Werkende mantelzorgers
Nederland telt 2,4 miljoen mantelzorgers. Zij zorgen meer dan 8 uur per week en/of 3 maanden of langer (onbetaald) voor een chronisch zieke, gehandicapte of hulpbehoevende naaste, vriend of buur. De grootste groep mantelzorgers is tussen de 35 en 65 jaar en ruim 40% van hen voelt zich matig tot zwaar overbelast; zij lopen een groot risico uit te vallen door ziekte, oververmoeidheid en stressverschijnselen. Eén op de tien voelt zich zelfs genoodzaakt om te stoppen met werken of gaat (tijdelijk) minder werken. Terwijl het hebben van werk door veel mantelzorgers als zeer waardevol wordt beschouwd: het is nodig voor inkomen, biedt sociale contacten én geeft afleiding van de zorg situatie.
vanzelfsprekend
10 interviews over de combinatie van werk en mantelzorg
De werkende mantelzorger bestaat niet. Werkende mantelzorgers variëren in leeftijd en geslacht, zijn al of niet getrouwd, hebben al of niet kinderen, zorgen voor hun ouders, voor hun partner, voor hun kind of voor een vriend(in) of buur. Ze verschillen in baan, het aantal uren dat zij werken, het soort opleiding, de mate waarin zij invloed hebben op hun werk en waarin ze het vermogen hebben zelf dingen te regelen en te organiseren. In de zorg hebben ze verschillende taken: huishoudelijke taken, persoonlijke verzorging, begeleiding of regeltaken. De geschatte waarde van mantelzorg ligt tussen de 4 en 7 miljard euro. Het is dus van groot maatschappelijk belang dat de combinatie van mantelzorg en werk in brede zin beter gefaciliteerd wordt waardoor meer mensen kunnen (blijven) participeren op de arbeidsmarkt.
DIT PROJECT IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR BIJDRAGEN VAN HET EUROPEES SOCIAAL FONDS EN STICHTING INSTITUUT GAK
Flexibiliteit moet van twee kanten komen 6 Dit slaat op mij. Ik ben dus een mantelzorger 10 Ik kreeg alle ruimte van mijn werkgever 14 In de praktijk brengen op de werkvloer 18 In overleg met collega’s zorgverlof opnemen 22 Stap op iemand af en praat erover! 26 Je krijgt er gemotiveerde werknemers voor terug 30 Evenwicht tussen persoonlijk belang en organisatiebelang 34 Professionele ondersteuning vermindert de druk 38 Ik had er geen minuut van willen missen 42
Colofon Interviews & ontwerp: Mediamaal Fotografie: Joost van Velsen
Vanzelfsprekend 10 interviews over de combinatie werk en mantelzorg
De tijd dat arbeid en zorg gescheiden werelden waren is voorbij. Dat merken steeds meer werkende mensen die te maken krijgen met een naaste die langdurige zorg nodig heeft. 1 op de 8 werknemers is ook mantelzorger! Ze zitten naast je, tegenover je of een kamer verderop. Ze zijn overal. Collega’s die hun baan combineren met de zorg voor een chronisch zieke partner, een kind met handicap of een hulpbehoevende ouder. Collega’s waar je trots op mag zijn en waar de maatschappij niet zonder kan.
In dit boekje vertellen een werkgever, een hoofd personeelszaken een leiding gevende en een aantal werkende mantelzorgers hoe zij vanuit hun eigen functie aan de slag zijn gegaan om de combinatie van werk en mantelzorg beter mogelijk te maken.
Voorwoord Vanzelfsprekend
Combineren van werk en mantelzorg: hoe vanzelfsprekend is dat?
Van groot belang is om op de werkplek bespreekbaar te maken hoe werk en zorg goed te combineren zijn. Dat gaat namelijk niet vanzelf. Dat vraagt om wederzijdse flexibiliteit. Wettelijke verlofregelingen bieden niet altijd voldoende soelaas en dat vraagt om maatwerkoplossingen. Oplossingen die van persoon-tot-persoon en van functie-tot-functie kunnen verschillen, maar die gemeen hebben dat zowel de belangen van de werkgever als van de hulpvrager én de werkende mantelzorger zelf gediend zijn.
«1 op de 8 werknemers is ook mantelzorger!» Op dit moment gaat het nog om baanbrekende initiatieven … die in de toekomst veel vanzelfsprekender moeten worden. Alleen op die manier blijven mensen beschikbaar voor de arbeidsmarkt en kunnen zij er voor kiezen om werk en zorgtaken te combineren. Alle geïnterviewden staan vierkant achter het combineren van werk en mantelzorg! U ook? Wij hopen dat de verhalen in dit boekje u inspireren om zelf werk te gaan maken van mantelzorg! Tot slot willen wij iedereen bedanken die persoonlijke ervaringen wilde delen.
Arie Ouwerkerk Directeur Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg
Voorwoord Vanzelfsprekend
Martijn de Wildt Directeur Qidos
06:30 Je benut elk uur van de dag
Angelique van de Laar-Geerts is medewerkster vergunningverlening bij de provincie Noord-Brabant. Ze werkt drie dagen in de week en combineert haar werk met de zorg voor haar slechtziende zoontje.
Flexibiliteit moet van twee kanten komen dan doe ik dat ook. Op mijn vrije dagen ben ik thuis bereikbaar voor collega’s» Angelique van de Laar-Geerts Vanzelfsprekend
«Als de organisatie zich flexibel opstelt
«Ze kijken niet raar op, maar wensen me sterkte» ‘Als mijn zoontje niet op school zit, heeft hij begeleiding nodig bij z’n hobby’s en bij gewone dagelijkse dingen. Toen ik merkte dat me dat te zwaar werd ben ik naar mijn bureauhoofd gegaan. Die had alle begrip voor mijn situatie en stond positief tegenover het zoeken naar oplossingen. Ik heb in mijn werk geen frontoffice taken dus ik hoef niet op vaste tijden aanwezig te zijn om mensen te woord te staan. Dat maakte het natuurlijk makkelijker. We hebben samen een oplossing bedacht die een combinatie is van ATV-uren sparen en af en toe wisselen van werkdagen. Daar kan ik goed mee uit de voeten’.
Flexibiliteit
‘Maar nog belangrijker is het principe: “flexibiliteit moet van twee kanten komen”. Het kan niet zo zijn dat ik aan mijn collega’s en mijn werkgever vraag om rekening met mij te houden en dat ik daar zelf dan niks voor terug doe. Dus als het voor mijn werk nodig is dat ik er op een vrije dag ben, dan ben ik er. En als ze me nodig hebben op een dag dat ik thuis ben, dan weten ze me te vinden en dat mag ook. Ik zou tegen iedereen zeggen die voor eenzelfde probleem staat als ik: ga er heel snel en open over praten met je leidinggevende en informeer je collega’s over je situatie. Dat is heel belangrijk en nogmaals: de flexibiliteit moet van twee kanten komen’.
Openheid en collegialiteit zijn belangrijk
Flexibiliteit moet van twee kanten komen
Angelique van de Laar-Geerts Vanzelfsprekend
‘Officieel werk ik vierentwintig uur per week maar ik maak elke week drie uur extra. Die uren spaar ik op voor calamiteitenverlof. Voor als ik op stel en sprong wegmoet omdat er iets aan de hand is met mijn zoontje, bijvoorbeeld. Daarnaast wissel ik soms met collega’s van werkdagen. Dat kan omdat ik parttime werk, maar het is ook en vooral te danken aan de flexibiliteit van mijn collega’s. Die zijn op de hoogte van mijn situatie en begrijpen dus waar ik heenga als ik opeens weg moet. Ze kijken niet raar op, maar wensen me sterkte. De openheid over wat en hoe is belangrijk’.
09:00 Je wilt ook op het werk bereikbaar zijn voor het thuisfront
Natascha van Dijk is medewerkster commerciële backoffice bij Pentascope, een organisatieadviesbureau voor het implementeren van veranderingen. Ze is mantelzorger voor haar kind met een autistisch aanverwante stoornis. Dat ze mantelzorger is weet ze trouwens nog maar sinds kort:
10
Dit slaat op mij. Ik ben dus een mantelzorger
tot ik een enquête over mantelzorg invulde en op veel vragen ‹ja› antwoordde. Toen dacht ik op een gegeven moment: ‹Dit slaat op mij. Ik ben dus een mantelzorger!›»
Natascha van Dijk Vanzelfsprekend
11
«Ik besefte het eigenlijk niet
«Ik zit niet meer in die spagaat van werk en thuis» ‘Mijn kind zit op een school voor speciaal onderwijs en heeft veel aandacht nodig. Die aandacht geef ik graag maar het betekent dat ik af en toe weg moet. Voor gesprekken op school of bezoeken aan de dokter of een specialist. Die gesprekken vinden bijna allemaal tijdens kantooruren plaats. Daarnaast kan om half negen zomaar de school bellen dat ik even moet komen’.
gekeken naar welke ondersteuning mij verder zou helpen. Op internet hebben we een gezinscoach gevonden. Die oplossing geeft me veel nieuwe energie. Tenslotte hebben we flexibele werktijden afgesproken en dat met mijn collega’s gecommuniceerd’. Niet thuisblijven voor een pijntje
Thuiswerken geen optie
‘Het grootste gedeelte van mijn werk is projectadministratie en ondersteuning van collega’s. Thuiswerken is voor mij dus geen optie. Toen ik eenmaal wist dat ik mantelzorger was ben ik naar mijn werkgever gestapt. Samen met de werkgever zijn we naar oplossingen gaan zoeken. Dat was een hele goede stap. Je moet het bespreekbaar maken anders blijft het in je hoofd zitten. Dingen als: wat zullen m’n collega’s wel niet denken dat ik wéér weg moet? En krijg ik het werk allemaal nog wel af? En schiet ik thuis niet tekort? Het blijft anders maar malen’.
‘Ik heb het heel erg getroffen met mijn werkgever. Maar andersom is het ook zo dat ik niet thuisblijf voor een hoofdpijntje en langer doorwerk als het moet. Wat heerlijk is sinds ik het besproken heb, is dat het uit mijn hoofd is. En dat het thuis goed gaat. Dat ik niet meer in die spagaat van werk en thuis zit. Ik zou iedereen in zo’n zelfde situatie op het hart willen drukken om met zijn of haar leidinggevende te gaan praten. Het is écht geen taboe en het lucht ontzettend op. Ik heb ook veel meer begrip gekregen van collega’s dan ik verwacht had!’.
Manteluren schrijven
Dit slaat op mij. Ik ben dus een mantelzorger
Natascha van Dijk Vanzelfsprekend
13
12
‘Ik mag van mijn werkgever manteluren schrijven. Uren die ik aan zorg besteed en gewoon als werkuren krijg uitbetaald. Ik hoef ze dus niet in te lopen. Dat is fantastisch. Daarnaast heb ik een PGB aangevraagd (persoongebonden budget) om professionele zorg in te kunnen huren maar dat duurt lang en is een ingewikkeld proces. Samen met de Regiomanager van Pentascope hebben we daarom
10:30 Je moet soms onverwacht naar huis kunnen
«Ze kon van de
14
Ik kreeg alle ruimte van mijn werkgever
ene op de andere dag niet meer zelfstandig functioneren. Dan is er paniek en verdriet. Ze moest haar leven opnieuw beginnen met het bijbehorende rouwproces. Op mijn werk zeiden ze: ‹Je bent thuis harder nodig dan hier dus blijf voorlopig maar thuis›. Daar ben ik ze tot op de dag van vandaag dankbaar voor» Nico Bartels Vanzelfsprekend
15
Nico Bartels is inspecteur/controleur/handhaver bij een regionale overheidsvestiging. Vijf jaar geleden werd zijn vrouw volledig blind door een netvliesloslating in het ene oog en vlak daarna een falende oogzenuw in het andere oog.
«een nieuwsbrief voor collega’s»
Zelf behoorlijk van de kaart
16
‘Ik bleef wel telefonisch bereikbaar voor mijn werk en ben na een tijdje via de e-mail een nieuwsbrief voor mijn collega’s begonnen: “Hoe is het in huize Bartels?”. Ik kreeg daar veel positieve reacties op. Mensen snapten beter waar ik mee bezig was. Uiteindelijk ben ik zeven maanden weg geweest. Ik was zelf ook behoorlijk van de kaart. Dus ja, hoe gaat dat? Mijn werk werd door collega’s opgevangen en na een maand of anderhalf zeiden ze op mijn werk: “We melden je ziek, dat is het simpelste”. De bedrijfsarts wilde daar wel aan meewerken, maar toen die zélf ziek werd kwam er een vervanger en die zei: “Je bent al meer dan acht weken ziek. Er moet een plan van aanpak komen om je te reïntegreren anders kom je in de WAO”. Ik schrok daar enorm van’.
Ik kreeg alle ruimte van mijn werkgever
Stel je eigen grenzen
‘Mijn afdelingshoofd en het hoofd bedrijfszaken hebben dat traject nog een half jaar kunnen rekken. Die twee meiden hebben echt als leeuwen voor me gevochten. Daarna ben ik inderdaad rustig gaan reïntegreren aan de hand van een plan van aanpak. Inmiddels kregen we na veel moeite ondersteuning in de vorm van thuiszorg. Later kwam er ook een vrijwilligster van een MEE organisatie bij die met mijn vrouw boodschappen ging doen. Ik mocht rustig reïntegreren. Ze zeiden: “Stel je eigen grenzen”. Inmiddels werk ik gelukkig al weer een paar jaar vijf dagen in de week’. Ik wil ook wat terugdoen
‘Ik heb nog wel een aantal privileges. Bij onze dienst maken we zoveel mogelijk gebruik van het openbaar vervoer of huurauto’s. Ik mag echter vaak mijn eigen auto gebruiken om snel naar huis te kunnen als daar iets gebeurt. Ook kan ik thuisblijven als dat nodig is, al komt dat nog hoogstens eens per maand voor en dan haal ik dat op een ander moment weer in. Ik heb een fantastische werkgever, maar daar moet je geen misbruik van maken. Bovendien wil ik gewoon lekker werken. Het is een goede afleiding van de zorg en ik wil ook wat terugdoen voor wat mijn organisatie allemaal voor mij gedaan heeft’.
Nico Bartels Vanzelfsprekend
17
‘De eerste maanden moesten we samen leren leven met de nieuwe situatie. Mijn vrouw is door Sensis (organisatie voor blinden en slechtzienden) enorm geholpen met het leren van braille, het lopen met een stok en met het doen van praktische dingen in huis. Ik moest natuurlijk wel de emotionele klap opvangen. Ik heb eerst calamiteitenverlof opgenomen, maar die twee weken waren volstrekt ontoereikend. Daarna waren ze op mijn werk vol begrip. Ik kreeg alle ruimte en kon gewoon thuisblijven’.
11:30 Je probeert samen met anderen tot oplossingen te komen
«Als je onze medewerkers
18
In de praktijk brengen op de werkvloer
zou vragen of de provincie Noord Brabant een mantelzorgvriendelijke werkomgeving is, dan zullen de meeste ‹ja› zeggen. En toch kunnen we op dat gebied nog wel een paar verbeterslagen maken»
André Vosveld Vanzelfsprekend
19
André Vosveld is hoofd P&O bij de provincie Noord-Brabant.
«Hoe kan er verlichting komen?» ‘Bij mantelzorg gaat het altijd om maatwerkoplossingen. Je moet er samen, in respect en redelijkheid, uitkomen. In hoofdlijnen is dat ook de cultuur van onze organisatie. Maar dat moet op de werkvloer ook in de praktijk gebracht worden’. ‘Als je om concrete voorbeelden vraagt dan schiet me er meteen één te binnen. Dat was een bijzondere situatie. Op een afdeling stond het functioneren van een medewerker behoorlijk onder druk en er was irritatie over en weer met de leidinggevende. Totdat bleek dat een deel van de druk van de medewerker voortkwam uit het feit dat ze mantelzorg verrichtte voor haar moeder’. Later komen en eerder weg
‘Ik ben toen met haar gaan kijken: wat is reëel? Hoe kan er verlichting komen? Zij deed daarop een voorstel dat ik redelijk vond en dat heb ik toen bemiddeld tussen haar en de leidinggevende. Ze kon soms op dagen waarop bloktijden al begonnen waren later komen en soms ook eerder weg. Zodat ze zich niet meer in allerlei bochten hoefde te wringen. Vanaf toen ging het beter’.
we duidelijk neerzetten wat mantelzorg betekent, wat het voor werknemers is om én te werken én iemand te verzorgen, en hoe je hen kunt ondersteunen zonder dat het ten koste gaat van het werk’. Driedubbele loyaliteit
‘Je hebt bij mantelzorg meestal te maken met een driedubbele loyaliteit. Naar het eigen gezin toe, naar diegene die je verzorgt en naar het werk toe dat je doet en daarnaast moet je natuurlijk ook nog goed voor jezelf zorgen. Dat wordt makkelijker te behappen als je de combinatie werk en privé kunt bespreken met je leidinggevende die je dan goed advies kan geven over welke mogelijke oplossingen er op het werk zijn en waar je hulp kunt krijgen’.
In de praktijk brengen op de werkvloer
André Vosveld Vanzelfsprekend
21
20
‘Leidinggevenden moeten weten dat er regelingen voor mantelzorgers bestaan. Zorgverlof bijvoorbeeld. Of dat mensen voor mantelzorg een PGB (persoons gebonden budget) kunnen aanvragen. In workshops voor leidinggevenden willen
12:30 Je besteedt je lunchpauzes goed
Adriana Sangers is psychiatrisch verpleegkundige in Friesland. «Een paar jaar geleden werd
zorgverlof door mijn werkgever geweigerd. In de toenmalige CAO stond dat je alleen zorgverlof kreeg als voor je inwonende ouders zorgde. Afgelopen jaar werd mijn vader heel ziek. Inmiddels was de CAO-tekst gelukkig veranderd en kreeg ik wél zorgverlof»
Adriana Sangers Vanzelfsprekend
23
22
In overleg met collega’s zorgverlof opnemen
«Mantelzorg meer dan alleen ‹letterlijke› zorg» ‘Iemand die bij ons fulltime werkt heeft recht op tien dagen zorgverlof per jaar. Ik werk 36 uur dus ik had recht op negen dagen. Maar die kan ik niet zomaar opnemen. Misschien is het wat anders als je op een groot kantoor werkt, maar wij werken in de psychiatrische zorg in wisseldiensten van acht uur. En per dienst hebben wij maar twee collega’s. Ik kan dus niet zomaar even een wisseldienst vrij nemen want dan laat ik mijn twee andere collega’s in de steek. Naast mijn werk als psychiatrisch verpleegkundige zit ik ook in de OR en in de centrale OR. Daar kan ik iets makkelijker een aantal uren of een middag weg. Dus toen mijn vader afgelopen jaar ernstig ziek werd, heb ik het zo geregeld dat ik twee OR-dagen, mijn zorgverlof en een paar vakantiedagen combineerde zodat ik langere tijd achter elkaar vrij kon nemen. Dat was fijn. De collega’s van de OR vonden het goed en ik bleef via de notulen op de hoogte van wat er liep’. Niet in de knel
paar dagen niet bij kon zijn en dat vond ik zelf ook. Maar ze hadden er alle begrip voor. Nu ik er weer bij ben, pak ik wat vaker klussen voor de OR op’. Afspraken verzetten
‘Mensen denken bij mantelzorg vaak alleen aan de “letterlijke” zorg. Maar er is veel meer. Toen mijn vader naar het verzorgingshuis ging moest ik bijvoorbeeld zijn woning opruimen en te koop zetten. Dat soort klussen doe je dan voor en na je werk en in je vrije dagen. Mijn vader heeft nu geregeld afspraken in het ziekenhuis. Binnenkort voor de uitslag van een onderzoek waarna hij weer geopereerd moet worden. Dan ga ik natuurlijk mee. Soms, als het slecht uitkomt, bel ik ook wel eens naar het ziekenhuis of een afspraak niet verzet kan worden. Meestal kan dat. Want de ene keer organiseer ik de mantelzorg zo, dat ik mijn werk kan doen. De andere keer organiseer ik het werk zo dat ik mantelzorg kan doen. Daarbij is het fijn dat ik af en toe zorgverlof kan opnemen. Maar wel altijd in goed overleg met mijn collega’s’.
In overleg met collega’s zorgverlof opnemen
Adriana Sangers Vanzelfsprekend
25
24
‘Na een paar weken knapte mijn vader weer een beetje op. Zijn indicatie voor het verpleegtehuis liep af en in december kreeg hij de sleutel van z’n kamer in het verzorgingshuis. Ik kwam die week net uit de nachtdienst en dan heb je altijd een paar dagen vrij. Ik had ook nog een aantal vakantiedagen en twee OR- en cursus dagen. Dat was bij elkaar genoeg voor veertien dagen vrij, waarin ik mijn vader heb verhuisd. Zo kon ik hem goed begeleiden en kwam ik tegelijk niet in de knel met mijn werk en mijn collega’s. Bij de OR vonden ze het jammer dat ik er opnieuw een
14:00 Je goochelt met je agenda
26
Stap op iemand af en praat erover!
de verzorging doe ik er die paar weken wel even bij. Maar de weken worden maanden en je merkt niet dat je steeds vermoeider wordt. Als ik het allemaal van te voren geweten had, was ik wel op iemand afgestapt»
Marjolein van Bodegom Vanzelfsprekend
27
Marjolein van Bodegom is adviseur bij Pentascope, een organisatieadviesbureau voor het implementeren van veranderingen. Ze is zo iemand die energie uit haar werk haalt, een druk sociaal leven heeft, een gezin runt en dat alles in de helft van de tijd die er voor staat. Tot haar vader, na hersteld te zijn van een hersenbloeding, z’n heup brak. «Je denkt:
«Je moet voor jezelf opkomen. Ook op je werk!»
Loyaliteitsconflict
28
‘In mijn geval ben ik langzaam in het mantelzorgen gerold, zonder dat ik het door had. De signalen dat het mis ging, kan ik achteraf wel benoemen. Je gaat
Stap op iemand af en praat erover!
in je hoofd zitten en neemt minder ruimte voor jezelf. Een middag wandelen, lekker sporten, een avond samen in bad doe je niet meer. Langzaam wordt alles een probleem. Het zorgen is geestelijk en emotioneel zwaar. Je stopt de energie die je nog hebt in je werk. Dat is leuk om te doen en ook nog een lekkere afleiding. Maar je gezin gaat klagen dat je geen tijd meer voor ze hebt. Dus je komt in een loyaliteitsconflict’. Piekeren
‘Ik dacht dat ik het allemaal zelf op moest lossen. Ik had hier toch ook zelf voor gekozen? Maar ik werd om zes uur ’s ochtend wakker. Dan lag ik te piekeren hoe ik vandaag nou weer alle endjes aan elkaar zou knopen. Dat is niet gezond. Maar nogmaals: je weet van te voren niet hoe lang het zal gaan duren. Dus je gaat door. Tot mijn vader na een jaar overleed en ik twee maanden later met een burn-out thuis zat. Want als je een jaar lang niet
toegeeft aan je overspannenheid en maar doorloopt, dan overschrijd je je eigen grenzen en is het al te laat om nog herstelacties te ondernemen’. Praat erover
‘Wat ik iedereen die in eenzelfde situatie terechtkomt wil meegeven: stap op iemand af. Praat erover. Met je collega’s, je teamleider of je afdelingshoofd. Je moet vooral niét denken: “Ik wil niet óók op mijn werk problemen maken want ik heb privé al gedoe genoeg. Die perceptie is helemaal fout. Je moet voor jezelf opkomen. Ook op je werk!’.
burn-out verschijnselen naar huis gaat. Uit zichzelf zullen deze mensen namelijk zelden gaan! Lichamelijk en geestelijk zijn ze niet sterk genoeg meer om voor zichzelf op te komen. De eens zo sterke personen zijn zwak geworden en ze lopen door, met als gevolg onnoemelijk veel pijn en lijden. In onze cultuur past het niet echt, maar wees die bemoeial, spreek je collega aan. Wees sterk voor die ander. Voorkomen en vernieuwen is beter dan genezen’.
Tips voor collega’s
Collega’s en managers moeten bij twijfel doorvragen: hoe zit iemand er werkelijk bij? Wees je ervan bewust dat mensen die tegen een burn-out aanzitten dit ontkennen. Ze willen het niet horen. Uit menselijk en uit bedrijfsmatig oogpunt bezien moeten managers ervoor zorgen dat de collega met
Marjolein van Bodegom Vanzelfsprekend
29
‘Ik ben iemand die fluitend naar z’n werk gaat. Ik was net voorgedragen voor een tweede leuke adviesklus (naast mijn lopende project) waar ik zin in had. Werk leidde mij af van de zorg voor mijn vader, dacht ik. Maar toen na zes weken heen en weer pendelen tussen Leidschendam en Nijmegen het herstel van mijn vader langer ging duren, begon het thuisfront te morren. Daarna begonnen collega’s vragen te stellen. Gaat het wel goed? Je ziet er moe uit. Lukt het wel allemaal? Maar ik ging door. Je ontwikkelt een tunnelvisie. Nog een paar dagen, weken, denk je. Nog even volhouden. Het is zo voorbij. Straks neem ik een paar dagen vrij. Mijn zorgverlof? Dat bewaar ik tot mijn vader weer naar huis komt’.
15:00 Je neemt jezelf mee naar het werk
Engbert Breuker is één van de directeuren van Pentascope, een organisatieadviesbureau voor het implementeren van veranderingen. «Ik moet bekennen dat toen ik voor
het eerst van het begrip mantelzorg hoorde ik dacht: raar eigenlijk dat daar een apart woord voor bestaat. Als je zorgt voor iemand die langdurig ziek is, is het toch logisch dat je daar op je werk iets voor regelt?»
Engbert Breuker Vanzelfsprekend
31
30
Je krijgt er gemotiveerde werknemers voor terug
«Gemotiveerde collega’s zijn onbetaalbaar»
Neem jezelf mee naar je werk
‘Er bestaat een oud Nederlands gezegde: “Wat u niet wil dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”. Ik denk dat we op de wereld zijn om die een beetje beter te maken en dat een betere wereld de optelsom is van wat alle mensen daaraan doen. Zo simpel is het. In de uiterste vorm ben ik tegen elke regelgeving. Als iedereen naar zijn geweten luistert heb je geen regels nodig. Het zijn Oudhollandse tegeltjeswijsheden maar ze kloppen wel. Neem jezelf mee naar je werk. Maak ook in je werk de verbinding tussen je hoofd en je hart’. Communiceer het óók naar je klanten
32
‘Wat ik organisaties wil meegeven is mijn leerpunt. Communiceer het ook naar je klant toe. Ik zal een voorbeeld geven. Eén van onze adviseurs was mantelzorger voor zijn zieke vrouw en als adviseur ook gedetacheerd bij een klant. Wij hadden met elkaar afgesproken dat hij flexibel zou omgaan met z’n werktijden. Maar wat ik Je krijgt er gemotiveerde werknemers voor terug
na een tijdje van die klant terugkreeg was: jij bent ook een mooie. Jij zit een beetje mooi weer te spelen over onze rug heen. Daar worden wij niet vrolijk van. Dus stem je afspraken ook altijd goed af met de klant’. Liefde en eeuwige roem
‘Als organisatie (leider) levert zo’n instelling je personeel op dat gemotiveerd is. Na een periode van zorg zal zo’n werknemer zich van z’n beste kant laten zien. Dat is iets waar ik heel erg op vertrouw. Mensen melden zich ook minder vaak ziek als je ze de ruimte geeft en de verantwoordelijkheid bij hen zelf legt. Je wordt daar een aantrekkelijke werkgever van. Dat is belangrijk. Maar veel belangrijker is de liefde en eeuwige roem die je ermee vergaart. De combinatie werk en mantelzorg past in mijn veel bredere maatschappij visie over een zorgende samenleving waar het bedrijfsleven integraal onderdeel van is. Een filosofie die maar op één niveau uitvoerbaar is: op menselijk niveau’. ‘Wij zijn royaal met mantelzorguren. Er werken zo’n 350 mensen bij Pentascope en als die allemaal aan mantelzorg zouden gaan doen, dan kan dat natuurlijk niet. Dus je hoopt op een statistische uitmiddeling. Dat is ook het realistische beeld. Natuurlijk kost het geld en tijd maar je krijgt er ook heel gemotiveerde collega’s voor terug en die zijn onbetaalbaar’. Maar de kern is dat het mogelijk moet zijn om oprechte zorg en aandacht aan mensen te bieden die het nodig hebben’.
Engbert Breuker Vanzelfsprekend
33
‘Het is eigenlijk net zoals met de wet Poortwachter. Mantelzorg zou onderdeel moeten zijn van je normale gedrag als organisatie. Als iemand bij je komt en zegt dat hij z’n zieke moeder wil verzorgen en daarom later op kantoor komt of zorg verlof wil opnemen, dan ben je een “hufter” als je dat als werkgever niet goed vindt. Als je daar niks voor wil regelen. Dat is mijn visie. Er is maar één stuurmiddel en dat ben je zelf (met je geweten aan). Je kunt autoriteit alleen duurzaam ontlenen aan je eigen fatsoenlijke voorbeeldgedrag’.
16:00 Je maakt zaken bespreekbaar
34
Evenwicht tussen persoonlijk belang en organisatiebelang
vrijheid maar er moet een evenwicht zijn tussen het belang van de persoon en het organisatiebelang. Je moet beiden zo goed mogelijk dienen. Dat is mijn visie.» Riek ter Maat Vanzelfsprekend
35
Riek ter Maat is leidinggevende van afdeling thuisbegeleiding van de Vierstroomzorgring, een organisatie voor thuiszorg, ouder- en kindzorg en maatschappelijk werk in Midden Nederland. Ze zoekt met haar mantelzorgende werknemers naar maatoplossingen die de medewerker ontlasten en tegelijk «Ik gun iedereen alle collega’s niet belasten.
«Medewerkers zelf met oplossingen laten komen»
Signalen
‘Meestal komen medewerkers er zelf mee als de mantelzorg hen boven het hoofd groeit. Maar als ik signalen krijg zoals: iemand is altijd moe, meldt zich vaak ziek of wordt slordig in het werk, dan stel ik het ook zelf aan de orde. En als daarbij naast verlof voor mantelzorg ook werkoplossingen ter sprake komen, dan vraag ik medewerkers altijd eerst zelf om met oplossingen te komen zoals flexibele werktijden, eerder of later beginnen, werkdagen ruilen of zoiets. Die kunnen dat vaak beter bedenken dan ik en er is veel bespreekbaar’. Calamiteitenverlof
36
‘Vorig jaar hadden we een medewerkster van achter in de twintig met een broer die een half jaar in het ziekenhuis lag en dag en nacht begeleiding nodig had van familie en vrienden. Natuurlijk werd zij ook ingeroosterd om bij haar broer in het
Evenwicht tussen persoonlijk belang en organisatiebelang
ziekenhuis te zijn. In combinatie met haar werk werd dat al snel te veel. Toen heeft ze zelf calamiteitenverlof aangevraagd voor zes uur per week gedurende een half jaar. Daar kon ze goed mee uit de voeten’. Een uur eerder weg
‘Een andere medewerkster had een moeder die op sterven lag. Nu hangt het ook van de familieomstandigheden af hoe groot de belasting dan is. Maar zij had maar één zus die bovendien ook nog honderd kilometer verderop woonde, dus onze medewerkster moest meer mantelzorg doen dan haar zus. Ze kwam zelf met de oplossing om zes weken lang elke dag een uur eerder naar huis te gaan om even uit te kunnen puffen voordat ze weer naar haar zieke moeder ging. Dat regelen we dan’. Zelf de telefoon pakken
‘Soms ben ik ook wel eens proactief. De moeder van één van onze medewerksters stond al een tijd op een wachtlijst voor een verpleeg- of een verzorgingshuis, maar er was maar geen plek. Ze had wel verlof maar dat was niet genoeg en de kans was groot dat ze helemaal uit zou vallen. Toen heb ik haar gevraagd: “zou je het goed vinden als ik er een telefoontje aan waag met het argument dat ik niet wil dat jij uitvalt?” Dat was goed. Dat telefoontje heeft gewerkt. Haar moeder kreeg een plekje’. ‘Het is fijn als er ruimte op je werk is om voor een ander te zorgen. In welke vorm dan ook. Daar werk ik vanuit mijn positie graag aan mee’. Riek ter Maat Vanzelfsprekend
37
‘Soms kan een medewerker de zorg voor zijn bejaarde ouders, of een partner of kind met een aandoening niet (meer) combineren met het werk. Dan gaan we samen op zoek naar oplossingen. Dat is altijd maatwerk want mantelzorgverlof moet bij de medewerker én binnen de afdeling passen. Het moet ontlastend zijn voor de persoon zelf, maar niet belastend voor de afdeling. Ik gun iedereen alle vrijheid maar er moet een evenwicht zijn tussen het belang van de persoon en het organisatie belang. Je moet beiden zo goed mogelijk dienen. Dat is mijn visie’.
20:30 Je zoekt een baan die bij jouw situatie past
Marcoline Leen is ledenconsulent bij de Vierstroomzorgring, een organisatie voor thuiszorg, ouder- en kindzorg en maatschappelijk werk in Midden Nederland. Ze heeft twee kinderen die allebei een –verschillende– handicap hebben.
38
Professionele ondersteuning vermindert de druk
de opvoeding is niet te combineren met werk. Maar na de geboorte van de tweede begon het toch weer te kriebelen. Ik heb toen een PGB (persoonsgebonden budget) aangevraagd en naar een baan gezocht die specifiek bij mijn situatie paste. En wat blijkt? Met de juiste, professionele hulp is mantelzorg én werk heel goed te combineren» Marcoline Leen Vanzelfsprekend
39
«Toen de oudste werd geboren dacht ik:
«Ik kan zelf mijn afspraken plannen» ‘Mijn kinderen hebben door hun handicap een meer dan gemiddeld ziekteverzuim. Dat heb ik bij mijn sollicitatie al aangegeven. Toen heb ik ook meteen gezegd dat ik via de AWBZ een PGB had aangevraagd en dus een beroep kon doen op professionele zorg als dat nodig was. Daardoor zou ik weinig gebruik maken van zorgverlof. Dat blijkt ook in de praktijk. Het is me nog nooit overkomen dat ik een dag vrij moest nemen omdat ik het niet geregeld kreeg’. thuiswerken
Middelen uit de AWBZ
‘Ik voel geen stress van mijn werk en ik heb ook geen schuldgevoel naar de kinderen of mijn partner toe. Ik heb het goed georganiseerd. Mijn advies aan andere mantel zorgers is om gebruik te maken van de middelen uit de AWBZ. Een persoonsgebonden budget geeft je financiële armslag voor het inhuren van professionele zorg en het vermindert de druk op jezelf en je directe omgeving. Bovendien is het een erkenning voor de situatie waarin je zit. Maak dus gebruik van dat soort regelingen. Ze zijn ervoor’.
‘Dat komt ook omdat de baan bij de Vierstroomzorgring me de mogelijkheid geeft om flexibel om te gaan met werktijden. Ik ben ledenconsulent en kan zelf mijn afspraken buiten de deur plannen. Dat doe ik vooral op dagen dat mijn partner thuis werkt en voor de kinderen kan zorgen. De bijbehorende administratie doe ik ’s avonds achter mijn eigen pc. Vierstroomzorgring heeft een netwerk waarop je vanuit huis kunt inloggen’.
Professionele ondersteuning vermindert de druk
Marcoline Leen Vanzelfsprekend
41
40
‘Dat de Vierstroomzorgring zich als werkgever flexibel opstelt heeft tot gevolg dat ik extra gemotiveerd ben om mijn werk goed te doen. Ik ben ook écht blij met deze baan. Want ik ben bewust op zoek gegaan naar werk om méér te zijn dan een moeder van twee gehandicapte kinderen. Het geeft me een ander verantwoordelijkheidspakket. En weet je, het gaat nu met vrienden en buren ook niet altijd meer over de kinderen. Dat is ook goed’.
21:30 Nu reageert iedereen positief. Bewonderend soms. Dat je dát voor je moeder over had!
42
Ik had er geen minuut van willen missen
ik heb eigenlijk twee banen. Directeur van VEH en van Vereniging Eigen Moeder»
Marlies Pernot Vanzelfsprekend
43
Marlies Pernot is algemeen directeur van Vereniging Eigen Huis (VEH). Naast haar zware en verantwoordelijke baan verzorgde ze zeven jaar lang haar geestelijke en lichamelijk hulpbehoevende moeder. Hoe combineerde ze als directeur haar baan met zulke intensieve mantelzorg? «Ik zei altijd:
«Ik was de hoofdaannemer van de verzorging»
Zonder hulp van familie en professionals was het nooit gelukt
44
‘Maar ik stond er niet alleen voor. Ik was zeg maar, de hoofdaannemer van mijn moeders verzorging. Mijn broers en zus hebben allemaal gedaan wat ze konden. Een broer nam alle administratieve zaken voor zijn rekening, mijn zus kwam elke zaterdag boodschappen doen en kookte dan lekker vaak voor de hele week. Daarnaast heb ik een PGB (persoonsgebonden budget) aangevraagd en daar gedeeltelijk thuishulp en verpleging voor overdag mee gefinancierd. Zonder die hulp van familie en
Ik had er geen minuut van willen missen
professionals was het mij absoluut nooit gelukt om mijn moeder zo lang te verzorgen’. Je bent altijd in functie
‘Hoe ik dat combineerde met zo’n zware, verant woordelijke baan? Daar heb ik verschillende antwoorden op. Directeur zijn is geen baan van negen tot vijf. Je bent in principe altijd in functie. Dat heeft nadelen, maar ook voordelen. Je kunt op elke tijd van de dag thuis je mail checken. Desnoods midden in de nacht. Ik kon ’s avonds al mijn stukken lezen. Telefonisch was ik in principe altijd bereikbaar. Overdag was ik minimaal van negen tot vijf op kantoor, want er was immers thuishulp en verpleging voor overdag. De rest van het werk deed ik er ’s avonds bij. In de uurtjes dat mijn moeder sliep. Mijn collega’s hebben er, wat het werk betreft, hopelijk niet al te veel van gemerkt’. Dit was mijn bestaan
‘Daarnaast had ik geaccepteerd dat als ik mijn moeder
dit wilde geven, dit mijn leven zou zijn. Dus ik ben in die zeven jaar niet op vakantie geweest, ben niet naar film of theater geweest en heb mondjesmaat privé sociale contacten onderhouden. Ik was directeur en ik zorgde voor mijn moeder. Dat was mijn bestaan. En tenslotte kon ik helemaal zelf over mijn vrije tijd beslissen. Ik had niet nog een derde loyaliteit tegenover bijvoorbeeld een partner of een gezin’. Op instorten
‘De combinatie directeur en mantelzorger was zwaar. Het laatste jaar begonnen collega’s zich ook zorgen te maken. “Marlies, dit ga je niet volhouden. Je ziet er uit als een lijk”. En ja, ik was op een bepaald moment ook helemaal doodop door de gebroken nachten. Maar weet je, mijn grootste nachtmerrie was, dat als ik het niet vol zou houden, mijn moeder juist in haar laatste, kwetsbaarste periode, alsnog naar een verpleeghuis zou moeten. Dus haalde ik diep adem en ging gewoon door. Ik verlegde mijn
grenzen beetje bij beetje tot ik het écht, écht niet meer aankon en op instorten stond. Toen overleed mijn moeder’. Positief
‘Ik krijg nu veel waardering maar ik heb de afgelopen jaren ook wel geluiden gehoord van: waar is die nou mee bezig? Nu reageert iedereen positief. Bewonderend soms. Dat je dát voor je moeder over had! Zelf voel ik dat niet zo. Het heeft mij in die zeven jaar heel veel gegeven. Zelfs op het laatst, toen haar gezicht alleen nog maar oplichtte bij een verwennerij, een compliment. Ik bedoel, als iemand zo onvoorwaardelijk op je durft te vertrouwen. Dat is mooi. Het was heel zwaar en ik zou het niet nog een keer kunnen opbrengen, maar ik had van die zeven jaar geen minuut willen missen’.
Marlies Pernot Vanzelfsprekend
45
‘Mijn doelstelling was om mijn moeder een zo prettig mogelijke laatste levensfase te bezorgen. Buiten een instelling. In haar eigen woning. Daarom ben ik toen mijn moeder dement werd, bij haar ingetrokken om haar bij te staan. Eerst om er ‘s nachts te zijn als ze wakker werd en later, toen ze ook lichamelijk hulpbehoevend werd, om haar ’s nachts gerust te stellen en te verzorgen’.
Wilt u na het lezen van dit boekje zelf aan de slag? Dan kunt u gebruik maken van allerlei praktische instrumenten en tips die de combinatie van werk en mantelzorg beter mogelijk maken. Deze instrumenten zijn al in de praktijk getest.
zelf aan de slag
Via www.werkenmantelzorg.nl kunt u een interactieve thermometer invullen om te meten hoe mantelzorgvriendelijk uw organisatie is. Verder kunt u downloaden of bestellen: » informatieve folders voor werkgevers, afdelingen personeelszaken en ondernemingsraden die met dit onderwerp aan de slag willen, » campagnematerialen om iedereen in de organisatie meer bewust te maken van het thema werk en mantelzorg, » workshops voor zowel leidinggevenden als werkende mantelzorgers, » praktische wegwijzers voor leidinggevenden en voor mantelzorgers die samen naar concrete oplossingen zoeken. Daarnaast is ook een praktische handreiking beschikbaar voor organisaties die het thema werk en mantelzorg projectmatig willen gaan aanpakken. Veel succes! Mezzo Postbus 179 3980 CD Bunnik T 030 659 22 22 F 030 659 22 20 www.mezzo.nl
Vanzelfsprekend
47
46
Qidos Wilhelminaweg 12 3941 DG Doorn T 0343 47 74 85 F 0343 47 78 35 www.qidos.nl
dankwoord Initiatiefnemers van het project mantelzorg@work zijn Mezzo, de Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg en Qidos, adviesbureau voor vraagstukken op het gebied van levensfasegericht personeelsbeleid en werk/privébeleid. Streven is om mantelzorgers én organisaties in Nederland te inspireren om de combinatie van werk en zorg op de werkvloer bespreekbaar te maken. En … beter mogelijk te maken, want nu is al 1 op de 8 werknemers ook mantelzorger. In de toekomst stijgt dat aantal, want werknemers werken meer en langer door om de vergrijzing op te vangen, de professionele zorg zal door minder mensen geleverd worden en ouderen en zieken willen langer thuis wonen. De projectorganisatie bedankt iedereen die een bijdrage levert aan het beter mogelijk maken van de combinatie werk en mantelzorg. Niet in het minst de baanbrekende projectpartners: adviesbureau Pentascope, thuiszorgorganisatie de Vierstroomzorgring en de Provincie Noord-Brabant. Zij werkten mee aan onderzoek en experimenten evenals de ontwikkeling van instrumenten om organisaties meer mantelzorgvriendelijk te maken. Hierdoor werden alle materialen uitgebreid getest en hebben de instrumenten hun nut ook in de praktijk bewezen. Vakbond CNV is de partner die een belangrijke rol speelt bij het verspreiden van de resultaten in Nederland.
48
Het project is financieel mogelijk gemaakt door het Europees Sociaal Fonds Equal en Stichting Instituut Gak. Dankwoord Vanzelfsprekend
baan brekers!
BAANBREKERS combineren werk en mantelzorg
Nederland telt 2,4 miljoen mantelzorgers. Zij zorgen meer dan 8 uur per week en/of 3 maanden of langer (onbetaald) voor een chronisch zieke, gehandicapte of hulpbehoevende naaste, vriend of buur.
vanzelfsprekend
Werkende mantelzorgers
Flexibiliteit moet van twee kanten komen 6 Dit slaat op mij. Ik ben dus een mantelzorger 10 Ik kreeg alle ruimte van mijn werkgever 14
baan brekers!
BAANBREKERS combineren werk en mantelzorg
De werkende mantelzorger bestaat niet. Werkende mantelzorgers variëren in leeftijd en geslacht, zijn al of niet getrouwd, hebben al of niet kinderen, zorgen voor hun ouders, voor hun partner, voor hun kind of voor een vriend(in) of buur. Ze verschillen in baan, het aantal uren dat zij werken, het soort opleiding, de mate waarin zij invloed hebben op hun werk en waarin ze het vermogen hebben zelf dingen te regelen en te organiseren. In de zorg hebben ze verschillende taken: huishoudelijke taken, persoonlijke verzorging, begeleiding of regeltaken. De geschatte waarde van mantelzorg ligt tussen de 4 en 7 miljard euro. Het is dus van groot maatschappelijk belang dat de combinatie van mantelzorg en werk in brede zin beter gefaciliteerd wordt waardoor meer mensen kunnen (blijven) participeren op de arbeidsmarkt.
10 interviews over de combinatie van werk en mantelzorg
De grootste groep mantelzorgers is tussen de 35 en 65 jaar en ruim 40% van hen voelt zich matig tot zwaar overbelast; zij lopen een groot risico uit te vallen door ziekte, oververmoeidheid en stressverschijnselen. Eén op de tien voelt zich zelfs genoodzaakt om te stoppen met werken of gaat (tijdelijk) minder werken. Terwijl het hebben van werk door veel mantelzorgers als zeer waardevol wordt beschouwd: het is nodig voor inkomen, biedt sociale contacten én geeft afleiding van de zorgsituatie.
In de praktijk brengen op de werkvloer 18 In overleg met collega’s zorgverlof opnemen 22 Stap op iemand af en praat erover! 26 Je krijgt er gemotiveerde werknemers voor terug 30 Evenwicht tussen persoonlijk belang en organisatiebelang 34 Professionele ondersteuning vermindert de druk 38 Ik had er geen minuut van willen missen 42
vanzelfsprekend
10 interviews over de combinatie van werk en mantelzorg Colofon Interviews & ontwerp: Mediamaal Fotografie: Joost van Velsen
DIT PROJECT IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR BIJDRAGEN VAN HET EUROPEES SOCIAAL FONDS EN STICHTING INSTITUUT GAK
