Veldverkenning Het Nederlandse beleid rondom voedselzekerheid

Veldverkenning  

Het  Nederlandse  beleid  rondom  voedselzekerheid    

Inhoudelijke  Profilering   Wytske  van  Tilburg   Studentnummer:  2208559   Datum:  2  november  2014   Inhoudsbegeleider:  Ellen  van  der  Peet   Bron  afbeeldingen:  Cordaid,  Rijksoverheid,  Wageningen  UR  

Inhoudsopgave

 

  Inleiding:                   Hoofdstuk  1:  Definitie  en  context               Hoofdstuk  2:  De  vele  facetten  rond  voedselzekerheid           Hoofdstuk  3:  Bedachte  oplossingen               Hoofdstuk  4:  Het  huidige  Nederlandse  beleid  rond  voedselzekerheid       Hoofdstuk  5:  Resultaten  van  het  Nederlandse  beleid  rond  voedselzekerheid     Hoofdstuk  6:  Het  beleid  van  de  toekomst             Bronnenlijst                    

 

 

Pagina  5  

 

Pagina  7  

 

Pagina  8  

 

Pagina  11  

 

Pagina  20  

 

Pagina  21  

 

Pagina  24  

 

Pagina  25  

4  

Inleiding

 

  Het  wereldvoedselsysteem  is  een  vat  vol  tegenstrijdigheden.  We  produceren  genoeg  voedsel  om   iedereen  op  de  planeet  te  eten  te  geven,  maar  nog  steeds  gaan  805  miljoen  mensen  iedere  avond   met  een  lege  maag  naar  bed;  dat  is  een  achtste  van  de  wereldbevolking.1  Daartegenover  hebben   meer  dan  een  miljard  mensen  obesitas.2  Ondertussen  verspillen  we  een  derde    van  ons  eten.3  De   problemen  zijn  welbekend  en  er  zijn  duizenden  projecten  opgezet  om  deze  op  te  lossen.  Maar  waar   zijn  de  concrete  en  blijvende  resultaten?     Voedselzekerheid  is  één  van  de  vier  thema's  in  het  Nederlandse  ontwikkelingsbeleid.  "Als  tweede   exporteur  ter  wereld  van  agrarische  producten  en  technologie  heeft  Nederland  veel  te  bieden.",  aldus   Rijksoverheid.  In  de  nieuwe  beleidsvisie  op  voedselzekerheid  is  de  overheid  vrij  zeker  van  haar  zaak:     "Het  kabinet  is  er  van  overtuigd  dat  deze  Nederlandse  inzet  bijdraagt  aan  de  uitbanning  van  honger   en  ondervoeding  en  aan  de  internationale  voedselzekerheid,  en  tegelijkertijd  de  leidende   internationale  positie  van  Nederland  op  gebied  van  duurzaam  voedsel  en  agrarische  productie   versterkt."4    In  2015  wordt  er  435  miljoen  euro  vrijgemaakt  voor  de  uitvoering  van  dit  programma.5       Dat  de  Nederlandse  overheid  een  belangrijke  rol  speelt  in  het  verbeteren  van  de  voedselzekerheid  is   duidelijk.  Maar  of  het  ook  echt  wat  oplevert,  is  nog  maar  de  vraag.  En  welke  belangen  spelen  hier  nog   meer  bij?  Het  zou  geweldig  zijn  als  Nederland  daadwerkelijk  bijdraagt  aan  het  terugdringen  van   honger  op  de  wereld.  Maar  gaat  de  Nederlandse  handelsgeest  niet  boven  die  van  de   Millenniumdoelen?     De  hoofdvraag  die  ik  bij  dit  onderzoek  probeer  te  beantwoorden  is:     'Welke  rol  speelt  de  Nederlandse  overheid  bij  het  verbeteren  van  de  voedselzekerheid  in  de  wereld?'     Deze  veldverkenning  maakt  deel  uit  van  mijn  onderzoek  naar  de  rol  van  de  Nederlandse  overheid  bij   het  verbeteren  van  de  voedselzekerheid.  In  dit  document  probeer  zo  goed  mogelijk,  met  de   informatie  die  ik  tot  nu  toe  heb  kunnen  verzamelen,  antwoord  te  geven  op  de  deelvragen  zoals   opgesteld  in  het  onderzoeksplan.  Aan  de  hand  hiervan  zal  ik  een  probleemanalyse  formuleren  en   uiteindelijk  een  betoog  opstellen.     De  deelvragen  staan  hieronder  verder  uitgewerkt.  In  ieder  hoofdstuk  zal  ik  antwoord  proberen  te   geven  op  één  deelvraag.      Deelvragen     1.  Wat  is  voedselzekerheid?   (Uitleg  begrip,  korte  geschiedenisschets,  context  schetsen).     2a.  Wat  zijn  op  dit  moment  de  belangrijkste  problemen  rondom  voedselzekerheid?   2b.  Op  welk  vlak  spelen  deze  problemen?  (Sociaal,  economisch,  politiek).   2c.  Hoe  lang  spelen  deze  problemen  al?   2d.  Wat  zijn  de  belangrijkste  oorzaken  van  deze  problemen?    

                                                                                                                1  FAO,  SOFI  2014,  pagina  1   2  Verburg,  2014,  Dick  de  Zeeuw-­‐lezing   3  FAO,  SOFI  2013  pagina  6   4  Ploumen  en  Dijksma  (18  november  2014).  Kamerbrief  'Nederlandse  inzet  voor  wereldwijde  

voedselzekerheid'.  DME-­‐2014.601068   5  Dijksma,  24  maart  2014,  Kamerbrief  Internationaal  Landbouwbeleid,  00000001003214369000  

 

5  

3a.  Wat  zijn  de  belangrijkste  oplossingen  die  door  de  jaren  heen  zijn  aangedragen/bedacht  om  de   voedselzekerheid  wereldwijd  te  verbeteren?   3b.  Welke  rol  speelde  de  Nederland  hierin?  Hoe  zag  de  rol  van  de  Nederlandse  overheid  er  globaal  uit   als  het  ging  om  het  verbeteren  van  voedselzekerheid?  En  welke  rol  speelde  het  Nederlandse   bedrijfsleven?   3c.  Is  er  consensus  over  de  beste  oplossingen  voor  om  de  problemen  rondom  voedselzekerheid  aan   te  pakken?     4.  Hoe  ziet  het  huidige  Nederlandse  beleid  rondom  voedselzekerheid  er  uit?   4a.  Welke  doelen  worden  er  gesteld?   4b.  Hoeveel  budget  is  hier  voor  beschikbaar?     5.  Wat  heeft  de  hulp  van  de  Nederlandse  overheid  tot  nu  toe  opgeleverd?     5a.  Welke  conclusies  kunnen  we  trekken  uit  de  evaluatie  van  het  IOB  op  het  huidige   voedselzekerheidsbeleid  van  de  Nederlandse  overheid?   5b.  Welke  conclusies  kunnen  we  trekken  uit  het  nieuwste  rapport  van  de  Wetenschappelijke  Raad   voor  het  Regeringsbeleid  (WRR),  genaamd  'Naar  een  voedselbeleid'?      

 

6  

 

1:  Definitie  en  context

 

 

1.  Wat  is  voedselzekerheid?  

  In  1974  werd  door  de  Verenigde  Naties  (VN)  'The  Committee  on  World  Food  Security'  (CFS)  opgericht.   Voor  die  tijd  werd  er  ook  al  nagedacht  over  hoe  we  de  honger  in  de  wereld  kunnen  oplossen,  maar   hier  was  nog  geen  overkoepelend  orgaan  voor.  De  CFS  beoordeelt  en  stuurt  het   voedselzekerheidsbeleid  van  de  VN  aan.  Het  gaat  hierbij  zowel  om  de  productie  als  de  fysieke  en   6 economische  toegang  tot  voedsel.  Tijdens  the  World  Food  Summit  in  1996  werd  een  definitie  van   voedselzekerheid  vastgesteld  die  nog  steeds  door  vrijwel  alle  partijen  die  iets  met  voedselzekerheid   te  maken  hebben,  wordt  gebruikt.  Deze  officiële  definitie  van  de  VN  van  voedselzekerheid  is:       "Een  toestand  waarin  alle  mensen  fysiek,  economisch  en  sociaal  in  voldoende  mate  toegang  hebben   tot  veilig  en  voedzaam  voedsel  om  in  hun  voedselbehoeften  en  -­‐voorkeuren  te  voorzien  en  om  een   7 actief  en  gezond  leven  te  leiden."       Korte  geschiedenisschets   De  definitie  op  zich  is  overeind  gebleven  maar  wordt  in  de  loop  der   jaren  steeds  breder  opgevat.  Hieronder  een  hele  globale  schets  van  de   verandering  over  de  gedachte  van  wat  voedselzekerheid  nu  eigenlijk   8 inhoud.     1960-­‐1970:  Nadruk  op  beschikbaarheid  van  voedsel   1970-­‐1980:  Nadruk  op  toegang  tot  voedsel   1980-­‐1990:.Nadruk  op  het  gebruik  van  voedsel   1990-­‐2000:  Nadruk  op  stabiliteit  van  de  prijzen     Voedselzekerheid  heeft  dus  dimensies  van  ‘kwantiteit’  van  voedsel  (voldoende  energie  om  te   (over)leven  en  actief  te  zijn)  maar  ook  van  ‘kwaliteit’  (voldoende  vitaminen  en  mineralen  om  de  groei   en  de  weerstand  van  het  lichaam  op  peil  te  houden).  Aandacht  voor  dit  laatste  wordt   ‘voedingszekerheid’  genoemd.     Het  verschil  tussen  honger  en  ondervoeding   Als  er  wordt  gesproken  van  'honger'  gaat  het  vaak  om  het  gebrek  aan  voedsel  überhaupt.  Veel   mensen  hebben  echter  wel  wat  te  eten,  maar  zijn  daarbij  beperkt  tot  een  heel  eenzijdig  dieet.   (Bijvoorbeeld  alleen  maar  rijst).  Het  is  daarom  beter  om  te  spreken  van  'ondervoeding';  het  gebrek   aan  voldoende  voedsel  van  een  zekere  kwaliteit  en  diversiteit.       Voedselzekerheid  is  zowel  gelinkt  aan  de  productie  van  voeding  als  aan  toegang  tot  voedsel  en  het   gebruik  ervan.  Voedselzekerheid  bestaat  pas  als  iedereen  toegang  heeft  tot  goed  en  veilig  voedsel,   9 almede  toegang  tot  gezondheidszorg  en  hygiënische  condities.       Millenniumdoelen  &  Voedselzekerheid   In  het  jaar  2000  zijn  de  Millennium  Ontwikkelingsdoelen  (in  het  Engels:  Millennium  Development   Goals)  vastgesteld.  Millenniumdoel  1C  heeft  direct  met  voedselzekerheid  te  maken;  in  2015  moet  het   percentage  van  mensen  dat  honger  lijdt  zijn  gehalveerd.  In  1990  was  dat  percentage  20  procent.  En   10 bijna  een  derde  van  alle  kinderen  onder  de  vijf  was  toen  ondervoed.  Millenniumdoel  1C  hangt   samen  met  de  andere  millenniumdoelen.  

                                                                                                                6  Bron  afbeelding:  FAO   7

 Word  Food  Summit,  1996    Center  for  Development  and  Innovation,  Policy  Brief  Voedselzekerheid  en  voedingszekerheid:  meer   van  hetzelfde  of  complementair?   9  Wageningen  UR  2013   10  One  World,  millenniumdoel  1  http://www.oneworld.nl/millenniumdoel-­‐1   8

 

7  

2.  De  vele  facetten  van  voedselzekerheid    

2:  Wat  zijn  op  dit  moment  de  belangrijkste  problemen  rond  voedselzekerheid?   2b.  Op  welk  vlak  spelen  deze  problemen?  (Sociaal,  economisch,  politiek).   2c.  Hoe  lang  spelen  deze  problemen  al?   2d.  Wat  zijn  de  belangrijkste  oorzaken  van  deze  problemen?  

Feiten  en  cijfers  

  Honger  in  de  wereld   -­‐  Op  dit  moment  zijn  805  miljoen  chronisch  ondervoed  in  de  wereld;  791  miljoen  daarvan  leeft  in   ontwikkelingslanden.  Het  gaat  vooral  om  arme  mensen  die  niet  in  staat  zijn  om  voldoende  voedsel  te   verbouwen  of  te  kopen  en  daardoor  chronisch  ondervoed  zijn.   -­‐  Twee  miljard  mensen  lijdt  aan  'verborgen  honger'.  Deze  mensen  hebben  een  chronisch  tekort  aan   essentiële  voedingsstoffen.     -­‐  Het  aantal  mensen  dat  honger  lijdt  is  in  de  laatste  tien  jaar  met  100  miljoen  afgenomen,  en  met  209   miljoen  sinds  1990.   -­‐  Als  de  ingezette  gemiddelde  daling  van  de  afgelopen  21  jaar  op  dezelfde  voet  doorgaat,  halen  we  de   Millenniumdoelstelling  om  ondervoeding  te  halveren  net  niet.  Als  er  gericht  actie  word  ondernomen   is  er  goede  hoop  dat  de  doelstelling  toch  voor  2015  wordt  behaald.   -­‐  In  sub-­‐Saharah  Afrika,  Zuid  en  West-­‐Azië  wordt  de  minste  progressie  geboekt  op  het  gebied  van   11 voedselzekerheid     Obesitas  in  de  wereld   -­‐  Naar  schatting  lijden  wereldwijd  lijden  meer  dan  1  miljard  mensen  aan  obesitas  (ernstig   12 overgewicht).   -­‐  Dit  is  lastiger  te  meten  omdat  er  in  de  wereld  verschillende  methodes  en  definities  voor  worden   aangehouden.  De  cijfers  worden  wereldwijd  minder  goed  bijgehouden  dan  de  cijfers  van  honger  en   ondervoeding.     Voedselzekerheid  vanuit  de  context     Dat  er  voor  heel  veel  mensen  nog  geen  voedselzekerheid  is,  komt  door  een  combinatie  van  factoren.   Voedselzekerheid  is  een  complex  begrip  en  beslaat  vele  facetten.  Het  betreft  zowel  economische,   sociaal-­‐culturele,  politieke  als  ecologische  dimensies.  Voedselzekerheid  heeft,  zoals  in  het  vorige   hoofdstuk  al  beschreven,  niet  alleen  met  de  productie  van  voedsel  te  maken  en  kan  dan  ook  nooit  los   van  de  andere  factoren  worden  gezien.     Drie  belangrijke  pijlers   Volgens  Ruerd  Ruben,  projectmanager  bij  het  Landbouw  Economisch  Instituut  (LEI)  van  de   Universiteit  van  Wageningen  (WUR),  rust  het  thema  voedselzekerheid  op  drie  pijlers.     1.  Nutritionele  waarde  van  voeding.   "Voedsel  moet  gezond  zijn  en  een  dieet  divers.  Men  heeft  niets  aan  'lege  calorieën'  of  een  eenzijdig   dieet".   2.  Het  zo  efficiënt  mogelijk  produceren  en  verdelen  van  voedsel  met  zo  weinig  mogelijk  uitputting  van   natuurlijke  hulpbronnen   "Dit  maakt  voedsel  een  vraagstuk  van  ketenorganisatie"   3.  Bewust  consumptiegedrag  en  minder  verspilling   "  Deze  gedragskant  maakt  voedselzekerheid  in  het  bijzonder  ook  een  sociaaleconomisch  vraagstuk."  

                                                                                                                11

 FAO,  SOFI  2014    

12  Verburg,  2014,  Dick  de  Zeeuw-­‐lezing  

 

8  

  Verdeling  en  macht   13 Diverse  onderzoeken  bevestigen  dat  op  al  deze  punten  nog  veel  fout  gaat.  Terugkerend  kernwoord   hierbij  is  'verdeling'.  Er  is  sprake  van  een  scheve  verdeling  bij  alle  drie  de  pijlers.  We  produceren   genoeg  om  de  hele  wereld  drie  keer  te  voeden,  alleen  heeft  niet  iedereen  toegang  tot  dit  voedsel.  Al   in  1981  schreef  de  econoom  en  Nobelprijswinnaar  Amartya  Sey  dat  honger  niet  direct  veroorzaakt   wordt  door  het  ontbreken  van  voedsel,  maar  dat  factoren  als  lage  inkomens,  slechte  distributie  van   voedsel  en  stijgende  prijzen  het  ontstaan  van  honger  veroorzaken.  Er  zijn  voldoende  technologische   middelen  beschikbaar;  op  dat  gebied  hoeven  geen  revolutionaire  uitvindingen  te  worden  gedaan.   Bijna  35  jaar  later  zijn  de  belangrijkste  oorzaken  van  honger  weinig  veranderd.  Nog  steeds  is   14 voedselzekerheid  primair  een  vraagstuk  van  verdeling  en  macht.     Thom  Achterbosch  is  ontwikkelingseconoom  bij  LEI  Wageningen  UR.  Hij  heeft  veel   onderzoekservaring  op  het  gebied  van  voedselzekerheid  en  landbouwontwikkeling  en  is  de  leidende   hand  achter  het  recent  verschenen  rapport  'The  Food  Puzzle'.  Ik  heb  met  veel  mensen  gesproken  over   voedselzekerheid,  en  daarbij  komen  steeds  dezelfde  oorzaken  naar  voren  voor  het  gebrek  aan   voedselzekerheid.  Achterbosch  beschreef  deze  'faalfactoren'  als  volgt:     -­‐  Instabiele  landen/instituties  (onder  andere  door  oorlogen  en  conflicten)   -­‐  Armoede  (geen  geld  tot  voedselmarkten  of  voedsel  van  voldoende  kwaliteit)   -­‐  Zwakke  infrastructuur  in  landen   -­‐  Scheve  machtsverhoudingen  (binnen  en  tussen  landen/staten,  maar  ook  in  de  voedselketen  zelf)   -­‐  Geen  oog  voor  duurzaamheid     Voedsel  wordt  niet  efficiënt  geproduceerd  en  verdeeld       Er  is  een  uitputting  van  natuurlijke  hulpbronnen     Een  derde  van  het  voedsel  wordt  verspild   -­‐  Consumptieverandering   -­‐  Extreme  externe  klimaatfactoren  (zoals  een  watersnoodramp,  aardbeving  etc).     Niets  is  zo  belangrijk  als  een  boer   Rudy  Rabbinge  is  agronoom,  oud-­‐professor  op  de  Universiteit  van  Wageningen  en  voorzitter  van  de   Groene  Revolutie  voor  Afrika  (AGRA).  Hij  benadrukt  het  belang  van  economische  geletterdheid.   "Ecologische  geletterdheid  ontbreekt  vaak  bij  zowel  de  boeren  zelf  als  bij  organisaties  die  de  boeren   steunen.  Het  heeft  geen  zin  om  ergens  veel  geld  in  te  pompen  zonder  een  goed  opgezet,   wetenschappelijk  onderbouwd  plan."  Dat  klinkt  logisch,  toch  mankeert  het  daar  nog  vaak  aan  volgens   de  agroloog.  Zo  gaan  veel  bedrijven  voor  de  snelle  winst.  "Ze  putten  het  land  uit  door  een  gebrek  aan   kennis  en  de  juiste  middelen,  waardoor  veel  grond  -­‐  en  uiteindelijk  winst  -­‐  verloren  gaat.  Deze   mensen  kijken  alleen  op  de  korte  termijn.  Soms  moet  je  bepaalde  voordelen  laten  vallen  om  er   uiteindelijk  beter  van  te  worden.  Maar  dat  is  lastig  te  verkopen  natuurlijk."     Het  ontbreken  van  (politieke)  wil  is  een  andere  faalfactor.  "Het  is  heel  lastig  om  door  te  dringen  in   een  politiek  systeem.  Zeker  als  zij  van  die  snelle  winst  profiteren.  Niets  is  zo  belangrijk  als  een  boer,   maar  zij  worden  zelden  erkend."  Naast  de  bestuurders  moeten  de  mensen  in  het  land  het  ook  wel  zelf   willen  doen.  "  Je  kunt  zeker  sturen  van  bovenaf.  Zo  kun  je  mensen  helpen  met  een  goed  plan  en  ze   dingen  leren,  maar  uiteindelijk  moeten  ze  in  hun  eigen  voedsel  kunnen  voorzien."      

                                                                                                                13

 Onderzoeken  als  The  Food  Puzzle  (2014)  van  het  LEI,  SOFI  2014  van  de  FAO  en  Naar  een   voedselbeleid    (2014)  van  de  WRR   14  NCDO,  Voedselzekerheid  Globalisiseringsreeks  2  (2012),  pagina  2    

 

9  

Onzeker  toekomstperspectief  

  15 De  wereldbevolking  groeit  naar  verwachting  van  zeven  miljard  naar  negen  miljard  mensen  in  2050.   Daarnaast  is  er  sprake  van  sterke  urbanisatie;  in  2050  zal  ongeveer  70  procent  van  de  mensen  in   steden  wonen.  In  het  laatste  rapport  van  de  FAO  wordt  een  onzeker  toekomstperspectief  geschetst:   "Het  veranderend  consumptiegedrag,  de  druk  op  het  ecosysteem  en  klimaatverandering  zijn  factoren   16 die  bijdragen  aan  een  grote  onzekerheid  van  voedselzekerheid  in  de  toekomst."    

   

                                                                                                                15

 Uitgaande  van  het  ‘medium-­‐scenario’  uit  ‘World  Population  Prospects:  The  2010  Revision’  van  de   Population  Division  van  de  Verenigde  Naties  (UN,  2010)   16  FAO,  SOFI  2014  

 

10  

3.  Bedachte  oplossingen    

3a.  Wat  zijn  de  belangrijkste  oplossingen  die  door  de  jaren  heen  zijn   aangedragen/bedacht  om  de  voedselzekerheid  wereldwijd  te  verbeteren?   3b.  Welke  rol  speelde  Nederland  hierin?  Hoe  zag  de  rol  van  de  Nederlandse  overheid   er  globaal  uit  als  het  ging  om  het  verbeteren  van  voedselzekerheid?  En  welke  rol   speelde  het  Nederlandse  bedrijfsleven?   3c.  Is  er  consensus  over  de  beste  oplossingen  voor  om  de  problemen  rondom   voedselzekerheid  aan  te  pakken?  

  Oplossingen  door  de  jaren  heen  

  Verhoging  voedselproductie   De  afgelopen  decennia  is  de  aandacht  binnen  voedselzekerheid  zowel  thematisch  als  geografisch   verschoven.  In  de  jaren  '60  en  '70  was  er  vooral  aandacht  voor  de  mondiale  beschikbaarheid  van   voedsel.  Oplossingen  werden  gezocht  in  verhoogde  voedselproductie  en  in  voedselhulp  (in  de  vorm   van  voedseloverschotten).       In  de  jaren  zestig  werd  de  term  'groene  revolutie'  geïntroduceerd.  Het  was  een  antwoord  op  de   groeiende  Aziatische  voedselcrisis  rond  1960.  De  snelheid  en  omvang  waarmee  voedselproblemen   werden  opgelost  was  ongekend.  Daarnaast  hebben  de  ontwikkelingen  bijgedragen  aan  een   aanzienlijke  vermindering  van  de  armoede  en  de  lancering  van  een  bredere  economische  groei  in  veel   Aziatische  landen.  De  term  groene  revolutie  refereert  naar  de  snelle  stijging  van  de   landbouwproductie  die  wordt  aangedreven  door  een  technologische  revolutie,  bestaande  uit   moderne  input  als  verbeterde  zaden  ('High  Yielding  Varieties':  letterlijk  variëteiten  met  een  hoge   17 opbrengst),  kunstmest,  irrigatie  en  pesticiden.     Nadruk  op  de  toegang  tot  voedsel   In  de  jaren  '70  en  '80  kwam  er  meer  nadruk  op  de  toegang  tot  voedsel  en  de  relatie  tussen   voedselzekerheid  en  armoede.  Er  kwam  ook  meer  aandacht  voor  de  beschikbaarheid  van  voedsel  op   nationaal  niveau.       Eind  tachtigerjaren  verschoof  de  schaaldimensie  van  voedselzekerheid  naar  het  niveau  van  het   huishouden  ('Household  Food  Security'  werd  de  definitie  binnen  de  FAO).  Landbouw  stond  in  vrijwel   alle  Westerse  landen  hoog  op  de  ontwikkelingsagenda,  maar  raakte  in  de  jaren  daarna  wat  in  de   vergetelheid.       Van  kwantiteit  naar  kwaliteit   In  de  jaren  '90  begon  men  ook  anders  te  denken  over  wat  voedselzekerheid  nu  eigenlijk  inhield.  De   aandacht  voor  voedselzekerheid,  honger  en  ondervoeding  veranderde  van  een  kwantitatieve  insteek   (hoeveelheid  energie)  naar  de  kwaliteit  van  voeding.  Men  kwam  erachter  dat  het  tekort  aan  bepaalde   vitamines  en  mineralen  vergaande  gevolgen  heeft  voor  de  gezondheid.  Dit  wordt  nu  vaak  beschreven   als  'hidden  hunger'.  Dit  heeft  in  eerste  instantie  gevolgen  voor  individuen,  maar  als  hidden  hunger   zich  op  grote  schaal  afspeelt  in  een  gebied,  raakt  het  de  hele  samenleving.  Chronische  tekorten  lijden   tot  verhoogde  gezondheidskosten  en  lagere  arbeidsproductiviteit.     Meer  internationale  samenwerking  en  afspraken,  maar  weinig  concrete  resultaten   De  stabiliteit  van  de  voedselvoorziening  heeft  een  nieuwe  impuls  gekregen  sinds  de  voedsel-­‐  en   financiële  crisis  van  2007/2008.  Opeens  werd  weer  pijnlijk  duidelijk  hoe  de  prijsschommelingen  en   klimaatverandering  invloed  hebben  op  de  voedselproductie.  Voedselzekerheid  was  een  beetje  in  de   vergetelheid  geraakt  maar  kwam  nu  weer  hoog  op  de  politieke  agenda.        

                                                                                                                17

 MVO  Termen,  Groene  revolutie,  2  april  2012  

 

11  

Volgens  het  kennisdossier  'Voedselzekerheid'  van  de  NCDO  leidt  de  hernieuwde  aandacht  voor  het   thema  weliswaar  tot  het  maken  van  internationale  afspraken  voor  voedselzekerheid,  maar  actie  blijft   in  sommige  gevallen  uit.       "Zo  heeft  de  Verenigde  Staten  tot  op  heden  73  miljoen  dollar  gedoneerd  voor  voedselzekerheid  en   landbouw,  terwijl  het  tijdens  de  G8  bijeenkomst  in  2009  3,5  miljard  dollar  voor     dit  thema  heeft  toegezegd  (Worldwatch  Institute,  2011).  Ook  het  Verenigd  Koninkrijk  en  Frankrijk   blijken  nog  niet  met  al  het  beloofde  geld  over  de  brug  te  zijn  gekomen.  De  WTO-­‐onderhandelingen   over  de  wereldhandel  (bekend  als  de  ‘Doha  Development  Rounds’)  die  sinds  2001  jaarlijks   plaatsvinden,  hebben  en  doel  handelsbarrières  te  verlagen  en  de  wereldhandel  te  versterken.  De     onderhandelingen  zouden  moeten  leiden  tot  handelsafspraken  die  bijdragen  aan  economische   ontwikkeling  en  voedselzekerheid  in  ontwikkelingslanden.  In  de  praktijk  blijkt  echter  dat  de   18 onderhandelingen  vrijwel  vastgelopen  zijn.  (Ghosh,  J.,  2011)."     Voedselzekerheid  in  Europa   In  ditzelfde  rapport  worden  verschillende  programma's  genoemd  die  Europa  heeft  opgesteld  ten   behoeve  van  voedselzekerheid.  "Europa  Aid,  de  ontwikkkelingstak  van  de  Europese  Commissie,  kent   het  Food  Securtity  Thematic  Programme,  waarin  tussen  2007  en  2010  925  miljoen  euro  beschikbaar   kwam  voor  onderzoek  en  innovatie  omtrent  voedselzekerheid  in  ontwikkelingslanden.  Voedselhulp   als  onderdeel  van  noodhulp  wordt  verstrekt  via  DG  ECHO,  het  onderdeel  van  de  Europese  Commissie   dat  zich  op  humanitaire  hulp  richt.  De  Europese  Commissie  lijkt  daarnaast  meer  werk  te  willen  maken   van  het  tegengaan  van  speculatie.  Eind  oktober  2011  heeft  de  Europese  Commissie  een  voorstel   gedaan  om  excessieve  speculatie  op  de  voedselmarkten  aan  banden  te  leggen.  Daarin  staat  onder   andere  dat  'high  frequency  trade'  en  het  aantal  en  de  omvang  van  termijncontracten  per  handelaar   19 beperkt  zullen  worden."    

                                                                                                                18

NCDO,  Kennisdossier  Voedselzekerheid  Globaliseringsreeks  2  (2012),  pagina  20   NCDO,  Kennisdossier  Voedselzekerheid  Globaliseringsreeks  2  (2012),  pagina  20  

19

 

12  

3b.  Welke  rol  speelde  Nederland  hierin?     Hoe  zag  de  rol  van  de  Nederlandse  overheid  er  globaal  uit  als  het  ging  om  het   verbeteren  van  voedselzekerheid?  En  welke  rol  speelde  het  Nederlandse  bedrijfsleven?      

De  rol  van  de  Nederlandse  overheid     In  het  laatste  rapport  van  de  Wetenschappelijke  Raad  voor  het  Regeringsbeleid  (WRR)  wordt  de  rol   van  de  Nederlandse  overheid  bij  het  voedselvraagstuk  uitgebreid  besproken.  De  rol  van  de   Nederlandse  overheid  komt  vooral  naar  voren  in  de  hoofdstukken  zes  en  zeven.  In  mijn  ogen  is  dit   heel  helder  uiteengezet.  Ik  zal  daarom  delen  uit  dit  rapport  citeren  die  betrekking  hebben  op   bovenstaande  vragen.  Al  met  al  moeten  deze  citaten  een  beeld  schetsen  van  rol  van  Nederland  op   het  gebied  van  voedselzekerheid.  Natuurlijk  heb  ik  hier  ook  met  een  aantal  mensen  over  gesproken.   Hun  mening  vindt  u  verderop  in  dit  hoofdstuk.     Citaten  uit  het  WRR-­‐Rapport  'Naar  een  voedselbeleid'   "De  leidende  rol  van  de  Nederlandse  landbouw-­‐  en  voedingssector  is  mede  te  danken   aan  langdurige  en  systematische  overheidssteun  (wrr  2013).  In  het  algemeen  gesproken  richtte  de   overheidsaandacht  zich  daarbij  op  productiviteitsverhoging.  Een  gezamenlijke  en  brede  inzet  daarop   kwam  zowel  de  binnenlandse  voedselvoorziening  als  de  export  ten  goede.     Het  Nederlandse  beleid  rond  voedsel  kent  –  zoals  dat  ook  voor  veel  ander  beleid  geldt  –  een  forse   mate  van  padafhankelijkheid.  De  oorspronkelijke  doelstellingen  van  het  verhogen  van  de  productiviteit   in  de  landbouw,  het  veiligstellen  van  het  voedselaanbod  en  het  garanderen  van  redelijke   consumentenprijzen  zijn  constante  factoren  in  het  beleid.  Tegelijkertijd  zijn  er  ook  nieuwe  accenten   bijgekomen,  mede  door  de  milieueffecten  die  in  de  jaren  zeventig  en  tachtig  van  de  vorige  eeuw   manifest  werden  en  de  voedselveiligheidscrises  vanaf  de  jaren  negentig.  Een  voedselbeleid  als  zodanig   bestaat  niet.  Relevant  beleid  ligt  op  verschillende  terreinen  en  omvat  onder  meer  het  landbouwbeleid,   handelsbeleid,  voedselveiligheidsbeleid,  volksgezondheidsbeleid  en  ruimtelijkeordeningsbeleid.  Het  is   daarom  geen  eenvoudige  opgave  om  het  beleid  als  geheel  te  typeren.  Toch  zullen  we  dat  in  deze   paragraaf  aan  de  hand  van  een  drietal  kenmerken  doen.       Ten  eerste  speelt  het  voor  voedsel  relevante  beleid  zich  af  op  uiteenlopende  niveaus  van  bestuur.  Ten   tweede  speelt  private  regulering  een  belangrijke  rol.  Ten  derde  zijn  het  beleid  rond  de  plaatsen  van   productie,  het  beleid  rond  de  plaatsen  van  consumptie  en  het  beleid  gericht  op  de  stromen   daartussen,  gescheiden  werelden."  (Pagina  117-­‐118)     "Europees  beleid  zonder  ‘nationale  kop’   Nederland  kent  geen  institutioneel  verankerd  voedselbeleid  met  een  integrale  afweging  van  doelen.   Het  beleid  rond  voedsel  is  een  historisch  gegroeid  mozaïek  van  doelstellingen,  instrumenten  en   instituties  ontleend  aan  landbouwbeleid,  handelsbeleid,  voedselveiligheidsbeleid,   volksgezondheidsbeleid,  milieu-­‐  en  kennis-­‐  en  innovatiebeleid.  De  kenmerken  van  dit  beleid  zijn  in  dit   hoofdstuk  geschetst,  alsook  de  uiteenlopende  initiatieven  op  het  gebied  van  ecologische   houdbaarheid,  volksgezondheid  en  robuustheid.  Het  beleid  wordt  behalve  op   nationaal  niveau  in  belangrijke  mate  in  internationaal  verband  gevormd.  Met  name  de  EU  en  de  WTO   spelen  een  prominente  rol.  Daarnaast  is  er  sprake  van  toenemende  private  regulering."  (Pagina  133)     "Landbouw  was  lange  tijd  een  terrein  van  ‘beschermd  liberalisme’:  de  overheid  bevorderde  de   buitenlandse  handel  in  landbouwproducten,  maar  boeren  kregen  ook  bescherming  tegen  de  invloeden   van  de  internationale  markt  (Margulis  2012).  Gedurende  de  jaren  tachtig  en  negentig  werd  de   wereldhandel  in  voedsel  echter  (gedeeltelijk)  geliberaliseerd  en  inmiddels  hebben   vrijhandelsverdragen  (in  wto-­‐verband  of  bilateraal)  een  belangrijke  invloed  op  de  productie  van   voedsel,  ook  in  Nederland."  (Pagina  122)  

 

13  

De  rol  van  het  Nederlandse  bedrijfsleven     Ondernemerschap  gaat  gepaard  met  maatschappelijke  verantwoordelijkheden.  Volgens  het  eerder   genoemde  WRR-­‐rapport  wordt  de  maatschappelijke  invloed  op  bedrijven  steeds  groter.  Aan  de  ene   kant  stellen  de  verschillende  stakeholders  waar  bedrijven  mee  samenwerken  steeds  meer  eisen  aan   het  handelen  van  een  bedrijf.  Daarnaast  is  een  goede  reputatie  steeds  belangrijker.       "Een  deel  van  de  bedrijven  in  de  agrifoodsector  zet  reeds  uitdrukkelijk  stappen  die  ertoe  bijdragen   dat  maatschappelijke  belangen  worden  behartigd.  Zij  gaan  duurzamer  werken  (of  nemen  zich  dat   voor)  en  gaan  samenwerking  aan  met  andere  bedrijven  die  maatschappelijke  belangen  (bijvoorbeeld   voedselveiligheid)  dienen.  Zij  doen  dat  deels  vanuit  maatschappelijk  verantwoordelijkheidsbesef,   20 maar  ook  vanuit  welbegrepen  eigenbelang."     Gerda  Verburg  is  hoofd  van  het  voedselzekerheidsprogramma  bij  de  VN.  Ook  zij  ziet  dat  het  voor   bedrijven  steeds  belangrijker  is  voor  bedrijven  om  op  het  goede  lijstje  te  staan.  Hierbij  spreekt  ze  van   de  methode  'naming  &  faming'  en  'naming  &  shaming'.  "Nederlandse  bedrijven  zijn  daarbij  op  de   goede  weg,  Unilever  doet  veel  op  het  gebied  van  duurzaamheid  bijvoorbeeld."  Volgens  haar  werkt   deze  aanpak  beter  dan  regeltjes  vanaf  bovenaf,  maar  kan  de  overheid  wel  een  faciliterende  rol   spelen,  ook  in  het  bedrijfsleven.       Nederland  koploper   Volgens  Verburg  loopt  Nederland  ver  voor  op  de  rest  van  de  wereld.  "Dit  wordt  ook  uitgebreid  naar   voren  gebracht  in  de  media,  maar  het  is  écht  wel  zo.  Nederland  wordt  internationaal  gezien  als   voorbeeldland.  Boeren,  regeringen,  ondernemers  en  bedrijven  van  over  de  hele  wereld  komen  kijken   naar  hoe  wij  hier  dingen  aanpakken  of  over  zaken  rondom  voedselzekerheid  denken.  Natuurlijk  zijn   we  niet  meer  de  enigen.  Ook  Finland  en  Zweden  doen  het  goed  bijvoorbeeld,  maar  we  horen  nog   steeds  bij  de  top."       De  oud  minister  van  landbouw  blijkt  een  echte  zakenvrouw:  "Ik  ben  niet  bang  voor  concurrentie  en   dat  zouden  bedrijven  ook  niet  moeten  zijn.  Niet  iedereen  kan  paprika's  telen,  maar  gelukkig  worden   er  voortdurend  nieuwe  takken  van  sport  ontdekt.  Zo  wordt  er  nu  al  meer  gedaan  op  het  gebied  van   duurzaamheid,  alternatieve  eiwitten  en  de  combinatie  van  landbouw  en  geneesmiddelen.  De   overheid  speelt  hierbij  een  faciliterende  rol  maar  de  bedrijven,  boeren  en  wetenschap  zijn  de   drijvende  kracht  achter  de  innovatie."     De  markt  reguleert  zichzelf  wel?   Verburg  vertelt  dat  er  meer  dan  vroeger  wordt  gekeken  naar  de  lange  termijn  planning.  Dit  komt   doordat  men  meer  kennis  heeft.  "Als  een  groot  bedrijf  nu  de  grond  uitput,  weet  hij  dat  dit  later   problemen  gaat  opleveren.  Dit  maakt  kleinere  bedrijven  soms  wel  kwetsbaarder  omdat  zij  geen  geld   hebben  om  te  investeren.  Dit  zien  we  ook  bij  de  Nederlandse  boeren.  Ook  hier  vindt  intensivering  en   schaalvergroting  plaats.  Dit  hoeft  niet  per  se  slecht  te  zijn,  als  er  maar  mogelijkheden  zijn  om  ander   werk  te  doen."      

 

                                                                                                                20

 WRR  -­‐  Naar  een  voedselbeleid  (2014),  Pagina  100  

 

14  

Betrokken  Nederlandse  Partijen    

  In  Nederland  zijn  vrij  veel  partijen  betrokken  die  ieder  op  hun  eigen  manier  proberen  bij  te  dragen   aan  het  verbeteren  van  de  voedselzekerheid.  De  Nederlandse  overheid  werkt  vaak  met  hen  samen.   Soms  doen  zij  dit  ook  los  van  elkaar.  Sommige  bedrijven,  organisaties  of  instanties  zijn  op  winst  uit  en   hebben  daarbij  de  gedachte  dat  het  mooi  meegenomen  is  als  hun  werk  iets  bijdraagt  aan  de   voedselzekerheid.  Anderen  hebben  geen  (primair)  winst  belang.  Veel  van  onderstaande  partijen  zijn   niet  alleen  actief  in  Nederland  of  het  zijn  geen  puur  Nederlandse  organisaties,  maar  hebben  een   vertakking  in  Nederland.  Voedselzekerheid  is  een  wereldwijd  probleem,  daarom  zijn  er  veel   internationale  partijen  bij  betrokken.  Hieronder  een  overzicht  van  partijen  die  nu  nog  actief  zijn.   Uiteraard  is  ook  dit  lijstje  niet  compleet,  het  is  slechts  een  indicatie  overzicht  van  belangrijke  spelers.       Nederlandse  Overheidsorganisaties   Ministerie  van  Buitenlandse  Zaken   (Minister  van  Buitenlandse  Handel  en    Ontwikkelingssamenwerking,  Ploumen)     Nederlandse  van  Economische  Zaken   (Minister  Dijselbloem,  staatssecretaris  Dijksma  gaat  over  Landbouw)     Centrum  voor  Landbouw  en  Milieu     IOB  -­‐  Insectie  Ontwikkelingssamenwerking  en  Beleid     Knowledge  Platform  Business  &  Food  Security     Niet  Gouvermentele  Organisaties  (NGO's)     LTO  Nederland   Behartigt  de  belangen  van  de  Nederlandse  boeren  en  tuinders   Agriterra  is  een  onderdeel  van  LTO  Nederland.  Dit  programma  richt  zich  specifiek  op  het   samenbrengen  van  Nederlandse  boeren  en  boeren  in  ontwikkelingslanden.     Universiteit  van  Wageningen  (WUR)   -­‐  LEI:  Landbouw  Economisch  Instituut;  onderzoeksinstituut  van  de  WUR     -­‐  FOODSECURE:  programma  gericht  op  voedselzekerheid  van  het  LEI   (Het  LEI  is  in  principe  onafhankelijk,  maar  betaalt  zestig  procent  van  hun  activiteiten  met   overheidsgeld).     FMO   CBI     IDH  

  Slow  Food  Movement  Nederland   Youth  Food  Movement  Nederland   One  World  Food   Ecominds   Oxfam  Novib   Fairfood  International   Foodguerilla   European  Consumer  Organisation  (BEUC)   Alliance  for  a  Green  Revolution  for  Africa  (AGRA)   Consultative  Group  on  International  Agricultural  Research  (CGIAR)      

 

15  

Bedrijven   Vion,  grootste  vleesverwerkingsbedrijf  van  Nederland   Shell   Friesland  Campina   Unliver

 

16  

3c.  Is  er  consensus  over  de  beste  oplossingen  voor  om  de  problemen  rondom   voedselzekerheid  aan  te  pakken?     Mogen  landen  hun  eigen  voedselzekerheid  waarborgen  als  dat  ten  koste  gaat  van  de   voedselzekerheid  in  ontwikkelingslanden?  Veel  Westerse  én  opkomende  landen  verlenen  (financiële)   steun  aan  de  eigen  boeren  om  een  sterkere  positie  op  de  wereldmarkt  te  veroveren.  Maar  daarmee   worden  soms  producenten  uit  ontwikkelingslanden  benadeeld.  Ook  'landgrabbing'  vindt  in  sommige   gevallen  plaats  vanuit  het  oogpunt  van  voedselzekerheid;  landen  met  beperkt  landbouwareaal  of  een   21 droog  klimaat  kunnen  zo  bijdragen  aan  het  veilig  stellen  van  de  eigen  voedselvoorziening.     Nederland  draagt  deels  bij  aan  de  oplossingen,  maar  deels  ook  aan  de  problemen   De  EU  (en  ook  Nederland)  hebben  onder  andere  in  de  Verdragen  van  Maastricht  en  Lissabon   afgesproken  te  zorgen  voor  coherentie  tussen  het  beleid  rondom  ontwikkelingssamenwerking  en   andere  beleidsterreinen,  maar  dit  blijkt  makkelijker  gezegd  dan  gedaan.  Omdat  het  Nederlandse   ontwikkelingsbeleid  zo  sterk  is  verweven  met  het  Europese  beleid,  kan  deze  deelvraag  niet   beantwoord  vanuit  de  puur  door  Nederland  aangedragen  oplossingen.  Nederland  is  deel  van  de   internationale  voedselvoorziening,  maar  draagt  ook  bij  aan  de  problemen  hierbij.     Controverse  over  de  juiste  aanpak   De  landbouwpolitiek  van  Westerse  landen  en  opkomende  economieën  staan  soms  haaks  op  hun  inzet   voor  het  verbeteren  van  de  voedselzekerheid  in  ontwikkelingslanden  en  het  behalen  van  de   Millenniumdoelen.     Olivier  de  Schutter,  VN-­‐rapporteur  voor  het  recht  op  voedsel,  stelt  in  een  interview:  ‘Het   gemeenschappelijk  landbouwbeleid  is  een  contradictie  ter  grootte  van  50  miljoen  euro  met  de   Europese  verbintenis  om  landbouw  in  ontwikkelingslanden  vooruit  te  helpen.’  Dit  zei  hij  naar   aanleiding  van  het  Zimmer  Rapport,  een  nieuw  voorstel  voor  het  Europese  landbouwbeleid  dat  in   september  2011  door  de  Europese  Commissie  werd  aangenomen.       Paul  Hoebink,  hoogleraar  in  Nijmegen,  ziet  wel  een  positieve  ontwikkeling.  Hij  benadrukt  dat  de   exportsubsidies  binnen  het  Europese  landbouwbeleid  in  de  afgelopen  jaren  tot  een  minimum  gedaald   22 zijn  en  hun  verstorende  werking  op  de  wereldmarkt  daarmee  is  afgenomen  (Hoebink,  P.  2011).     Ook  Gerda  Verburg  benadruk  het  belang  van  een  gelijk  speelveld  in  Europa  en  in  de  rest  van  de   wereld.  "Hier  kan  Nederland  aan  bijdragen,  maar  dit  moet  vooral  op  Europees  niveau  geregeld   worden."     De  Slow  Food  Movement  (SFM)  is  een  maatschappelijke  organisatie  die  zich  inzet  voor  'lekker,  puur   en  eerlijk  eten'.  Het  is  een  internationale  organisatie,  maar  stuwt  vooral  op  lokale  initiatieven.  Marta   Messa  vertegenwoordigt  de  SFM  in  Brussel.  Zij  vertelt  hoe  lastig  het  is  om  dat  gelijke  speelveld  te   creëren.  De  SFM  heeft  een  relatief  klein  budget  en  kan  dus  maar  één  lobbyist  naar  Brussel  sturen.   Terwijl  ondernemingen  als  Shell  en  Unilever  honderden  lobbyisten  hebben.     "Ik  probeer  namens  de  SFM  op  te  komen  voor  kansloze  boeren  in  ontwikkelingslanden,  maar  dat  is   nog  heel  lastig  als  je  tegen  zulke  grote  jongens  moet  opboksen.  Die  grote  machtige  bedrijven  willen   helemaal  geen  gelijk  speelveld,  het  gaat  ze  veel  te  goed  af  zo.  Samen  met  andere  maatschappelijke   organisaties  proberen  we  wel  een  tegenblok  te  vormen  maar  dit  is  nog  niet  zo  simpel."     Vrijhandel  versus  maatschappelijke  belangen   De  Nederlandse  overheid  heeft  ervoor  gekozen  geen  extra  regels  op  het  gebied  van  ecologische   houdbaarheid  bovenop  de  Europese  regelgeving  te  zetten.  Vrijhandelsverdragen  bemoeilijken  het   stellen  van  eisen  aan  de  ecologische  houdbaarheid  van  ingevoerde  producten.  De  sector  heeft   economisch  baat  bij  de  Europese  interne  markt  en  de  internationale  vrijhandel,  maar  tegelijkertijd  

                                                                                                                21  NCDO:  Kennisdossier  Voedselzekerheid  Globaliseringsreeks  2(2012),  pagina  24   22

 NCDO:  Kennisdossier  Voedselzekerheid  Globaliseringsreeks  2  (2012),  pagina  21  

 

17  

maakt  hetzelfde  handelsbeleid  het  lastig  om  tot  de  gewenste  en  maatschappelijk  gevraagde   23 verduurzaming  van  de  productie  te  komen.  Ook  de  Nederlandse  landbouw  komt  zo  klem  te  staan   tussen  de  duurzaamheidseisen  enerzijds  en  het  internationale  speelveld  anderzijds  (pbl  2012a;   Commissie  Wijffels  2001).       De  overheid  loopt  dus  niet  voorop  met  eisen  op  het  gebied  van  de  ecologische  houdbaarheid.  Het   initiatief  voor  vergroening  wordt  nadrukkelijk  bij  het  bedrijfsleven  gelegd  (tk  31  532,  nr.  118).  De   initiatieven  vanuit  het  bedrijfsleven  op  dit  gebied  worden  door  de  overheid  wel  gestimuleerd  en   gefaciliteerd.     Welbegrepen  eigenbelang   Volgens  het  WRR-­‐rapport  zet  een  aantal  bedrijven  in  de  agri-­‐foodsector  'uitdrukkelijk  stappen'  die   ertoe  bijdragen  dat  maatschappelijke  belangen  worden  behartigd.  "Zij  gaan  duurzamer  werken  (of   nemen  zich  dat  voor)  en  gaan  samenwerking  aan  met  andere  bedrijven  die  maatschappelijke   belangen  (bijvoorbeeld  voedselveiligheid)  dienen.  Zij  doen  dat  deels  vanuit  maatschappelijk   24 verantwoordelijkheidsbesef,  maar  ook  vanuit  welbegrepen  eigenbelang."     Rabbinge  vindt  dat  daar  niet  per  se  iets  mis  mee.  "  Als  je  ontwikkelingssamenwerking  goed  tot  zijn   recht  wil  laten  komen,  hebben  beide  partijen  profijt  van  hun  inspanningen  en  opofferingen.  Anders   lost  het  niets  op."     Soms  vallen  het  bedrijfsbelang  en  het  maatschappelijk  belang  samen.  Als  een  bedrijf  de  verspilling  in   de  eigen  bedrijfsvoering  wil  tegengaan  en  tegelijk  de  efficiëntie  wil  verhogen,  is  dat  zowel  goed  voor   het  milieu  als  voor  het  bedrijf.  Dat  geldt  ook  voor  maatregelen  die  de  voedselveiligheid   verhogen.     Bij  andere  onderwerpen  is  het  samenvallen  van  de  bedrijfsbelangen  met  maatschappelijke  belangen   minder  vanzelfsprekend.  Waar  verspilling  in  het  eigen  bedrijf  een  kostenpost  inhoudt,  betekent   verspilling  bij  afnemers  (consumenten  bijvoorbeeld)  juist  een  verhoging  van  de  eigen  omzet.  "Of   maatschappelijke  belangen  als  ecologische  houdbaarheid  en  volksgezondheid  adequaat  worden   gediend  door  het  bedrijfsleven,  is  dus  niet  in  zijn  algemeenheid  met  ja  of  nee  te  beantwoorden.  Het   25 moet  per  geval  worden  bezien." Nederlands  trots:  Climate  Smart  Agriculture   Op  23  september  2014  presenteerden  staatssecretaris  Dijksma  en  president  Rutte  op  de  klimaattop   in  New  York  een  wereldwijde  alliantie  voor  meer  voedselzekerheid  door  het  gebruik  van   klimaatslimme  landbouw.  Inmiddels  hebben  75  landen  en  organisaties  zich  achter  deze  alliantie   geschaard.  De  alliantie  zal  werken  volgens  een  aanpak  die  in  Nederland  is  ontstaan:  'Climate  Smart   Agriculture'  (klimaatslimme  landbouw).  "Landbouw  als  sleutel  om  voedselzekerheid  te  blijven   garanderen  door  met  de  kennis  en  ervaring  van  bedrijven,  wetenschap  en  overheid  samen  met  lokale   boeren  innovatieve  en  duurzame  productiemethoden  te  ontwikkelen  die  tegelijk  klimaatbestendiger   zijn.  De  alliantie  wil  de  projecten  van  kleine  boeren,  tuinders  en  vissers  uitbreiden  en  intensiveren.  En   met  gerichte  publiek-­‐private  samenwerkingsverbanden  voedselzekerheid  blijven  garanderen.",  aldus   26 Rijksoverheid.     Maar  er  kwam  ook  kritiek  op  de  plannen,  onder  andere  van  Sabina  Voogd  van  Oxfam  Novib.  Zij   noemde  het  een  strik  om  ouderwetse  Groene  Revolutie  plannen.  Die  zouden  bovendien  niet  eens   27 verder  zijn  uitgewerkt.  Ze  omschrijft  dit  als  volgt:  

                                                                                                               

 WRR,  Naar  een  voedselbeleid  (2014),  pagina  100  

23

24  WRR,  Naar  een  voedselbeleid  (2014),  pagina  100   25  WRR,  Naar  een  voedselbeleid  (2014),  pagina  100   26

 Rijksoverheid,  (23  september  2014)    Foodlog  (24  september  2014)  

27

 

18  

  "Criteria  om  de  effecten  van  die  aanpak  te  meten,  ontbreken.  Daar  komt  bij  dat  iedereen  mee  kan   doen.  Daardoor  dreigt  het  risico  dat  deelnemers  de  alliantie  misbruiken  om  dubieuze   landbouwmethodes  te  greenwashen  (groener  te  laten  zijn  dan  ze  in  werkelijkheid  zijn,  red).  Vooral   kleine  boeren  in  ontwikkelingslanden  zijn  kwetsbaar  voor  klimaatverandering.  Die  boeren  zijn  niet   structureel  in  de  alliantie  vertegenwoordigd.  In  feite  is  Nederland  met  lege  handen  naar  New  York   gekomen,  net  als  andere  wereldleiders.  Dat  is  triest."     Klaas  Johan  Osinga  van  LTO  Nederland  is  iets  milder  dan  Sabina  Voogd,  maar  ook  hij  is  kritisch  naar  op   de  Climate  Smart  Agriculture  plannen  van  de  Nederlandse  overheid.  "Als  het  gaat  over   voedselzekerheid  worden  twee  scholen  worden  vaak  ten  onrechte  tegenover  elkaar  gezet.  Aan  de   ene  kant  heb  je  de  'technische'  school:  mensen  die  denken  dat  hoge  productie  en  intensieve   landbouw  de  oplossing  is.  Aan  de  andere  kant  heb  je  de  'cultuur'  school:  mensen  die  pleiten  voor   meer  biologische  landbouw,  die  voedsel  zien  als  cultuur.  Deze  alliantie  richt  zich  vooral  op  de   'technische'  school."  Osinga  merkt  dat  deze  twee  scholen  bijna  vijandig  tegenover  elkaar  staan  in  de   discussie  over  ontwikkelingssamenwerking  bijna  vijandig  staan.  "Biologische  landbouw  wordt  in  deze   plannen  totaal  niet  genoemd  en  eerder  is  als  struikelbok  gezien  dan  als  oplossing.  Ook  het  sluiten  van   kringlopen  in  de  voedselwereld  is  belangrijk,  maar  hier  is  nog  totaal  geen  oog  voor.  Dit  zie  je  ook   terug  in  de  discussies  van  Nederlandse  regering.  Het  CDA  en  de  PvdA  staan  hierin  lijnrecht  tegenover   elkaar."       Rudy  Rabbinge  is  agronoom,  oud-­‐professor  op  de  Universiteit  van  Wageningen  en  voorzitter  van  de   Groene  Revolutie  voor  Afrika  (AGRA).  Hij  is  juist  erg  voor  het  verhogen  van  de  productie  per  hectare   en  heeft  niets  met  biologische  landbouw.     "Ecologische  geletterdheid  is  de  sleutel  tot  succes.  Als  we  het  voor  elkaar  krijgen  om  de  boeren  goed   op  te  leiden,  zodat  ze  op  de  goede  gronden  duurzame  landbouw  bedrijven,  moet  het  lukken  om  de   productie  daar  op  te  krikken."  Volgens  de  oud-­‐politicus  moet  met  lokale  en  regionale  systemen  de   productie  per  hectare  worden  verhoogd.  "Structurele  tekorten  zijn  niet  op  lossen  via  de  wereldmarkt.   Anders  was  dat  al  lang  gebeurd  omdat  daar  veel  winst  mee  valt  te  behalen."     In  de  Westerse  wereld  is  biologisch  voedsel  een  populaire  term,  maar  deze  professor  is  geen  fan.   Terwijl  Rabbinge  bezig  is  met  het  verhogen  van  de  voedselproductie  per  hectare,  proberen   initiatieven  als  de  Slow  Food  Movement  terug  te  gaan  naar  kleinere  initiatieven  waar  biologische,   langzame  productie  centraal  staat.       "Tja...",  verzucht  hij.  "Met  biologisch  voedsel  gaan  we  de  wereld  niet  winnen.  Daar  kan  ik  geen  840   miljoen  mensen  mee  voeden.  Die  trage  manier  van  landbouw  bedrijven  klinkt  leuk  en  idealistisch,   maar  de  economie  werkt  nu  eenmaal  niet  zo.  Men  wil  altijd  zo  snel  mogelijk  zo  veel  mogelijk  winst   behalen.  Dat  kan  wel  op  een  duurzame  manier,  maar  niet  per  se  biologisch.  Rabbinge  ziet  biologisch   voedsel  als  een  luxeproduct.  "En  daar  hebben  de  boeren  in  Afrika  echt  geen  boodschap  aan."

 

19  

 4.  Het  huidige  Nederlandse  overheidsbeleid   rondom  voedselzekerheid  

  4.  Hoe  ziet  het  huidige  Nederlandse  beleid  rondom  voedselzekerheid  eruit?   4b.  Wat  zijn  de  concrete  doelen?   4c.  Hoe  groot  is  het  budget  om  deze  doelen  te  bereiken?       In  oktober  2011  presenteerde  de  staatssecretaris  Knapen  van  Buitenlandse  Zaken  en  staatssecretaris   Bleker  van  Economische  Zaken,  Landbouw  en  Innovatie  het  nieuwe  beleidsplan  rondom   28 voedselzekerheid .  Voedselzekerheid  is  één  van  de  vier  speerpunten  van   ontwikkelingssamenwerking.  Het  beleid  richt  zich  op  de  jaren  2012-­‐2015.       "De  nadruk  ligt  op  het  bereiken  van  concrete  resultaten  in  de  partnerlanden  op  het  gebied  van     1)  de  toename  van  duurzame  productie     2)  toegang  tot  betere  voeding     3)  efficiëntere  markten  en     4)  een  beter  ondernemingsklimaat;  dit  zoveel  mogelijk  onder  regie  van  de  ambassades.     Voor  iedere  pijler  van  het  nieuwe  beleid  zijn  resultaatsindicatoren  vastgelegd.  Er  wordt  intensief   samengewerkt  met  publieke  en  private  actoren  en  er  wordt  gebruik  gemaakt  van  Nederlandse  kennis   en  kunde,  met  name  in  de  relevante  topsectoren  waar  dat  een  toegevoegde  waarde  heeft.  De  totale   directe  uitgaven  voor  voedselzekerheid  zullen  stijgen  van  160  miljoen  euro  in  2011  tot  435  miljoen   euro  in  2015."     29 Op  18  november  2014  is  de  nieuwe  beleidsvisie  op  voedselzekerheid  gepresenteerd.  Sinds  de   beleidsbrief  van  staatssecretaris  Knapen  is  er  heel  wat  veranderd  bij  de  Nederlandse  overheid.   Bepaalde  ministeries  zijn  vervallen  en/of  samengevoegd  met  anderen.  Inmiddels  werken  de   ministeries  van  Economische  Zaken  en  Buitenlandse  Handel  (Dijksma)  en  Ontwikkelingssamenwerking   (Ploumen)  samen  aan  het  voedselzekerheidsbeleid.  Daarom  werd  de  nieuwste  kamerbrief  omtrent   dit  onderwerp  ook  opgesteld  door  twee  bewindspersonen:  staatssecretaris  Dijksma  en  minister   Ploumen.  Deze  brief  moet  in  grote  lijnen  aangeven  welke  richtingen  het  kabinet  uit  wilt  en  wat  voor   initiatieven  zij  ondersteund.     Hieronder  staan  de  concrete  doelen  kort  genoemd.  Deze  zijn  letterlijk  overgenomen  uit  de   kamerbrief.     1.  Uitbannen  van  de  huidige  honger  en  ondervoeding   Centraal  staan  kwetsbare  mensen  die  door  armoede,  natuurrampen,  conflicten   en  andere  crises  honger  aan  den  lijve  ondervinden.  Naast  voedselhulp  waar   nodig,  dient  structureel  toegang  tot  voldoende  en  goede  voeding  te  worden   geboden.     2.  Bevorderen  van  inclusieve  en  duurzame  groei  in  de  agrarische  sector   Centraal  staan  kleine  en  middelgrote  boer(inn)en  en  andere  agrarische   ondernemers  die  potentieel  een  marktvraag  kunnen  bedienen.  Vergroting  van   hun  verdienvermogen  is  een  krachtig  middel  om  honger  en  armoede  te   bestrijden  en  economische  groei  te  bevorderen.     3.  Realiseren  van  ecologisch  houdbare  voedselsystemen  

                                                                                                                28

 Beleid  ten  aanzien  van  ontwikkelingssamenwerking,  kamerbrief  32605  

29  Ploumen  en  Dijksma  (18  november  2014).  Kamerbrief  'Nederlandse  inzet  voor  wereldwijde  

voedselzekerheid'.  DME-­‐2014.601068  

 

20  

Centraal  staat  het  duurzaam  beheer  van  internationale  publieke   (milieu)goederen,  zoals  water,  bodem,  energie  en  biodiversiteit.  De  effecten   van  klimaatverandering  op  voedselsystemen  en  vice  versa  zullen  in  alle   activiteiten  worden  meegewogen.     "In  de  kern  gaat  het  om  het  verbinden  van  groei,  verdeling  en  duurzaamheid."  De  combinatie  van   hulp  en  handel  staan  bij  al  deze  doelen  centraal.    

 

21  

5.  Resultaten  van  het  Nederlandse   overheidsbeleid  

  5.  Wat  heeft  de  hulp  van  de  Nederlandse  overheid  tot  nu  toe  opgeleverd?  (Dingen  die   goed  gaan  versus  dingen  die  fout  gaan).   5a.  Welke  conclusies  kunnen  we  trekken  uit  het  nieuwste  rapport  van  de   Wetenschappelijke  Raad  voor  het  Regeringsbeleid  (WRR),  genaamd  'Naar  een   voedselbeleid'?   5b.  Wat  zeggen  verschillende  experts?      

5a.  Naar  een  voedselbeleid   Volgens  het  rapport  'Naar  een  voedselbeleid'  van  de  Wetenschappelijke  Raad  voor  het   Regeringsbeleid  (WRR)  heeft  de  Nederlandse  overheid  zich  te  lang  primair  gericht  op  de  landbouw  en   is  er  te  weinig  aandacht  voor  de  andere  velden  die  een  steeds  grote  rol  spelen  als  het  gaat  om   voedselzekerheid.       "De  opgaven  waar  de  voedselvoorziening  voor  komt  te  staan  en  de  veranderingen   die  zich  de  afgelopen  decennia  hebben  voorgedaan,  vergen  een  heroriëntatie  van   beleid.  Het  is  tijd  voor  een  expliciet  voedselbeleid.  Dat  wil  zeggen  een  beleid  dat   rekening  houdt  met:   –  Uiteenlopende  waarden;   –  De  samenhang  tussen  productie,  verwerking,  distributie  en  consumptie;   –  Veranderde  machtsverhoudingen."     Volgens  de  WRR  moet  de  Nederlandse  overheid  haar  eigen  beleid  en  positie  opnieuw  bekijken;  zowel   op  landelijk  niveau  als  op  regionaal  en  lokaal  niveau.  Maar  voedselzekerheid  is  een  internationaal   probleem  en  het  Nederlandse  beleid  is  voor  een  groot  deel  gericht  op  het  Europese  beleid.  Daarom   30 zal  voor  veel  vraagstukken  internationale  overeenstemming  moeten  worden  gezocht.    

5b.  Wat  zeggen  de  experts?     De  meeste  bronnen  die  ik  heb  gesproken  zijn  over  het  algemeen  positief  gestemd  over  de  resultaten   van  het  Nederlandse  overheidsbeleid  rondom  voedselzekerheid.  Nederland  wordt  vaak  als  koploper   genoemd  op  het  gebied  van  innovatie-­‐  en  ontwikkeling,  als  belangrijke  donor  voor  de  EU-­‐begroting   op  voedselzekerheid,  als  belangrijke  handelspartner  en  als  belangrijke  samenwerkingspartner.  Dit  is   zowel  te  danken  aan  het  overheidsbeleid  als  de  handelsgeest  van  de  Nederlandse  bedrijven.  Ook  bij   het  bedrijfsleven  speelt  de  overheid  vaak  een  faciliterende  rol  en  die  mag  niet  worden  onderschat.     Ik  heb  tot  nu  toe  negen  mensen  gesproken  over  voedselzekerheid.  Achteraf  gezien  ging  dit  vaak  meer   over  de  algemene  problemen  rondom  voedselzekerheid  en  om  de  mogelijkheden    om  deze   problemen  op  te  lossen.  Bijna  iedereen  vond  het  lastig  om  met  concrete  resultaten  van  het   Nederlandse  beleid  te  komen.  Dit  omdat  voedselzekerheid  een  breed  begrip  is,  omdat  hier   ontzettend  veel  verschillende  programma's  voor  zijn  opgezet  en  omdat  het  soms  onduidelijk  is  welk   aandeel  hierbij  precies  van  de  Nederlandse  overheid  is.  Zoals  hierboven  beschreven  beslaat   voedselzekerheid  meerdere  (beleids)terreinen  wat  het  meten  van  concrete  resultaten  lastig  maakt.   Maar  bijna  iedere  interviewkandidaat  kon  zowel  positieve  punten  van  de  afgelopen  beleidsjaren   noemen  als  verbeterpunten.  Natuurlijk  is  dit  geen  'hard'  bewijs,  het  is  geen  wetenschappelijk   onderzoek.  Maar  als  meerdere  bronnen  met  dezelfde  antwoorden  komen,  denk  ik  dat  de  zaken  die  zij   aankaarten  serieus  genomen  mogen  worden.    

                                                                                                                30

 WRR,  Naar  een  voedselbeleid  (2014),  pagina  138  

 

22  

Opvallend  vond  ik  dat  iedere  interviewkandidaat  zegt  dat  er  meer  aandacht  moet  komen  voor   aspecten  buiten  de  landbouw  en  de  productieketen.  Maar  als  we  kijken  naar  de  Climate  Smart   Agriculture  Alliantie  -­‐  een  idee  van  de  Nederlandse  overheid  -­‐  wordt  hier  nog  vrij  weinig  aan  gedaan.   (Zie  deelvraag  3c  voor  de  toelichting  van  Klaas  Johan  Osinga).     Ook  moet  er  meer  aan  kennisoverdracht  worden  gedaan.  Klaas  Johan  Osinga  van  LTO  Nederland   maakt  zich  zorgen  over  het  kennisniveau  van  de  Nederlandse  overheid  zelf.     "Bij  voedselzekerheid  is  het  van  belang  dat  je  zowel  de  problemen  als  de  oplossingen  breed  ziet.  Dat   gebeurt  nu  te  weinig  bij  de  overheid;  er  wordt  nog  te  veel  in  hokjes  gedacht  en  vaak  alleen  naar  de   problemen  op  het  eigen  beleidsterrein  gekeken.  Daarnaast  werken  er  te  veel  mensen  bij  de  overheid.   Dit  zorgt  voor  een  trage  beleidsuitvoering."     "Er  moet  meer  samenhang  in  het  Nederlandse  beleid  rondom  voedselzekerheid  komen.  Nu  is  het  nog   verdeeld  over  verschillende  ministeries.  Aan  de  ene  kant  is  dit  logisch  want  voedselzekerheid  beslaat   meerdere  beleidsgebieden.  Maar  het  is  niet  de  bedoeling  dat  de  verschillende  beleidsvoeringen   elkaar  tegenwerken,  zoals  nu  soms  het  geval  is  als  het  gaat  om  handelsbelangen  versus  de   millenniumdoelen  en  gezondheidsbelangen.     De  Nederlandse  politiek  moet  kiezen  welke  beleidskant  hij  op  wil.    Ik  denk  dat  Nederland  nog  meer   concrete  steun  kan  bieden  aan  de  wereldwijde  voedselzekerheid  als  er  meer  gezamenlijke  doelen   worden  gesteld."     Gerda  Verburg  zegt  hier  het  volgende  over:   "De  overheid  zit  in  de  knijperd.  Er  is  steeds  minder  geld  voor  ontwikkelingssamenwerking  en   voedselzekerheid.  Dit  komt  onder  andere  omdat  resultaten  lastig  te  meten  zijn.  Hier  moet  meer   aandacht  voor  komen.  Beleid  controleren  kost  geld,  maar  creëert  ook  draagvlak.  Daarnaast  moeten   we  investeren  in  kennisoverdracht.  Ook  hierbij  zie  je  minder  directe  en  minder  snelle  resultaten  dan   bij  bijvoorbeeld  productieverhoging,  waardoor  controle  vaak  uitblijft.  Maar  op  de  lange  termijn  krijg   je  hier  meer  voor  terug.  Pas  dan  kan  beleid  ook  verbeterd  worden!  Juist  Nederland  loopt  voorop  op   het  gebied  van  kennis  en  innovatie.  Daar  moeten  we  gebruik  van  maken."       Eric  Pelleboer  en  Gerda  Verburg  vragen  daarnaast  aandacht  komen  voor  jonge  boeren.  Eric  Pelleboer   is  voorzitter  van  het  Nederlands  Agrarisch  Jongeren  Kontact  (NAJK).  Hij  behartigt  de  belangen  van   jonge  boeren.     "  Slechts  vier  procent  van  de  Nederlandse  boeren  is  onder  de  35  jaar.  Er  is  dus  een  sterke  mate  van   vergrijzing.  Dit  is  overal  in  Europa  een  probleem,  maar  in  Nederland  is  het  wel  erg  extreem.  De     Nederlandse  boeren  zijn  een  beetje  in  zichzelf  gekeerd,  maar  we  mogen  wat  meer  trots  uitstralen.   Onze  landbouwsector  doet  het  eigenlijk  hartstikke  goed.  De  landbouw  heeft  een  imagoprobleem  en   daar  moeten  we  van  af."     Pelleboer  vindt  dat  de  overheid  bijvoorbeeld  via  publiekscampagnes  meer  aandacht  mag  vragen  voor   de  boeren.  Daarnaast  kunnen  zij  faciliteren  bij  bedrijfsovernames  en  innovatieprogramma's.  Niet   alleen  boeren  in  ontwikkelingslanden  hebben  een  (financieel)  steuntje  in  de  rug  nodig,  ook  de  jonge   Nederlandse  boeren  kunnen  wel  wat  hulp  gebruiken.  Bijvoorbeeld  door  het  lenen  van  geld  voor  een   bedrijfsovername  makkelijker  te  maken."     Maar  volgens  akkerbouwer  Hennie  Roelofsen  regelt  de  Nederlandse  markt  zichzelf  wel.  "De   Nederlandse  en  Europese  boeren  zijn  lang  genoeg  ondersteund  met  allerlei  (financiele)  programma's.   Onze  boeren  zijn  hoog  opgeleid  en  moeten  het  nu  zelf  doen.  Op  die  manier  worden  boeren  ook   gedwongen  om  te  innoveren."  Hij  maakt  zich  wel  zorgen  over  de  algemene  daling  van  jonge  boeren  in   Europa.  "Ik  denk  dat  Nederland  zich  nog  wel  redt,  maar  in  andere  landen  zijn  er  minder  goede   regelingen.  Straks  zijn  er  geen  boeren  meer  over!  Dan  heeft  Europa  wel  een  probleem  en  is  de   vanzelfsprekendheid  van  voedsel  in  bijvoorbeeld  de  supermarkten,  ook  in  Nederland,  niet  meer  zo   zeker."      

 

23  

  Roelofsen  heeft  ook  in  de  adviesraad  van  de  ontwikkelingsorganisatie  Agriterra  gezeten.  Hij  denkt  dat   de  Afrikaanse  markten  beschermd  zouden  moeten  worden  tegen  de  harde  prijsvechters  op  de   wereldmarkt.  "In  bepaalde  situaties  goed  als  'eerlijkere  prijzen'  gefaciliteerd  zouden  worden,  zoals  in   bepaalde  Afrikaanse  landen.  Dit  is  in  feite  ook  gebeurt  in  Europa  met  het  Europese   Gemeenschappelijk  Landbouwbeleid."  Hij  wijst  erop  dat  dit  wel  een  tijdelijke  oplossing  is.  "Vanaf  en   bepaald  moment  moeten  landen  het  weer  zelf  doen,  en  is  het  juist  goed  als  ze  proberen  op  te  boksen   tegen  de  wereldmarkt.  Maar  dat  eerste  duwtje  in  de  rug  kan  ze  wel  omhoog  helpen.  Ook  de   Nederlandse  overheid  kan  hier  -­‐samen  met  Europa-­‐  wel  in  sturen."  

       

 

 

24  

Literatuurlijst   Achterbosch,  T.J.;  Dorp,  M.  van;  Driel,  W.F.  van;  Groot,  J.J.;  Lee,  J.  van  der;  Verhagen,  A.;  Bezlepkina,  I.   (2014).  The  food  puzzle  :  pathways  to  securing  food  for  all.  Wageningen:  Wageningen  UR.  Gevonden   op  http://www.wageningenur.nl/nl/Publicatie-­‐details.htm?publicationId=publication-­‐way-­‐ 343534323430.  ISBN  9789462571921     Dijksma,  S.M.A.  (24  maart  2014).  Kamerbrief  Internationaal  Landbouwbeleid.   Overheidsidentificatienr.  00000001003214369000     Dutch  Ministry  of  Foreign  Affairs,  Policy  and  operations  evaluation  department.  (2013).  Terms  of   Reference  for  the  Policy  Evaluation:  The  Dutch  Food  Security  Policy  2012-­‐2015.  Gevonden  op   http://www.iob-­‐evaluatie.nl/sites/iob-­‐evaluatie.nl/files/terms-­‐of-­‐reference-­‐the-­‐dutch-­‐food-­‐security-­‐ policy-­‐2012-­‐2015.pdf     Food  and  Agricultural  Organization  of  the  United  Nations.  (2014).  State  of  Food  Insucerity  in  the   World  2014  In  Brief.  Rome.  Gevonden  op:  http://www.fao.org/3/a-­‐i4037e.pdf     Food  and  Agricultural  Organization  of  the  United  Nations.  (2013).  Food  wastage  foofdprint.  Impacts   on  natural  resources.  Summery  Report.  Gevonden  op   http://www.fao.org/docrep/018/i3347e/i3347e.pdf.  ISBN  978-­‐92-­‐5-­‐107752-­‐8     Food  and  Agricultural  Organization  of  the  United  Nations,  International  Fund  for  Argricultural   Development,  Word  Food  Programme.  (2014).  State  of  Food  Insucerity  in  the  World  2014.   Strengthening  the  enabling  environment  for  food  security  and  nutrition.  Rome.  Gevonden  op:   http://www.fao.org/3/a-­‐i4030e.pdf.  E-­‐ISBN  978-­‐92-­‐5-­‐108543-­‐1  (PDF)     Knapen,  H.P.M.,  Bleker,  H.  (24  oktober  2011).  Beleid  ten  aanzien  van  ontwikkelingssamenwerking;   BRIEF  VAN  DE  STAATSSECRETARISSEN  VAN  BUITENLANDSE  ZAKEN  EN  ECONOMISCHE  ZAKEN,   LANDBOUW  EN  INNOVATIE.  Gevonden  op  https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-­‐32605-­‐ 54.html     LTO-­‐Nederland.  (19  september  2012).  Voedselzekerheid.  Gevonden  op  http://www.lto.nl/dossiers     Ministry  of  Foreign  Affairs  of  the  Netherlands.  (september  2013).  Zero  Hunger,  Zero  Malnutrition.   Gevonden  op  http://www.rijksoverheid.nl/documenten-­‐en-­‐publicaties/brochures/2013/10/09/zero-­‐ hunger-­‐zero-­‐malnutrition.html     MVO  Termen.  (2  april  2012).  Groene  revolutie.  Gevonden  op:   http://mvotermen.wordpress.com/2012/04/02/groene-­‐revolutie/     Rijksoverheid.  (23  september  2014).  Klimaattop:  Nederland  lanceert  wereldwijde  alliantie  voor  meer   voedselzekerheid.  Gevonden  op:  http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/09/23/klimaattop-­‐ nederland-­‐lanceert-­‐wereldwijde-­‐alliantie-­‐voor-­‐meer-­‐voedselzekerheid.html     Spitz,  G.  (december  2012).  Voedselzekerheid  Globaliseringsreeks  2.  NCDO:  Amsterdam.  Gevonden  op:   http://www.ncdo.nl/sites/default/files/Kennisdossier%20Voedselzekerheid%20tweede%20druk.pdf   ISBN:  978-­‐90-­‐74612-­‐28-­‐9     Veerman,  D.  (24  september  2014).  'Nederlandse  regering  ging  met  triest  plan  naar  New  York'.   Gevonden  op:  http://www.foodlog.nl/artikel/nederlandse-­‐regering-­‐ging-­‐met-­‐triest-­‐plan-­‐naar-­‐new-­‐ york/     Verkerk,  K.,  Groot,  L.,  Luiten,  J.,  Quaedflieg,  S.  (2014).  Feiten  &  Cijfers    van  de  Nederlandse  Land-­‐  en   Tuinbouw.  Gevonden  op  http://www.lto.nl/actueel/nieuws/10840510/  

 

25  

Gesproken  bronnen  

Geordend  op  alfabetische  voorletters 31  

  Gerda  Verburg     Hoofd  van  the  Comittee  on  World  Food  Security,    sinds  1  juli  2011  permanent  vertegenwoordiger  van   Nederland  bij  de  wereldvoedselorganisatie  (FAO)   Gesproken  via  Skype  op  15  september  2014     Hennie  Roelfsen   Akkerbouwer   Gesproken  op  23  oktober  2014,  te  Arnhem     Eric  Pelleboer   Voorzitter  Nederlands  Agrarisch  Jongeren  Kontact  (NAJK)   Gesproken  op  21  oktober  2014,  te  Utrecht     Klaas  Johan  Osinga   LTO  Nederland   Gesproken  op  1  oktober  2014,  te  Arnhem     Martha  Messa   Vertegenwoordigt  the  Slow  Food  Movement  in  Brussel   Gesproken  op  9  september  2014  via  Skype  op       Thom  Achterbosch   Ontwikkelingseconoom  bij  het  LEI   Gesproken  op  9  oktober  2014,  in  Den  Haag     Rudy  Rabbinge   Agronoom,  oud-­‐professor  op  de  Universiteit  van  Wageningen,  zat  in  High  Level  Panel  of  Experts  of  the   Committee  on  World  Food  Security,  voorzitter  van  de  Groene  Revolutie  voor  Afrika  (AGRA).   Gesproken  op  18  augustus  2014,  te  Wageningen     Jack  Stroeken   Voorzitter  van  Slow  Food  Nederland   Gesproken  op  18  augustus  2014,  te  Amsterdam     Joris  Lohman   Toen  nog  directeur  van  Youth  Food  Movement  Nederland,  nu  bestuurslid  van  Youth  Food  Movement   International   Gesproken  op  27  augustus  2014  te  Amsterdam  

   

                                                                                                                31  Ik  heb  er  bewust  voor  gekozen  om  de  gesproken  bronnen  niet  te  ordenen  via  de  APA-­‐richtlijnen   omdat  ik  denk  dat  dit  voor  beide  partijen  overzichtelijker  is.    

26