet uit iets onzeker of waarschijnlijk. Concreet gaat het hier over verklaringen, vroegere gedragingen, rechtsplegingen, ... Zuiver persoonlijke opvattingen van de rechter die niet tegensprekelijk zijn, mogen niet worden gebruikt. De vermoedens moeten bovendien gewichtig zijn en met elkaar overeenstemmen (Art. 1353 B.W.). Feitelijke vermoedens mogen gebruikt worden wanneer een getuigenbewijs óók toegelaten zou zijn (Art. 1341 B.W.). Getuigenissen en vermoedens hebben evenveel (vrije) bewijswaarde. Omdat feitelijke vermoedens een "open karakter" hebben, kunnen ook nieuwe technieken een bewijswaarde krijgen (verslag van een deskundige, bandopnames, geschreven verklaringen van derden, ...) B. Wettelijk vermoeden [482] Bij een wettelijk vermoeden is het de wet die gegevens afleidt uit een onbekend feit. Het wettelijk vermoeden houdt geen rekening met de concrete omstandigheden en dringt zich op, zelfs als in een concreet geval de wettelijke redenering compleet fout zou zijn.
342
Men kan bijvoorbeeld de onmogelijkheid van geschrift inroepen tegen bankverrichtingen, zelfs als men bankuittreksels krijgt. Hetzelfde kan men doen bij bijvoorbeeld Bancontact, zelfs als men een ticketje krijgt.
108
Er zijn twee soorten wettelijke vermoedens (Art. 1352 B.W.):
een weerlegbaar vermoeden bevrijdt maar voorlopig van een bewijs omdat het de bewijslast omkeert
een onweerlegbaar vermoeden bevrijdt definitief van de bewijslast; als het steunt op de openbare orde, dan is een tegenbewijs nooit toegelaten
Art. 1350 B.W. noemt verschillende handelingen waarbij er een wettelijk vermoeden optreedt:
rechtshandelingen die nietig worden verklaard omdat vermoed wordt dat zij gebruikt zijn om dwingende wetsbepalingen te ontduiken (zie bijvoorbeeld Art. 909 en 911 B.W.)
gevallen waarin de wet de eigendom of bevrijding van schuld uit bepaalde omstandigheden afleidt (zij bijvoorbeeld Art. 552 en 1282-1283 B.W.)
Art. 1350 B.W. duidt ook het gezag van gewijsde343 aan als een vermoeden, al is dit geen bewijsmiddel in de eigenlijke zin. Het gezag van gewijsde geldt als een onomstootbaar waarheidsvermoeden, al mag het door de rechter niet ambtshalve worden ingeroepen. Tegenover derden heeft een vonnis de bewijswaarde van een authentieke akte. De vraag van een partij om opnieuw een proces te voeren zal door het gezag van gewijsde worden afgewezen als
er al een eindvonnis is geveld dat niet meer kan ongedaan gemaakt worden (Art. 24 en 26 Ger. W.)
de nieuwe vordering over dezelfde oorzaak en voorwerp gaat (Art. 23 Ger. W.)
Afdeling 4 De bekentenis en de eed § 1. De bekentenis A. Begrip [485] De bekentenis is de erkenning van een feit of een rechtshandeling, terwijl men er eigenlijk belang bij heeft om het te ontkennen. Er zijn twee soorten bekentenissen:
gerechtelijke bekentenissen worden afgelegd tijdens het proces
buitengerechtelijke bekentenissen gebeuren buiten dat proces
De bekentenis is aan geen enkel vormvereiste onderworpen en mag zowel mondeling als schriftelijk344 zijn. Een bekentenis kan ook worden afgeleid uit het volhardend zwijgen of andere handelingen van een partij. De bekentenis moet echter uitgaan van de partij tegen wie ze wordt ingeroepen (eventueel mag ze uitgaan van de lasthebber van die partij). Steeds moet echter de wil om iets te erkennen aanwezig zijn; daarom hebben bekentenissen die men op een ongeoorloofde manier heeft verkregen, geen waarde. Natuurlijk moet men bekwaam zijn om een bekentenis af te leggen.
343 344
Kracht van gewijsde gaat over de uitvoerbaarheid van een vonnis. Een beslissing heeft kracht van gewijsde als ze niet meer vatbaar is voor verzet of hoger beroep (Art. 28 Ger. W.) Opgelet: een schriftelijke bekentenis is niet hetzelfde als een schriftelijk bewijs. Een schriftelijke bekentenis wordt immers altijd achteraf opgemaakt.
109
In zaken van openbare orde mag niet bekentenissen worden gewerkt. In andere aangelegenheden mag de bekentenis tegen schriftelijke bewijzen en wettelijke vermoedens worden gebruikt. Ze kan echter nooit een geschrift vervangen dat nodig is voor de geldigheid van een rechtshandeling. B. De bewijswaarde van de bekentenis
De gerechtelijke bekentenis heeft een wettelijke bewijswaarde (Art. 1356 tweede lid B.W.). Ze dringt zich op aan de rechter, zelfs als hij ze niet geloofwaardig acht.
De buitengerechtelijke bekentenis mag niet gebruikt worden als er ook niet met getuigen zou mogen gewerkt worden (Art. 1355 B.W.). Verder moet de buitengerechtelijke bekentenis geloofwaardig zijn. Als dat het geval is, dan dringt de buitengerechtelijke bekentenis zich óók op aan de rechter. Zo heeft een geschreven buitengerechtelijke bekentenis meestal een wettelijke bewijswaarde.
C. De splitsbaarheid van de complexe bekentenis [488] Een bekentenis is complex als bijvoorbeeld het bestaan van een verbintenis erkend wordt, maar er onmiddellijk aan wordt toegevoegd dat er bevrijding is gebeurd. Complexe bekentenissen worden als onsplitsbaar beschouwd (Art. 1356 derde lid B.W.), behalve als
de bekentenis betrekking heeft op twee onafhankelijke rechtshandelingen345
een deel van de bekentenis als onjuist kan worden bewezen; het "goede" deel blijft dan aanvaard
D. De onherroepelijkheid van de bekentenis [488] Een bekentenis kan niet meer worden ingetrokken, behalve als ze steunde op een dwaling omtrent de feiten (Art. 1356 tweede lid B.W.). Een dwaling omtrent de rechtsgevolgen is echter géén grond voor herroeping.
§ 2. De eed A. Begrip [489] Een eed is een plechtige verklaring voor de rechter die door een partij wordt afgelegd en waarbij ze de waarachtigheid van haar beweringen bevestigt. Men onderscheidt de gedingbeslissende, de aanvullende eed en de schattingseed. B. Gedingbeslissende eed a) Begrip [489] De gedingbeslissende eed wordt door de ene partij aan de andere partij opgedragen om het geding te beslechten. Men doet dus een beroep op het geweten omdat er een gebrek is aan andere bewijsmiddelen (Art. 1357 1° B.W.). b) Verloop [489] Volgens Art. 1360 B.W. kan een partij tijdens het proces de rechtspleging onderbreken om de tegenpartij een eed op te dragen. De tegenpartij heeft dan de keuze:
345
Eigenlijk gaat het dan om een dubbele bekentenis...
110
de eed niet af te leggen: dan verlies zij het proces
de eed wel af te leggen: dan wint zij het proces
de eed terug te wijzen naar de andere partij, waardoor die de keuze krijgt om een eed af te leggen
beweren dat de eed onontvankelijk is
c) Rol van de rechter [490] Principieel is de houding van de rechter passief bij een eed. Hij stelt de eed niet op, al kan hij hem wel verbeteren. Hij kan een eedopdracht ook afwijzen als uit de bewijsstukken al blijkt dat een partij zeker zal winnen of verliezen. De eed is onontvankelijk als
de eed-opdragende partij onbekwaam is om tot een dading te komen346
de eed niets kan bewijzen, bijvoorbeeld in zaken van openbare orde of tegen vermeldingen in een authentieke akte (die enkel met een procedure van betichting kunnen worden bestreden)
diegene die de eed moet afleggen persoonlijk niets weet van het betwiste feit (Art. 1359 B.W.)
de betwisting niet zal eindigen door de eed
de formulering van de eed onduidelijk is
d) Gevolgen van de gedingbeslissende eed [491] Door de eed (weigeren) af te leggen wordt het geding definitief beslist: beroep is dan niet meer mogelijk. Men kan wel een klacht wegens meineed instellen, maar zelfs dan kan de benadeelde zich geen burgerlijke partij stellen. C. De aanvullende eed [491] De aanvullende eed is een onderzoeksmaatregel die door de rechter kan worden ingesteld (Art. 1366). Het bewijs mag nog niet volledig geleverd zijn, maar er moet wel een begin van schriftelijk bewijs zijn. De waarde van de aanvullende eed kan echter bestreden worden door de tegenpartij. Ook beroep blijft mogelijk, evenals de burgerlijke partijstelling in een strafgeding wegens meineed. De aanvullende eed komt echter niet veel voor. D. De schattingseed [492] De schattingseed is volledig verouderd. De rechter draagt hier de eed op aan een partij om de waarde van haar eis te schatten (Art. 1369 B.W.).
Afdeling 5 De inpassing van de nieuwe technieken in het gereglementeerd bewijsstelsel [492] Rechtsleer en rechtspraak hebben zo geprobeerd om de nieuwe technieken (e-mail, fax, bandopname, ...) zo goed mogelijk in de hiërarchie van de wettelijk erkende bewijsmiddelen in te passen. Het probleem blijft echter het vereiste van een geschrift dat eigenhandig moet ondertekend worden.
§ 1. Art. 1341 B.W. heeft een beperkte draagwijdte [493] Het vereiste van een geschrift heeft natuurlijke een beperkte draagwijdte:
346
Zo wordt een advocaat niet geacht de bevoegdheid te hebben om een eed op te dragen.
111
het geldt enkel tussen de partijen
het geldt enkel voor het bewijs van rechtshandelingen
die rechtshandelingen moeten bovendien boven de 15.000 BEF liggen...
...en plaatshebben tussen niet-handelaren
§ 2. De basisbegrippen van ons bewijsstelsel kunnen ruim geïnterpreteerd worden [493] Men kan de definities van het B.W. soepel toepassen:
Een geschrift kan begrepen worden als de uitdrukking van een taal (met verstaanbare of vertaalbare tekens) die gefixeerd worden op een drager met een relatieve duurzaamheid). De handtekening op dit geschrift is principieel bedoeld als identificatiemiddel en uitdrukking van de toeëigeningswil van de auteur — daarom zijn nieuwe vormen perfect aanvaardbaar (pincode, elektronische handtekening
Een beginsel van geschrift moet (zoals gezegd) uitaan van de persoon tegen wie het gebruikt wordt, zonder dat het door hem ondertekend moet zijn. De herkomst kan immers bepaald worden met alle mogelijke andere middelen. Nieuwe identificatiemethoden (bijvoorbeeld pincodes) kunnen dus gebruikt worden; fotokopies, faxen, bankuittreksels, ... kunnen dus perfect dienen als beginsel van geschrift.
Een afschrift is een eensluidende overname van een origineel en mag op elke mogelijke manier worden gemaakt (doorslag, fotokopie, fax, ...). Het heeft wettelijke bewijswaarde zolang de overeenstemming met het origineel niet betwist wordt. Zelfs als dat betwist wordt, blijft een afschrift gelden als begin van bewijs.
De onmogelijkheid om een geschrift op te stellen kan ontstaan door praktische moeilijkheden om een geschrift op te stellen (bijvoorbeeld in een restaurant, reservatie van een ticket via de telefoon, ...). Deze onmogelijkheid kan ook voor de nieuwe technieken worden gebruikt (bijvoorbeeld Bancontact). Soms leveren die toch een ticket af dat als geschrift (en dus als begin van bewijs) kan dienen, al kan men ook dan nog de onmogelijkheid van Art. 1348 B.W. inroepen.
De meeste nieuwe technieken kunnen als grondslag gelden voor een feitelijk of rechterlijk vermoeden omdat dit een "open" categorie is die door de rechter soeverein wordt beoordeeld.
§ 3. Enkele voorbeelden [495]
Een fotokopie of een microfilm hebben de bewijswaarde van het origineel. Bij betwisting vormen zij toch nog een begin van schriftelijk bewijs of een feitelijk vermoeden.
Een fax vermeldt meestal ook nog eens de datum, uur, identiteit, ... van de verzender. Een fax heeft dus zeker de bewijswaarde van een fotokopie en kan soms zelfs als origineel worden beschouwd. De identificatie en toeëigening van de auteur is niet altijd even vaststaand omdat tenslotte iedereen het faxtoestel van de eigenaar kan gebruiken...
Een telegram of telex bevat nooit een handtekening. Als de afzender kan geïdentificeerd worden en men kan bewijzen dat het van hem afkomstig is, dan kan het nog gelden als begin van schriftelijk bewijs of als feitelijk vermoeden.
Telefoongesprekken kunnen enkel als feitelijk vermoeden gebruikt worden als de telefoonmaatschappij bevestigt dat er een gesprek is geweest. 112
Een magnetische bandopname zal meestal niet als geschrift gebruikt kunnen worden omdat de toeëigening van de auteur meestal ontbreekt. Meestal geldt het enkel als feitelijk vermoeden.
Foto's en films worden meestal zelfs niet als feitelijk vermoeden aanvaard omdat ze gemakkelijk getrukeerd kunnen worden.
Elektronische bewijsmiddelen zijn een groep apart. Computerprints kunnen meestal noch als onderhandse akte, noch als afschrift347 worden beschouwd. Ze zullen meestal echter als begin van schriftelijk bewijs worden gebruikt. Sommigen verdedigen de opvattingen dat hier de "onmogelijkheid ingevolge gebruiken" mogelijk moet zijn. Een bank die de betalingen van een cliënt wil bewijzen, heeft enkel een begin van bewijs als ze de journaalband gebruikt waarop alle verrichtingen worden geregistreerd. De cliënt is immers wel identificeerbaar omdat hij zijn persoonlijke code gebruikt, maar hij heeft hierbij geen toeëigeningswil uitgedrukt. De cliënt kan een bankuittreksel gebruiken als begin van bewijs of vermoeden. Ook hier wordt de onmogelijkheid ingevolge gebruik aanvaard. Onder de 15.000 BEF mag men tegen banken bewijzen met alle middelen van het recht, zoals men dit ook kan tegen handelaars.
347
Als computerprints een afschrift zouden zijn, dan zou de software het origineel zijn, hetgeen nogal dom zou zijn.
113
