Van Joodse tot Russische diaspora

Van Joodse tot Russische diaspora Remigratie van Russische Joden vanuit Israël

Masterscriptie Slavische Taal-, en Letterkunde Rijksuniversiteit Groningen Augustus 2008

Naam: Afstudeerrichting: Studentnummer: Scriptiebegeleider:

Tom van Hout Midden en Oost Europakunde S1083341 H. van Koningsbrugge

Voorwoord Voor u ligt het sluitstuk van mijn studententijd. Bovenal is het een overwinning op mezelf – de inlossing van een belofte die ik mijn dierbaren lang geleden heb gedaan. Ik wil hem in het bijzonder opdragen aan mijn vriendin Marie, zonder wier steun en vertrouwen ik niet had kunnen volharden, en aan mijn moeder Marie Claire, die jarenlang in spanning heeft gezeten, wachtend op de verlossende woorden: “Ik ben geslaagd!” Verder wil ik iedereen bedanken die de hoop nooit heeft opgegeven, onder wie mijn scriptiebegeleider Hans van Koningsbrugge en studieadviseur Peter Houtzagers. Tot slot hoop ik dat ik met deze scriptie mijn fascinatie met het Joodse volk en de Russische cultuur heb kunnen verwoorden, en dat de lezer een sprankje van deze fascinatie met zich meeneemt na het lezen ervan.

1

Inhoud Inleiding

3

Hoofdstuk 1

9

-

Definiëring van het begrip migratie

-

Theoretische benadering van internationale migratie

11

-

Een meer integrale benadering

16

-

Migratie en ontwikkeling

17

-

Praktische aanvullingen en definities

18

Hoofdstuk 2

9

21

-

Sovjet migratiebeleid 1948-1990

21

-

Russisch migratiebeleid 1991-heden

26

-

Israëlisch immigratiebeleid

29

-

Push en pull factoren

32

-

De gevolgen van migratie

35

Hoofdstuk 3

37

-

Russisch leven in Israël

37

-

De beslissing om Israël te verlaten

45

-

Aanzwellende remigratie

49

-

Migratietheorie toegepast

51

Conclusie

54

Literatuurlijst

56

2

Inleiding Toen ze weggingen, vervloekten ze dit land. Ze zeiden: “Ik zal nooit meer voet zetten op deze bodem”. Zo veel haat en onvrede… Maar we moeten toegeven dat er het één en ander is veranderd.1

Deze uitspraak is van Berl Lazar, de belangrijkste rabbijn van Rusland en woordvoerder voor vele Joodse organisaties in Rusland. Hij suggereert hiermee dat de situatie voor Joden in Rusland de laatste jaren zodanig is verbeterd, dat Russische Joden serieus zouden moeten overwegen om naar hun geboorteland terug te keren. Joodse organisaties in Rusland propageren deze visie actief via websites en nieuwsbrieven: Russische Joden zouden massaal terugkeren vanuit Israël naar Rusland, omdat ze in Rusland tegenwoordig net zo Joods kunnen zijn als in Israël.2

Joden in Rusland en de Sovjetunie hebben het altijd moeilijk gehad. Tijdens het tsarisme werden ze behandeld als tweederangs burgers; het was voor hen verboden zich te vestigen buiten het Vestigingsgebied, een brede band van de Oostzee tot de Zwarte Zee, ze werden religieus gediscrimineerd en ze waren uitgesloten van vele beroepen en verschillende vormen van onderwijs.

fig.1: Het Vestigingsgebied

1

Changing fortunes lead Soviet Jews from Israel to Russia, CBC News, 20-6-2004, http://www.cbc.ca/world/story/2004/06/20/russianjews040620.html 2 zie verschillende publicaties op de website van FJC, de Federatie van Joodse Gemeenschappen in het GOS, www.fjc.ru/

3

Met de oprichting van de Sovjetunie leek hun situatie te verbeteren, maar ook binnen dit regime werden ze steeds meer als paria gezien en onderdrukt. De Russische Joden keken dan ook met argusogen keken naar de stichting en de ontwikkeling van de staat Israël vanaf 1948.3 Na de Zesdaagse oorlog van 1967 werd de neiging steeds sterker om zich bij hun geloofsbroeders te voegen in de opbouw van het Beloofde Land en hun onderdrukte positie in de Sovjetunie te verruilen voor de vrijheid en economische mogelijkheden in Israël. De groeiende repressie van het Sovjetregime had hier vanzelfsprekend een toenemende invloed op. Echter, de binnenlandse politiek van de Sovjetunie liet nagenoeg geen emigratie toe. Alle etnische groepen (Kazachen, Oekraïners, Oezbeken, enz.) hadden officieel een eigen autonoom gebied binnen de grenzen van de Sovjetunie; zo ook de Joden. Het was de bedoeling dat elke van de vele nationaliteiten binnen de Sovjetunie een eigen nationaal gebied hadden, waarheen ze zich konden terugtrekken om zich op te laden; vervolgens konden ze zich dan weer volop inzetten voor de communistische staat. In het grote Nationaliteitenplan van Stalin kregen de Joden uiteindelijk een gebied toegewezen in Oost-Siberië, Birobidzjan genaamd.4 Dit was het gebied tussen de rivieren de Biro en de Bidzjan, in het zuiden grenzend aan de rivier de Amoer en de Chinese regio Mantsjoerije. De meeste Sovjetjoden waren tot die tijd woonachtig in het Vestigingsgebied (zie fig. 1) of de grote steden en konden zich niet of nauwelijks aanpassen aan de barre omstandigheden waar ze mee geconfronteerd werden in het Verre Oosten, noch wisten ze hoe ze land moesten bewerken of huizen moesten bouwen.5 Hierdoor viel de beoogde massamigratie van Russische Joden naar Birobidzjan in het water. Op het hoogtepunt, halverwege de jaren ’30 van de twintigste eeuw, was slechts 23 procent van de inwoners van Birobidzjan van Joodse afkomst. Vergeleken met de andere etnische autonome regio’s, waar het percentage autochtonen op dat moment tussen 75 en 95 procent lag, was dit zeer weinig. De meeste Russische Joden bleven wonen in het Vestigingsgebied, dat ze min of meer als thuisland beschouwden, of in toenemende mate in de grote steden, waar ze zich blootstelden aan toenemende discriminatie en antisemitische regeringspropaganda. Zionisme was na de Tweede Wereldoorlog en na de stichting van de staat Israël een term die veelvuldig door de communisten werd gebezigd, en de politieke en maatschappelijke lading van de term ‘kosmopolitisme’ had overgenomen. Zionisme was in de ogen van Sovjetpropagandisten niet

3

Potok, Chaim, De Familie Slepak (Den Haag, 2000). eerdere pogingen om de Joden in de Oekraïne en op de Krim te vestigen, stuitten op verzet bij de lokale bevolking. 5 Alberton, M., Birobidschan, die Judenrepublik, (Leipzig-Wien, 1932), 100-111. 4

4

te rijmen met de staatsvorm die de Sovjetunie nastreefde: een goed sovjetburger had geen gedeelde agenda wat betreft zijn collectieve sentimenten. In de grondwet van Israël werd in 1950 een wet opgenomen die alle Joden (op de definitie van “Joden” zal ik later nog terugkomen) over de hele wereld in staat stelde om naar Israël te emigreren, de zogenaamde “Wet op de Terugkeer” (Law of Return). In principe had deze wet ook betrekking op de Sovjetjoden, maar dit feit was voor hen in het begin van zuiver theoretische betekenis. In de praktijk kregen ze van de Sovjetautoriteiten nauwelijks toestemming om te emigreren, omdat dit het zichtbare succes van de Sovjetstaat zou ondermijnen. In de loop van de jaren ’70 kwam de emigrantenstroom desalniettemin langzaam op gang, na aanhoudende druk van het buitenland en Joodse lobby’s in Israël, Europa en de Verenigde Staten. Deze emigratie geschiedde op een hoogst merkwaardige, indirecte, maar vindingrijke, manier, die typisch was voor het Sovjetsysteem. Naar aanleiding van een officiële uitnodiging door een “familielid” in Israël, werd een uitreisvisum voor Oostenrijk uitgegeven. De bemiddeling hiertoe werd gedaan door de Nederlandse ambassade in Moskou; hier konden de emigranten hun visum ophalen. Tevens werden de Joodse emigranten hier ingelicht over de reis en konden ze een lening krijgen om de treinreis naar Wenen te bekostigen.6 Na aankomst per trein of vliegtuig in Wenen kon men daar vervolgens bij de Amerikaanse of de Israëlische consul een visum voor het desbetreffende land aanvragen. Hoewel veel Sovjet emigranten – soms meer dan 90 procent van het totale jaarlijkse aantal Sovjet emigranten – er na aankomst in Wenen voor kozen om naar de Verenigde Staten te gaan, aangemoedigd door Amerikaanse belangorganisaties in Oostenrijk en Italië, was dit dé aangewezen manier om Israël te bereiken.7 De meeste aanvragen voor uitreisvisa naar Oostenrijk werden echter al in een vroeg stadium afgewezen. Er was vaak iets “niet in orde” met de papieren of met de redenen voor emigratie. Zoals veel zaken tijdens het Sovjetregime was ook deze overheidsdienst overgeleverd aan de hopeloze bureaucratie, de willekeur van ambtenaren en de structurele afwezigheid van logische richtlijnen. Met de komst van Michaïl Gorbatsjov als Secretaris-Generaal van de Opperste Sovjet, en zijn politiek van glasnost en perestrojka, werd de bureaucratie iets opgerekt en werd het makkelijker voor Joden om een uitreisvisum te bemachtigen. In die tijd was er een 6

Nederland werd in deze periode naast de Verenigde Staten als belangrijkste bondgenoot van Israël beschouwd; Buwalda, P., They did not dwell alone, (Washington, 1997), 24-25 7 Dit dropout (afvaller) fenomeen werd door Israël verfoeid; de Israëlische en Amerikaanse regeringen beschuldigden elkaar ervan een slag te slaan uit deze situatie. Gitelman, Z., “From a northern country”: Russian and Soviet Jewish immigration to America and Israel in historical perspective, in: Lewin-Epstein, N., et al. (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement, (London, 1997), 29

5

indrukwekkende en veelzeggende toename van het aantal emigraties. Emigreerden tot deze periode maximaal 5.000 Sovjetburgers per jaar naar Israël (1981), eind jaren ‘80 en begin jaren ’90 groeide dit aantal naar gemiddeld 30.000 per jaar.8 Voor veel Joden was de tijd gekomen om hun stormachtige verleden in Rusland en de Sovjetunie vaarwel te zeggen en te verruilen voor een leven zonder onderdrukking. Na de val van het communistische regime was het hek van de dam: elk jaar emigreerden meer en meer Joden naar Israël om daar hun geluk te zoeken en zich te herenigen met hun familie en vrienden die de stap al eerder hadden gemaakt. Tegelijkertijd werd de toegang tot de Verenigde Staten nagenoeg geheel afgesneden, waardoor het aantal dropouts drastisch werd teruggedrongen, en de stroom immigranten zich uitsluitend op Israël richtte. De Israëlische regering verwelkomde de immigranten met open armen; ze waren hard nodig om de Israëlische economische groei door te zetten. De houding van Israël tegenover Russische immigranten was in eerste instantie weinig kritisch. Er werd niet of nauwelijks gekeken naar de mate van joodsheid of de redenen voor immigratie. Mede hierdoor vonden naast de Joodse immigranten op den duur ook veel niet-Joodse Russen hun weg naar Israël. Anno 2000 leefden er ongeveer één miljoen voormalige Sovjetburgers in Israël. Sommigen van hen doen hun uiterste best om zich aan te passen aan hun omgeving: ze leren Ivriet, verdiepen zich in Joodse religieuze rituelen en zoeken interactie met de ontvangende bevolking. De meerderheid vestigt zich echter in bestaande Russisch sprekende steden en wijken, geconcentreerd rond Russische gemeenschapscentra. Mede hierdoor worden ze door de Israëli’s als buitenstaanders gezien en ook als dusdanig behandeld. Dit zorgt voor een wisselwerking die in alle aspecten van de maatschappij merkbaar is. In de pers, de politiek en op het internet worden de Russische gojim (een pejoratieve term voor ‘ongelovigen’) afgeschilderd als improductieve, onaangepaste lastpakken, die eerder een rem zijn op de ontwikkeling van Israël dan een positieve aanvulling. Op hun beurt tonen de Russische immigranten zich weinig vatbaar voor deze kritiek en vegen ze de vloer aan met het lage cultureel-wetenschappelijke ontwikkelingsniveau van het ontvangende land en hun bevolking. Dit laatste wordt vooral duidelijk na een bezoek aan de talrijke Russisch-Israëlische chatrooms die op internet bestaan, waar gepeperde kritiek aan het adres van de ontvangende samenleving aan de orde van de dag is. Binnen deze context ontstond de remigratiebeweging onder Russische immigranten. Meerdere bronnen bevestigen dat ex-Russen Israël verlaten en de weg terug vinden naar hun geboorteland. De meningen

8

Demografisch Jaarboek van de Russische Federatie, 1993 (Moskou, 1994), p. 382-383

6

zijn verdeeld over de aantallen, en de uitstroom van ex-Russen vanuit Israël naar de Verenigde Staten en Duitsland is omvangrijker en beter waarneembaar, maar ook Rusland zelf is de bestemming van Joodse en niet-Joodse Russisch sprekende Israëli’s.

Opbouw van het onderzoek Het eerste hoofdstuk bestaat uit een aantal theoretische benaderingen en discussies over het begrip migratie op macro-, en microniveau. Tevens zal ik hier een aantal termen definiëren die belangrijk voor het verdere onderzoek. Het tweede hoofdstuk is een overzicht van het migratiebeleid van respectievelijk de Sovjetunie/Rusland en Israël. Ik zal hierin ingaan op de verschillende push en pull factoren die een verklaring kunnen bieden voor migratie naar Israël. Ook de effecten van deze migratiestroom op de ontwikkeling van beide landen komt hier aan bod. In hoofdstuk drie schets ik een beeld van de leefomstandigheden van Russische Joden in Israël en de redenen die zij hadden/hebben om dat land te verlaten. Ik vergelijk hierin de praktische voorbeelden met de bestaande theorie; ook zal ik verschillende bronnen raadplegen om het onderzoek van de nodige cijfers te voorzien. In de loop van het onderzoek zal ik de volgende vragen beantwoorden. Allereerst: Wat voor invloed hebben de Russische en Israëlische regeringen op migratie en welke rol speelt de publieke opinie in de twee landen? En de tweede kernvraag is: Waarom emigreren de ex-Russen terug naar Rusland? Ik ga ervan uit dat het veiligheidsprobleem in Israël een belangrijke reden is en wellicht het feit dat de integratie stroef verloopt, maar in mijn ogen zijn er in Israël meer mogelijkheden voor persoonlijke economische ontwikkeling en religieuze vrijheid dan in Rusland. Wat speelt er nog meer? Vervolgens, samenhangend met de tweede vraag: Zijn het alleen Joden die terugkeren, of zijn het de niet-Joodse immigranten die via Israël hoopten geluk te vinden, die nu terugkeren naar Rusland? Tevens zal ik aandacht besteden aan de demografische en economische gevolgen die deze remigratie heeft. Om uiteindelijk de remigratiebeweging terug naar Rusland te kunnen duiden, kijk ik eerst naar de omstandigheden rond de initiële migratie naar, en naar de levensomstandigheden van Russische Joden in Israël. Voor de statistische onderbouwing zal ik gebruik maken van cijfers van Israëlische en Russische overheidswebsites. Ook gebruik ik gegevens uit de resultaten van enquêtes, afgenomen door de website ISRA.com, een internetportaal voor Russische sprekende Israëli’s, zowel met Joodse als niet-Joodse achtergrond. De respondenten van deze enquêtes beschouw ik als representatief voor de gehele Russischtalige gemeenschap in Israël. De website van 7

FJC, de Federatie van Joodse Gemeenschappen in het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS), biedt veel artikelen over de activiteiten van Joodse organisaties binnen Rusland en fungeert tevens als nieuwssite voor de Joodse doelgroep. Verder zal ik veel Russischtalige literatuur en (voornamelijk) internetbronnen raadplegen. Ik zal waar nodig de vertaling zelf verzorgen en geen Russische citaten gebruiken, zodat de tekst voor iedereen toegankelijk blijft.

8

Hoofdstuk 1

Het doel van dit hoofdstuk is om een beeld te scheppen van het begrip migratie en de verschillende theoretische benaderingen en discussies die met dit begrip samenhangen. Op deze manier wordt een theoretisch raamwerk gecreëerd waarin het verdere onderzoek kan worden geplaatst. Eerst komt de definiëring van het begrip migratie aan de orde, waarna er aandacht zal zijn voor verschillende theoretische concepten met betrekking tot internationale migratie. De hoeveelheid literatuur over dit onderwerp is overweldigend en daarom heb ik er voor gekozen een overzicht te geven van de belangrijkste benaderingen.

Definiëring van het begrip migratie Migratie is een vrij bekende term, maar dit neemt niet weg dat het een complex begrip is met vele facetten dat zich hierdoor niet eenvoudig laat definiëren. Algemeen gezegd is migratie een beweging van een persoon tussen twee plaatsen voor een bepaalde periode. Maar hoe ver moet iemand zich verplaatsen en hoe lang moet diegene ergens blijven om die beweging ‘migratie’ te kunnen noemen? Het antwoord op deze vraag zal per persoon en per onderzoek verschillen en daarom is het onmogelijk een beknopte definitie van migratie te geven. Desondanks zijn er wel een aantal componenten van migratie te onderscheiden die in vrijwel elke definitie terugkomen, namelijk ruimte, tijd en motivatie.9

Ruimte Migratie omvat een beweging van een bepaalde plaats naar een andere plaats, maar niet elke verplaatsing wordt migratie genoemd. Om migratie te onderscheiden van het veel algemenere begrip mobiliteit, geldt als voorwaarde dat er een grens moet worden overgestoken. Dit kan bijvoorbeeld een dorps- of stadsgrens zijn, een provinciale grens of een landsgrens. Wanneer een grens binnen een land wordt overgestoken, wordt gesproken van interne migratie. Verplaatsing over landsgrenzen wordt internationale migratie genoemd. Degenen die het land verlaten worden emigranten genoemd en zij die het land binnen komen immigranten. De soort grens die wordt overgestoken, zegt echter niet per definitie iets over de daadwerkelijke afstand die wordt afgelegd.10

9

Boyle, et al., Exploring contemporary migration (New York 1998), 34. Ibidem, 34-35.

10

9

Samenhangend met de ruimte waarbinnen de beweging plaats vindt, is de richting van de beweging. Een voorbeeld hiervan zijn de verschillende migratiestromen tussen rurale en urbane gebieden, namelijk ruraal-rurale, ruraal-urbane, urbaan-rurale en urbaan-urbane migratie.11 Deze begrippen worden veelal gebruikt waar het gaat om interne migratie, maar ze kunnen ook van betekenis zijn voor internationale migratie.

Tijd Naast een ruimtelijk aspect wordt migratie ook gedefinieerd aan de hand van een tijdscomponent. In de praktijk blijkt het erg lastig te zijn te bepalen hoe lang het tijdsbestek moet zijn om van migratie te kunnen spreken. Volgens Boyle et al. zijn theoretici het erover eens dat er altijd een element van permanentie meespeelt bij het begrip ‘migratie‘.12 Een beweging is dus pas migratie wanneer er sprake is van ‘enige permanentie’. Deze term is erg vaag – en het valt te betwisten wat ‘enige permanentie’ inhoudt – , maar is bedoeld om aan te geven wat de ondergrens is. Een Nederlands gezin dat op vakantie gaat naar Frankrijk is bijvoorbeeld geen migratie. Soms kiest een onderzoeker ervoor een veel concretere tijdsbepaling te geven. Een voorbeeld hiervan is de definiëring van internationale migratie van Muus: de migrant moet de bedoeling hebben zich voor minstens een jaar elders te vestigen.13 Aan de hand van de verblijfsduur kan migratie worden ingedeeld in onder andere circulaire migratie, tijdelijke migratie en permanente migratie. Migratie is circulair wanneer men niet permanent blijft, maar men herhaaldelijk heen en weer beweegt tussen dezelfde of vergelijkbare plaatsen. Een voorbeeld hiervan is seizoensmigratie, waarbij men in het oogstseizoen migreert om te helpen bij de oogst in een ander gebied en na beëindiging van de oogst weer terug keert. Tijdelijke migratie is zoals het woord al zegt niet-permanente migratie. Maar wat is tijdelijk? En kan tijdelijke migratie ook circulaire migratie blijken te zijn? Bovendien is het zo dat veel migranten zeggen van plan te zijn terug te keren, maar dat uiteindelijk niet doen; de zogenaamde ‘myth of return’. En zo kan het ook zijn dat iemand die van plan is permanent te migreren toch terugkeert.

11

Béneker, T., Buscar major ambiente. Migratie naar, uit en langs een kleine stad in Costa Rica (Utrecht 1997), 18. 12 Boyle, et al. (1998), 35. 13 Muus, P.J., De wereld in beweging. Internationale migratie, mensenrechten en ontwikkeling (Utrecht 1995), 46.

10

Motivatie Tot slot kan bij de definiëring van het begrip migratie het motief van de migratie een rol spelen. Zo is een onderscheid te maken tussen gedwongen en vrijwillige emigratie. Bij gedwongen migratie kan gedacht worden aan vluchtelingen. Gedwongen migranten hebben vaak weinig andere keuzes dan te migreren, vanwege oorlog, vervolging of honger. Vrijwillige emigranten daarentegen kiezen er zelf voor te migreren. Toch moeten deze termen voorzichtig worden gebruikt. Weinig mensen verhuizen zuiver uit vrije wil, en in veel gedwongen migratiebewegingen is een vrijwillig element aanwezig.14 Een ander voorbeeld van een motief is arbeid; deze variant wordt dan ook arbeidsmigratie genoemd.

Theoretische benaderingen van internationale migratie Nu we een beter beeld hebben van de (problemen bij de) definiëring van het begrip migratie, wordt in deze paragraaf ingegaan op de verschillende migratietheorieën. Hierbij zal specifiek gekeken worden naar theoretische benaderingen met betrekking tot internationalemigratie, oftewel migratie over landsgrenzen. Er zijn verschillende manieren om het concept migratie te benaderen en daarom is er geen algemene migratietheorie. Zo kunnen theorieën worden onderscheiden die proberen te verklaren waarom migratie ontstaat en theorieën die juist kijken naar het voortduren ervan.15 Naast deze benaderingen die verschillende aspecten van het migratieproces uitleggen, bestaan er ook theorieën waarbij voor een bepaalde analyseeenheid of analyseniveau wordt gekozen. Bij de eerste categorie is een onderscheid te maken tussen theorieën die zich richten op de migratiestroom en theorieën die focussen op het individu.16 Deze indeling hangt samen met de verschillende analyseniveaus. Zo kan er naar migratie worden gekeken vanuit een macroperspectief: de migratiestroom en haar ontstaan aan de hand van macrostructuren. Ook kan migratie worden benaderd op microniveau: het individu en de redenen die het heeft om te migreren. Het mesoniveau tot slot, is het niveau waar individuele actoren en macrostructuren in elkaar overvloeien. Boyle et al. (1998) maakt ook nog een onderscheid tussen deterministische en humanistische benaderingen. Deterministische theorieën bagatelliseren de rol van het individu bij zijn actieve keus om wel of niet migreren. Ze doen dit door aan te nemen dat migratie een min of meer onvermijdelijke 14

Boyle, et al. (1998), 38. Klaver, J., From the land of the sun tot the city of angels. The migration process of Zapotec Indians from Oaxaca, Mexico to Los Angeles, California (Utrecht/Amsterdam 1997), 31. 16 Klaver (1997), 31; Boyle, et al. (1998), 57. 15

11

reactie is op een rationele situatie. Het maakt dan niet uit of deze situatie objectief wordt bekeken, of vanuit de positie van de migrant in kwestie.17 De humanisten daarentegen zijn van mening dat een migrant een actieve rol heeft bij de keuze omwel of niet te migreren en dat deze keuze alleen kan worden verklaard door middel van dieptestudie van het leven van de migrant en migratiegeschiedenissen. Uit bovenstaande zal duidelijk geworden zijn dat er een heel scala aan migratietheorieën bestaat. Deze scriptie biedt echter geen ruimte om op al deze theorieën in te gaan. Daarom heb ik er voor gekozen om in het volgende gedeelte slechts een globaal overzicht te geven van de meest invloedrijke theoretische benaderingen. In navolging van Massey et al. (1998) heb ik hierbij een onderscheid gemaakt tussen economische theorieën, structuralistische theorieën en voortduringstheorieën.

Economische theorieën De grondlegger van het migratieonderzoek is de 19e-eeuwse geograaf Ravenstein, die elf statische “wetten van migratie” formuleerde. In de visie van Ravenstein zijn de voornaamste redenen voor migratie van economische aard.18 Deze gedachtegang vormde de basis voor de neoklassieke economische benadering van migratie. Volgens de neoklassieke theorie ontstaat migratie doordat vraag en aanbod van arbeid en de hoogte van de lonen tussen landen verschillen. Door migratie zullen deze verschillen verdwijnen en ontstaat er weer evenwicht, waarna het migratieproces automatisch tot stilstand komt.19 Hiermee samen hangt de human capital theorie, die migratie ziet als een besluit om te investeren in human capital.20 De beslissing om wel of niet te migreren wordt door een individu gemaakt aan de hand van een kosten/batenanalyse. Migranten worden dus gezien als inkomensmaximaliserende individuen die reageren op loonsverschillen tussen regio’s.21 De neoklassieke theorie bedient zich van de indeling van migratiefactoren in zogenaamde ‘push en pull’ factoren. Deze geven aan dat er zowel een afstotende kracht is in het land van herkomst, als een aantrekkende kracht in het land van bestemming, die ervoor zorgen dat de migrant van twee kanten naar het land van bestemming geleid wordt. Push factoren kunnen zijn: een slechte economische situatie in het land van herkomst; een 17

Boyle, et al. (1998), 57. Castles, S. & M. Miller, The age of migration. International population movements in the modern world (Londen 2003), 22. 19 Massey, D., et al. (ed.), Worlds in motion. Understanding international migration at the end of the millennium (Oxford 1998), 18; Boyle, et al. (1998), 61. 20 Sjaastad (1962), als geciteerd in: Massey, et al. (1998), 18. 21 Skeldon, R., Migration and developement. A global perspective (New York 1997), 21. 18

12

dominante politieke macht die ideologische vrijheid onmogelijk maakt; of geografische en klimatologische factoren die het leven in het land van herkomst onaangenaam maken. Onder pull factoren kan men verstaan: gunstige economische vooruitzichten in het land van bestemming; een voertaal in het land van bestemming die overeenkomt met de taal in het land van herkomst; of een bestaande minderheid van voormalige landgenoten in het land van bestemming. Push en pull factoren zijn volgens Massey een intrinsiek onderdeel van de neoklassieke economische theorie.22 Hij stelt dat push en pull factoren tot de typische terminologie behoren van migratie op macroniveau, en daarmee een te eenvoudige weergave van de werkelijkheid weergeven. Ook gaat dit neoklassieke push en pull systeem altijd uit van een evenwicht tussen economische groei en inkrimping op verschillende plaatsen, en de navenante migratiestromen (inwoners van gebieden waar de economie inkrimpt, migreren naar gebieden met economische groei). Een systeem van push en pull factoren an sich is mijns inziens echter niet per definitie onnauwkeurig, en hoeft geen evenwicht in stand te houden. Daarentegen geeft een dergelijk systeem een goed overzicht van de afwegingen die migranten moeten maken. Ook migratieredenen op individueel niveau kunnen worden bekeken vanuit deze push en pull optiek; daarom zal ik zowel macro-, als microstructuren op deze manier indelen. De new economics of migration theorie stelt het volgende:

“migration decisions are not made by isolated individual actors, but by larger units of related people – typically families or households, but sometimes communities, in which people act collectively not only to maximize expected income, but also to minimize risk and to loosen constraints associated with various kinds of market failures, apart from those in the labour market”.23

De hier genoemde market failures hebben vooral betrekking op ontwikkelingslanden. Voorbeelden hiervan zijn de gebrekkige toegang tot kapitaal en het ontbreken van mogelijkheden voor met name armere huishoudens om zich te verzekeren. Door het diversifiëren van de aanwending van de bronnen van het huishouden, in dit geval arbeid, worden risico’s beperkt. Migratie is dan een onderdeel van de overlevingsstrategieën van

22 23

Massey, et al. (1998), 12-14. Ibidem, 21.

13

huishoudens. Meestal wordt dit idee in verband gebracht met tijdelijke en circulaire migratie.24 De laatste economische theorie die ik hier wil behandelen is de segmented labour market theorie. Poire, aanhanger van deze benadering, beredeneert dat internationale migratie wordt veroorzaakt door de permanente vraag naar arbeid uit het buitenland, die inherent is aan de economische structuur van ontwikkelde landen.25 Duale arbeidsmarkten, opgedeeld in een moderne en een traditionele sector, zijn volgens Massey et al. een kenmerk van moderne industriële economieën.26 In de traditionele sector is vraag naar laaggeschoolde of ongeschoolde arbeid tegen lage lonen; werk dat de autochtonen vaak niet willen doen, onder andere omdat er geen status aan ontleend kan worden. Migranten worden beschouwd als zogenaamde ‘target-earners’, waarvoor vooral het inkomen van belang is en niet zozeer de status. Omdat de lonen hoger liggen dan in het land van herkomst en ze (nog) geen deel uitmaken van de maatschappij van het bestemmingsland hebben ze veel minder problemen met het accepteren van laaggeschoold werk.

Structuralistische theorieën De structuralistische benaderingen komen in de jaren vijftig op, maar gaan pas twee decennia later een rol spelen in het migratiedebat. De historical-structural theorie verklaart migratie door de uitbuitende politieke en economische relaties die bestaan tussen landen van herkomst en landen van bestemming. Een theorie die hieruit voortkomt, is de afhankelijkheidstheorie. De afhankelijkheidstheorie begint bij het idee dat er één enkel wereldwijd kapitalistisch systeem bestaat, waarbinnen de periferie (ontwikkelingslanden) verbonden is met de kern (kapitalistische grootmachten) op basis van afhankelijkheid, resulterend uit koloniale en neoclassicistische relaties.27 Deze afhankelijkheidsrelaties houden een duale arbeidsmarkt op wereldniveau in stand, waarbij ontwikkelingslanden voorzien in goedkope arbeid voor de kapitalistische landen. Enige tijd later komt een tweede lijn ‘historical-structural’ benaderingen tot stand, gebaseerd op de afhankelijkheidstheorie, zoals de world systems theorie. Deze richt zich meer op algemene structuren die samenhangen met de expansie van het internationale kapitalisme en de trend naar een totstandkoming van een globale economie.28 24

Klaver (1997), 36; Massey, et al. (1998), 21-22; Skeldon (1997), 23. Poire (1979), als geciteerd in: Massey, et al. (1998), 28. 26 Massey, et al. (1998), 28-30. 27 Frank (1967), als geciteerd in: Klaver (1997), 34-35. 28 Skeldon (1997), 25. 25

14

Voortduringstheorieën Met name de economische theorieën gaan ervan uit dat wanneer de verschillen tussen landen zijn verdwenen, migratie vanzelf tot stilstand zal komen en de migranten weer naar het land van herkomst terug zullen keren. In de praktijk blijkt echter niets minder waar. Volgens de aanhangers van de voortduringtheorieën spelen sociale netwerken hier een belangrijke rol bij:

The conditions that initiate international movement may be quite different from those that perpetuate it across time and space. Although wage differentials, relative risks, recruitment efforts, and market penetration may continue to cause people to move, new conditions that arise in the course of migration come to function as independent causes themselves: migrant networks spread, institutions supporting transnational movement develop, and the social meaning of work changes in receiving societies.29

Naar het idee van de social capital theorie neemt door de netwerken van migranten (de banden tussen migranten, voormalige migranten en niet-migranten in herkomst- en bestemmingsgebieden) de waarschijnlijkheid van migratie toe, omdat ze de risico’s en kosten verbonden aan migratie verlagen. Via netwerken kunnen potentiële migranten bijvoorbeeld informatie en financiering verkrijgen en in het bestemmingsland worden opgevangen. Dit maakt migratie extra aantrekkelijk als strategie om de risico’s van het huishouden te verlagen. Elke nieuwe migrant zorgt voor verspreiding van het netwerk en daarmee voor het reduceren van de risico’s van migratie voor degenen met wie deze migrant in verbinding staat. Het idee van kettingmigratie, waarbij migratie van de eerste stroom migranten de migratie van een tweede groep bevorderd, is hier eigenlijk een voorloper van.30 De cumulative causation theorie tot slot stelt dat migratie zichzelf naar verloop van tijd in stand houdt op een dusdanige manier, dat verdere migratie veel makkelijker kan plaatsvinden. Het cumulatieve aspect ligt in het feit dat elke migratiebeweging de sociale context wijzigt waarbinnen de beslissing om te migreren wordt genomen. Een volgende migratiebeweging wordt daardoor aannemelijker.31 Een voorbeeld van een dergelijke migratiebeweging is de hierboven beschreven uitbreiding van netwerken onder migranten.

29

Massey, et al. (1998), 42. Boyle, et al. (1998), 36; Massey, et al. (1998), 42-43. 31 Massey, et al. (1998), 45. 30

15

Ook kunnen gezinnen die hun inkomen verbeteren met behulp van migratie een stimulans zijn voor meer migratie, omdat ze een gevoel van terughoudendheid wegnemen bij andere huishoudens in de gemeenschap en daarmee migratie bij deze gezinnen motiveren.

Een meer integrale benadering Deze theoretische benaderingen bevatten belangrijke handvaten voor onderzoek, maar geen van alle sluit aan bij de complexe realiteit van internationale migratie. De traditionele theorieën geven vaak een te simplistisch beeld van de werkelijkheid en laten bepaalde processen buiten beschouwing. Om een goed beeld van hedendaagse migratie te krijgen, is het echter van belang om migratie niet slechts te benaderen vanuit één discipline, analyseniveau of conceptueel model. Dit besef heeft geleid tot meer dynamische formuleringen die mogelijk maken dat beslissingen op microniveau invloed hebben op macroprocessen en vice versa.32 Benaderingen op microniveau moeten dus worden gecombineerd met macroniveau benaderingen en migratie moet worden gezien als een dynamisch proces waarbij interactie plaatsvindt tussen sociaal-economische structuren, huishoudstrategieën en individuele beslissingen. Een eerste aanzet naar een allesomvattende theorie is gegeven door Mabogunje, de zogeheten migration systems theorie.33 Bij deze theorie wordt geprobeerd zoveel mogelijk disciplines te betrekken en alle dimensies van het migratieproces te omvatten. Zo wordt de migratiestroom vanuit zowel het herkomst- als het bestemmingsgebied bestudeerd. Verder worden niet alleen migratiestromen bekeken, maar ook de economische, sociale, politieke en demografische context waarin migratie plaatsvindt. Elke migratiebeweging wordt gezien als het resultaat van samenspel tussen macrostructuren, zoals relaties tussen landen en migratiebeleid, en microstructuren, bijvoorbeeld sociale netwerken. Deze twee structuren worden

onderling

verbonden

mesostructuren worden genoemd.

door

een

aantal

tussenliggende

mechanismen,

die

34

Er is echter niet alleen een trend naar meer holistische benaderingen te ontdekken, ook is er de laatste jaren aandacht gekomen voor een nieuwe manier om het fenomeen emigratie te benaderen, namelijk de transnationale theorie. Deze theorie raakt aan het idee van sociale netwerken, waarbij emigratie als een dynamisch proces wordt gezien waarin het gebied van herkomst en bestemming met elkaar in verbinding staan. Het dagelijks leven van migranten 32

Massey, et al. (1998), 15. Mabogunje (1987), als geciteerd in: Klaver (1997), 42. 34 Castles & Miller (2003), 26-28. 33

16

hangt volgens Glick Schiller et al. af van meervoudige en constante relaties die reiken voorbij internationale grenzen, waardoor identiteit wordt geassocieerd met meerdere landen tegelijk.35 Een

belangrijke

rol

hierin

speelt

de

snelle

verbetering

van

transport-

en

communicatiemiddelen, waardoor het voor emigranten steeds makkelijker wordt om nauwe banden met het herkomstgebied te behouden.36 De transnationale theorie veronderstelt dus een vorm van eenheid tussen verschillende locaties waarin mensen hun leven leiden. Door haar dynamiek is emigratie constant aan veranderingen onderhevig. Zo constateren Castles en Miller een aantal tendensen die zich momenteel afspelen binnen de internationale migratie.37 Een daarvan is de globalisatie van migratie; er zijn steeds meer landen betrokken bij migratiebewegingen. Bovendien krijgen landen te maken met steeds meer verschillende typen migratie. Daarnaast vindt er ook een verandering plaats in de samenstelling van de migratiestromen. Werden deze voorheen gedomineerd door mannen, sinds de jaren zestig is de rol van vrouwen binnen migratiebewegingen toegenomen. Tot slot is er een groeiende politieke belangstelling voor migratie. Staatsbeleid wordt meer en meer beïnvloed door internationale migratie. Denk hierbij aan het debat dat plaatsvindt in Nederland met betrekking tot de integratie van migranten.

Migratie en ontwikkeling Onlosmakelijk verbonden met het migratievraagstuk is het debat over de invloed van migratie op de ontwikkeling van de herkomstlanden. De belangrijkste visie hieromtrent richt zich voornamelijk op de effecten van emigratie op macroniveau. Deze benadering is gebaseerd op de ‘historical-structural’ theorie, en stamt uit de jaren zeventig en tachtig. Centraal hierin staat de vraag of emigratie goed dan wel slecht is voor de ontwikkeling van de herkomstgebieden van migranten. Veel onderzoekers zijn erg pessimistisch over de voorzichten van ‘ontwikkeling door migratie’.38 Zo staat emigratie volgens hen een autonome economische groei in de weg, zowel op lokaal als internationaal niveau, en bevordert zij economische afhankelijkheid.39 Uit kritiek op deze opvattingen komen in de jaren negentig nieuwe benaderingen op die hun oorsprong vinden in de denkbeelden van de neoklassieke theorie. Deze functionalistische 35

Glick Schiller, et al. (1995), als geciteerd in: Klaver (1997), 45-46. Castles & Miller (2003), 29. 37 Castles & Miller (2003), 7-9. 38 Kabki, M., et al.,“Wo benane a eye bebree”. The economic impact of remittances of Netherlands-based Ghanian migrants on rural Ashanti, Population, Space and Place, Vol. 10 (2004), 86. 39 Durand, J., et al., Migradollars and development. A reconsideration of the Mexican case, in: International migration review, Vol. 30, No. 2 (1996), 423. 36

17

(Binford, 2003) of gebalanceerde (Koc & Onan, 2004) benaderingen hebben een wat positievere visie op de impact van migratie op ontwikkeling van de herkomstlanden. Door emigratie neemt de werkeloosheid en onvolledige werkgelegenheid af. Verder zullen door het wegvloeien

van

laagopgeleide

arbeidskrachten

de

lonen

stijgen,

waardoor

de

inkomensverschillen tussen herkomst- en bestemmingslanden verdwijnen.

Praktische aanvullingen en definities Met bovenstaand theoretisch raamwerk wil ik de plaats van de Joodse emigratie naar Israël, en later de remigratie van Russische Joden terug naar Rusland, binnen de wereldwijde migratiedynamiek bepalen. Om die plaats op waarde te schatten, heb ik een aantal aanvullingen. Allereerst zal ik de termen ‘Joden’, ‘Russische Joden’ en ‘Jodendom’ toelichten. Volgens de Joodse Wet ben je officieel Joods als je moeder Joods is, of als je volgens de vereiste rituelen bent bekeerd tot het Jodendom. Omtrent de geldigheid van deze bekeringsrituelen bestaat een eeuwenoude discussie, maar in principe worden alle gedocumenteerde bekeringen geaccepteerd.40 De Israëlische regering houdt echter binnen haar absorptiebeleid een veel ruimere definitie van ‘Joods’ aan. De personen die zich onder de ‘Wet op de Terugkeer’ in Israël mogen vestigen zijn: Joden, hun kinderen, kleinkinderen, en alle bijbehorende echtgenote(s)(n). De communistische definitie van ‘Joods’ werd daarentegen bepaald door het Sovjetsysteem van etnische classificatie. Iedereen met Joodse ouders had geen andere keus dan als Jood geregistreerd te worden, vaak zonder dat zelf te willen. Alleen kinderen uit gemengde huwelijken hadden een keus; vaak kozen ze dan de etniciteit van de niet-Joodse ouder.41 Onder ‘Russische Joden’ versta ik alle Joden (volgens de officiële Israëlische definitie) die langdurig in Rusland woonden onder het tsaristische regime, in de Sovjetunie tijdens het communistische bewind en in Rusland na de val van het Communisme. In de desbetreffende literatuur wordt ook de term ‘Sovjetjoden’ vaak aangewend, maar dit legt teveel nadruk op de Communistische periode. De term ‘Russische Joden’ is mijns inziens duidelijker en vollediger. Waar het verschil van doorslaggevend belang is, zal ik dat duidelijk aangeven. Ook de term ‘Jodendom’, als verzamelterm voor alle Joden ter wereld, behoeft enige uitleg: de term suggereert dat het een uniform geheel van

40

Dominitz, Y., Israel’s immigration policy and the dropout phenomenon, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 114. 41 Tolts, M., Mixed marriage and post-Soviet Aliyah (december 2003), 1; http://www.brandeis.edu/hbi/pubs/ToltsTextFinal.doc .

18

gelijkdenkenden betreft, maar in feite zijn er evenveel variaties als er Joden zijn. Er wordt bijvoorbeeld onderscheid gemaakt tussen religieuze en seculiere Joden. Vervolgens was de Sovjetunie een gesloten systeem, dat van overheidswege geen emigratie of immigratie toestond. Hierdoor stond het de Russische Joden niet vrij om te gaan waarheen of wanneer ze wilden. Hoewel vanaf de Tweede Wereldoorlog sporadische, en vanaf de jaren ’70 gestaag groeiende, migratie werd toegestaan, zorgde de drang tot emigratie onder Joden voor een situatie die te vergelijken is met een drukventiel dat af en toe opengedraaid wordt. Op het moment dat de sovjetregering enige armslag toeliet, werd deze ruimte gelijk opgevuld met een aanzwellende migratiestroom. Zichtbare golfbewegingen in de statistieken bevestigen deze constatering.42 Hieruit kan de conclusie worden getrokken dat (een deel van de) Russische Joden de beslissing om te emigreren al eerder genomen hadden, maar dat de uitvoering van hun plannen veelal gesluierd ging onder de staatsrepressie. Daarentegen gaan de genoemde migratietheorieën er vanuit dat migranten te allen tijde vrij zijn om op elk gewenst tijdstip te migreren. Tevens zal ik in dit onderzoek de term ‘Zionisme’ gebruiken als een specifiek migratiemotief voor het Joodse volk. Zionisme is een term die vanaf de 19e eeuw werd geïntroduceerd binnen Duitse en Oostenrijkse intellectuele kringen, en werd al snel gezien als dé gangbare theorie over de stichting van een Joodse staat in Palestina, het gebied waar zich volgens de Bijbel het Beloofde Land bevindt. Onder de Joodse gemeenschap bevinden zich zowel voor-, als tegenstanders van deze theorie, maar feit is dat Zionisme regelmatig werd aangehaald door Russische Joden als motivatie om naar Israël te emigreren.43 Het is hier van belang een onderscheid te maken tussen religieuze en seculiere Joden. Voor met name de orthodoxe Joden druiste Zionisme juist in tégen de profetieën in de Bijbel: Israël zou pas ontstaan als de Messias weer op aarde was, niet als gevolg van wereldse diplomatieke en politieke onderhandelingen. Des te meer het Zionistische principe bovendien door de Sovjetstaat werd aangevallen, hoe vaker Joodse emigranten het noemden als reden voor emigratie. In het geheel van push en pull factoren voor migratie, die in het volgende hoofdstuk aan bod zullen komen, zal ik ook Zionisme betrekken. Tenslotte laat het dropout fenomeen zien dat veel Russische Joden zich op weg naar Israël “bedachten” en afbogen naar (voornamelijk) de Verenigde Staten. Vooral de ontwikkelde Joodse bevolking, afkomstig uit de grote steden in de Sovjetunie, namen de

42

Wassersteun, B., Vanishing Diaspora. The Jews in Europe since 1945 (Cambridge, 1996), 200. Lewin-Epstein, N., Introduction, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 6. 43

19

beslissing om naar de Verenigde Staten te gaan.44 Dit impliceert dat hun motivatie om te emigreren tijdens de reis veranderde, of dat ze onder valse (niet-religieuze) voorwendselen emigreerden. Op het hoogtepunt, in 1988, zwaaide 97 procent van de emigranten die een uitreisvisum naar Israël hadden verkregen, tijdens hun reis af naar de Verenigde Staten.45 In de Verenigde Staten hadden Russische Joden een vluchtelingenstatus, waardoor ze daar eenvoudig toegang kregen. Nadat de vluchtelingenstatus voor Russische immigranten in het begin van de jaren ’90 werd afgeschaft, richtte de immigranten zich pas volledig op Israël. Deze dropout-episode had merkbare invloed op de houding van Israël tegenover deze afvallers, en tegenover de regeringen die Joodse migranten overtuigden om niet naar Israël te gaan. Zowel op micro-, als op macroniveau werden de verhoudingen hierdoor verstoord, wat weer invloed had op verdere migratie. Tevens zou het dropout fenomeen later invloed uitoefenen op de Russischtalige diaspora.46

44

Gitelman, in: Lewin-Epstein (1997), 29. Buwalda (1997), 173 46 Gitelman, in: Lewin-Epstein (1997), 29-30. 45

20

Hoofdstuk 2

In dit hoofdstuk schets ik eerst een beeld van het Russische emigratiebeleid, tijdens en na het sovjetregime, en van het Israëlische immigratiebeleid. Vervolgens zet ik de verschillende push en pull factoren voor emigratie vanuit de Sovjetunie en Rusland op een rij. Tenslotte zal ik ingaan op de veranderingen die deze emigratiestroom teweeg bracht in de demografische en sociaal-economische situatie in respectievelijk Rusland en Israël. De bedoeling van dit hoofdstuk is om de praktijk in kaart te brengen, waarbinnen de migratiebewegingen tussen de Sovjetunie / Rusland en Israël plaatsvonden.

Sovjet migratiebeleid 1948-1990 De Sovjetunie heeft altijd actief meegewerkt aan de stichting van Israël. In 1948 was de Sovjetunie na de Verenigde Staten dan ook het tweede land dat Israël officieel erkende.47 Tegelijkertijd met de erkenning van de staat Israël, en daarmee de erkenning van Zionisme, groeiden

echter

de

antikosmopolitische

sentimenten

binnen

de

Sovjetunie.

De

communistische partijtop wilde duidelijk stellen dat diplomatieke steun voor de stichting van Israël niet betekende dat Zionistische activiteiten binnen de eigen landgrenzen werden toegestaan. De uitleg was dat Russische Joden beter mee konden helpen aan de opbouw van de socialistische staat dan emigreren naar Israël.48 Bovendien ontkenden de communisten stelselmatig de aanwezigheid van religieuze Joden binnen de staatsgrenzen, omdat religie er officieel niet bestond; de Joden werden gezien als een nationale etnische eenheid, niet als religieuze groep.49 In 1950 werd in Israël de ‘Wet op de Terugkeer’ aangenomen, die alle leden van de Joodse diaspora toestond zich bij hun broeders te voegen in het Beloofde Land. Door deze wet kwam in de Sovjetunie ook de discussie over Joodse repatriëring op gang. Moskou kreeg dientengevolge een langzaam toenemende hoeveelheid emigratieaanvragen te verwerken, maar deze werden stuk voor stuk op ideologische gronden afgewezen.50 Emigratie werd door de communisten uitgelegd als landverraad en de onwil om bij te dragen aan de opbouw van het Socialisme. Ondertussen verslechterde het antisemitische klimaat in de Sovjetunie, wat 47

Brown, P.M., The recognition of Israel in: The American Journal of International Law, Vol. 42, No.3 (juli 1984), 620-627. 48 Wasserstein (1996), 51. 49 Ibidem, 204. 50 De periode 1948–1953 kende welgeteld 18 officiële emigranten naar Israël; Wasserstein (1996), 200.

21

zich onder meer uitte in de arrestaties rondom het Artsencomplot (1952) – een gefingeerde Joodse samenzwering, zogenaamd bedoeld om een deel van de communistische leiders van het leven te beroven. Hiermee werd de publieke opinie over Joden in de Sovjetunie slechts bevestigd: ze waren ‘niet te vertrouwen’ en ‘erop uit om de Communistische machtsstructuren te gronde te richten’.51 Joodse etnische zuiveringen binnen de partijtop waren de meest in het oog springende maatregel, maar ook de Joodse bevolking ondervond de gevolgen van dit “complot”. Ondanks de openlijke excuses aan het adres van de Joodse artsen na de dood van Stalin, is het niet moeilijk voor te stellen dat Russische Joden zichzelf door deze affaire nog meer dan voorheen als tweederangs burger beschouwd voelden.52 Naar aanleiding van deze toename in antizionistische en antisemitische tendensen waren de diplomatieke verhoudingen tussen Israël en de Sovjetunie even bekoeld, maar begin 1954 werden deze weer aangehaald; in dit jaar werden ook de eerste uitreisvisa naar Israël uitgegeven. Nog steeds werden nagenoeg alle aanvragen afgewezen. Om dit proces van binnenuit te versnellen, riep de Israëlische regering het Joods Agentschap (Jewish Agency for Israel) in het leven. Vanuit een kantoor in Moskou trachtte het Agentschap de Joodse bevolking aan te moedigen om te emigreren. Toen duidelijk werd dat de internationale gemeenschap, mede dankzij de werkzaamheden van het Agentschap, met argusogen naar de menswaardigheid van het communistische emigratiebeleid keek, moest de Sovjetunie wel met een compromis komen. Mondjesmaat kwam de migratie op gang: als eerste mochten kleine hoeveelheden bejaarde en mindervalide Joden naar Israël emigreren, onder het mom van familiehereniging.53 Ondanks de inzet van het Joodse Agentschap vielen de resultaten echter tegen: in de periode 1954 – 1964 emigreerden in totaal slechts 1.452 Russische Joden rechtstreeks vanuit de Sovjetunie naar Israël.54 Vanaf het einde van de jaren ’60 was er sprake van een golfbeweging in het jaarlijks aantal emigranten. De meest voorkomende opvatting hierover is dat de Sovjetunie van tijd tot tijd wilde laten zien dat zij wel degelijk reageerde op internationale druk, om sympathie te winnen. Dit wordt door Salitan de ‘barometertheorie’ genoemd.55 Hoewel de fluctuerende

51

Kostyrchenko, G., Государственный антисемитизм в СССР (Moskou, 2005), 461-462. Clarfield, M., The Soviet doctor’s plot – 50 years on, BMJ Journal, Vol. 325, December 2002, 1487-1489; www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=139050 . 53 Domitz, in: Lewin-Epstein, et al. (1997), 115. 54 Hierbij zijn de joodse repatrianten naar Polen en Tsjechoslowakije niet meegerekend. Dit waren ongeveer 175.000 personen, van wie het grootste deel gelijk doorreisde naar de Verenigde Staten of Israël; Wasserstein (1996), 200. 55 Salitan, L., Ethnic and related factors in Soviet emigration policy, 1968-1989, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 71. 52

22

migratiecijfers ruwweg verband hielden met de Oost-West verhoudingen, was het détentebeleid volgens haar echter niet de belangrijkste drijfveer achter de versoepeling van het emigratiebeleid. Daarentegen was het toestaan van Joodse emigratie een middel om binnenlandse sociale, economische en politieke problemen onder de duim te houden. Deze theorie van Salitan wordt door meerdere onderzoekers ondersteund.56 Teneinde de emigratiebeweging lam te leggen, mochten invloedrijke voorvechters van emigratie en een beperkte groep Joden die openlijk weigerde te assimileren, naar Israël vertrekken, vóórdat hun ‘provocaties’ weerklank vonden in de Russische Joodse gemeenschap. Om te onderstrepen dat emigratie geen internationaal onderhandelingsmechanisme was, maar voortkwam uit binnenlandse overwegingen, nam de repressie jegens Joodse dissidenten zelfs toe terwijl de emigratieaantallen stegen.57 Waar de communistische beleidsmakers níet op hadden gerekend, was een toename van het aantal emigratieaanvragen als gevolg van de versoepeling van het emigratiebeleid; men was er juist vanuit gegaan dat de angel inmiddels uit de migratiebeweging was gehaald. De initiële beslissing om de Joden te laten gaan was genomen voordat het werkelijke aantal potentiële migranten bekend was. Langzamerhand begon men de controle over de situatie te verliezen.58 In een poging de schade te beperken, werden middelen aangewend als ‘diplomabelasting’: hoogopgeleide aspirant-emigranten moesten een vergoeding aan de communistische staat betalen voor de opleiding die ze hadden genoten – anders mochten ze niet vertrekken. De eerste neerwaartse golfbeweging vond plaats vanaf het midden van de jaren ’70. De Amerikaanse regering probeerde de Sovjetunie extra druk op te leggen met het Jackson-Vanik amendement dat er in feite op gericht was repressief emigratiebeleid te bestraffen met handelsbelemmeringen. Hoewel deze ingreep weinig tot geen effect had op de migratiecijfers, en weinig andere Westerse regeringen het amendement steunden, viel de aanname ervan samen met een scherpe terugval in emigratieaantallen. Aanhangers van de ‘barometertheorie’ wijden deze terugval aan een agressieve reactie van sovjetzijde op de Amerikaanse bemoeienissen. Een meer plausibele verklaring ligt wellicht in het feit dat Russische Joden, inmiddels ontdaan van de meest actieve Zionisten, afgeschrikt waren door de ArabischIsraëlische (Yom Kippoer) oorlog van 1973. Hierdoor zagen ze voorlopig af van een 56

o.a. door Yaacov Ro’i, Robert J. Brym en Victor Zaslavsky: Ro’i, Y., Soviet policy towards Jewish emigration – an overview, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 66. 57 Salitan, in: Lewin-Epstein, et al. (1997), 69. 58 Ro’i, in: Lewin-Epstein, et al. (1997), 52-55.

23

aanvraag.59 Tevens was er een hernieuwde antizionistische staatscampagne gestart, die vooral de ideologische aspecten van Zionisme bekritiseerde. De hoeveelheid emigranten naar Israël nam af van ongeveer 33.000 (1973) tot ongeveer 8.000 in 1977.60 De emigratie naar de Verenigde Staten liet echter een tegenovergestelde trend zien; de emigrantenstroom nam dus niet zozeer af, maar kreeg een andere bestemming.61 De eerste helft van de jaren ’80 betekende het dieptepunt in Oost-West relaties. De communistische inval in Afghanistan (vanaf 1979), het mislukken van de SALT II antiproliferatie onderhandelingen (1979), en de boycot van de Olympische Spelen in Moskou (1984) zijn hiervan enkele voorbeelden. Emigratiecijfers daalden in deze periode bijna tot het nulpunt. Salitan wijdt deze afname aan de conservatieve, isolationistische lijn die de sovjetregering aanhield sinds het aantreden van Brezjnev; de verslechterde internationale situatie leidde tot onenigheid binnen regeringskringen en om de grip niet te verliezen, werd emigratie nagenoeg opgeschort. Deze afname betrof niet allen de Joodse emigratie; het fenomeen had eveneens invloed op de emigratiecijfers van etnische Duitsers, na de Russische Joden de grootste groep emigranten binnen de Sovjetunie.62 Van 1982 tot 1987 emigreerden gemiddeld 400 Joden per jaar naar Israël.63 In navolging van groeiende binnenlandse demografische en economische problemen, stak bovendien een ander aspect van het sovjetbeleid tijdens crisisperiodes de kop op: het wantrouwen jegens alles dat met het buitenland te maken heeft. Hierbij werd sterk de nadruk gelegd op het collectief, in plaats van individuele doeleinden of de naleving van burgerrechten. In combinatie met een isolationistische buitenlandpolitiek vormde deze optiek een ongunstig klimaat voor emigratie.64 De destijds in Rusland levende Joodse socioloog-psycholoog Leonid Gozman vergelijkt een aanvraag voor een uitreisvisum onder Brezjnev met een vorm van Russische roulette.65 Hoewel de binnenlandse situatie bij het aantreden van Michail Gorbatsjov in 1985 nog steeds onveranderd was, bewerkstelligde hij binnen twee jaar een ingrijpende politieke omslag. Ook het emigratiebeleid werd radicaal anders ingericht. Gorbatsjov liet de ‘refuseniks’ massaal gaan (ze vormden 77 procent van het totaal aantal emigranten in 1987), 59

Salitan, in: Lewin-Epstein (1997), 71-75. Wasserstein (1996), 200. 61 Het aantal emigranten naar de VS steeg van ca. 1.500 in 1973 tot bijna 29.000 in 1979; Wasserstein (1996), 200; Ro’i, in: Lewin-Epstein (1997), 53. 62 Salitan, in: Lewin-Epstein (1997), 76-77. 63 Wasserstein (1996), 200. 64 Dowty, A., Closed borders: the contemporary assault on freedom of movement (New Haven, 1987), 63-67. 65 Gozman, L.J., Is living in Russia worthwile?, in: Lewin-Epstein, N., et al. (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement, (London, 1997), 406. 60

24

en maakte de emigratieprocedures simpeler en sneller. Het heeft er alle schijn van dat hij het emigratieprobleem van ondergeschikte waarde vond, en dat het snel moest worden opgelost, zodat hij zich kon richten op belangrijkere problemen. De algemeen geldende overtuiging was dat de emigratiestroom slechts familiehereniging betrof, en dat zij vanzelf zou afnemen zodra de sociaal-economische leefomstandigheden binnen de Sovjetunie beter werden.66 Opnieuw vergiste de sovjetregering zich echter in de aantallen. In de periode 1987 – 1989 verlieten in totaal meer dan 100.000 Joden de Sovjetunie, waarvan ongeveer een kwart met Israël als eindbestemming.67 Versoepeling van het emigratiebeleid stond in het teken van Gorbatsjovs glasnost en perestrojka politiek. Enerzijds druiste een stijging in emigratieaantallen tegen de doelstellingen van deze politiek in: vanwege hun hoge opleidingsniveau konden veel Joden een belangrijke rol spelen in het opbouwproces –

hun emigratie kon leiden tot een

‘braindrain’. Bovendien kon de versoepeling van emigratieregels voor één groep leiden tot protesten van andere etnische groepen, om ook van deze nieuwe regelgeving gebruik te mogen maken. Anderzijds waren de verhoogde emigratieaantallen een indicatie van toenemende liberalisatie en democratisering; vasthouden aan een repressief emigratiebeleid zou een ondermijning van glasnost betekenen. Veel aspirant-emigranten, die reeds lange tijd wachtten op een kans om te emigreren en zich vanuit historisch perspectief geen illusies maakten over de houdbaarheid van het versoepelde emigratiebeleid, kozen eieren voor hun geld en emigreerden massaal. Het was de bedoeling dat de nieuwe sfeer van openheid en de verbeterde sociaal-economische vooruitzichten bijdroegen aan de keuze om in de Sovjetunie te blijven, maar in 1990 kozen meer dan 185.000 Joden voor emigratie naar Israël.68 Deze periode wordt gekenmerkt door een nieuw fenomeen in de geschiedenis van het sovjetemigratiebeleid: waar de omvang van de emigratiestroom voorheen altijd in functie stond van het geldende staatsbeleid, werd deze nu bepaald door de emigranten zelf. Nagenoeg elk aangevraagd uitreisvisum werd thans toegekend, waardoor de migratiecijfers voor het eerst de feitelijke situatie weergaven. Het aantal emigranten naar Israël bereikte in 1990 het zevenvoudige van het niveau van 1989; dit werd niet alleen veroorzaakt door het versoepelde emigratiebeleid. De nieuwe vrijheden van glasnost en perestrojka hadden tevens een gevoel van onzekerheid binnen de sovjetbevolking teweeg gebracht, die zich – naast economische bezorgdheid – uitte 66

Salitan, in: Lewin-Epstein (1997), 78. Het merendeel van de overage 75.000 emigranten vond zijn weg naar de Verenigde Staten; Wasserstein (1996), 200. 68 Salitan, in: Lewin-Epstein (1997), 78-81; Wasserstein (1997), 200. 67

25

in discussies over o.a. etniciteit, regionale ongelijkheid en religieuze verdraagzaamheid. Dit noodde de Joodse bevolking ertoe een snelle beslissing te nemen over emigratie en droeg bij aan de complexiteit van het emigratieprobleem.69 Het lukte de regering niet om de Russische Joden ervan te overtuigen dat er wel degelijk een toekomst voor hen was weggelegd in de Sovjetunie. Toen de Sovjetunie ophield te bestaan en Rusland een onafhankelijke staat werd, een liberale democratie stichtte, en de transitie naar een markteconomie inzette, werd weinig aandacht geschonken aan het migratiebeleid of andere demografische trends. Voorzover ze vooruit keken, verwachtten de beleidsmakers dat er eenvoudigweg een herconcentratie zou plaatsvinden van de verschillende etnische groepen in hun navenante thuislanden.70 Het Russische migratiebeleid zou enkele grote veranderingen doormaken in de loop van de jaren ’90. Russisch migratiebeleid 1991-heden Na het uiteenvallen van de Sovjetunie, en het begin van de economische transitie in 1992, moest de Russische regering het migratiebeleid drastisch hervormen, aangezien de wetgeving omtrent vluchtelingen, internationale arbeidsmigratie en vrijheid van beweging ernstig tekort schoot. Teneinde zich te conformeren aan de internationale migratienormen, nam het Russische parlement in 1993 een aantal nieuwe wetten aan. Het interne paspoortsysteem werd afgeschaft en de vrijheid van beweging werd gegarandeerd, inclusief het recht om voorgoed te emigreren of immigreren. In 1992 was in verband hiermee reeds een wet aangenomen die Russisch staatsburgerschap garandeerde aan iedereen die permanent in Rusland woonde, en aan alle inwoners van de ex-Sovjetunie (inclusief niet-Russen) die op dat moment in één van de voormalige sovjetrepublieken woonden, mits ze hun immigratieaanvraag vóór het jaar 2000 indienden. Deze wet was er niet op gericht om een massale terugkeer naar het Russische moederland te veroorzaken, maar eerder om de rechten van Russen te garanderen in de nieuwe landen waar ze zich bevonden. In 1997 werd een nieuwe vluchtelingenwet van kracht; deze wet bevatte meer restricties voor vluchtelingen om te immigreren en bepaalde dat de staat verminderd verantwoordelijk was voor hun welzijn – voornamelijk om de kosten van immigratie enigszins te drukken.71 Sinds het aantreden van president Poetin in 2000, is er door de Russische regering veel aandacht

besteed

aan

de

schrijnende

Russische

demografische

situatie,

en

de

69

Salitan, in: Lewin-Epstein (1997), 81-82. Heleniak, T., Migration dillemas haunt post-Soviet Russia, Migration Information Source, Oktober 2002, http://www.migrationinformation.com/Profiles/display.cfm?id=62 71 Ibidem. 70

26

migratieproblematiek die hiermee gepaard ging. Hoewel de netto migratie reeds sinds 1975 positief was – meer immigranten dan emigranten – zorgde de natuurlijke bevolkingsafname – meer sterftegevallen dan geboorten – ervoor dat de totale bevolkingsomvang vanaf 1992 negatief groeide.

fig. 2: netto migratie tegenover natuurlijke bevolkingsgroei

Aan het einde van het communistische bewind werd dit fenomeen grovelijk onderschat, mede omdat men er niet van uit was gegaan dat de Sovjetunie uiteen zou vallen. De regering Poetin werd echter geconfronteerd met enkele kolossale problemen: een ‘braindrain’ naar het Westen, een toestroom van etnische Russen vanuit de voormalige Sovjetstaten, ontvolking van Siberië en het Verre Oosten, en grootschalige immigratie vanuit Azië.72 In verband met deze problemen kwam een migratiedebat op gang: hoeveel migranten moesten worden toegelaten? De pro-migratie lobby pleitte voor een ‘vervangingsimmigratie’ die de natuurlijke bevolkingsafname moest compenseren; het feit dat meer dan 20 miljoen exsovjetburgers in de omringende staten de Russische taal uitstekend beheersten, was voor hen een reden om aan te nemen dat deze groep eenvoudig zou kunnen integreren in de Russische maatschappij. De anti-migratie lobby was echter faliekant tegen het idee van grote hoeveelheden immigranten. Buitenlanders zouden zich vooral bezig houden met criminele activiteiten, en integratie in de samenleving zou zeer problematisch worden. De anti-migratie lobby had schijnbaar de grootste invloed in regeringskringen, want de Federale Migratiedienst werd in de loop van 2000 omgedoopt in het Ministerie van Federale Zaken, Nationaliteiten en Migratiebeleid en tegen 2002 ondergebracht in het Ministerie van Binnenlandse Zaken (waaronder ook het politieapparaat valt). De opvatting was dat de oorspronkelijke 72

Heleniak (Oktober 2002), http://www.migrationinformation.com/Profiles/display.cfm?id=62

27

Migratiedienst te zwak was om de immigratiestromen te reguleren; de politiemacht had wél de middelen om het kaf van het koren te scheiden.73 Omdat de oude wet te laks werd bevonden en illegale immigratie zou bevorderen, werd in mei 2002 een nieuwe immigratiewet aangenomen, waarin duidelijkere voorwaarden werden gesteld aan het verkrijgen van Russisch staatsburgerschap. Men moest nu minstens vijf jaar ononderbroken in Rusland hebben gewoond, de Russische taal vloeiend beheersen, en legaal werk hebben. Onderdeel van deze wet was een nieuw registratiesysteem om immigratieaantallen in kaart te brengen. De immigrant heeft hierbij één deel van het tweeledige document in handen, terwijl het andere deel wordt beheerd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken.74 Terwijl deze wet vooral de regulering van de immigratiestroom moest garanderen, bood hij geen oplossing voor de demografische problemen. In de loop van 2006 kondigde Poetin een staatsprogramma aan ter bevordering van vrijwillige immigratie, dat op 1 januari 2007 van kracht werd. Onderdeel van dit programma zijn een baangarantie in Rusland, ondersteuning bij de verhuizing, financiële compensaties (100.000 roebel per gezin), en sociale garanties voor alle gezinsleden.75 In principe gold deze regeling voor mensen die reeds het Russische staatsburgerschap bezaten, maar ook de procedures aangaande naturalisatie werden versoepeld. Geïnteresseerden konden zich hiervoor inschrijven bij het filiaal van de Russische Migratiedienst in het desbetreffende land. Volgens specialisten zou dit 5-6 miljoen Russischtalige immigranten moeten genereren in de periode 2006-2012, voornamelijk uit de GOS-landen. Voor het jaar 2007 werd in eerste instantie een voorzichtige schatting gemaakt van 50.000 immigranten76; de cijfers van het Russische bureau voor Statistieken (GKS) geven echter aan dat in 2007 het migratiesaldo op ca. 240.000 uitkwam. Het grootste deel hiervan kwam inderdaad op het conto van de GOSlanden.77 Nog steeds was dit geen volledige compensatie voor de natuurlijke bevolkingsafname. Het geboortesaldo in 2007 bedroeg -477.700 – overigens een sterke verbetering met voorgaande jaren, toen het saldo gemiddeld rond -800.000 lag.

73

Heleniak (Oktober 2002), http://www.migrationinformation.com/Profiles/display.cfm?id=62 Een systeem dat sterk doet denken aan het interne paspoort tijdens de Sovjetunie; Ibidem. 75 Путин указал поддержать переселение в Россию, информационное агентство REGNUM (26.06.2006), http://www.regnum.ru/news/district-fareast/evrei/society/663221.html (28-8-2008). 76 Shavochlova, M., А. Саргин, Великое переселение в Россию, "Газетa" № 187, 13.10.2006, http://www.gzt.ru/politics/2006/10/12/213020.html (27-8-2008). 77 Russische Bureau voor de Statistiek, www.gks.ru/bgd/regl/b08_11/IssWWW.exe/Stg/d01/05-09.htm (28-82008). 74

28

Israëlisch immigratiebeleid De raison d’être van de staat Israël is altijd de vestiging van het Joodse volk in hun historische thuisland geweest. Het eerste artikel van de ‘Wet op de Terugkeer’ luidt: “Elke Jood heeft het recht om naar Israël te immigreren.”78 Het Joods Agentschap was vanaf het begin in feite verantwoordelijk voor de mobilisatie van de Joodse diaspora. De Israëlische overwinning in de Zesdaagse Oorlog ontketende een ware euforie binnen het wereldwijde Jodendom, wat resulteerde in sterk toenemende immigratieaantallen. De Israëlische regering maakte onderscheid tussen ontwikkelde immigranten (uit het Westen) en minder ontwikkelde immigranten (overlevenden van de holocaust en Joden uit moslimlanden en Oost-Europa). Om deze toestroom goed te kunnen verwerken werd een nieuw overkoepelend regeringsorgaan opgericht: het Ministerie van Absorptie. Het Joods Agentschap voelde zich hierdoor enigszins buiten spel gezet, maar de regering vond het noodzakelijk dat de verantwoordelijkheid voor verwerking van de immigratiestroom bij de regering lag. Medewerkers van het Agentschap namen desalniettemin nog steeds de honneurs waar.79 Na aankomst in Israël werden de immigranten ingedeeld in twee categorieën: ‘indirecte’ en ‘directe absorptie’. Indirecte absorptie betekende een verblijf van zes maanden in een absorptiecentrum (vergelijkbaar met hedendaagse asielzoekercentra), waar de immigrant Hebreeuws kon leren, kon wennen aan het nieuwe thuisland en van waaruit hij kon zoeken naar een baan en huisvesting. Veel immigranten maakten misbruik van deze voorzieningen en bleven langer dan toegestaan in de absorptiecentra hangen, ook al hadden ze reeds werk gevonden. Directe absorptie hield in dat de immigrant gelijk de beschikking kreeg over een huurwoning en werd voorzien van een baan. De taal kon hij leren via avondstudie, en eventuele kinderen werden gelijk ingeschreven bij de lokale school. Bij deze variant was er geen aanpassingsperiode, en de gesubsidieerde huurwoningen bevonden zich vaak in buitenwijken van de grote steden, waar reeds een groot aantal immigranten van voorgaande lichtingen woonden. In die gebieden was een chronisch tekort aan banen; laaggeschoold werk was vaak de enige optie. Veel nieuwe immigranten vonden het dan ook moeilijk om financiële voet aan de grond te krijgen. Over het algemeen is integratie volgens de directe absorptiemethode succesvoller gebleken dan de indirecte variant.80

78

Law of Return 5710-1950, www.jewishvirtuallibrary.org/source/Immigration/Text_of_Law_of_Return.html . Adler, S., Israel’s absorption policies, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 135-136. 80 Neuman, S., Aliyah to Israel: Immigration under conditions of adversity, IZA Discussion paper No. 89, december 1999, 14, ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf . 79

29

In de loop van de jaren ’70 nam de toestroom van Westerse immigranten af en begon de immigratie vanuit de Sovjetunie aan te zwellen. De immigratiepolitiek veranderde echter niet; het bovengenoemde tweeledige systeem bleef gehandhaafd. Wel werden een aantal hervormingen aangekondigd om de integratie van nieuwkomers te versnellen. Alle kwamen ze neer op verhoogde staatssubsidies op het gebied van huisvesting, werkverschaffing en onderwijs. Kosten noch moeite werden gespaard om de immigranten zo snel mogelijk deel te maken van de Israëlische samenleving; de kritiek op dit beleid was dat er veel geld werd verkwanseld. De sterke terugval in immigratieaantallen na de Yom Kippoer oorlog in 1973 bracht de regering ertoe om een grondige reorganisatie van de verantwoordelijke organisaties aan te kondigen.81 Door een langdurige discussie over de zin en onzin van de reorganisatie, en de uitslag van de parlementsverkiezingen in 1977, kwam hier echter niets van terecht. Het bewijs, dat het immigratiebeleid van Israël geen invloed had op de aantallen immigranten, werd geleverd door het feit dat vanaf 1978, zonder wijzigingen in het Israëlische immigratiebeleid, de immigratiecijfers kortstondig omhoog gingen, en na 1980, als gevolg van de bovengenoemde binnenlandse politiek van de Sovjetunie, weer kelderden. Gedurende de jaren ’80 vonden jaarlijks slechts ca. 12.000 immigranten hun weg naar Israël. Al die tijd bleef het Israëlische immigratiebeleid onveranderd. Pas aan het einde van het decennium werd een nieuw concept geïntroduceerd; de naam kwam bekend voor (‘directe absorptie’), maar de invulling was anders: er werd meer aandacht besteed aan de vrije wil van de immigrant om zich te vestigen waar hij wilde, en al zijn uitgaven werden door de staat gesubsidieerd, mits hiervan een bewijs werd overlegd aan het Ministerie van Absorptie. De controle op het integratieproces werd hierdoor vergroot, maar de bureaucratie die dit systeem met zich meebracht, was overweldigend; vooral omdat in deze periode, opnieuw veroorzaakt door de binnenlandse politiek van de Sovjetunie, de stroom immigranten groeide tot ongekende hoogte.82 Als gevolg van de onwerkbare situatie die het nieuwe immigratiebeleid had veroorzaakt, werd de verantwoording die de immigranten voorheen voor hun uitgaven moesten afleggen, grotendeels afgeschaft. Nieuwkomers kregen nu een vast bedrag, gebaseerd op de gemiddelde kosten die een immigrant had na aankomst in Israël, dat ze op een bankrekening moesten storten. Vervolgens gebruikte de staat die bankrekening om verdere subsidies te verstrekken. Hoewel deze aanpak de eerste jaren vruchten leek af te werpen, leidde de bevolkingsgroei, met name op gewilde locaties (Haifa, Tel Aviv, enz.), al gauw tot een tekort aan woningen en 81 82

Adler, in: Lewin-Epstein (1997), 138-139. Neuman, (December 1999), 14-16, ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf .

30

stijgende prijzen voor levensonderhoud. De bevolking was grotendeels op elkaar aangewezen om dergelijke problemen op te lossen – binnen het subsidieapparaat was hiervoor geen oplossing.83 Het is moeilijk vast te stellen of de veranderingen in het Israëlische immigratiebeleid succesvol waren. Een onderzoek van de regering in 1989 naar de dynamiek en de processen van immigratie toonde aan dat het absorptiebeleid van eind jaren ’80 weliswaar trager was dan het beleid van de jaren ’70, maar dat de resultaten desalniettemin positief waren. Of dit het gevolg is van het beleid zelf, of van de toename in immigratieaantallen, werd uit dit onderzoek niet duidelijk.84 Als reactie op het uiteenvallen van de Sovjetunie en de onverwachte groei in immigratieaantallen, werd in december 1992 door de regering het National outline scheme for immigrant absorption gepresenteerd, waarin aanbevelingen waren opgenomen voor de nabije toekomst.85 Men onderkende hierin de problemen aangaande huisvesting, werkgelegenheid, infrastructuur en het milieu, veroorzaakt door de massale immigratie. Omdat de jaarlijkse emigratieaantallen in de loop van de jaren ’90 niet verder toenamen (dit cijfer bleef hangen tussen 70.000 en 80.000 immigranten per jaar), zag de Israëlische regering in dit decennium echter geen acute noodzaak om het immigratiebeleid te wijzigen; het vernieuwde ‘directe absorptie’ beleid bleef van kracht. In 2005 werd opnieuw kritisch naar het beleid gekeken, mede door aanhoudende problemen met illegale immigranten en overbevolking in bepaalde regio’s van Israël. In een artikel in Ha’aretz (12 december 2005) wordt de Commissie Pines-Paz aangehaald die stelde dat niet alleen de illegale immigranten moesten worden aangepakt, maar dat ook de Wet op de Terugkeer eventueel herzien moest worden. De clausule waarin staat dat ook kleinkinderen van

Joodse

immigranten

welkom

zijn,

moest

worden

geschrapt,

volgens

de

onderzoekscommissie.86 Tegenstanders van dit voorstel pleitten juist voor een uitbreiding van de Wet op de Terugkeer ten faveure van iedereen die bij de Joodse gemeenschap wilde horen – een zuiver politiek standpunt dat geen rekening hield met de binnenlandse problemen. In 2006 werd de aanbeveling over de illegale immigranten door de regering in een wet verwerkt, de Wet op de Terugkeer bleef vooralsnog onveranderd.

83

Adler, in: Lewin-Epstein (1997), 142. Neuman (December 1999), 16, ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf . 85 National outline scheme for immigrant absorption, 21-12-1998, http://www.israelmfa.gov.il/MFA/Archive/Communiques/1998/NATIONAL%20OUTLINE%20SCHEME%20FOR%20IMMIG RANT%20ABSORPTION (28-8-2008). 86 Ilan, S., Government mulls severe new immigration, citizenship policy, Ha’aretz, 12-05-2005, http://www.haaretz.com/hasen/objects/pages/PrintArticleEn.jhtml?itemNo=574856 (27-8-2008). 84

31

Push en pull factoren Bij het indelen van emigratieredenen onder Russische Joden in push en pull factoren, moet bovenal onderscheid gemaakt worden tussen de communistische en de postcommunistische tijdvakken. De sovjetperiode wordt gekenmerkt door een repressief staatsbeleid ten aanzien van religie en civiele vrijheden; de redenen voor emigratie kwamen hiermee grotendeels overeen. Na de val van het communistische regime pasten de emigratiemotieven zich aan de veranderende omstandigheden aan. De slechte economische vooruitzichten en het opkomende antisemitisme vormden na 1990 de voornaamste push factoren om het land te verlaten.87

Push factoren tijdens de Sovjetunie De redenen voor Joodse emigratie tijdens het Sovjetregime zijn terug te herleiden tot het communistische binnenlandbeleid, en de status van religie in het algemeen en het Jodendom in het bijzonder binnen het Sovjetsysteem. In deze periode zijn drie duidelijke push factoren te onderscheiden. De eerste push factor was de antisemitische traditie, die van oudsher in Rusland had geleid tot veelvuldige vervolging en pogroms. Officieel bestond discriminatie op basis van religie of etniciteit niet in de Sovjetunie, maar de eeuwenoude traditie was niet uit te bannen. Deze pijnlijke geschiedenis liet de Joodse bevolking graag achter zich. De volgende push factor was het feit dat de Russische Joden geen volledige nationale status hadden binnen de Sovjetunie. Birobidzjan moest deze functie vervullen, maar heeft zijn reputatie nooit waargemaakt. De Joden werden hierdoor niet allen op religieuze, maar ook op etnische gronden gediscrimineerd. Tenslotte was er een politieke push factor: de Joden waren onderdeel van een wereldwijde diaspora. Het principe van ‘communisme binnen één staat’ hield echter onder meer in dat dergelijke banden moesten worden afgesneden. De Joden mochten dus officieel niet met hun broeders in het buitenland communiceren. Deze push factoren hadden per individu een uiteenlopende invloed op het dagelijkse leven, en leidden niet altijd tot een absolute wil om het land te verlaten. Er is zelfs sprake van een grote groep Russische Joden die emigratie als zwakte bestempelden en het juist als hun taak zagen om de communistische onderdrukking weerstand te bieden; met emigratie gaf men toe aan de druk.88 Bovendien waren de emigratierestricties van toepassing op alle sovjetburgers, niet alleen op de Joodse bevolking. Ze kwamen voort uit de politieke praktijk 87

Lewin-Epstein, et al. (1997), 6. Gozman, L., Is living in Russia worthwile?, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 409-411. 88

32

die het communistische systeem voorschreef. Echter, openlijk antisemitisme en het antidiaspora-denken was specifiek van invloed op de joodse emigratiedrang.89

Push factoren na de val van het communistische regime Na het uiteenvallen van de Sovjetunie, en daarmee het wegvallen van de emigratierestricties, veranderde de samenstelling van de push factoren. De economische situatie en slechte vooruitzichten waren nu de voornaamste factor om te emigreren. Russische Joden waren vaak hoog opgeleid, en de kans dat ze daadwerkelijk in hun eigen vakgebied aan het werk konden, en daarmee genoeg geld konden verdienen, was in het buitenland vele malen groter. Ook de veranderingen in de Russische politieke situatie waren een reden om te vertrekken: men was in de eerste jaren van het onafhankelijke Rusland pessimistisch over de democratische vooruitzichten in het land. Dit leidde niet zozeer tot de keus voor Israël, maar wel voor emigratie naar het Westen in bredere zin. Etnische (en religieuze) discriminatie was een minder belangrijke, maar toch nog steeds aanwezige push factor, met name gevoed door de wederopleving van antisemitische groeperingen als ‘Pamjat’.90

Pull factoren voor immigratie naar Israël De meest voor de hand liggende pullfactor was de Wet op de Terugkeer. Deze wet valideerde de wil van het Joodse volk, ook binnen de Sovjetunie, om gehoor te geven aan het zionistische principe. Zodra de Sovjetunie uiteen was gevallen, verdween deze pull factor echter compleet buiten beeld. Ook de factor ‘familiehereniging’ werd na 1991 niet meer genoemd onder de meest voorkomende redenen voor emigratie naar Israël, terwijl deze tijdens het communisme juist erg vaak werd aangehaald. Een groot deel van de Joden die uit de Sovjetunie en Rusland vertrokken, kozen naast Israël, ook vaak voor de Verenigde Staten. Voornamelijk de onvoorspelbare economische situatie in Israël zorgde voor terughoudendheid jegens emigratie naar dit land. Toch werd de economische factor in meer dan 50 procent van de gevallen genoemd als reden om naar Israël te gaan.91 De restricties die de Amerikaanse regering in 1988 oplegde aan nieuwe emigranten, zorgde voor een afname van emigratieaantallen naar dat land; gecombineerd met de nieuwe ‘directe absorptie’ politiek van Israël, waarbij nieuwkomers flinke financiële voordelen konden bedingen, was dit een reden te meer om naar Israël te gaan. Tenslotte, en dit gold met 89

Ro’i, in: Lewin-Epstein (1997), 60-61. Brym, R., Jewish emigration from the FSU, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 188. 91 Ibidem, 181-183. 90

33

name voor de religieuze Joden – waarvan Rusland er niet veel had – , was er uiteraard de religieuze pull factor; in Israël kon men een zorgeloos Joods bestaan leiden, zonder antisemitisme. Een kanttekening bij de religieuze pull factor is het dropout (afvaller) fenomeen. Vele sovjetemigranten (in sommige jaren zelfs 90 procent van het totaal) reisden vanaf Wenen door naar de Verenigde Staten, in plaats van Israël, voornamelijk om zich bij hun familieleden te voegen.92 Deze groep dropouts werd door de Israëlische regering met de nek aangekeken, omdat zij al het harde werk dat zij voor deze Joodse broeders had verzet, “beloond” zag met een keuze voor individueel geluk. De Amerikaanse regering en de organisaties die zich met pro-Amerikaanse propaganda bezig hielden, kregen van Israël de schuld in de schoenen geschoven. Dit dropout fenomeen laat bovenal zien dat voor een grote groep Joden deze religieuze pull factor slechts relatief was – zij kozen familiehereniging en economisch succes in de VS boven hun bijbelse lot, en gaven daarmee aan dat ze, los van alles, graag weg wilden uit de Sovjetunie. Ik trek hieruit de conclusie dat zij hun eigen Joods-zijn minder belangrijk achtten dan dat de Israëlische regering dat deed. In hun vlucht naar het Westen, waren economische redenen voor de Russische Joden belangrijker dan religieuze; Israël was voor hen slechts de eenvoudigst bereikbare Westerse bestemming. De pull factoren die ik hierboven genoemd heb, met uitzondering van de religieuze factor, waren niet alleen van toepassing op Joden, maar ook op niet-Joodse Russen die richting Israël trokken. Voor het grootste deel betrof dit niet-Joodse echtgenote(s)(n) die met hun Joodse partner meekwamen, of niet-Joodse kinderen en kleinkinderen die volgens de Wet op de Terugkeer Israël in mochten. Een ander deel van deze groep is het Sovjetregime ontvlucht onder valse voorwendselen; ze hadden een gefingeerd “ver familielid” in Israël en met behulp van vervalste identiteitsbewijzen is het hen gelukt om de Sovjetunie te verlaten. Eerst vanwege de ideologische restricties die het regime hen oplegde, later vooral om economische redenen. Ongetwijfeld waren ze van plan geweest om Israël slechts te gebruiken als springplank naar het Westen, maar ze zijn er blijven hangen vanwege geldgebrek of omdat ze tevreden waren met waar ze terecht waren gekomen. Ze hebben een grote invloed op de manier waarop Russische immigranten in het algemeen door de ontvangende bevolking worden bekeken. Deze groep zal verderop nog ter sprake komen.

92

Domitz, in: Lewin-Epstein, N., et al. (1997), 118-121.

34

De gevolgen van migratie Sovjetunie / Rusland De uitstroom van Russische Joden had economische, ideologische en demografische gevolgen voor de sovjetsamenleving, zowel op macro-, als op microniveau. Op macroniveau was voornamelijk de ideologische impact merkbaar: het toestaan van emigratie betekende een zwakte van het systeem. Men verklaarde dit in eerste instantie weliswaar door de stelling dat de emigranten zwakke, bejaarde en onwillende personen waren, die alleen maar tot last van de samenleving zouden zijn, maar tegelijkertijd was er de ideologische opvatting dat voor iedereen plaats was binnen de communistische samenleving. Daarbij komt dat veel Joden in het begin een belangrijke rol hadden gespeeld in het opzetten van de communistische staat. Het feit dat juist de Joden nu massaal vertrokken, zei niet veel goeds over de manier waarop het systeem zich ontwikkeld had. Het imago van communisme als succesvol concept stond hier op het spel en speelde een belangrijke rol in de Oost-West relaties. Ook op microniveau leidde dit ideologische hiaat tot nadelige gevolgen: niet-Joden die eveneens wilden migreren zagen de Joodse emigratie als een teken van ongelijkheid. Alleen omdat de Joden een thuisland hadden dat buiten de sovjetgrenzen lag, mochten zij emigreren. Met name in de periode van glasnost en perestrojka werd de regering met deze kritiek geconfronteerd. De uitstroom van Joden betekende uiteraard een afname van de beroepsbevolking, maar het belangrijkste economische effect van de Joodse emigratie werd gekenmerkt door de ‘braindrain’. Van de Joodse emigranten was 40 procent intelligentsia; met hun vertrek verloor de Sovjetunie, en later Rusland, veel kennis aan het buitenland – kennis die men hard nodig had bij de opbouw van de markteconomie en het sociaal-liberalisme na de val van de Sovjetunie. In een artikel van de krant Komsomol’skaja Pravda in 1990 werden ook de positieve kanten van deze uitstroom genoemd: een afname van de werkeloosheid, en daarmee een verbetering van de sociaal-economische situatie; een toestroom van buitenlandse valuta, opgestuurd door emigranten (zogenaamde remittances); verhoging van het opleidingsniveau onder de bevolking; en tot slot de competitie met buitenlandse arbeidsmarkten.93 De algemene connotatie was echter negatief. Sommige publicaties deden destijds zelfs een beroep op Westerse regeringen om de braindrain te reguleren; zij zouden actief misbruik maken van de situatie ten koste van de Sovjetunie. Andere staken de hand in eigen boezem: Rusland had de braindrain te danken aan de slechte behandeling van Joden. Ze zouden niet gezien moeten

93

Weinerman, E., Gain or loss from exodus of jews, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997), 200-201.

35

worden als buitenstaanders, maar als getalenteerde landgenoten die onmisbaar waren voor de ontwikkeling van het land.94 De demografische gevolgen van de Joodse emigratie waren zichtbaar, met name in de grote steden, maar vielen in het niet bij de natuurlijke bevolkingsafname waarmee Rusland na 1990 werd geconfronteerd. Al vanaf de jaren ’70 kende de Sovjetunie een positief migratiesaldo, maar de sterke groei in het jaarlijkse aantal sterfgevallen en de tegenvallende geboortecijfers vormden hier de echte ramp. De pogingen van de regering Poetin om met een pro-immigratie beleid te komen, hebben met de specifieke emigratie van Joden weinig te maken. Op de lange termijn zijn de effecten van Joodse emigratie op de Russische demografie zijn mijns inziens verwaarloosbaar.

Israël In contrast tot de geringe impact van de Joodse emigrantenstroom op de Russische demografie, waren de gevolgen van deze groep op de Israëlische bevolkingsopbouw zeer groot. Ongeveer één zevende van de totale Israëlische bevolking is thans van Russische afkomst. Een dergelijke omvangrijke etnische ‘minderheid’ leidt doorgaans tot complexe problemen binnen de ontvangende samenleving. Het samenklonteren van ex-Russen in met name grote steden in Israël zorgde allereerst voor

een

onvolledige

integratie:

sociale

tegenstellingen,

taalproblemen

en

werkgelegenheidsproblemen zorgden voor een kloof tussen de nieuwkomers en de bestaande bevolking. De instroom van gemengde gezinnen betekende tevens een toename van het aantal niet-Joden in de Israël. Ook de economische gevolgen waren duidelijk merkbaar. De braindrain aan Russische kant zorgde dientengevolge voor een instroom van hoogopgeleiden in Israël. Hoewel het grootste deel van de hoogopgeleide Russen naar de Verenigde Staten trok, kwam er ook een significant deel naar Israël. Het bleek een probleem te zijn om al deze hoogopgeleiden een navenante functie te geven, wat op den duur tot veel ontevredenheid leidde.

94

Ibidem, 202.

36

Hoofdstuk 3 In het derde en laatste hoofdstuk kijk ik naar de leefsituatie van de Russische immigranten in Israël en naar de manier waarop deze omstandigheden de keus beïnvloeden om Israël te verlaten. Een grote rol hierin is weggelegd voor het overheidsbeleid van zowel de Israëlische als de Russische regering, en voor de massamedia in beide landen. Tevens zal ik de demografische en economische ontwikkelingen beschrijven aan de hand van de beschikbare cijfers. Tenslotte richt ik mij op de remigratiebeweging van Russische Joden vanuit Israël naar Rusland, waarbij ik ook de emigratie naar andere landen in acht neem, en toets ik deze bewegingen aan de behandelde migratietheorieën.

Russisch leven in Israël Tegen de tijd dat de tweede Russische immigratiegolf (1988-1998) tot stand kwam, hadden de immigranten van de eerste golf (1967-1979?) hun leven reeds enigszins op orde. Mede door de inspanningen van het Ministerie van Absorptie had een aanzienlijk deel van hen inmiddels een woning en een inkomen. In verschillende steden, waaronder Haifa en Netanya in het noorden, Petah Tiqva en Tel-Aviv in centraal Israël en Be’er Sheva in het zuiden, waren geleidelijk aan Russische woonkernen ontstaan, waar Russisch veelal de voertaal was en waarin de Israëlische cultuur slechts mondjesmaat was binnengedrongen. Vanwege de gedeelde taal, culturele opvattingen en land van herkomst waren deze gemeenschappen de meest voor de hand liggende vestigingsgebieden voor de tweede golf Russische immigranten. De honderdduizenden nieuwkomers deden de Russischtalige centra verder groeien en hadden toenemende invloed op het contrast tussen Russisch sprekenden en Hebreeuws sprekenden. In enkele kleine en middelgrote steden steeg het aandeel Russische immigranten aan het eind van de jaren ’90 tot soms 40 procent van het totaal aantal inwoners, in het stadje Bene Ayish, in centraal Israël, liep het percentage zelfs op tot 58,2 procent.95 In 1999 vormden immigranten uit de

95

Central Bureau of Statistics, Immigrant population from the former USSR, Selected Data 1999, Table 9, http://www.cbs.gov.il/population/ussrp/tab09.pdf (27-8-2008).

37

voormalige Sovjetunie 13 procent van de totale Israëlische bevolking; met bijna 800.000 individuen waren zij toen verreweg de grootste minderheid in Israël.96 De integratie van Russisch sprekenden in de Israëlische samenleving verloopt ronduit moeizaam. Sociale contacten buiten de eigen taalgemeenschap worden slechts sporadisch aangegaan, en als gevolg van de negatieve kijk van hun ouders op het Israëlische opleidingsniveau krijgen veel Russisch sprekende kinderen naschoolse bijles in hun moedertaal. De Israëlische Russischtalige media bedienen de Russisch sprekende bevolking bovendien van haar eigen culturele erfgoed en historie, terwijl de gebrekkige kennis van het Ivriet haar weerhoudt van een bredere kijk op de samenleving. Al deze factoren zorgen ervoor dat de Russische gemeenschap binnen Israël een vrij gesloten, op zichzelf aangewezen bevolkingsgroep vormt.97 ISRA.com vroeg aan 4885 bezoekers van hun website: “Waar ontbreekt het u aan om Israëli te worden?” Hoewel één derde van de ondervraagden aangaf zichzelf reeds als Israëli te beschouwen, en 27 procent zei dat het niet nodig was om Israëli te zijn, werd het gebrek aan taalkennis het meest genoemd als obstakel voor integratie.98 Tegelijkertijd toont een onderzoek van sociologisch instituut Dachaf (Дахаф) onder autochtone Israëli’s aan dat zij op hun beurt geen vrijwillige toenadering zoeken tot Russische immigranten, maar ze alleen ontmoeten in de supermarkt, op het werk of in het leger. Gevraagd naar positieve Russische eigenschappen, noemden de autochtonen voornamelijk het wetenschappelijke, kunstzinnige en culturele talent. Het onderzoek van Dachaf sluit af met de constatering dat 75 procent van de Israëli’s de hulp van autochtonen bij de integratie van nieuwe repatrianten onmisbaar acht, maar dat slechts een kleine minderheid deze hulp ook daadwerkelijk in de praktijk brengt.99

Samenstelling van de Russische immigrantengemeenschap De criteria van de Wet op de Terugkeer stonden toe dat de Russische immigrantenbevolking voor een aanzienlijk deel uit niet-Joden bestond. Dit waren hoofdzakelijk echtgenote(s)(n) van Joodse immigranten en hun kinderen, maar ook andere “religieuze vluchtelingen” – onder andere Protestanten en Uniaten – die veelal om dezelfde redenen als de Joden de Sovjetunie 96

Central Bureau of Statistics (1999), Diagram 1, http://www.cbs.gov.il/population/ussrp/diag1.pdf (27-8-2008); Table 10, http://www.cbs.gov.il/population/ussrp/tab10.pdf (27-8-2008). 97 Gershzon, R., “Русская” Алия или русскоязычная община Израиля?, ‘Соотечественники’, website van ‘Русь Единая’, Международный Союз Общественных Объединений, http://russedina.ru/frontend/foreign/israel?id=13156 (27-8-2008). 98 Enquête: Чтобы стать израильтянином, вам не хватает…?, afgenomen op 14-1-2006, http://www.isra.com/voter/ (24-7-2008). 99 Опрос: что нужно делать, чтобы стать израильтянином?, 27-6-2005, artikel op de website ISRA.com, http://www.isra.com/news/51888 (24-7-2008).

38

hadden verlaten. Tevens werd de route naar Israël door de Sovjetstaat (en door de KGB in het bijzonder) gebruikt om lastige sovjetburgers, die zich om welke reden dan ook niet wilden confirmeren aan het staatbeleid, of het een slecht imago bezorgden, voorgoed het land uit te werken.100 Het gros van de niet-Joodse immigranten werd door de Israëlische bevolking nauwelijks geaccepteerd als volwaardige Israëli’s en maakte vaak geen deel uit van het (religieuze) Joodse leven. Deze negatieve houding is niet onopgemerkt gebleven onder de Russisch sprekende bevolking: ISRA.com stelde aan 5881 personen de vraag: “Hoe beoordeelt u de houding van de Israëlische samenleving jegens de repatrianten uit de GOS-landen?” Bijna 53 procent van de antwoorden luidde “slecht”; de Israëlische houding werd slechts door 13 procent van de deelnemers als “goed” of “zeer goed” beoordeeld.101 Volgens de cijfers van het Israëlische Centraal Bureau voor de Statistiek (ICBS) groeide het jaarlijkse aandeel niet-Joden ten opzichte van het totale aantal Russische nieuwkomers van 5 procent in 1990 tot 49 procent in 1999.102 In dat laatste jaar stond ongeveer 20 procent van de voormalige Russische staatsburgers bij de Israëlische regering ingeschreven als nietJoods; de registratie van een andere (of geen) religie kwam met name voor onder de leeftijdscategorieën 15-24 jaar en 25-34 jaar. Tussen 1990 en 1999 arriveerden al met al 151.000 niet-Joodse Russische immigranten in Israël.103 Een onderzoek in 1992 onder 612 Russische sprekende immigranten in grote en middelgrote steden, gepubliceerd door BenRafael et al. in Lewin-Epstein et al. (1997), laat bovendien zien dat slechts 11 procent van de ondervraagden zichzelf als religieus of zeer religieus beschouwden; 45 procent gaf op helemaal niet religieus te zijn.104 De religieuze beleving onder Russische immigranten bepaalde dus slechts een beperkt deel van hun identiteit; dit betrof zowel Joden als niet-Joden. Een ander aspect dat wordt belicht door het onderzoek van Ben-Rafael et al., is de economische situatie van de Russische immigranten. Terwijl 97 procent van de ondervraagden verklaarde een goede baan te hebben vóór vertrek uit de Sovjetunie, was dit percentage in Israël gedaald tot 35 procent – 19 procent moest het nu doen met een bijbaan, 46 procent gaf aan werkeloos te zijn.105 Hoewel er ook succesverhalen zijn, en de individuele situatie naar verloop van tijd vaak in positieve zin veranderde, konden veel hoogopgeleide 100

Buwalda (1997), 179-186. Enquête: Как вы оцениваете отношение израильского общества к репатриантам из стран СНГ?, afgenomen op 20-9-2007, http://www.isra.com/voter/ (24-7-2008). 102 Central Bureau of Statistics (1999), Diagram 6, http://www.cbs.gov.il/population/ussrp/diag6.pdf (27-82008). 103 Central Bureau of Statistics (1999), Table 12, http://www.cbs.gov.il/population/ussrp/tab12.pdf (27-8-2008). 104 Ben-Rafael, E., et al., Identity and language: The Social insertion of Soviet Jews in Israel, in: Lewin-Epstein, N., et al. (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement, (London, 1997), 368. 105 Ibidem, 368-369. 101

39

immigranten in eerste instantie geen werk vinden van het niveau dat ze gewend waren in de Sovjetunie. Bovendien was en is de kennis van het Ivriet bij slechts weinig Russische immigranten afdoende om makkelijk te communiceren met de autochtone bevolking; ook de mogelijkheden om snel een goede baan te krijgen zijn hierdoor beperkt. ISRA.com stelde aan 4442 respondenten de vraag, wat ze van hun huidige baan vonden. Van de ondervraagden zei 19 procent nóch het werk, nóch het salaris acceptabel te vinden; bijna 35 procent was tevreden met zijn baan, maar niet met het salaris en 10 procent vond het salaris voldoende, maar had geen plezier in zijn werk. Slechts 18 procent gaf aan volledig tevreden te zijn met zowel het werk als het bijbehorende salaris.106 Toch is men op het materiële vlak redelijk tevreden over het leven in Israël. Toen 3065 Russisch sprekenden werden gevraagd naar hun materiële situatie, antwoordde 47 procent dat ze “beter of veel beter” af waren in Israël dan in het land van herkomst; 20 procent gaf het antwoord “slechter” of “veel slechter”, 11 procent zag geen verschil. Het is bij deze enquête echter onduidelijk hoe lang de respondenten reeds in Israël wonen.107 Twee verdere aspecten van de Israëlische samenleving die immigranten (niet alleen Russen) zouden kunnen bewegen tot emigratie, zijn de nationale veiligheidssituatie en de dienstplicht. Met name in de grote steden, waar de meeste Russische immigranten zich hadden gevestigd, was het gevaar van terroristische aanslagen, veroorzaakt door het Palestijnse conflict, wel degelijk aanwezig. Ook Russisch sprekenden waren hiervan een indirect slachtoffer. De vlucht terug naar Rusland zou echter de confrontatie met het antisemitische en nationalistische klimaat inhouden, waardoor deze keuze minder aantrekkelijk leek dan een keuze voor, bijvoorbeeld, de Verenigde Staten, waar nóch een veiligheidsprobleem, nóch een antisemitische houding bestond onder de bevolking. Voor iedereen die zijn of haar dienstplicht nog moest vervullen, was bovendien het vooruitzicht in het Russische leger te dienen zomogelijk nog onaantrekkelijker dan het Israëlische leger. Ook dit was daarom geen duidelijke reden om Israël te verruilen voor Rusland. Overigens staan Russische sprekenden in Israël helemaal niet negatief tegenover dienstplicht in de Israëlische krijgsmacht. Toen ISRA.com aan 1425 respondenten de vraag stelde, of zij wilden dat hun kinderen de dienstplicht in het Israëlische leger vervulden, antwoordde 42 procent volmondig “ja”; 20 procent stemde in, zolang hun kind niet in de

106

Enquete: Ваша нынешняя работа…, afgenomen op 2-11-2006, http://www.isra.com/news/?item=63557 (24-7-2008). 107 Enquête: Ваше материальное положение в Израиле…, afgenomen op 15-10-2004, http://www.isra.com/news/?item=39110 (24-7-2008).

40

bezette gebieden gestationeerd werd; 25 procent was faliekant tegen een eventuele dienstperiode in Israël.108

De rol van de Israëlische overheid De Israëlische overheid, en in het bijzonder het Joods Agentschap, deed ondanks de – al dan niet voorziene – integratieproblemen veel moeite om de absorptie van nieuwe immigranten in het algemeen soepel te laten verlopen. De integratie van nieuwkomers werd op vele verschillende manieren gesubsidieerd; er werd onder andere gezorgd voor een fatsoenlijk onderkomen, kinderen hadden de mogelijkheid om gratis onderwijs te volgen, en baanbemiddeling moest de immigranten helpen om zo snel mogelijk in hun eigen levensonderhoud te voorzien. Tot en met de jaren ’80 was dit beleid weliswaar succesvol, maar de overvloed aan (met name Russische) immigranten tijdens de jaren ’90 en de daaruit volgende problemen met overbevolking, allocatie van nieuwkomers en het milieu hadden een afremmende invloed op de integratie.109 De door de overheid vastgestelde absorptieperiode bedroeg maximaal drie jaar. Deze periode bleek echter voor de meeste immigranten onvoldoende tijd om integratieproblemen te overwinnen, of om een acceptabele positie in de samenleving te bedingen. Voor de Russische immigranten betekende dit dat ze langer moesten wachten op een geschikte woning, waardoor ze pas na geruime tijd echt konden beginnen een nieuw leven op te bouwen. In de tussentijd waren ze op familieleden en vrienden aangewezen, die zich al eerder in Israël hadden gevestigd – de eigen gemeenschap werd hierdoor opnieuw hechter en introverter.110 De mening van de Russische immigranten betreffende het Israëlische absorptiebeleid was ronduit negatief: zowel op het gebied van huisvesting en werkgelegenheid als sociale interactie met de ontvangende bevolking scoort de overheid een onvoldoende.111 Na drie jaar worden de immigranten geacht de verstrekte leningen uit de absorption basket (subsidiepakket) te hebben terugbetaald; hierna zouden zij gaan bijdragen aan het welzijn van de staat. Dit ging goed gedurende de jaren ’70 en ’80, toen de Israëlische arbeidsmarkt nagenoeg geen werkeloosheid kende, en alle immigranten binnen 3-5 jaar een betaalde baan hadden; vanaf de jaren ’90 zorgde onvoldoende werkgelegenheid echter voor

108

Enquete: Хотите ли Вы, чтобы Ваше дети проходили службу в израильской армии?, afgenomen op 261-2003, http://www.isra.com/news/?item=18794 (29-8-2008). 109 Adler, in: Lewin-Epstein (1997), 139 110 Adler, in: Lewin-Epstein (1997), 142-143. 111 Ben-Rafael, in: Lewin-Epstein (1997), 373.

41

een grotere druk op het subsidieapparaat.112 Om de ongewenste gevolgen van deze situatie tot een minimum te beperken, zette de staat zich meer dan voorheen in om hoogopgeleide immigranten in te zetten in laaggeschoolde functies. Vervolgens konden zij zich omhoog werken; de voorbeelden van Russische artsen die in Israël de functie van arts-assistent uitoefenen, en arts-assistenten die na aankomst verplegers werden, zijn legio. De immigranten vervulden deze taken met tegenzin, maar onderzoek toont aan dat dit beleid positieve effecten had op de economie.113 Op religieus vlak streeft de overheid ernaar – ondanks de religieuze vrijheid in Israël – om zoveel mogelijk immigranten te bekeren tot het Jodendom, voor zover dit nog niet het geval is. Zo kregen nieuwe immigranten tijdens de absorptieperiode gratis godsdienstig onderwijs in de ulpans (gebedsscholen), werd de wettelijke bekeringsprocedure voor nietJoodse gezinsleden onlangs eenvoudiger gemaakt en krijgen in Israël bekeerde ex-Christenen bepaalde privileges. In samenwerking met het leger stelde het Joods Agentschap bovendien programma’s samen om de Russisch sprekende jeugd warm te laten lopen voor het Joodse geloof. Op de niet-joodse Russische immigranten kwam dit beleid echter vijandig over; de assimilatie naar het Jodendom voelde voor hen als het uitwissen van hun Russische culturele achtergrond, en stuitte dan ook op verzet. Sommige Christelijke organisaties reageerden hierop zelfs met een (bescheiden) missie om Joden in Israël te bekeren naar het Christendom – zonder veel succes overigens.114

Russischtalige belangenorganisaties en massamedia in Israël De mening van de autochtone, Hebreeuws sprekende, bevolking over de Russische minderheid is in de loop van de jaren alsmaar negatiever geworden. Met name de gojim, de niet-Joodse immigranten, worden slecht gewaardeerd. Zij gelden vaak als een voorbeeld van mislukte integratie, en zijn in de Israëlische media en publieke opinie vaak doelwit van kritiek.115 Eén van de consequenties van deze “anti-goj” stemming is het ontstaan van belangenorganisaties als de Russkaja Obsjtsjina v Gosudarstve Izrail’ (Russische Gemeenschap in de Staat Israël) en het Rossijskij Kul’turnyj Tsentr v Tel’-Avive (Russisch 112

Neuman (December 1999), 31-32, ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf . Hercowitz, Z., and Eran Yashiv (1997), als geciteerd in: Neuman (December 1999), 32, ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf . 114 Gerasimov, A., Русская диаспора – затерянный мир, open brief aan P. P. Sheremetev, President van de Международный совет российских соотечественников (Internationale Raad van Russische Landgenoten), gepubliceerd op de website van het Orthodox-Christelijke informatie-agentschap Русская линия, № 17, januari 2005, http://www.rusk.ru/st.php?idar=105330 (25-7-2008). 115 Fialkova, L., Emigrants from the FSU and the Russian-language internet, Toronto Slavic Quarterly № 12, Spring 2005, Vol. II, http://www.utoronto.ca/tsq/12/fialkova12.shtml (24-8-2008). 113

42

Cultureel Centrum in Tel-Aviv), die etnische Russen in Israël een platform biedt om elkaar te ontmoeten, zich inzet voor een positief zelfbeeld onder Russisch sprekende Israëli’s en streeft naar een officiële minderheidsstatus voor de Russische gemeenschap.116 Officieel hebben deze organisaties een non-gouvernementeel en seculier karakter, maar de website van, bijvoorbeeld, de Russkaja Obsjtsjina doet anders vermoeden: typisch Russische symbolen als het Orthodox-Christelijke kruis, de nationale driekleur en de Slavische griffioen sieren de achtergrond en zijn altijd in beeld. Met deze beeldspraak houdt de organisatie als het ware de band met het land van herkomst in stand. Volgens haar website helpt de organisatie de Russische gemeenschap in de Israëlische samenleving te integreren, met behoud van zijn specifieke culturele en religieuze kenmerken. Contacten met zowel Russisch sprekende Israëlische Joden, als met de Russische wereldwijde diaspora moeten hiertoe bijdragen.117 Tegelijkertijd houdt de organisatie met deze benadering echter de Russische identiteit in stand, waardoor affiniteit met de Israëlische cultuur tot een minimum beperkt blijft. Dergelijke organisaties benadrukken tevens de verschillen tussen de Joodse en niet-Joodse Russen, waarbij religieuze tegenstellingen (Jodendom tegenover Christendom) een belangrijke rol spelen. Russischtalige media (geschreven pers, radio, televisie en talrijke internet websites), gericht op de Russisch sprekende Israëli’s, zijn in overvloed aanwezig. In Israël hebben veel belangrijke dag-, en weekbladen een Russischtalige versie of katern en er bestaat zelfs een geheel Russischtalige krant – Vesti. Aangezien de kennis van het Ivriet onder de Russische immigranten slecht is, kijkt het merendeel van de gemeenschap bovendien uitsluitend naar Russisch gesproken televisiezenders, waarvan enkele in Israël zelf gebaseerd zijn, zoals Israel Plus. Hoewel dit Israëlische zenders zijn, en daardoor de Russische gemeenschap in principe benaderen als onderdeel van het Israëlische volk, besteden zij veel aandacht aan het Russische zwaartepunt in de internationale gemeenschap, en de buitenlandse en binnenlandse politiek van het Kremlin. Men is daardoor vaak beter op de hoogte van de verrichtingen van de Doema dan van de Knesset.118 Over de kwaliteit van de Russischtalige massamedia zijn de meningen overigens sterk verdeeld. Zo hebben Israëlische journalisten over het algemeen geen goed woord over voor hun Russischtalige collega’s – de term gettopers is binnen deze discussie een terugkerende 116

Website van de Russische Gemeenschap in de Staat Israël, http://homeru.com/news/ (24-8-2008); website van het Russisch Cultureel Centrum in Tel-Aviv, http://israel.rusintercenter.ru/node/221 (24-8-2008). 117 Fialkova (2005), http://www.utoronto.ca/tsq/12/fialkova12.shtml (24-8-2008). 118 Государство Израиль. Средства массовой информации, КЕЭ (Краткая Еврейская Энциклопедия), том 3, кол. 591-596, 20-5-2005, website van de Beknopte Joodse Encyclopedie, een onderdeel van de Асссоциация по изучению еврейских общин в диаспоре, http://www.eleven.co.il/article/11753 (25-8-2008).

43

term, waarmee wordt bedoeld dat de Russischtalige pers weinig tot geen invloed zou uitoefenen op de Israëlische samenleving en politiek, en alleen de mening van de (Russische) straat zou weergeven.119 Ook een deel van de beoogde afnemers van Russischtalige media, de Russisch sprekende Israëli’s, is negatief over de kwaliteit van de berichtgeving. In een enquête, afgenomen door de website ISRA.com, werd aan 2020 personen de vraag gesteld: “Wie of wat vertrouwt u het minst?” De Russischtalige media kwamen hierin op de tweede plaats (ca. 21%), ternauwernood voorafgegaan door de Knesset (ca. 23%); de Hebreeuwse media kwamen er beter van af (ca. 9 %). Dit wordt volgens de redactie van ISRA.com verklaard door het feit dat de Russischtalige media voornamelijk onderwerpen aansnijden die van belang zijn voor de eigen gemeenschap, terwijl de Hebreeuwse media veel meer uiteenlopende items behandelen, waardoor een breder nieuwsbeeld wordt gegeven.120 Maar misschien is dit ook niet het doel van de Russischtalige media. Aan het begin van de jaren ’90 formuleerde een leidende publicist van de Israëlische Russischtalige massamedia de situatie als volgt: “Wij bevinden ons in een zeer interessante positie – wíj kunnen nu zélf schrijven, zélf lezen, zélf huilen en zélf lachen. En verder niemand!”121 Deze uitspraak suggereert (naast de logische reactie op de zojuist verkregen persvrijheid) de wil om voornamelijk de eigen gemeenschap te voorzien van informatie – alsof het een bepaald soort informatie is die door de Israëlische bevolking toch niet gewaardeerd of begrepen zou worden. Wellicht heeft de Russische gemeenschap (in Israël en erbuiten) op haar beurt geen behoefte aan een gebalanceerd beeld van de wereld, maar zijn ze juist op zoek naar een Russisch gedomineerde maatschappij, waarvan ze de context zo goed kennen. Dit zou opnieuw wijzen op een kloof tussen de Russische en niet-Russische gemeenschappen.

Antisemitisme in Israël Een laatste aspect van het Russische leven in Israël dat ik hier wil behandelen, is de immer terugkerende antisemitische traditie. Hoewel ook orthodoxe Joden zich soms bedienen van antisemitische en antizionistische terminologieën, wordt dit probleem voornamelijk veroorzaakt door (kinderen van) niet-Joodse immigranten uit de voormalige Sovjetunie die in Israël hun toevlucht zochten. Hoewel de Israëlische regering deze antisemitische tendensen 119

Schehter, D., Слухи о смерти русскоязычной прессы в Израиле несколько преувеличены, Persagentschap Kursor.co.il, 16-05-2004, http://cursorinfo.co.il/news/analize/2004/05/16/shehter (25-8-2008). 120 Volgens deze deelnemers aan deze enquête was het Israëlische leger het meest betrouwbaar; Enquête: Не верю!, afgenomen op 22-6-2003, http://www.ira.com/news/?item=23397 (24-7-2008). 121 Schehter (2004), http://cursorinfo.co.il/news/analize/2004/05/16/shehter (25-8-2008).

44

stelselmatig ontkent (verificatie ervan zou een negatief effect hebben op Aliyah), zijn er legio voorbeelden van anti-Joodse geweldplegingen en criminaliteit. Op de website Pogrom.org.il, het officieuze Israeli Information and Assistance Center for Victims of Anti-Semitism, is een extensieve opsomming te vinden van antisemitische incidenten, al dan niet bevestigd door de Israëlische overheid.122 Veelal worden deze feiten gepleegd door jongeren van Russische afkomst, die volgens veel journalisten tot deze wandaden overgaan als reactie op de “verbittering, veroorzaakt door de slechte ontvangst door de Israëlische samenleving”; ze zouden het niet kunnen verwerken dat ze niet als Joden geaccepteerd worden. Een andere, vooral in Rusland

gebezigde,

verklaring stelt dat de antisemitische voorvallen een “natuurlijk protest zijn tegen de antiRussische sentimenten die onder de Joodse bevolking leven”. Geconfronteerd met de feiten hebben verschillende Leden van de Knesset het bestaan van antisemitisme in Israël categorisch ontkend, en doen ze de aangetoonde voorvallen af als ‘geïsoleerde incidenten’.123 Het bestaan van talrijke op Israël gerichte antisemitische websites spreekt deze stelling echter tegen; op Russischtalige internetfora wordt de Israëlische situatie door tienduizenden verschillende gebruikers besproken.124 Wat de reden voor de antisemitische houding van sommige ex-Russen ook moge zijn, ze vormt een gemakkelijk doelwit voor iedereen die de Russische gemeenschap in Israël in diskrediet wil brengen. Toen ISRA.com zijn bezoekers vroeg of zij zelf in contact waren gekomen met uitingen van antisemitisme in Israël, luidde het antwoord in 35 procent van de gevallen “nee”, 11 procent van de respondenten was het wel eens tegengekomen, maar beschouwde het als losstaande incidenten. Het merendeel (54 procent) was wel geconfronteerd met antisemitische uitingen – één derde van hen legde de schuld bij de niet-joodse repatrianten.125

De beslissing om Israël te verlaten Vanaf 2003 verschenen berichten in de Israëlische en Russische pers, en daarbuiten, over een remigratiebeweging onder Russische immigranten in Israël.126 De tegenslagen en

122

Gilichenski, Z., Anti-Semitism in Israel (Investigation), Informatiecentrum Pogrom.org.il, 30-12-2002, http://pogrom.org.il/eng_articles.php?art_id=1 (25-8-2008). 123 Ibidem. 124 Websites als Pogrom.org.il, Israelinfo.ru, Besedka.co.il en Souz.co.il hebben uitgebreide fora waar (o.a.) het onderwerp Antisemitisme door voor-, en tegenstanders wordt besproken – soms op grove, ongenuanceerde toon, maar iedereen kan zijn stem er in kwijt. 125 Enquete: Приходилось ли Вам сталкиватьсяс в Израиле с антисемитизмом?, afgenomen op 30 juli 2005, http://www.isra.com/news/?item=54112 (24-8-2008). 126 CBC News, Changing fortunes lead Soviet Jews from Israel to Russia, 20 juni 2004, http://www.cbc.ca/world/story/2004/06/20/russianjews040620.html (28-8-2008).

45

teleurstellingen in Israël zouden volgens de berichtgeving voor veel Russische immigranten een reden zijn om zich te oriënteren op de terugtocht. Ook in verschillende internetchatrooms worden vanaf deze periode steeds meer topics geplaatst waarin mensen informeren naar de vereiste documenten voor de terugreis, en naar de te doorlopen procedures in Israël en Rusland.127 De statistieken lijken deze constateringen echter tegen te spreken.

Leven in Rusland als reëel toekomstbeeld Met de emigratie naar Israël waren alle Russen per definitie hun Russische (Sovjet) staatsburgerschap kwijtgeraakt. Aangezien de meeste immigranten ervan uit gingen dat ze Israël niet meer zouden verlaten, was dit verlies van ondergeschikt belang; Israël was hun nieuwe thuisland. De verschrikkingen van de Sovjetunie en de economische onzekerheden van de nieuwe Russische staat was men liever kwijt dan rijk.128 De problematische integratie in Israël zorgde echter vanaf het begin van het nieuwe millennium voor een voorzichtige ommekeer. De positieve geluiden over de bloei van de Russische (en in het bijzonder Moskovitische) economie waren via de Russischtalige massamedia overduidelijk tot de Israëlische samenleving doorgedrongen. Het besef dat de economische situatie in Rusland in positieve zin veranderd was, was onder de ontevreden Russische immigranten zeker aanwezig. Een rondvraag van ISRA.com bevestigt dit beeld. De vraag die aan 3146 personen gesteld werd, luidde: “Als u er een goede baan aangeboden zou krijgen, zou u dan overwegen om voor een bepaalde periode naar Rusland te verhuizen?” Slechts 27 procent antwoordde negatief, 4 procent had geen mening. Het overgrote merendeel, 69 procent, stond hier positief tegenover, waarvan ongeveer de helft verklaarde dan alleen in Moskou te willen wonen.129 Als tweede factor geldt het veranderde Russische staatbeleid ten aanzien van het Russische staatburgerschap, als gevolg van de verslechterde demografische situatie. Iedereen die vloeiend Russisch spreekt en in het verleden aantoonbaar in Rusland heeft gewoond, kan vanaf 2007 binnen een paar maanden een Russisch paspoort aanvragen. Dit feit eiste nu de aandacht op van iedereen die ooit met de gedachte had gespeeld, Israël te verlaten. De veelbelovende vooruitzichten die president Poetin de beoogde repatrianten voorspiegelde, betroffen onder andere een goed betaalde baan in een stad naar keuze, financiële compensatie

127

Populaire chatrooms onder Russisch sprekende Israëli’s zijn o.a. Israelinfo.ru, Israword.co.il, Isralife.com en Myzaraza.net. 128 Buwalda (1997), 53-54. 129 Enquete: Если бы вам предложили очень хорошо оплачиваемую работу, поехали бы вы на несколько лет в России?, afgenomen op 19 november 2007, http://www.isra.com/news/?item=40770 (24-8-2008).

46

voor de verhuizing en sociale garanties voor alle gezinsleden.130 Na de Joodse Aliya werd nu het idee van de Russische diaspora gepresenteerd als de roeping van het Russische volk om zich bij hun etnische broeders te voegen in Rusland. Overigens zat men in Rusland niet te wachten op bejaarden en invaliden – vooral degenen die konden werken, werden met open armen ontvangen, de rest was niet van belang.131 Uiteraard was dit idee niet alleen gericht op Israëli’s – reeds vanaf het uiteenvallen van de Sovjetunie had Rusland een positief migratiesaldo, veroorzaakt door Russische sprekenden die zich na de omwenteling plotseling buiten de Russische staatsgrenzen bevonden, en alsnog in Rusland wilden wonen. Er was dus wel degelijk een traditie van immigratie ontstaan. De 1 miljoen voormalige Russische staatburgers die nu in Israël woonden, waren in dit licht een gewilde groep immigranten, mede vanwege hun hoge gemiddelde opleidingsniveau. De Russische regering is er hoogstwaarschijnlijk nooit van uitgegaan dat alle 1 miljoen personen terug zouden komen, maar de schrijnende demografie van Rusland kon alle hulp gebruiken. Een derde factor voor Russische immigranten om de keus voor remigratie te overwegen, is de berichtgeving door de in Rusland gevestigde Joodse organisaties, zoals het FJC, in 1998 opgericht als overkoepelende Joodse organisatie in Rusland. In verschillende artikelen schrijft zij lovende woorden over tolerantie onder de Russische bevolking, religieuze vrijheid en de ontwikkeling van de Russische Joodse gemeenschap – kortom, Joods leven in Rusland doet niet onder voor Joods leven in Israël. Op de website van het FJC staat hun mandaat:

The Federation’s mandate is to restore Jewish life, culture and religion throughout the lands of the former Soviet Union by providing professional assistance, educational support and funding to member communities.132

Het FJC streeft hiermee dezelfde doelen na als het Joods Agentschap in Israël, maar in dit geval is het grondgebied van de voormalige Sovjetunie het beoogde thuisland. In hun historisch overzicht staat: “(…) it is our hope that in the future [Jewish people] will either choose to join millions of other Jews who have made Aliyah or always be connected and support Israel from their local communities in the FSU (…)”.133 Hoewel de band met de 130

Путин указал поддержать переселение в Россию, информационное агентство REGNUM (26.06.2006), http://www.regnum.ru/news/district-fareast/evrei/society/663221.html (28-8-2008). 131 Shavlochova, M., A. Sargin, Великое переселение в Россию, "Газетa" № 187, 13.10.2006, http://www.gzt.ru/politics/2006/10/12/213020.html (27-8-2008). 132 About FJC, website van The Federation of Jewish Communities in the CIS (FJC), http://www.fjc.ru/aboutus/default.asp?aid=80058 (28-8-2008). 133 Israel connection, website van FJC, http://www.fjc.ru/departments/default.asp?AID=80142 (28-8-2008).

47

Joodse diaspora dus in stand wordt gehouden, zet het FJC zich tegelijkertijd in om Joden naar Rusland te halen, of ze daar te houden. De berichtgeving is uitsluitend positief – slechts sporadisch wordt gesproken over antisemitisme of discriminatie. Het valt tevens op dat geen enkel bericht de aankomst of ontvangst van Israëlische repatrianten in Rusland beschrijft.

Antisemitisme en nationalisme in Rusland In werkelijkheid is het antisemitische en nationalistische klimaat in Rusland, zowel onder de bevolking als in de Doema, de afgelopen jaren juist toegenomen. De belangrijkste oorzaak hiervan was de toestroom van illegale immigranten vanaf het einde van de jaren ’90 en de vreemdelingenhaat en xenofobie die daarmee gepaard ging. In 2005 richtten 19 afgevaardigden van de Doema een petitie (Письмо 19 депутатов) aan de procureurgeneraal, waarin werd gepleit voor een verbod op alle Joodse organisaties in Rusland, vanwege de ‘misantropie’ die ze zouden verspreiden onder de Russische samenleving. Als reactie op deze brief gaf president Poetin – op dat moment aanwezig bij de 60-jarige herdenking van de bevrijding van Auschwitz – een toespraak, waarin hij moest toegeven erg teleurgesteld te zijn in het feit dat antisemitische sentimenten nog steeds deel waren van de Russische politiek.134 Het Joods Agentschap spreekt in 2006 op zijn website tevens van een toename van antisemitisme in Rusland, Oekraïne en moslimlanden. In het desbetreffende artikel wordt de Russische regering opgeroepen om te vechten tegen het groeiende antisemitisme; volgens het Agentschap gebeurt dit onvoldoende: “Anti-Semitism is not dead, it’s alive and breathing.”135 Ook onder de bevolking leidden nationalistische sentimenten tot discriminatie van Joden. De aanval in 2006 van een Russische nationalist op een Moskouse synagoge, waarbij 8 mensen gewond raakten, is één van de meest in het oog springende nieuwsfeiten geweest; dergelijke incidenten komen veel voor in Rusland.136 Het Informatie en Analyse Centrum “SOVA” (Информационо-аналитический центр «Сова») houdt reeds sinds 2002 een archief bij van alle geregistreerde extremistische voorvallen in Rusland. Zo viel in januari 2008 een groep Joodse gemeenschapscentrum en synagoge in Uljanovsk (900 kilometer ten zuidoosten van Moskou) aan, waarbij antisemitische leuzen werden geschreeuwd en de muren werden beklad met swastika’s en verwensingen. Enkele dagen ervoor was iets 134

Stepanisjtsjev, S. en S. Tsjarnyj, Национализм, ксенофобия, антисемитизм в Государственной Думе РФ, publicatie op de website ANTIRASIZM.ru (z.d.), http://www.antirasizm.ru/publ_038.doc (28-8-2008). 135 Report: Anti-Semitism rife in Russia, muslim world, website van het Jewish Agency for Israel, 26-1-2006, http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Home/About/Press+Room/Jewish+Agency+In+The+News /2006/1/jan26ynet.htm (28-8-2008). 136 Kramer, A.E., Skinhead stabs 8 in attack on Moscow synagogue, New York Times, 11 januari 2006.

48

vergelijkbaars gebeurd in Nizjnij Novgorod.137 De daders worden vaak tot hun daden geïnspireerd door organisaties als de ‘Russische Nationale Unie ‘RONS’’ (РОНС – Русский общенациональный союз), het ‘Nationaal-patriottisch front Pamjat’’ (Память – Национально-патриотический фронт) en de ‘Tsjernaja Sotn’a’ (Чёрная Сотня), een nationalistisch overblijfsel uit het tsaristische tijdperk.138 Jaarlijks vinden verspreid over het hele land enkele tientallen tot zelfs honderden voorvallen plaats.

Aanzwellende remigratie Uit de gecombineerde cijfers van het Russische Bureau voor de Statistiek (Goskomstat) en het Israëlische CBS (ICBS) valt een redelijk beeld op te maken van de migratiestromen tussen de twee landen.139 De Russische cijfers zijn beschikbaar vanaf 1997, daarom zal ik de analyse vanaf dat jaar starten. Hoewel de Sovjetregering erom bekend stond onderzoekers pertinent van onjuiste statistieken te voorzien, ga ik ervan uit dat de cijfers van de Russische Federatie overeenkomen met de werkelijkheid. Op sommige punten komen de cijfers van de Israëlische en Russische overheden echter niet overeen; dit zal ik in de beschouwing meenemen. Bovendien zijn in de beschikbare migratiecijfers van Goskomstat de jaren 1998, 1999 en 2001 niet opgenomen – voor de cijfers van deze jaren gebruik ik de analyse van professor Mark Tolts, zoals genoemd in zijn artikel Mass Aliyah and Jewish emigration from Russia: dynamics and factors.140 In 1997 bedroeg het aantal geregistreerde immigranten vanuit Israël naar Rusland 1.600 personen. Dit was, uitgaande van Goskomstat, 13 procent van het aantal emigranten vanuit Rusland naar Israël, in totaal 12.900.141 Het ICBS geeft 15.300 Russische immigranten aan in 1997; dit zou 11 procent emigranten inhouden ten opzichte van het aantal immigranten. In 1999 liep het aantal immigranten uit Israël terug tot ongeveer 1.400, terwijl de stroom naar Israël vanuit Rusland nagenoeg verdubbeld was ten opzicht van 1997: 31.100 Russen vonden gedurende 1999 hun weg naar Israël. De verhouding tussen de twee stromen was nu gereduceerd tot 5 procent. Na 1999 is echter een sterke terugval zichtbaar in het aantal 137

Нападение на еврейский общинный центр в Ульяновске, website van SOVA, 30-1-2008, http://www.religion..sova-center.ru/events/13B74CE/1444B24/A886D41 (28-8-2008). 138 Respectievelijk: http://www.rons.ru/ (29-8-2008), http://www.pamyat.ru/main.html (29-8-2008) en http://www.sotnia.ru/ (29-8-2008). 139 Goskomstat, http://www.gks.ru/wps/portal/!ut/p/.cmd/cs/.ce/7_0_A/.s/7_0_2UK/_th/J_0_CH/_s.7_0_A/7_0_FL/_s.7_0_A/7_ 0_2UK (29-8-2008), ICBS, http://www1.cbs.gov.il/reader/cw_usr_view_Folder?ID=141 (29-8-2008). 140 Tolts, M., Mass Aliyah and Jewish emigration from Russia: Dynamics and factors, East European Jewish affairs, Vol.33, No.2, Winter 2003, 87-90. 141 Goskomstat, Tabel 5.9, Международная миграция, http://www.gks.ru/bgd/regl/b08_11/IssWWW.exe/Stg/d01/05-09.htm (28-8-2008).

49

emigranten naar Israël: in 2002 bedroeg dit aantal nog maar 6.500. Terwijl dit aantal flink was gekelderd, bleef de stroom immigranten vanuit Israël nagenoeg hetzelfde, 1.700 in 2002, waardoor de verhouding nu ongeveer 26 procent bedroeg. In 2003 werd deze verhouding nog verder rechtgetrokken: 1.800 Israëli’s trokken naar Rusland, terwijl het aantal Russische emigranten naar Israël met bijna twee derde was afgenomen naar ruim 2000. In deze periode verschenen tevens de eerste berichten in de pers die stelden dat het tij aan het keren was. CBC News schreef op 20 juni 2004: “(…) given Russia’s new stability and prosperity, Russian Jews are now staying home and increasingly, a growing number of those who left, are returning.” In het artikel spreekt de Russische rabbijn Berl Lazar van 50.000 tot 100.000 Russische Joden die in de voorafgaande drie jaar (2000-2003) teruggekeerd zijn naar Rusland.142 In de statistieken is hier echter niets van terug te vinden, de schatting van Lazar lijkt overdreven. Toch worden ook in andere bronnen vergelijkbare cijfers genoemd. In een NBC News artikel bevestigen Russische Joodse leiders dat 57.000 Joden zouden reeds zijn teruggekeerd, en duizenden nog zouden volgen.143 Een verklaring voor de verschillen tussen de schattingen en de beschikbare cijfers zou kunnen zijn dat de Joden niet remigreren, maar langdurig in Rusland verblijven, om vervolgens weer terug te keren naar Israël; hiermee zouden ze hun Israëlische paspoort behouden. Een andere, meer plausibele, verklaring is de immigratie van Russische Joden vanuit andere landen dan Israël. In totaal arriveerden tussen 2002 en 2007 8.115 Israëli’s in Rusland. De gecombineerde immigratie vanuit de Verenigde Staten en Duitsland, bijvoorbeeld, bedraagt in diezelfde periode ongeveer twee keer het volume van de Israëlische immigranten, van 2002 tot 2007 arriveerden er 17.382. Ook in deze twee landen wonen veel Joden uit de voormalige Sovjetunie; het zou kunnen dat ook zíj terugkeren naar Rusland. Als Israël dientengevolge één derde van de immigranten zou leveren, zouden de schattingen van Ber Lazar aardig kunnen kloppen. Dit onderzoek laat echter helaas niet toe om hier nader aandacht aan te besteden. Het feit dat in de berichtgeving alleen de immigratie vanuit Israël wordt belicht, wordt door de Russische Joodse leiders niet becommentarieerd. Wellicht springt deze groep immigranten (in ieder geval onder journalisten) ook het meest in het oog, vanwege de saillante situatie: Israël raakt Joodse immigranten kwijt aan Rusland. Een fenomeen dat niemand zich vijftien jaar eerder had kunnen voorstellen.

142

CBC News, Changing fortunes lead Soviet Jews from Israel to Russia, 20 juni 2004, http://www.cbc.ca/world/story/2004/06/20/russianjews040620.html (28-8-2008). 143 Russia beckons Jews who fled, NBC News, 27 april 2005, http://www.msnbc.msn.com/id/7588374/ (29-82008).

50

Hoewel de remigratiebeweging sinds 1997 in relatieve zin is toegenomen, zijn de absolute cijfers nog geenszins te vergelijken met de enorme aantallen Russische emigranten die tussen 1976 en 1999 naar Israël emigreerden. Ondertussen is het aandeel Israëlische emigranten dat naar de Verenigde Staten trekt, waaronder zich tevens veel voormalige Russische staatsburgers bevonden, nog altijd vele malen groter dan het aantal Israëlische repatrianten naar Rusland. Aan het begin van 2003 hadden 68.000 immigranten uit de voormalige Sovjetunie Israël weer verlaten, ongeveer 6 procent van het totaal aantal dat ooit vanuit Rusland was gearriveerd. Dit percentage is op zich hoog, maar vergeleken met andere landen, zoals Frankrijk (16 procent) en de Verenigde Staten (25 procent), is een relatief groot deel van de oorspronkelijke Russischtalige immigranten in Israël gebleven.144 Het is goed voorstelbaar dat het leven in Israël, vergeleken met dat in het Westen, tegenviel en dat een groot deel van de Westerse immigranten de conclusie trok dat Joods leven in het land van herkomst heel goed mogelijk was. Zij hadden Israël in feite niet nodig om gelukkig te zijn; Aliyah was voor hen een luxeprobleem. Immigranten uit de voormalige Sovjetunie, daarentegen, waren een veel zwaarder leven gewend, en snakten naar een vrij leven in Israël; hoewel ze ook daar tegenslagen te verwerken hebben, is de relatieve vrijheid voor hen een groot goed; Aliyah was voor hen een ultiem redmiddel. Zij die de drang voelen om tóch terug te keren of door te reizen, doen dit omdat ze in Israël, om welke reden dan ook, niet kunnen aarden. Uiteindelijk spelen economische overwegingen hierin nog altijd de belangrijkste rol.145

Migratietheorie toegepast Als laatste richt ik mij opnieuw op de verschillende migratietheorieën. Valt de beweging van immigranten naar Israël en vervolgens terug naar Rusland onder de gangbare theorieën, opgesomd in het eerste hoofdstuk? Om te beginnen is er wel degelijk sprake van migratie, aangezien de immigranten van nationaliteit veranderden en de meeste zich geruime tijd in Israël vestigden – het merendeel blijft daar zelfs voorgoed. Verder is, ondanks het religieuze aspect, de Joodse migratie vanuit de voormalige Sovjetunie, en later de beweging terug naar Rusland, voor het grootste deel van sociaal-economische aard geweest. Zionisme, de gangbare Joodse migratietheorie, was voor het grootste deel van de beoogde groep emigranten in de Sovjetunie eerder een excuus voor emigratie naar Israël, dan een diepgaand filosofisch concept. 144 145

Tolts, Mass Aliyah (2003), 89-90. Shavlochova, M., A. Sargin (2006), http://www.gzt.ru/politics/2006/10/12/213020.html (27-8-2008).

51

Een complex geheel De keuze van het individu voor migratie is bij de migratie tussen Rusland en Israël wel degelijk van belang gebleken; dit is op te maken uit het feit dat veel Russische Joden in de voormalige Sovjetunie zijn gebleven, ondanks de zware omstandigheden en de relatief eenvoudige uitvlucht naar Israël; dit zou pleiten voor een humanistische in plaats van een deterministische benadering. Vanwege het totalitaire karakter van het Sovjetregime, en de daaruit volgende restricties op persoonlijke bewegingsvrijheid, is geen van de op de neoklassieke theorie gebaseerde, zuiver economische, migratietheorieën toepasbaar op deze situatie; individuele vrijheid is een vereiste voor deze theorieën. Teneinde de levensstandaard te verhogen, moesten de Russische Joden disproportioneel veel moeite doen, waarvoor economisch gewin alléén onvoldoende motivatie was. De verschillende structuralistische migratietheorieën zijn op de Russisch-Israëlische situatie nauwelijks van toepassing. Ten eerste kan noch Rusland, noch Israël beschouwd worden als kapitalistische grootmacht. Ten tweede is het juist de stroom richting Israël die onderwerp is van gesprek, terwijl de structuralistische theorieën ervan uitgaan dat de migratiestroom vanuit de ontwikkelingslanden naar de economische grotmachten vloeit. Ook de genoemde voortduringstheorieën bieden onvoldoende handvaten om de complexe migratie tussen Rusland en Israël vice versa te duiden. Naarmate de tijd verstreek en zich steeds meer Russische immigranten in Israël vestigden, werd verdere immigratie weliswaar gemakkelijker (het pad werd steeds beter begaanbaar), maar deze ‘kettingmigratie’ werd niet bepaald door de Joodse migranten zelf. Ook hier had de Sovjetstaat weer het laatste woord over de hoeveelheid en frequentie van migratiebewegingen. Bovendien werden de netwerken, die verdere migratie volgens deze theorieën moesten vereenvoudigen, gevormd door externe organisaties als het Joods Agentschap – zelf maakte het Agentschap geen deel uit van de migratiestroom. Door het gekunstelde buitenlandbeleid van de Sovjetunie en de ingewikkelde immigratieproblemen die de Israëlische regering moest oplossen, aangevuld met de buitenlandse inmenging op het gebied van mensenrechten en diplomatieke verhoudingen, was de migratiedynamiek op macroniveau tussen de twee landen niet in een enkele theorie te vatten. De grillige keuzes op microniveau van de Joodse migranten en hun stroeve integratie in de Israëlische samenleving maken het geheel nog onoverzichtelijker. Teneinde hierin duidelijkheid te scheppen, biedt de transnationale migratietheorie van Glick Schiller et al.

52

enige uitkomst.146 Veel Russische immigranten in Israël voelen nog steeds een band met het land van herkomst, waarbij de massamedia een belangrijke rol spelen. De band met de Russische diaspora wordt vooral door de constante communicatie tussen individuen onderling, en tussen individuen en belangenorganisaties, in stand gehouden. De identiteit van de Russische gemeenschap wordt hierdoor vooral bepaald door elementen van buiten de Israëlische grenzen. Communicatie vind niet alleen plaats met het thuisland, maar ook met Russisch sprekenden in de rest van de wereld. Dit heeft op zijn beurt weer invloed op eventuele verdere migratie, waaronder ook de remigratiebeweging terug naar Rusland. Tot slot zijn ook de constateringen van Castles en Miller toepasbaar op de RussischIsraëlische situatie. Bij de migratie van Russische Joden zijn steeds meer landen betrokken, waardoor de migratie tussen Rusland en Israël aan verandering onderhevig is. Het feit dat Israël door de immense toestroom van immigranten sterk veranderd is, vormt één van de redenen voor Russische migranten om Israël weer te verlaten. De migratie tussen Rusland en Israël is bovendien een goed voorbeeld van een door politiek en diplomatiek gedomineerd proces. In het geval van Israël staan immigratie en politiek op hetzelfde voetstuk; de demografische situatie in het hedendaagse Rusland heeft van de vraag om immigranten eveneens een politieke zaak gemaakt.

146

Glick Schiller, als geciteerd in: Klaver (1997), 45-46.

53

Conclusie Russische immigranten in Israël vormen een zeer specifieke groep. Hun gemeenschappelijke achtergrond en nationale trots zorgen ervoor dat de Russische gemeenschap in Israël, anno 2008 gegroeid tot 20 procent van de totale bevolking, moeilijk kan integreren in een samenleving die juist die achtergrond wil relativeren en de Russen wil assimileren. Hoewel de religieuze verbintenis tussen Joden ten grondslag lag aan Aliya naar Israël, bleek dit bij de immigranten uit de voormalige Sovjetunie slechts relatief te zijn. Ondanks het feit dat een aanzienlijk deel van de Russische immigranten niet joods was, werden de beweegredenen voor vertrek naar Israël voornamelijk veroorzaakt door het repressieve Sovjetbeleid ten aanzien van religie, minderheden en emigratie. Russische joden, de meest kosmopolitische bevolkingsgroep in de Sovjetunie, snakten niet zozeer naar Israël, maar veeleer naar een leven in vrijheid; de Wet op de Terugkeer opende voor hen niet alleen de poort naar het Beloofde Land, maar vooral naar het Westen. Het feit dat, ondanks de inspanningen van het Joods Agentschap, grote delen van de immigrantenstroom halverwege Israël afzwaaiden naar de Verenigde Staten, bevestigt dit. De Russische identiteit werd door het verblijf in een vreemde samenleving de gemeenschappelijke factor voor de Russische sprekende immigranten. In stand gehouden door Russischtalige media, belangenorganisaties, de introvertheid van de Russische gemeenschap binnen Israël en het contact met andere Russische gemeenschappen wereldwijd, werd deze identiteit steeds meer een houvast aan de eigen cultuur. Hoewel de meeste Russische Joden langzamerhand hun plaats vonden in de Israëlische samenleving, konden velen, vooral nietJoden, niet aarden. Een proactieve overheid, de negatieve houding van de Israëlische bevolking, de status van etnische minderheid, de tegenvallende persoonlijke economische situatie, het slechte opleidingsniveau en de veiligheidskwestie – allemaal factoren die het verblijf in Israël een negatieve connotatie geven in de ogen van veel Russische immigranten. De positieve kanten van Israël – een vrij leven in een democratische staat, economische voorspoed en zelfbeschikking – bleken voor veel immigranten naar verloop van tijd niet zo rooskleurig als ze zich hadden voorgesteld. Veel Russische immigranten zijn daarom teruggekomen op de beslissing om voorgoed in Israël te blijven; zij hebben besloten om hun geluk elders te zoeken. Vooral economische redenen lijken hierin de doorslag te geven. Hoewel Israël tot het einde van de jaren ’80 alle immigranten een plek in de samenleving kon bieden, staat het absorptiebeleid vanaf de jaren ’90 onder grote druk. Mede door de veranderde vluchtelingenwetgeving in de Verenigde Staten en de erbarmelijke

54

economische vooruitzichten in Rusland, zwelde de stroom Russische immigranten tijdens de jaren ’90 aan tot ongekende hoogte. Ontevredenheid onder de immigrantenbevolking over hun leven in Israël zorgde voor een groeiende interesse om Israël te verlaten. Door de demografische problemen in Rusland en het pro-immigratie beleid van de Russische regering dat daarmee samenhangt, wordt het bovendien aantrekkelijker voor Russische Israëli’s om terug te gaan naar Rusland. Joodse organisaties in de voormalige Sovjetunie spreken bovendien veelbelovende woorden over het religieuze klimaat in hun thuisland, teneinde Russische Joden, in Israël en daarbuiten, over te halen om hun leven in de voormalige Sovjetrepubliek weer op te pakken. Desalniettemin worden in de pers dagelijks meldingen gemaakt van antisemitische en nationalistische uitingen; zelfs in de politiek is de Russische antisemitische traditie nog volop aanwezig. Deze traditie wortelt zelfs zó diep dat zij onder de Russische niet-Joodse bevolking in Israël voortleeft. De massale terugkeer van de Russische diaspora blijft echter uit. Een aanzienlijk deel van de vanaf 1997 in Rusland gearriveerde Joden lijkt uit andere landen dan Israël te komen en hoewel de relatieve groei van immigranten ten opzichte van emigranten in Rusland doorzet, vallen de absolute cijfers vooralsnog in het niet bij de enorme aantallen emigranten die voor de millenniumwisseling de voormalige Sovjetunie achter zich lieten. Het feit, echter, dat Rusland de Joden thans weer een acceptabel leven kan bieden, is een overwinning op de geschiedenis. Helaas is uit de statistieken niet op te maken hoe groot het aandeel Joodse repatrianten naar Rusland is ten opzichte van het totale aantal dat terugkeert. Tot slot kan uit dit onderzoek geconcludeerd worden dat de migratie van Russische Joden moeilijk in theorieën te bevatten is. Het complexe geheel van factoren – de repressieve overheid, buitenlandse diplomatieke betrekkingen, de unieke positie van Israël aangaande Joodse migratie, en de grillige beslissingen van de Russische Joden op individueel niveau – gaan voorbij aan alle bestaande migratietheorieën. Alleen de meest recente theorieën, waarin verschillende analyseniveaus gecombineerd worden, kunnen iets zeggen over de algemene dynamiek van de Russisch-Joodse migratie. Ook Zionisme, dé Joodse migratietheorie bij uitstek, lijkt te weinig handvaten te bieden om alle migratiebewegingen te kunnen verklaren. De grillen van het Joodse volk hebben de rest van de wereld al eeuwenlang bezig gehouden; het ligt daarom in de lijn van de verwachting dat ze dat in de toekomst zullen blijven doen. En of die toekomst nu in Rusland is, of elders, het Joodse volk zal ongetwijfeld blijven rondtrekken en zichzelf opnieuw uitvinden, zonder zich te houden aan welke theorie dan ook.

55

Literatuurlijst Geschreven bronnen

-

Adler, S., Israel’s absorption policies, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Alberton, M., Birobidschan, die Judenrepublik (Leipzig/Wien 1932).

-

Ben-Rafael, E., et al., Identity and language: The Social insertion of Soviet Jews in Israel, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Béneker, T., Buscar major ambiente. Migratie naar, uit en langs een kleine stad in Costa Rica (Utrecht 1997).

-

Boyle, P., et al., Exploring contemporary migration (New York 1998).

-

Brown, P.M., The recognition of Israel in: The American Journal of International Law, Vol. 42, No.3 (juli 1984).

-

Brym, R., Jewish emigration from the FSU, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Buwalda, P., They did not dwell alone. Jewish emigration from the Soviet Union, 1967-1990 (Washington 1997).

-

Castles, S. & M. Miller, The age of migration. International population movements in the modern world (Londen 2003).

-

Demografisch Jaarboek van de Russische Federatie, 1993 (Moskou, 1994).

-

Domitz, Y., Israel’s immigration policy and the dropout phenomenon, in: LewinEpstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Dowty, A., Closed borders: the contemporary assault on freedom of movement (New Haven, 1987).

-

Durand, J., et al., Migradollars and development. A reconsideration of the Mexican case, in: International migration review, Vol. 30, No. 2 (1996), 423-444.

-

Gitelman, Z., “From a northern country”: Russian and Soviet Jewish immigration to America and Israel in historical perspective, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en

56

Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997). -

Gozman, L.J., Is living in Russia worthwhile?, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Kabki, M., et al.,“Wo benane a eye bebree”. The economic impact of remittances orf Netherlands-based Ghanian migrants on rural Ashanti, in: Population, space and place, Vol. 10 (2004), 85-97.

-

Klaver, J., From the land of the sun tot the city of angels. The migration process of Zapotec Indians from Oaxaca, Mexico to Los Angeles, California (Utrecht/Amsterdam 1997).

-

Kostyrchenko, G., Государственный антисемитизм в СССР (Moskou, 2005).

-

Kramer, A.E., Skinhead stabs 8 in attack on Moscow synagogue, New York Times, 11 januari 2006.

-

Lewin-Epstein, N., Introduction, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Massey, D., et al. (ed.), Worlds in motion. Understanding international migration at the end of the millennium (Oxford 1998).

-

Muus, P.J., De wereld in beweging. Internationale migratie, mensenrechten en ontwikkeling (Utrecht 1995).

-

Potok, C., De familie Slepak, (Den Haag, 2000).

-

Ro’i, Y., Soviet policy towards Jewish emigration – an overview, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Salitan, L., Ethnic and related factors in Soviet emigration policy, 1968-1989, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997).

-

Skeldon, R., Migration and developement. A global perspective (New York 1997).

-

Wasserstein, B., Vanishing diaspora. The Jews in Europe since 1945 (Cambridge 1996).

-

Weinerman, E., Gain or loss from exodus of Jews, in: Lewin-Epstein, N., Yaacov Ro’I, en Paul Ritterband (ed.), Russian Jews on three continents. Migration and resettlement (London, 1997). 57

-

Tolts, M., Mass Aliyah and Jewish emigration from Rusia: dynamics and factors, East European Jewish Affairs, Vol.33, № 2, Winter 2003, 71-96.

Internetbronnen, auteur bekend

-

Clarfield, M., The Soviet doctor’s plot – 50 years on, BMJ Journal, Vol. 325, December 2002, 1487-1489; www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=139050 (28-8-2008).

-

Fialkova, L., Emigrants from the FSU and the Russian-language internet, Toronto Slavic Quarterly № 12, Spring 2005, Vol. II, http://www.utoronto.ca/tsq/12/fialkova12.shtml (24-8-2008).

-

Gerasimov, A., Русская диаспора – затерянный мир, open brief aan P. P. Sheremetev, President van de Международный совет российских соотечественников (Internationale Raad van Russische Landgenoten), gepubliceerd op de website van het Orthodox-Christelijke informatie-agentschap Русская линия, № 17, januari 2005, http://www.rusk.ru/st.php?idar=105330 (25-7-2008).

-

Gershzon, R., “Русская” Алия или русскоязычная община Израиля?, ‘Соотечественники’, website van ‘Русь Единая’, Международный Союз Общественных Объединений, http://russedina.ru/frontend/foreign/israel?id=13156 (27-8-2008).

-

Gilichenski, Z., Anti-Semitism in Israel (Investigation), Informatiecentrum Pogrom.org.il, 30-12-2002, http://pogrom.org.il/eng_articles.php?art_id=1 (25-82008).

-

Heleniak, T., Migration dillemas haunt post-Soviet Russia, Migration Information Source, Oktober 2002, http://www.migrationinformation.com/Profiles/display.cfm?id=62 (28-8-2008).

-

Ilan, S., Government mulls severe new immigration, citizenship policy, Ha’aretz, 1205-2005, http://www.haaretz.com/hasen/objects/pages/PrintArticleEn.jhtml?itemNo=574856 (27-8-2008).

-

Neuman, S., Aliyah to Israel: Immigration under conditions of adversity, IZA Discussion paper No. 89, december 1999, ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf (24-8-2008).

58

-

Schehter, D., Слухи о смерти русскоязычной прессы в Израиле несколько преувеличены, Persagentschap Kursor.co.il, 16-05-2004, http://cursorinfo.co.il/news/analize/2004/05/16/shehter (25-8-2008).

-

Shavlochova, M., A. Sargin, Великое переселение в Россию, "Газетa" № 187, 13.10.2006, http://www.gzt.ru/politics/2006/10/12/213020.html (27-8-2008).

-

Stepanisjtsjev, S. en S. Tsjarnyj, Национализм, ксенофобия, антисемитизм в Государственной Думе РФ, publicatie op de website ANTIRASIZM.ru (z.d.), http://www.antirasizm.ru/publ_038.doc (28-8-2008).

-

Tolts, M., Mixed marriage and post-Soviet Aliyah (december 2003); http://www.brandeis.edu/hbi/pubs/ToltsTextFinal.doc (28-8-2008).

-

Internetbronnen, auteur onbekend

-

CBC News, Changing fortunes lead Soviet Jews from Israel to Russia, 20 juni 2004, http://www.cbc.ca/world/story/2004/06/20/russianjews040620.html (28-8-2008).

-

Israeli Central Bureau of Statistics, Immigrant population from the former USSR, Selected Data 1999, http://www.cbs.gov.il/population/ussrp_e.htm (27-8-2008), http://www1.cbs.gov.il/reader/cw_usr_view_Folder?ID=141 (29-8-2008)

-

Goskomstat, http://www.gks.ru/wps/portal/!ut/p/.cmd/cs/.ce/7_0_A/.s/7_0_2UK/_th/J_0_CH/_s.7_ 0_A/7_0_FL/_s.7_0_A/7_0_2UK (29-8-2008), http://www.gks.ru/bgd/regl/b08_11/IssWWW.exe/Stg/d01/05-09.htm (28-8-2008).

-

Law of Return 5710-1950, www.jewishvirtuallibrary.org/source/Immigration/Text_of_Law_of_Return.html (278-2008).

-

National outline scheme for immigrant absorption, 21-12-1998, http://www.israelmfa.gov.il/MFA/Archive/Communiques/1998/NATIONAL%20OUTLINE%20SCHE ME%20FOR%20IMMIGRANT%20ABSORPTION (28-8-2008).

-

Report: Anti-Semitism rife in Russia, muslim world, website van het Jewish Agency for Israel, 26-1-2006, http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Home/About/Press+Room/Jewis h+Agency+In+The+News/2006/1/jan26ynet.htm (28-8-2008).

59

-

Russia beckons Jews who fled, NBC News, 27 april 2005, http://www.msnbc.msn.com/id/7588374/ (29-8-2008).

-

Verschillende enquêtes op de website http://www.isra.com/voter/ (28-8-2008), bijbehorende artikelen op http://www.isra.com/news/18794 (23 januari 2003), /23397 (22 juni 2003), /39110 (15 oktober 2004), /40770 (19 november 2007), /51888 (27 juni 2005), /54112 (30 juni 2005), /63557 (2 november 2006).

-

Website van het FJC, Federation of Jewsih Communities in the CIS, http://www.fjc.ru/default.asp (28-8-2008).

-

Website van het Russisch Cultureel Centrum in Tel-Aviv, http://israel.rusintercenter.ru/node/221 (24-8-2008).

-

Website van de Russische Gemeenschap in de Staat Israël, http://homeru.com/news/ (24-8-2008).

-

Государство Израиль. Средства массовой информации, КЕЭ (Краткая Еврейская Энциклопедия), том 3, кол. 591-596, 20-5-2005, website van de Beknopte Joodse Encyclopedie, een onderdeel van de Асссоциация по изучению еврейских общин в диаспоре, http://www.eleven.co.il/article/11753 (25-8-2008).

-

Нападение на еврейский общинный центр в Ульяновске, website van SOVA, 30-12008, http://www.religion..sova-center.ru/events/13B74CE/1444B24/A886D41 (28-82008).

-

Путин указал поддержать переселение в Россию, информационное агентство REGNUM (26.06.2006), http://www.regnum.ru/news/districtfareast/evrei/society/663221.html (28-8-2008).

60