VAREN LANGS HET WESTFRONT

WESTFRONT NIEUWPOORT

EDUCATIEF PAKKET

“VAREN LANGS HET WESTFRONT” NIEUWPOORT

1914

1

2

3

4

5

1 = strand 2 = natuurreservaat de IJzermonding 3 = Kattesas 4 = Kaai 5 = Redan 6 = Koning Albert I-monument & Bezoekerscentrum Westfront Nieuwpoort

6

Beste leerkracht,

2014

Welkom in Nieuwpoort. Welkom bij “Varen langs het Westfront”.

Centraal staat de boottocht. Centraal staat het varen. Centraal staat de IJzer die tijdens WOI vier jaar lang de frontlinie vormde die van hier in Nieuwpoort tot in Gallipolli in Turkije liep. Hou tijdens de boottrip dit boekje bij de hand. Via zes herkenningspunten (Strand – Natuurreservaat – Kattesas – Kaai – Redan en Koning Albert I-monument/bezoekerscentrum Westfront Nieuwpoort) die op de foto hiervoor zijn aangeduid, komt u meer te weten over wat er op die plaatsen voor, in en na 1914 plaats vond. Deze info vindt u telkens op de linker pagina. Rechts vindt u dan informatie over de toestand anno 2014. Aan de hand van info en beeldmateriaal worden er vragen gesteld waarop u meteen de antwoorden krijgt, aangevuld met wat extra documentatie voor wie meer wil weten. Met een smartphone kan u bijkomend beeld- en filmmateriaal terugvinden via de QR-code. Verder vindt u in dit boekje ideeën en tips om de nieuws- en weetgierigheid van uw leerlingen te prikkelen, aan te wakkeren of om eventueel meteen mee aan de slag te gaan eens u weer op school bent. We wensen u alvast een aangename en boeiende vaartocht met deze vooral historische terugblik. Hartelijke groet, Philip Hoogewys / leerkracht

Patrick Vanleene / coördinator

Start de motor…. Meer info over de boottocht vindt u bij www.seastar.be - T 058 23 24 25.

1. Strand/Nieuwpoort-Bad

1914

Waarom stond het strand van Nieuwpoort in 1914 vol met staken? Om een Duitse landing vanuit zee te bemoeilijken, werden houten en ijzeren staken in het zand geheid. Vòòr 1914 is Nieuwpoort-Bad een zeer mondaine badstad in handen van de Doornikse familie Crombez. Benjamin Crombez zorgt vanaf 1864 voor een trein- en tramspoor. Hij laat een gebedshuis, een school en een theater bouwen. Hij organiseert de verkavelingen en beslist welke bouwstijl de villa’s moeten krijgen. In 1902 erft zijn neef Henri Crombez alles. Zijn zoon Henri Benjamin behaalt op zeventienjarige leeftijd zijn vliegbrevet. Hij koopt zijn eigen Deperdussin eendekker aan. Het grote, lange strand is ideaal als opstijg- en landingsbaan. In de oorlog wordt hij zelfs de persoonlijke piloot van Koning Albert I. In 1910 zijn er zeven hotels, zeven winkels, 83 villa’s en een casino. In het casino treden in de zomer de beste acteurs en muzikanten uit binnen- en buitenland op. Onder andere de danseressen van de Folies Bergère en zelfs Sarah Bernhardt zijn er te gast. Voor de rijken en beroemdheden laat Crombez op de rechter oever (nu het natuurreservaat) een golfterrein aanleggen. Zonnebaden op het strand wordt gedaan met alle kleren aan. Baden in zee kan mits er betaald wordt. Een cabine op wielen, waarin men zich kan omkleden, wordt door een paard tot in het water getrokken. De baders worden in het oog gehouden door redders. Tussen 13 en 15 oktober 1914 verblijven koning Albert I en koningin Elisabeth, voor ze zich in De Panne vestigen, in de villa van Crombez. Deze villa bevatte onder andere een prachtige serre vol exotische planten. Vanop de zeedijk kon je de palmbomen erin bewonderen. Na vier jaar oorlog in de frontlinie is alles vernield in Nieuwpoort-Stad en Nieuwpoort-Bad. Alle gebouwen zijn volledig verwoest. Het resultaat van dag en nacht artilleriebeschietingen. Uiteindelijk zal geen enkele steen nog op een andere staan. De verwoestingen zijn immens, een hoge tol die er wel voor zorgde dat Nieuwpoort-Stad en Nieuwpoort-Bad nooit in Duitse handen zijn gevallen!

TIP 1: In “Ten Oorlog” trekken tv-makers Arnout Hauben, Jonas Van Thielen en Mikhael Cops in negen afleveringen langs de Europese frontlijn van WOI. Ze vertrekken als echte avonturiers te voet aan het strand van Nieuwpoort en volgen de frontlijn om uiteindelijk aan de beruchte slagvelden van Gallipoli in Turkije aan te komen. Via http://lab.ingebeeld.be kan u gratis kijken, mits u zich registreert, naar aflevering 1 van Ten Oorlog/Nieuwpoort tot aan de Franse grens. Net als in de uitzending kan u dezelfde wandeling, vertrekkend vanop het strand richting havengeul maken (langs het Kattesas, het sluizencomplex ‘de Ganzepoot’ en het wandelpad ‘de oude spoorweg’). Als u met de fiets gaat, kan u gemakkelijk in één dag tot in Diksmuide en terug fietsen. De tv-makers trokken langs de Europese frontlijn van de Eerste Wereldoorlog. Onderweg praat Arnout met wie hij tegenkomt en registreert hij hun meest verrassende, ontroerende en beklijvende verhalen. Van de televisieserie is een boek uitgegeven.

1.Strand/Nieuwpoort-Bad

2014

Tijdens WOI is het strand net als de rest van Nieuwpoort-Bad en Nieuwpoort-Stad verboden gebied voor de burgers. Zij vluchten daarom naar Groot-Brittanië en Nederland maar de meeste Nieuwpoortenaren vertrekken voor minstens vijf jaar naar Frankrijk. Langs de frontlinie worden schuilkelders, loopgraven en ondergrondse gangen gegraven. Her en der worden begraafplaatsen ingericht want de beschietingen eisen bijna dagelijks hun dodelijke tol.

Wat is gebleven en wat is er veranderd in Nieuwpoort-Bad? De treinverbinding, het casino en het golfterrein zijn verdwenen. Wel zijn er nog steeds villa’s, hotels en ondertussen 576 winkels. De laatste jaren ontwikkelt de badplaats zich vooral als een winkelparadijs voor toeristen. Het strandtoerisme dat vòòr WOI enkel voor the happy few weggelegd was, is nu toegankelijk voor iedereen. Elk jaar verdriedubbelt het aantal inwoners van Nieuwpoort tijdens de zomermaanden! Het zwemmen in zee is nu gratis en nog steeds houden redders een oogje in het zeil. Langs de Havengeul is een volledig nieuwe fiets- en wandelpromenade aangelegd, die een perfecte verbinding vormt tussen het historische centrum en de Kaai enerzijds, en de badplaats anderzijds.

TIP 2: Vroeger had elk onderwijsnet in Nieuwpoort-Bad zijn eigen wijkschooltje. Nieuwpoort-Bad bevat tegenwoordig nog slechts één schooltje. Tijdens het schooljaar 2012/2013 schilderden de leerlingen van het vijfde en zesde leerjaar van de basisschool een WO I-grafitti tekening op de muur naast de ingang van hun school. Als dynamo3-project erkend, werden de leerlingen begeleid door grafitti kunstenaar Mr Mong. Maak een individuele foto of nog beter een groepsfoto van uw klas of groep voor het ‘Masterpiece’ en plaats de foto op de facebookpagina van Vierboetemasterpiece. Maak zo mee deel uit van de Masterpiece World Wall: Nooit Meer Oorlog!

Meer Info: Filmpje: Kunst om te herinneren: http://www.ketnet.be/karrewiet/nieuws/21-mei-2013-kustwerk-van-graffiti

“Westfront Nieuwpoort” Het bezoekerscentrum van Nieuwpoort

2. Natuurreservaat

1914 Nieuwpoort bevindt zich in WOI precies op de frontlijn. Dwars door het huidige natuurreservaat loopt de grillige frontlijn. In de havengeul liggen verschillende loopbruggen over de IJzer die het vier jaar uithouden omdat ze goed onderhouden en verdedigd worden door de Belgische, Engelse en Franse genietroepen. Op 19 juni 1917 vervangt een afdeling van het Britse leger de Franse Division Grosetti. Bij de wisseling van de legereenheden, ruiken de Duitsers onraad en stoottroepen van het Marinekorps plegen een overval om krijgsgevangenen (voor informatie!) te maken. Operation Strandfest vindt plaats op 10 juli 1917. De Britse stellingen op de rechteroever worden om 20 u. aangevallen en zijn reeds om 20u45 in Duits bezit. 31 Britse officieren en 1255 soldaten worden hierbij gevangen genomen. Velen sneuvelen. Van de twee bataljons van de Britse eerste divisie ontkomen maar een 80–tal soldaten.

De Britse gesneuvelden worden voor een groot deel naar Koksijde overgebracht en er begraven op een perceel duinengrond naast het militaire kamp. De frontlinie schuift door deze verovering van de rechteroever door de Duitsers nu wel op, tot tegen de IJzer. Uiteraard verdwijnen dan de oversteekplaatsen aan de monding van de IJzer. De Duitsers zijn de IJzer niet overgestoken op 10 juli 1914 en de demarcatiepaal in de Lombardsijdelaan staat daar voor de oorlogstoeristen van meteen na de oorlog. Volgens getuigenissen van Australische en Schotse eenheden gebruiken Duitsers hier in Nieuwpoort-Bad voor het eerst mosterdgas. Dit is twee dagen voor het bij Ieper wordt gebruikt, waaraan het zijn naam Yperiet te danken heeft.

Wat was de belangrijkste reden om de oversteekplaatsen over de IJzer op boten te bouwen? De getijden (hoog- en laagwater wisselen elkaar af in cycli van ongeveer zes uur) zorgen ervoor dat deze infanteriebruggen op boten werden vastgemaakt. Zo is de brug flexibel genoeg om zich automatisch aan te passen aan de steeds veranderende waterstanden.

2. Natuurreservaat

2014

Natuurreservaat De IJzermonding is een natuurreservaat met een zeldzame rijkdom aan fauna en flora die, behalve het Zwin, in België zijn gelijke niet vindt. Het zoete water van de IJzer, de enige rivier in België die rechtstreeks in de Noordzee uitmondt, vermengt er zich met het zilte zeewater. Door de getijdenwerking heeft er zich een uniek slikken- en schorrengebied gevormd, een ideale voedingsbodem voor een rijke variëteit aan bodemdieren zoals wormen, slakken, wieren, schelpen en kreeftachtigen. Geen wonder dat waadvogels zoals de scholekster, de bonte strandloper en de wulp hier bij laag tij hun kost komen zoeken.
 De voortdurende wisselwerking tussen zout en zoet water in de IJzermonding schept tevens een bijzondere biotoop, gekenmerkt door zoutminnende planten zoals zeeweegbree, zeekraal, en het beschermde lamsoor. Tegenwoordig zwemmen bij opkomend tij regelmatig zeehonden de monding van de IJzer in om voedsel te zoeken en te rusten op het slik of langs de betonnen oprijsteigers.

Slag bij Nieuwpoort 1600 De IJzerslag was dit niet de eerste keer in de Nieuwpoortse geschiedenis dat er een belangrijke veldslag in de duinen werd uitgevochten. In 1600 vond er de slag van Nieuwpoort plaats tussen de Nederlanders onder Maurits van Oranje en het Spaanse leger onder aartshertog Albrecht van Oostenrijk.

Waarom is de slag bij Nieuwpoort bij Nederlanders zo bekend? De Slag bij Nieuwpoort vond plaats op 2 juli 1600 tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen het Staatse Nederlandse en het reguliere Spaanse leger. De slag duurde net geen vier uur. Meer uitleg: In 1600 besloot de Staten-Generaal om Maurits Van Oranje naar Duinkerke aan de Vlaamse kust te sturen van waaruit de beruchte Duinkerker kapers aanvallen op de visserij- en handelsvloot van de Republiek ondernamen. Maurits moest het kapersnest onschadelijk maken. Na inname zou Duinkerke aan Engeland gegeven worden in ruil voor de oorlogsschulden die de Republiek bij hen had. Vanuit Vlissingen trok Maurits langs de kust richting Duinkerke. Op 2 juli 1600 stuitte hij op de rechteroever van de IJzer op een Spaans leger onder leiding van aartshertog Albrecht van Oostenrijk. Ze wonnen de slag maar Maurits durfde niet verder te trekken naar Duinkerke, omdat dan eerst de versterkte stad Nieuwpoort ingenomen moest worden. Maurits was het niet eens met de strategie omwille van logistieke problemen en maakte ruzie met Oldenbarnevelt ... in zijn tent te Nieuwpoort! Hij keerde met zijn leger terug naar de Republiek. Het doel van de opmars werd dus niet bereikt en de overwinning had weinig nut. Bezoek de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Nieuwpoort-Stad en laat u overdonderen door het doek over de Battle of Nieuwpoort van Louis Moritz.

Wat is een demarcatiepaal?

1914

Kort na WOI wordt in Frankrijk het idee geformuleerd om langs de oude frontlijn vanaf Nieuwpoort tot aan de Zwitserse grens een heirbaan aan te leggen om de herinnering aan dit front te bewaren. Het idee blijkt niet uitvoerbaar dus stelt de Franse Touring Club in 1921 voor om op de punten waar de frontlijn de grote wegen kruist, demarcatiepalen uit rood Elzasser graniet te plaatsen. De Franse beeldhouwer en oudstrijder Paul Moreau-Vauthier ontwerpt de 1m 25 hoge gedenksteen. Het voorstel wordt door de Koninklijke Touring Club van België onmiddellijk bijgetreden en eind 1921 wordt een geldinzamelingsactie gelanceerd met het oog op het plaatsen van 28 palen die de punten aanduiden waar de vijand het verst op nationale bodem was doorgedrongen. Op Belgisch grondgebied worden 22 demarcatiepalen geplaatst. Drie ervan zijn intussen verdwenen, vermoedelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op het grondgebied Nieuwpoort zijn er VIER demarcatiepalen te vinden. Ze hebben een piramidale opbouw, bekroond met een gesculpteerde Belgische helm (Adrian-model), waarop een kenteken met een leeuwekop is aangebracht. De helm is omlijst met een lauwerkrans. Op de zuil is een reliëf uitgehouwen met aan de linkerzijde een veldfles en aan de rechterzijde een ARS-gasmasker. Aan de 4 hoeken is een handgranaat opgehangen aan een palmtak.

TIP 3: Vergelijk de demarcatiepalen 9 (Nieuwpoort-Bad, Lombardsijdelaan) en 2 (Nieuwpoort-stad, begin van de Westendelaan rechts richting Westende. Pas op, dit is een drukke straat!) en 13 (rechtover Wittebrug Bloso) met demarcatiepaal 3 (Ramskapelle, tegenover het molentje). In WOII hebben de Duitsers enkele zinnen weggekrast op de demarcatiepalen. Welke? OPLOSSING: Tijdens WOII heeft de speciale “Trophaënbrigade” van het Duitse leger bij 17 van de 19 resterende demarcatiepalen het opschrift in het Engels, Frans en Nederlands: “Hier werd de overweldiger tot staan gebracht” weggehouwen. Alleen de demarcatiepalen van Oud-Stuivekenskerke en Ramskapelle ontsnappen aan hun aandacht. In Ramskapelle zou een landbouwer het monumentje verborgen hebben onder een hoop stenen. De demarcatiepalen op grondgebied Nieuwpoort worden in september 1991 opnieuw voorzien van de Nederlandstalige tekst en de jaartallen 1914-1918. Dus: het opschrift “Hier werd de overweldiger tot staan gebracht” in het Frans, Engels en Nederlands kunt u nu nog enkel lezen op paal 3 in Ramskapelle! Een (fiets)bezoekje waard.

TIP 4:

2014

Neem de gratis overzet, ook fietsen kunnen mee, naar de rechteroever. Wandel naar de vuurtoren. Overschouw deze historische duinen en vertel het verhaal van Operation Strandfest of het verhaal van de Slag bij Nieuwpoort. Van dit laatste gevecht bestaan op het internet ook prachtige tekeningen.

Kies net dezelfde plaats als in dit filmpje: www.schooltv.nl/video/de-slag-bij-nieuwpoort-legendarische-slag-tegen-de-spanjaarden

TIP 5: Dit Vlaams Natuurreservaat De IJzermonding (135ha) kan u op twee manieren bezoeken. 1. Zonder gids langs het reservaat via een heraangelegd wandel- en fietspad. Van op een aantal uitkijkpunten kunt u met uw verrekijker nog meer genieten van dit uitzonderlijke slikke- en schorrelandschap. Te combineren met de gratis overzet. 2. Met gids komt u binnen het natuurreservaat zelf. Reserveren via conservator Walter Wackenier, 058/51 62 06, 0476/87 70 93, [email protected]. De rechteroever van de IJzer met zijn strand, slikken, schorren en duinen is nu een natuurgebied in beheer van de Vlaamse Overheid, Agentschap natuur en bos, cel Kustzonebeheer. 
Nergens anders langs de Vlaamse kust is er een riviermonding waarbij een getijdengebied aansluit met strand, zeereepduinen, achterliggende duingraslanden en mosduinen tot en met de polder. Tel daarbij nog de overgang van slikken en schorren naar kopjesduinen waardoor hier een compleet ecosysteem is waar te nemen!

TIP 6: Bezoek het Prins Mauritspark met het monument van de herdenking van de Slag bij Nieuwpoort in 1600. Dit grote park wordt door Nieuwpoortenaars het Keunepark genoemd omdat er vroeger op die plaats grote kolonies konijnen leefden. Het park vormt nu een groene long tussen de havengeul en de bebouwing langsheen de Albert I-laan, die evenwijdig loopt met de havengeul. Ideaal om er te picknicken, te voetballen of om even tot rust te komen.

Tip 7: Op de eerste verdieping van het stadhuis op de markt van Nieuwpoort-Stad staat een schitterende maquette van Nieuwpoort anno 1600. De maquette is een combinatie van een kaart uit 1570 (Deventer) en een tekening van 1637 (Sanderus). De maquette is niet 100% historisch correct. Vrij te bezoeken!

3. Het Kattesas

1914

Om het overtollige regenwater vanop het land snel en doeltreffend naar zee te brengen zijn er in Nieuwpoort tal van waterlopen, beken, vaarten, overlaten en sluizen. Dat brengt de Belgische officieren op het idee om het Duitse leger te stoppen met een overstroming.

Het kattesas Deze Spaanse sluis kennen de Nieuwpoortenaren als het Kattesas. De sluis ziet er nu wel anders uit dan in 1914. Eerste onderwaterzetting In de late avond van 26 oktober 1914, onder voortdurende beschietingen en met heel slecht weer, baant zich een groepje met Karel Cogge, Kapitein Thys en enkele soldaten naar het Kattesas om de sluis te openen. De mannen bevinden zich hier in het volle zicht van Duitse scherpschutters. Alles dient dus in volkomen stilte, in volledige duisternis en op handen en voeten te gebeuren. Omstreeks 2u30 slagen ze erin om de sluis te openen. Het water stroomt via de Oude Veurnevaart (nu Arkevaart) en onder de Veurnevaart de polder in.
 De vloeddeuren moeten door de soldaten zelf met hun blote handen open gehouden worden. Maar de opkomende vloed duwt de sluisdeuren onherroepelijk weer dicht! De eerste onderwaterzetting mislukt. Eerder die dag had Cogge alle openingen onder de spoorwegwegberm naar Diksmuide aangewezen. Die werden gedicht, zodat het Belgisch leger, dat achter die berm opgesteld stond, geen last had van de overstroming. Tweede onderwaterzetting 27 oktober 1914. Bij inspectie blijkt dat de sluis veel te weinig zeewater heeft doorgelaten om al van een overstroming te spreken. ‘s Nachts vertrekt hetzelfde groepje, maar ditmaal voorzien van dikke koorden, hakmessen en houwelen, opnieuw naar het Kattesas. Rond 2 u. beginnen ze de vloeddeuren vast te leggen met de touwen. Zo komt het water vanuit de havengeul het land binnen en blijft het binnen.
 Intussen vluchten de Nieuwpoortenaars. België telt dan ongeveer een anderhalf miljoen vluchtelingen die op zoek gaan naar veiliger oorden. Karel Cogge: “ ’t Was al vuur, de hemel zag er rood van en langs de havengeul was een processie van vluchtelingen. ‘t Was wreed om al dat geruchte te moeten horen, een klagende menigte, schreeuwende kinders en dan al dat geschiet en gepoef!” Via het Kattesas stroomt zeewater volop binnen. Maar het binnenkomende tij sleurt allerlei rommel mee vanuit de Arkevaart en daardoor verstoppen de kokers/siphons onder de Veurnevaart waar het water door moet. De slootjes lopen wel vol tot Ramskapelle maar niet verder. De onderwaterzetting gebeurt nu veel te traag. Er moet dringend een alternatief worden gevonden.

3. Het Kattesas

2014

Wat ging er eerst fout? Kies het juiste antwoord. 1. De Duitsers hadden het in de gaten en bombardeerden de stellingen. 2. De sluis was te klein en daardoor kwam er te weinig zeewater naar binnen. 3. De sluis werkte goed maar het zeewater werd opgehouden nadat het de sluis was gepasseerd. (Dit is het juist antwoord).

Wat is een vaart, een geleed, een kanaal en een overlaat? Een vaart is een natuurlijke of gegraven waterloop die dient voor de afvoer van de oppervlaktewateren. Het waterpeil ervan ligt dus net onder het landoppervlak.
 Een geleed is een iets smallere vaart. Het woord geleed is typisch voor West-Vlaanderen en wordt elders ‘beek’ genoemd.
 Een kanaal is een kunstmatig aangelegde waterloop voor de scheepvaart. Een kanaal is uitgegraven en wordt gevat in rechte dijken, die meestal aangelegd zijn met de uitgegraven aarde.
Het waterpeil ligt hoger dan het landoppervlak. Aan begin en einde wordt een kanaal afgesloten met sassen. Een overlaat of verlaat (zie foto hiernaast) is een waterbouwkundige constructie om hoogwater te reguleren en zo kritieke waterhoogten te voorkomen.

Hoe komt het dat de Duitsers deze overstroming zo maar hebben laten gebeuren? De Duitsers veronderstelden dat door hun hevige beschietingen wellicht ook sluizen waren geraakt. Ook de hevige stortregens van de laatste weken leek de overstroming te rechtvaardigen. Het zeewater was dus volgens hen eerder ‘toevallig’ in de polders gekomen. Dat de streek permanent onder water zou gezet worden, kwam niet bij hen op.

De Spaanse sluis wordt nu meestal het Kattesas genoemd. Vanwaar die naam? Nieuwpoort was een versterkte Middeleeuwse stad. Op sommige plaatsen was er een kunstmatig opgehoogd deel - een “katte”- in de hoektorens. Vandaar had men een goed overzicht. Het sas lag in de buurt van zo’n verhoging. Men had vanaf die plaats een goed zicht op de havenmonding en de zee. Sinds lang is het Kattesas zelfs geen echt sas meer: er kunnen geen schepen meer “versast” worden. Dat gebeurde ook in 1914 niet meer.

1914

Derde onderwaterzetting

28 oktober 1914. Hier komt Hendrik Geeraert in het verhaal. Karel Cogge en h weten dat de snelste weg tot het onder water zetten van de polders het openschuiven van de acht deuren van de overlaat van de Noordvaart is. Die sluis ligt op een nog gevaarlijker plaats, aan de Ganzepoot. 29 oktober 1914. Om 4 uur in de namiddag keurt Koning Albert I in Veurne het initiële plan van Cogge, nu gesteund door Geeraert, goed en stuurt Geeraert, kapitein Umé en drie soldaten, gedekt door 40 infanteristen, naar de overlaat. Het sluizencomplex ligt immers in het niemandsland. Ze steken het Veurnesas over tot aan de overlaat. Hendrik Geeraert weet de zwengels te vinden en meteen beginnen ze met het ophalen van de acht dubbele deuren. Tijdens het hoogtij stromen miljoenen liters zeewater de Noordvaart in. Langzaam maar gestaag loopt de polder onder water. Tegen middernacht wordt de overlaat gesloten om te beletten dat het water terug zeewaarts zou stromen bij laagtij. Geeraert en de Sapeurs-Pontonniers van de Belgische genie zijn gedurende de oorlog ook verantwoordelijk voor het onderhoud en het herstel na beschietingen van de sassen. Dankzij deze onderwaterzetting stopt de opmars van de Duitsers. Het vervolg van de oorlog verandert fundamenteel. De bewegingsoorlog valt stil. De beide partijen graven zich in en vechten de komende vier jaar een verbeten loopgravenoorlog uit met elkaar.

E

40

E 40

Belgische frontlijn

TIP 8:

2014

Volg te voet of met de fiets of eventueel met een kano de weg die het zeewater volgde vanaf de Spaanse sluis tot aan de wandel/fietsweg naar Diksmuide. Meteen krijgt u een goed beeld waarom deze onderwaterzetting mislukte. De ondiepe Arkevaart bevatte toen een drietal vernauwingen bij de bruggen. De Pelikaanbrug was vòòr men aan de tweede onderwaterzetting kon beginnen, zelfs al opgeblazen. De rommel (wrakken, fnuiken, netten, puin) kwam vast te zitten in de kokers onder de Veurnevaart en stremde het zeewater. In 1914 waren de oevers niet overal versterkt zoals nu. Nu zijn de kokers onder de Veurnevaart afgesloten. Bloso: Bossaert Dirk 058 23 58 91 (058 22 29 62) [email protected]

TIP 9: Dit is het fameuse verlaat over de Noordvaart met de 8 dubbele deuren waarmee de overstroming slaagde. Maak een gelijkaardige foto voor je eigen reportage.

TIP 10: Wilt u alle spannende details weten van dit vier jaar durende - Hendrik Geeraert-verhaal rond de geslaagde onderwaterzetting? Bezoek dan het splinternieuwe bezoekerscentrum Het Westfront onder het Albert I monument.

4. Kaai/Nieuwpoort-Stad

1914

Nieuwpoort was de enige handels- en vissershaven aan de Westkust. Het was de thuishaven voor de boten van vissers van Nieuwpoort, Oostduinkerke, Koksijde en De Panne. De vissersboten droegen elk een kenletter, gevolgd door een cijfer. “N” was een vaartuig van Nieuwpoort, “OD” van Oostduinkerke, “K” van Koksijde en “P” van De Panne. Nieuwpoort had er 86. De vissersboten waren voor de Eerste Wereldoorlog met zeilen uitgerust, ze hadden geen motor. Men moest gunstige wind afwachten om zee te kiezen. De oude veertiende-eeuwse halletoren en de beiaardtoren met al zijn klokken worden door de Belgische genietroepen op zaterdag 17 oktober 1914 tot ontploffing gebracht. Men wil de Duitse artillerie geen richtpunten voor hun kanonnen geven. Veel Nieuwpoortenaars zijn dan al op de vlucht, de rest maakt zich klaar om te vertrekken, de moordzuchtige reputatie van de Duitsers had intussen ook hen bereikt. Aangezien iedereen toen nog dacht aan een bewegingsoorlog, hoopten de Nieuwpoortenaren na de gevechten snel terug te kunnen keren. Maar dat valt dus lelijk tegen. Voor de meeste Nieuwpoortenaars zou hun vlucht en verblijf in Frankrijk minimum vijf jaar duren. Nieuwpoort is tijdens de duur van de oorlog bevolkt door Belgische, Franse en later Engelse soldaten. Als ‘s nachts het verkeer van mensen en goederen op gang komt, hebben de Duitsers de gewoonte om vanaf de overkant van de IJzer in de parallelle straten te schieten. Slachtoffers zijn er bijna altijd. De kelders van de huizen worden met elkaar verbonden en de soldaten bewegen zich nu ondergronds. Als de Britten in 1917 de stad van de Belgen en de Fransen overnemen, beginnen ze de voornaamste aanvoerroutes meteen onder de grond te stoppen. Via die tunnels kunnen de soldaten zonder al te veel risico tot bij de oversteekpunten van de Veurnevaart geraken. De Australiërs zorgen voor elektrische verlichting. De leidingen worden samen met de telefoonkabels aan het plafond van de houten galerijen bevestigd. Er wordt zelfs een ondergronds veldhospitaal gebouwd op de hoek van de Astridlaan en de Ankerstraat (nu residentie Spaderycke). De tunnels strekken zich uit over verscheidene kilometers en zijn bij de Belgische troepen algemeen gekend als ‘de Metro’. Ook in Nieuwpoort-Bad worden ongeveer 10 km tunnels aangelegd.

4. Kaai/Nieuwpoort-Stad

2014 Nieuwpoort heeft een kleine vissershaven met een vloot van slechts vijf vissersboten. Dagelijks wordt verse vis aangevoerd en verkocht in de vismijn. Vis-‘mijn’: als de koper vroeger een partij vis wilde kopen, riep hij duidelijk “mijn”! Nu wordt de vis geveild met een elektronische klok. De koper is zelfs niet meer verplicht om zelf aanwezig te zijn bij de veiling. Via een computer en een speciale telefoonlijn kan de vishandelaar rustig van thuis aankopen.

De Nieuwpoortse visveiling, de kleinste aan onze kust, mikt al een tijd op het verhandelen van nicheproducten. De grijze garnaal is met voorsprong het belangrijkste product.

TIP 11: De vismijn is te bezoeken. Je kan een rondleiding volgen in en rond de vismijn en het visveilingsysteem uitproberen onder leiding van de vismijndirecteur! Reserveren kan via 058/23 33 64.

TIP 12: combineerbaar met tip 4 en tip 8 Haal op de toeristische dienst een grondplan van Nieuwpoort en wandel (bovengronds) waar tijdens WO I de belangrijkste ondergrondse routes voor transport van goederen en soldaten lagen. Op deze wandeling komt u in de Langestraat terecht. Op nr 40 wordt op 15 juli 1863 Hendrik Geeraert geboren. Intussen zijn de huisnummers veranderd. Het geboortehuis van Geeraert ligt nu ter hoogte van nr 50. We bevinden ons tegenover het vredegerecht. Voor 1914 was dat het stadshuis van Nieuwpoort. Daar was tot 1914 ook het stadsarchief. Om te vermijden dat de gemeentelijke archieven vernield zouden geraken, bracht de toenmalige stadssecretaris geholpen door enkele burgers (de stadsontvanger, een onderwijzer, een timmerman en een bakker) alle archiefstukken in veiligheid. De redding van het archief was een hachelijke onderneming omdat dit gebeurde onder vijandelijk vuur. De operatie duurde dan ook 3 dagen. Het uiteindelijke resultaat is dat Nieuwpoort de enige frontstad is die haar volledig oud archief nog bezit. In Diksmuide en Ieper is alles opgebrand. Meer info over Hendrik Geeraert: Vader Augustinus Geeraert was een IJslandvaarder. Tijdens één van zijn reizen, die soms zes maanden (!) duurden, werd zijn zoon Hendrik geboren. Moeder Anna Veranneman was huishoudster en kantwerkster. Zijn vader stapte later over naar de binnenscheepvaart. Hendrik volgde hem op. Op 24-jarige leeftijd trouwde Hendrik in Veurne met Melanie Jonckheere. Samen krijgen ze acht kinderen maar een familieman was Hendrik Geeraert niet. In 1914 bleef hij alleen achter in Nieuwpoort zonder zijn gezin.

5. De redan/Nieuwpoort Stad

1914 De redan was een militaire versterking gelegen tegenover de huidige Kaai in Nieuwpoort, op de plaats waar nu een zandverwerkend bedrijf is gevestigd. Eind 17e eeuw bouwde Menno van Coehoorn het Hoornwerk (lijkt op een juk) en begin 19e eeuw, o.l.v. Goblet, kwam de pijlschans [ lijkt op een driehoek ] tot stand. Het geheel wordt Grand Redan genoemd, maar op stafkaarten heeft men ‘verkeerdelijk’ de naam “Palingbrug” eraan gegeven. In Nieuwpoort zegt men nog altijd “redan”. Vòòr 1914 wordt een deel van het hoornwerk gebruikt als oesterbank. Er worden ook kreeften gekweekt. Het zijn gegeerde lekkernijen voor de gegoede toeristen die in Nieuwpoort-Bad logeren. Tijdens WOI is de redan één van de weinige bruggenhoofden van de geallieerden op de rechteroever van de IJzer. De redan ligt vier jaar onder vuur maar wordt nooit ingenomen door de Duitsers.

In de jaren 1920 wordt een deel van de redan – net als de dodengang in Diksmuide - heropgefrist ten gerieve van de vele vooral Britse oorlogstoeristen die de restanten van de slagvelden komen bezoeken. De Amerikaanse president Wilson is zeker de opvallendste bezoeker. Op het moment dat de grote bezoekersgolf voorbij is, raakt de redan geheel verwaarloosd. In de vijftiger jaren is het zelfs de eerste plek die bij vorst klaar ligt voor … dolle schaatspret! Uiteindelijk worden de reconstructie en de redan zelf opgevuld door het opspuiten van slib uit baggerwerken in de havengeul en de aanleg van de jachthaven. Nu is er helemaal niets meer te zien van deze historische site. Alle erfgoed zit nu jammergenoeg onder de grond!

5. De redan/Nieuwpoort Stad

2014

In Nieuwpoort vind je één van de grootste jachthavens van Noord-Europa. Meer dan 2000 (plezier)schepen zorgen voor een indrukwekkend schouwspel van masten, zeilen en vaandels.

TIP 13: Net als het achtergelegen poldergebied, leent ook de omgeving van de jachthaven, met aansluitend het natuurreservaat IJzermonding zich uitstekend voor een fietstocht.

1914

TIP 14: Het verhaal van mijn grootvader. Mijn grootvader wordt in de nacht van 24 en 25 juni 1918 door granaatscherven zeer zwaar gewond aan hoofd en knie … net buiten de veilige redan! Hij maakt deel uit van een groep patrouilleurs die een raid uitvoeren. Tijdens het omsingelen van Duitse soldaten wordt hij geraakt. Eerder had hij in de nacht van 1 juni 1918 in de redan deelgenomen aan een andere raid … ‘tegen vijandige posities op de dijk van de oesterput’.

De volgende dag wordt hij meteen vervoerd naar het militair hospitaal l’ Océan in Vinkem. Op 3 oktober 1918 wordt hij uit het hospitaal ontslagen. Op 10 oktober keert hij al naar het front terug. Eerst naar De Panne en drie dagen later heeft hij zich – zoals beloofd - terug bij zijn eigen legereenheid gemeld. Net op tijd voor het grote eindoffensief. Pas op 26 augustus 1919 wordt hij op onbepaald verlof gezonden. Hij is dan 24 jaar! Na de oorlog trouwt hij en sticht een gezin. Rennen en ravotten met zijn kinderen kan hij niet goed meer. Hij wordt voor 40% invalide verklaard wegens een granaatscherf onder zijn hersenpan. Bij de herdenkingen van de wapenstilstand stapt hij steeds fier mee in de optocht. Met zijn gewezen strijdmakkers geniet hij van die dag en van het feestmaal. Soep met balletjes, rundsstoofvlees, appelmoes met aardappelen en een koffie met een boterkoek. Hij sterft op 17 april 1945 aan de gevolgen van zijn hoofdwond. Hij is dan 48 jaar. Op de begrafenis staan zijn strijdmakkers bij de lijkbaar. Zijn oudste zoon herinnert het zich nog: ’Ik zie ze nog staan: blind of halfblind, met één arm of één been, hoestend en proestend (gas, weet je wel) en één in een rolstoel.’ Later verneemt hij nog van één van hen dat zijn vader tot tweemaal toe een bevordering tot sergeant heeft geweigerd.

Meer info over de patrouilleurs … Raids worden uitgevoerd door vrijwilligers. Verschillende legerdivisies richten deze ‘Patrouilleurs’ op in de lente van 1918. Het doel van deze nachtelijke ondernemingen is vooral het verzamelen van informatie, het liefst door Duitse soldaten gevangen te nemen. Maar er worden ook aanvallen uitgevoerd. Men schat dat er ongeveer een duizendtal patrouilleurs waren in het Belgische leger. Deze mannen die vrijwillig het gevaar opzochten konden zowel van hun oversten als van gewone soldaten op respect en erkenning rekenen. Door hun vrijgevochten leven en de aard van hun opdrachten werden de patrouilleurs als ‘een ras apart’ beschouwd. Men noemde ze wel eens de helden van het niemandsland! Mijn grootvader is volgens zijn overste een … ‘Elite-patrouilleur, dapper en moedig. Heeft tijdens zijn 34 maanden dienst vrijwillig deelgenomen aan meerdere gevaarlijke opdrachten. Heeft in het bijzonder uitgeblonken wegens zijn verbetenheid, durf en opofferingsgeest tijdens de raids uitgevoerd in de nachten van 22-23 mei, 27-28 mei en 11-12 juni 1918 tegen vijandelijke posities langs de dijk van het Geleide.’ …

2014

TIP 15: Extra DOE-tip Doe mee met de klas aan de ‘making of’ van een land art installatie, die in 2018 in Ieper tot stand zal komen, door per leerling een beeldje uit klei te boetseren. Elk beeldje staat voor één van de 600.000 slachtoffers die in België het leven lieten tijdens de Eerste Wereldoorlog. De workshop gaat door in Bommenvrij en bestaat telkens uit een inlevingsmoment, het effectief maken van beeldjes uit klei en een reflectiemoment. De workshop is toegankelijk voor leerlingen vanaf 6 jaar op dinsdag, woensdag, donderdag en vrijdag. De workshop duurt 1u à 1u 30u en kost 5 euro per leerling. Reserveren via [email protected]. Zie ook pagina 19. Het Bommenvrij werd tijdens de Hollandse periode gebruikt als kruitmagazijn en arsenaal, bedoeld om allerlei klein en groot wapentuig, van geweren tot kanonaffuiten, in op te stapelen. Het Bommenvrij is één van de enige gebouwen in Nieuwpoort dat de beide wereldoorlogen overleefde.

TIP 16: Het verhaal van mijn grootvader tijdens WOI, heb ik kunnen achterhalen door zijn militair dossier op te vragen. Heb je ook familieleden (van leerlingen) die aan WOI deelnamen? Vraag – gratis - hun dossier op. Via: Xavier VAN TILBORG Adjudant, DG HR - HRA-E/N/Arch Kwartier Koniging Elisabeth Eversestraat 1, blok 6C 1140 BRUSSEL Tel Mil: 9-2400-3178 Tel Civ: 02/701.31.78

Mail: [email protected]

TIP 17: Op de website WOI in de Westhoek http://www.wo1.be/nl/home kan je gratis de bestanden voor de meest gebruikte navigatiesystemen of -programma’s (TomTom, Garmin, Maptech, GPS eXchange, OziExplorer, Google Earth) downloaden. Hiermee heb je de gegevens om snel en makkelijk te navigeren naar alle begraafplaatsen, monumenten, sites, gedenktekens, musea, ... met betrekking tot WOI in Nieuwpoort en verder in de Westhoek: http://www.wo1.be/nl/gps

TIP 18: Boeken en sites die ons hielpen bij het maken van dit boekje en zeker aan te raden zijn voor wie meer wil weten: • • • • • • • •

Patrouilleurs aan het IJzerfront / Robert Lambrecht / Uitgeverij De Klaproos Nieuwpoort graag gezien / de oudste prentkaarten / Uitgeverij De Klaproos Nieuwpoort, Sleutel tot het IJzerfront / Walter Lelièvre - Roger Lampaert / Uitgeverij Academia Press De IJzer: het ultieme front / Jacques Bauwens / Uitgeverij Davidsfonds Nieuwpoort sector1917 / Kristof Jacobs / Uitgeverij De Krijger www.nieuwpoort-digitaal.be www.nieuwpoort.be/ http://www.wo1.be/nl/home

6. Koning Albert I-monument Het Koning Albertmonument werd opgericht op initiatief en met steun van de oudstrijdersverenigingen van de Eerste Wereldoorlog. De boorden van de IJzer werden als plaats hiervoor gekozen om de grote rol die de stroom tijdens deze oorlog speelde. Het gedenkteken dateert uit 1938 en is een ontwerp van Julien de Ridder. De beeldhouwer is Karel Aubroeck. Het monument is cirkelvormig en heeft een diameter van 30m. Twintig zuilen van baksteen uit de IJzervallei dragen een ringbalk van 100m omtrek, boven een kruisvormig terras. Boven op de ringbalk is een wandelgang met oriëntatietafels, die een prachtig uitzicht over de IJzervlakte biedt. Het monument werd in 1973 – 1974 grondig gerestaureerd. De eerste zondag van augustus wordt hier het Nationaal Huldebetoon aan Z.M. Koning Albert I en de helden van de IJzer gehouden.

6. Bezoekerscentrum Westfront Nieuwpoort

2014

Het begin van het Westfront Nieuwpoort hield tijdens de Eerste Wereldoorlog het oprukkende Duitse invalsleger tegen door het slim aanwenden van het sluizencomplex waardoor een groot deel van de IJzervlakte overstroomde en de invaller vastliep in de modder. Daardoor werd Nieuwpoort vanaf oktober 1914 de eerste stad op de grillige frontlijn tussen de Noordzee en Zwitserland. Die gevaarlijke positie hebben de stad en zijn bewoners duur betaald. Oudere generaties zien dit allemaal WESTFRONT nog steeds als een belangrijk historisch gegeven, maar onder jongeren is het NIEUWPOORT nog nauwelijks gekend. Om deze cruciale gebeurtenis uit de moderne wereldgeschiedenis vast te leggen, opent in oktober 2014 het bezoekerscentrum “Westfront Nieuwpoort”. Het nieuwe centrum is een architectonisch gedurfde uitbreiding van het Albert I-monument, niet toevallig gebouwd op de oever van het sluizencomplex “De Ganzepoot”. In de immense glazen ruimte van het centrum lopen vanaf oktober 2014 telkens twee tentoonstellingen: een vaste tentoonstelling over het succes van de strategie van de inundatie en jaarlijkse thematentoonstellingen over het wel en wee van Nieuwpoort, de stad aan het water, net voor, tijdens en net na de wereldoorlog. De Ganzepootsite en de tentoonstellingen in het nieuwe bezoekerscentrum maken straks “De Grote Oorlog, La Grande Guerre, The Great War” aan het Belgische front tastbaar. Een bezoek aan het geheel wordt een belevenis, een intens contact met de geschiedenis voor alle generaties, een onvergetelijke belevenis voor elke bezoeker. Volgende thema’s komen in de permanente tentoonstelling aan bod: Het IJzerpanorama Meteen na de oorlog schilderde de Belgische frontkunstenaar Alfred Bastien een monumentaal panorama van de IJzerslag in oktober 1914. Op een doek van 115 meter lang en 14 meter breed beeldde hij het hele front af, van de IJzermonding in Nieuwpoort tot het brandende Ieper en terug. In Westfront Nieuwpoort wordt dat doek digitaal getoond op een al even indrukwekkend scherm, in slowmotion en met deskundige toelichting. De inval Op 4 augustus 1914, een stralende zomerdag, trekken de eerste Duitse troepen de Belgische grens over. Hun opmars zal pas eindigen in november: niet zoals gepland in Parijs, maar in Nieuwpoort, achter de ondergelopen IJzervlakte. In die drie maanden hebben tienduizenden militairen - en alleen al in België meer dan vijfduizend burgers - het leven verloren. De onderwaterzetting Eind oktober 1914 dreigen de Belgen de Slag aan de IJzer te verliezen. De legertop besluit alles op één kaart te zetten: een gewaagd plan om de polders onder water te laten lopen. Het lukt: net op tijd wordt de vijand teruggedrongen achter een watervlakte van 12 kilometer lang en tot 4 kilometer breed. Karel Cogge en Hendrik Geeraert gaan de geschiedenisboeken in, maar zij zijn niet de enige helden.

Water De onderwaterzetting van 1914 is nog maar het begin. Vier jaar lang moet de inundatie onderhouden worden: zandzakken vullen, het waterpeil verhogen of juist verlagen, loopbruggen aanleggen, bomschade herstellen, in de winter het ijs aan stukken schieten zodat de vijand niet kan oversteken... Loodzwaar werk, in levensgevaarlijke omstandigheden. De Ganzepoot Het sluizencomplex van de Ganzepoot, dat zich hier voor u uitstrekt, redde in 1914 het vaderland. Sindsdien is het aanzienlijk gemoderniseerd, maar de bestaansreden is dezelfde gebleven. Nog altijd is de Ganzepoot een klaverblad van waterwegen dat de waterhuishouding van een gebied van 140.000 hectare bepaalt. Nieuwpoort Vier jaar lang liggen Nieuwpoort en de dorpen eromheen in het oog van de storm. In oktober 1914 worden de torens van Nieuwpoort al opgeblazen en in de jaren daarna wordt de stad steeds verder verwoest. Na de oorlog gaan er stemmen op om de ruïnes onaangeroerd te laten, als gedenkteken en waarschuwing voor toekomstige generaties, maar uiteindelijk wordt Nieuwpoort heropgebouwd zoals het ooit was. Panorama Boven op de wandelgalerij hebt u een schitterend uitzicht over een historisch landschap: het sluizencomplex van de Ganzepoot, de vele waterwegen die hier samenkomen, het slagveld van weleer, het heropgebouwde Nieuwpoort, de weidse IJzervlakte en in de verte de duinen en de Noordzee.

Tijdelijke tentoonstellingen 2014: Hier begon het Westelijk Front. 2015: Les demoiselles de Nieuport. Lady Dorothie Feilding en haar fusiliers marins. 2016: De kunst van het herinneren. De kelder van de schilders in Nieuwpoort 1916-1918. 2017: The Battle of the Dunes. Australiërs, Rhodesiërs, Engelsen en Schotten in Nieuwpoort. 2018: Architectuur en oorlog. Heropbouw van stad en platteland.

Praktische Info: Adres:

Kustweg 2, 8620 Nieuwpoort T. + 32 58 22 44 44 www.westfrontnieuwpoort.be [email protected]

Open:

19.10 – 31.12.2014: 1.01 – 31.03.2015: 01.04 – 15.11.2015:

Tarief:

Volwassenen: 0-6 jaar: 7 - 25 jaar:



houders van lerarenkaart: korting 50 %

dagelijks: 10-17 u gesloten op 28/10 en 25/12 weekends: 10-17 u. gesloten op 01/01 agelijks: 10-18 u.

€ 7,- groepen vanaf 20 pers.: gratis € 5,-

€ 5,50 per pers. € 3.50 per pers.

Tijdens de periode 2014-2018 kunnen mensen wereldwijd workshops volgen om samen 600.000 beeldjes te maken uit klei: één beeldje voor iedere WO-I gesneuvelde op Belgische bodem. Alle beeldjes samen zullen uiteindelijk in 2018 de land art installatie CWRM vormen op het niemandsland van de frontzone rond Ieper.

Maak saMen Met je leerlingen deel uit van dit uniek project! Kom een beeldje maken in een van onze vaste ateliers in Nieuwpoort, Ieper en Schore. Deelnemen kost 5 euro en dit maakt je peter of meter van een beeldje. De helft van dit bedrag wordt rechtstreeks doorgestort naar een goed doel dat kinderen helpt die zich door huidige oorlogssituaties in fysieke en/of psychische nood bevinden. Elke peter en meter ontvangt een gepersonaliseerd certificaat met hierin een dogtag met CWRM-stempel. Ook aan elk beeldje komt een dog tag met daarop de naam van een peter of meter en de naam van een van de slachtoffers opgenomen in de ‘Namenlijst’ die het In Flanders Fields Museum samenstelt.

MEER INfORMATIE

www.cwrm.be

w w w . fa c e b o o k . c o m / comingworldrememberme

Dit project van vzw Kunst en kunstenaar Koen Vanmechelen wordt uitgevoerd in opdracht van de Provincie West-Vlaanderen en kadert in het grootschalig herinneringsproject Gone West/Reflections on the Great War.

get involved!

1914

Colofon: “Varen langs het Westfront” werd gemaakt in opdracht van Westfront Nieuwpoort voor de KLASSE-dag van 25 oktober 2014 Editie: oktober 2014 / gratis Inhoud: Philip Hoogewys [email protected] Vormgeving: Eric Verdonck Coördinatie: Patrick Vanleene Foto’s: Stad Nieuwpoort, Andy Olislagers, Luc David, Rudi Siffer, Philip Hoogewys, Westtoer Dank aan Guido Demerre, Kristof Jacobs, Judith en Suzanne Hoogewys en Rudi Siffer. Een uitgave van Westfront Nieuwpoort Kustweg 2, 8620 Nieuwpoort T. + 32 58 22 44 44 www.westfrontnieuwpoort.be [email protected]

WESTFRONT NIEUWPOORT