van het huishoudelijk energiegebruik. Sterker nog, nu de verhoogde energieprijzen de consument

De DO-Koerier is een uitgave van de Commissie Duurzaam Samenleven van de Nederlandse Vrouwen Raad.

6e jaargang – nr. 2

mei-juni 2006

themanummer water en energie Van de commissie Niet voor niets heeft de redactie van de DO Koerier dit keer twee onderwerpen tegelijk centraal gesteld. Beide onderwerpen staan de laatste maanden internationaal in de schijnwerpers. Beide onderwerpen zijn van het uiterste belang voor de realisatie van het Millennium Ontwikkelingsdoel om in 2015 de armoede in de wereld te halveren. Beide onderwerpen hebben een grote invloed op het leven van miljarden vrouwen in (vooral) de minder ontwikkelde landen. Beide onderwerpen liggen de commissie na aan het hart! Water stond centraal op het vierde Wereld Water Forum in Mexico City waar het Women for Water partnership luid en duidelijk van zich liet horen. U treft artikelen aan over het Forum en over de tweede werkconferentie van “Women for water, water for Women” (WfWfW). Maar daarnaast heeft water in eigen land ook net zo goed de aandacht van de commissie. Er is een artikel over de nieuwe waterschapswet. En u kunt lezen dat de Vrouw en Waterdag 2006 weer een succes was. Energie stond centraal in de twee weken durende vergadering van de VN commissie over duurzame ontwikkeling (CSD 14) in New York, die deze week afloopt. In april is door de NVR een vrouwenvertegenwoordiger gekozen om mee te gaan in de regeringsdelegatie. Marieke van der Werf was duidelijk aanwezig zoals belangstellende lezers van de CSD14 Weblog hebben kunnen constateren.

Energie Bewuster omgaan met energie: neem een voorbeeld aan de industrie Afgelopen najaar was Dennis Meadows op bezoek in Nederland, de auteur van het boek “grenzen aan de groei” dat in de 70er jaren tot een schok van bewustwording leidde over de (negatieve) milieugevolgen van onze Westerse leefstijl. Nuchtere grafieken lieten zien dat we grondstoffen en energie in een rap tempo opmaken, en dat het milieu onherstelbaar beschadigd raakt. Recent heeft hij de studies van toen geactualiseerd, en hij gaf een presentatie over de huidige stand van zaken. We zijn nu meer dan 30 jaar verder; een aantal van de toen voorspelde scenario’s zijn (gelukkig) nog niet uitgekomen, maar de toen geschetste trend blijft doorzetten. In Nederland is er in de afgelopen 30 jaar een goede ontwikkeling ingezet dmv milieuwetgeving en afspraken om de industrie op haar verantwoordelijkheid voor het milieu en energiegebruik aan te spreken. Dus we lijken op de goede weg te zijn, maar we zijn er nog niet.

Consumenten Wat me ineens trof is dat wij consumenten in dezelfde periode onze leefstijl ongemerkt heel drastisch hebben gewijzigd, waardoor we aanzienlijk meer energie verbruiken en een groter beslag leggen op het milieu. Denk maar terug aan de 70er jaren: hoeveel apparaten hadden we in huis, hoe lang stond de TV aan per dag, hoeveel auto’s hadden we per gezin? Nu pleit ik er niet voor om terug te gaan naar de leefstijl van toen, maar het is wel opvallend dat wij ons zelf als consumenten op geen enkele wijze verantwoordelijk houden voor de milieugevolgen van ons handelen. Worden wij m.b.t. ons energiegebruik net als de industrie aan bovengrenzen gehouden? In tegendeel. Het huishoudelijk energiegebruik blijft sinds jaar en dag toenemen, en geen enkele maatregel van de overheid heeft tot nu toe geresulteerd in een afname van het huishoudelijk energiegebruik. Sterker nog, nu de verhoogde energieprijzen de consument aan zouden kunnen zetten tot een meer energiebewust gedrag, krijgen we allemaal een compensatie voor de energiekosten. Begrijpt u het nog?

lees verder op pagina 2 ➤

huishouden 1

➤

➤ vervolg van pagina 1

Er verscheen een persbericht mede van haar hand; in deze Koerier leest u meer over haar. Ook onze commissievoorzitter Lesha Witmer is daar onvermoeibaar actief geweest. Zij stond Marieke bij als NVR CieDS lid en als ervaren “VNbezoeker”. Een groot succes voor de vrouwen mag worden genoemd dat minister Van Ardenne deze week de CSD heeft toegesproken in aanwezigheid van VN voorzitter Kofi Annan en dat zij aangaf dat vrouwen prioriteit krijgen in haar armoedeen energiebeleid.

De Nederlandse regering had zich al eerder voorgenomen om, in 2015, tien miljoen mensen toegang te hebben gegeven tot energie. In deze doelstelling krijgen vrouwen nu voorrang. Dit is mede het resultaat van vele jaren lobby door de vrouwen waarin de NVR een stevig partijtje heeft meegeblazen. De “Major Group” vrouwen in New York (een van de negen groepen van het door de VN gedefinieerde maatschappelijk middenveld) onder de bezielende leiding van WEDO (Women and Development Organisation) heeft daaraan ook een grote bijdrage geleverd. Ondertussen liet in Nederland de Task Force Energietransitie van zich horen. Hun transitieactieplan moet leiden tot een reductie van 50% CO2 in 2050 t.o.v. 1990 en dat vergt nieuw beleid. Het is een platform waarin op verzoek van het kabinet een groot aantal maatschappelijke organisaties samenwerkt. Voorzitter is Rein Willems van de Shell. U leest in deze Koerier een interview met hem. Ons commissielid Sigrid Bollwerk (i.s.m. Marije van Dodeweerd) interviewde hem en schreef tevens het hoofdartikel over bewuster omgaan met energie voor deze Koerier. Verder is er informatie over Duurzame Dinsdag 2006; een happening waarvan de NVR een van de organisatoren is. Al met al een Koerier met erg veel actuele informatie die tot lezen noodt!

➤ Industrie

Misschien moeten consumenten de industrie eens als voorbeeld nemen. Want hoe gaat die om met de emissies? Bedrijven hebben een emissievergunning nodig. Daarin is vastgelegd wat de maximale uitstoot van CO2 per jaar mag zijn. Vervolgens moet elk bedrijf een zogenoemd Monitoring protocol opstellen met daarin beschreven hoe de emissies tot stand komen, en hoe ze worden gemeten. Elk jaar moet de totale emissie worden opgegeven aan de overheid, en onafhankelijke verificateurs moeten nagaan of de opgave volgens het Monitoring Protocol is gedaan. Bedrijven die meer uitstoten dan in hun vergunning is toegestaan, kunnen op de vrije markt CO2-rechten kopen. We zien dat deze in de afgelopen maanden steeds duurder worden (binnen een jaar van € 7 per ton naar boven de € 30).* Dat betekent dat het voor bedrijven steeds interessanter wordt om de uitstoot te beperken, oftewel om het energiegebruik terug te dringen. Men gaat dus op zoek naar slimme ideeën om het energiegebruik terug te dringen. Efficiëntere apparaten, optimalisatie van het energiegebruik (betere afstemming van verschillende delen van productieprocessen op elkaar, “intelligente” aansturing van de processen om de verschillende stappen beter op elkaar af te stemmen, en onnodig opwarmen/ afkoelen te vermijden, zo min mogelijk stand-by), duurzamere opwekking van energie. Deze zaken zouden we in onze huishouding ook kunnen doen.

Voorbeeld 1: het gebruik van de auto Efficiëntere apparaten: enig idee hoeveel liter brandstof uw auto verbruikt per 100 km? Een zuinige auto verbruikt in vergelijking tot een middenklasser al gauw 2 liter brandstof minder per 100 kilometer, dat is bij de huidige prijzen al gauw meer dan € 2,50. Bij 300 km per week (gemiddelde rijafstand personenauto’s in Nederland) scheelt dat dus elke week € 7,50, oftewel € 375 per jaar. Als u ervoor kiest om een niet al te energiezuinige auto aan te schaffen, dan kunt u nog steeds energiezuinig rijden door bewuster met de auto om te gaan. Het gaat immers om het totaalplaatje. Optimalisatie: Hoeveel kilometer rijden we per jaar (woon-werkverkeer, korte ritjes, uitstapjes, vakanties etc)? Hoeveel van die kilometers zijn echt nodig, en hoeveel autokilometers kunnen we vervangen door openbaar vervoer, gebruik van de fiets, carpoolen (ook voor vervoer van kinderen), etc.? Wees realistisch: als het openbaar vervoer te omslachtig is of te veel tijd kost is dit mogelijk geen goed alternatief. Maar wees ook creatief: moeten we alle vormen van vervoer met de eigen auto doen? Is er geen boodschappendienst bij uw winkel, of willen ze tegen een redelijke vergoeding de boodschappen misschien bij u thuis bezorgen (uw rit naar de winkel is tenslotte ook niet gratis, voeg daarbij de tijd en het geld voor het parkeren). En is er voor al die “taxiritjes” voor sport/ muzieklessen enzovoort van de kinderen geen carpool te bedenken? Of een ouder die tegen een onkostenvergoeding best een omweg wil maken om uw kind te halen/ brengen. Stel dat er alternatieven zijn, maar er ontbreekt een “schakel”: schakel uw buren, uw netwerken, uw collega’s, uw werkgever of de lokale overheid in, vaak zijn er ook subsidiepotjes voor dit soort alternatieven. Bespreek het vervoersbeleid op de crèche, de school, de buitenschoolse opvang: kunt u door combinaties het aantal auto’s voor de schoolpoort beperken, en tevens het aantal autokilometers naar beneden brengen. In meer dan één opzicht is dit ook winst voor uw kinderen. Daag uw omgeving (partner, kinderen, familie, buren) uit om een optimaal vervoersplan op te stellen, en reken eens uit wat dat per jaar bespaart.

Agenda

Voorbeeld 2: Het huishouden Ook hier geldt weer: Wat heb ik in huis? Hoe (energie-)efficiënt zijn mijn apparaten? Hoe vaak gebruik ik ze, en hoe vaak staan ze aan? Wat huishoudelijke apparaten betreft, kennen we sinds een aantal jaren de energielabels, en weten we allemaal wel hoe te optimaliseren (wassen met een volle wasmachine, op lagere temperaturen…). Maar hoe zit het met alle apparaten die onze kinderen (en wijzelf ) gebruiken? De hele middag en avond de computer(s) aan, de TV die aanstaat, liefst nog geluidsapparatuur: ooit uitgerekend wat deze vorm van vrijetijdsbesteding kost? Veel nuttige tips op de website van Milieu Centraal (elders in dit blad vermeld). Ook hier geldt: wees realistisch, we leven nu eenmaal in een tijdperk waarin communicatie via apparaten verloopt, maar wees ook creatief: blokuren voor chatten/ computergebruik in plaats van het apparaat de hele avond aan laten staan, bewuste pauzes inlassen om bijvoorbeeld te sporten of spelletjes te doen die geen energie vergen. Goed voor de gezondheid, goed voor de sociale contacten, en ook nog eens goed voor de portemonnee. Waarom de kinderen, naast de vaste hoeveelheid zakgeld en kleedgeld, niet ook een energiebudget per maand geven? Dan kunnen ze zelf bepalen hoe ze dat invullen (uren TV kijken, of chatten, of ook eens andere activiteiten met hun vrienden organiseren waardoor ze aan het eind van de maand geld overhouden). Kortom: hoog tijd om eens aandacht te besteden aan ons eigen emissieplafond oftewel energiegebruik: hoe hoog is het? Hoeveel zou ervan af kunnen? Probeer de winst te berekenen, vanuit milieuoogpunt, maar zeker ook vanuit uw portemonnee. U hoeft niet op de emissiehandel tussen burgers te wachten om te profiteren van een slimmer en beter gebruik van energie! Sigrid Bollwerk *

Omdat het handelsjaar per 1 april is afgesloten is de prijs tussentijds teruggevallen naar 15 Euro. De verwachting is dat de prijs volgend jaar weer even hard zal stijgen (red.)

Vrouwen op de internationale energie-agenda De UN Commission on Sustainable Development is belast met de uitvoering van de internationale afspraken op het gebied van mondiale duurzame ontwikkeling. CSD 14 is een ’review’ jaar waarbij het van belang is knelpunten goed in kaart te brengen en oplossingen zichtbaar te maken. CSD 15 is een ’policy’ jaar waarin afspraken worden gemaakt over het internationale beleid op deze terreinen. De 14de zitting vond plaats van 1-12 mei 2006 te New York. Marieke van der Werf is na een selectieprocedure gekozen als vrouwenvertegenwoordiger CSD14. De vrouwenvertegenwoordiger in de regeringsdelegatie heeft een tweeledige functie. Zij is de intermediair tussen overheid en de major group vrouwen en bewaakt het genderperspectief en andere prioriteiten van haar achterban. Anderzijds draagt zij bij aan de betrokkenheid van de Nederlandse vrouwen bij het internationale beleid op het vlak van duurzame ontwikkeling, armoedebestrijding, water en gender. Bericht van Marieke van der Werf, vrouwenvertegenwoordiger bij de Commission on Sustainable Development (CSD-14) Is New York op zich al een dynamische stad, twee weken rondlopen bij de 14e ➤

Marina van Koten

2

3

17 en 18 juni 2006

Open dagen bij de biologische boerderij! Zaterdag 17 en zondag 18 juni hebben ruim 200 biologische bedrijven verspreid over het hele land hun deuren openstaan voor het publiek. U bent van harte welkom om tussen 10 en 16 uur een kijkje te komen nemen op het biologische boeren erf. Er zijn rondleidingen, proeverijen, kinderactiviteiten, boerderijwinkels en ruim 40 fietstochten van Milieudefensie. Info: www.biologica.nl/opendagen 21 – 26 augustus

Water Week SIWI, Stockholm 5 september

Duurzame Dinsdag Zie artikel op pag 14. 28 september 2006

“De Maakbare Mens” Vooraankondiging NVR-Werkconferentie Plaats: Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht. Tijd: 10 uur – 16 uur Programma en kosten: zie pag. 15 September: Groene Maand Elk jaar staat in de Groene Maand een thema centraal. In september 2006 zal de aandacht vooral uitgaan naar de invloed van water op ons landschap met het thema ‘Water in overvloed? Ontdek NederlandWaterland.’ Publieksactiviteiten, zoals bijvoorbeeld snorkelen in de schemer of een wandeling onder de vloedlijn, moeten een beeld geven van zowel droge als waterrijke gebieden in ons land. www.groenemaand.nl

➤ bijeenkomst van de Commission on Sustainable Deve-

en ander goed op elkaar kunnen afstemmen en elkaar van input en argumenten voorzien. Een samenvatting van wat namens de Nederlandse vrouwen tijdens deze CSD is ingebracht komt hierop neer: “In het MDG (millenium development goal) over vrouwen is vastgesteld dat ‘gender equality and the empowerment of women as effective ways to combat poverty, hunger and disease’. Hier ligt de legitimering van een grotere betrokkenheid bij dit issue. Een ander feit: Uit UN onderzoek uit 2001 blijkt dat jaarlijks 2 miljoen mensen prematuur sterven als gevolg van indoor pollution. Dit betreft voornamelijk vrouwen en kinderen. Nog een feit: in veel ontwikkelingslanden zijn vrouwen per dag gemiddeld 3 tot 7 uur bezig met het verzamelen van biomassa. Behalve dat dit natuurlijk rotwerk is, heel zwaar en steeds terugkerend, wordt het niet erkend als economisch waardevol. En daar ligt de sleutel naar hoe we ernaar moeten kijken. Vrouwen leveren nu al een bijdrage aan de economie, maar die wordt niet als zodanig erkend. Daarnaast zijn er ook enorme opportunity costs als gevolg van het feit dat vrouwen onvoldoende toegang hebben tot energiediensten. Dit gaat niet alleen over een sociaal issue, maar ook over een economisch issue. We moeten ophouden met bedenken hoe we -vaak in een voetnoot- ook iets voor vrouwen kunnen doen, maar er strategischer naar kijken. We moeten de aandacht vestigen op de individuele behoeften en mogelijkheden van mannen én vrouwen. Omdat mannen in de meeste culturen al in het centrum van de belangstelling staan, vraagt dit uitgangspunt om een sterkere focus op vrouwen. Speciale programma’s, speciale (micro)financiering, training en gelijkwaardige deelname aan besluitvormings-processen, zijn randvoorwaarden voor economische ontwikkeling. Blijvende

lopment (CSD-14) is intensiever en hectischer dan een drukke werkweek. Vanaf de eerste dag ben ik gedoken in delegatie-overleggen, plenaire vergaderingen, side-events, informele overleggen (lees: borrels en diners), lobbyen, teksten schrijven, interventies plegen etc. Nu ik weer gewoon achter mijn bureau zit, besef ik pas goed wat er allemaal is gebeurd. De eerste dag al stond het thema gender op de agenda van een vergadering met alle delegaties van de Verenigde Naties. Hoewel ik bij mijn vertrek uit Nederland nog dacht dat mijn bijdrage zich vooral achter de schermen zou afspelen, werd dit direct mijn vuurdoop. Samen met ‘rot in het vak’ Lesha Witmer heb ik een statement voorbereid over de positie van vrouwen in ontwikkelingslanden en hun gebrekkige toegang tot schone energie. Het leek er even op dat mijn ‘finest hour’ van de CSD meteen de eerste dag was gepasseerd. Maar er bleken veel meer mogelijkheden te liggen dan ik aanvankelijk dacht. Wat erg hielp was dat er in de Nederlandse delegatie steun bestond voor de vrouwenstandpunten. Dat heeft natuurlijk te maken met het feit dat minister Van Ardenne er niet ongevoelig voor is! Interventie Door me telkens voor te bereiden op de CSD-agenda van de volgende dag kon ik ’s ochtends bij het delegatieoverleg vaak een punt indienen, waarmee Nederland een zinvolle interventie kon maken. Door zo’n punt dan ook snel uit te werken in een tekst, mocht ik ’m vaak zelf uitspreken. In totaal heb ik zes keer de plenaire vergadering toegesproken, met een statement waarin de positie van de vrouw of centraal, of in een zijlijn kon worden meegenomen. Omdat Lesha ondertussen veel contact had met de ‘women’s caucus’ hebben we in de wandelgangen een

Marieke van der Werf is als communicatieadviseur zelfstandig ondernemer in Amsterdam. In haar organisatie ‘Nieuwe Maan’ houdt zij zich voornamelijk bezig met duurzame ontwikkeling. Marieke was medeoprichter van het Nationaal Initiatief Duurzame Ontwikkeling (NIDO), adviseerde het programma ‘Leren voor Duurzame Ontwikkeling’ en schreef de Tweede Kamernota voor dit programma. Momenteel adviseert zij de provincie Zuid-Holland bij een intern communicatieprogramma gericht op aandacht voor duurzame ontwikkeling en meer intersectorale samenwerking. Ook duurzame energie heeft herhaaldelijk haar aandacht. Alweer enige jaren geleden heeft zij voor het Novem-programma ‘Koop Zuinig- Rij

Zuinig’ het motto ‘Het nieuwe rijden’ bedacht. Tot op de dag van vandaag is dat een geslaagd voorbeeld van een nieuw imago voor een wat stoffig concept. Marieke heeft ook voor Novem onderzoek gedaan bij verschillende branches naar de activiteiten en effecten van de MJA2: Meerjarenafspraken t.b.v. energiebesparing in de keten. Voor het ministerie van EZ heeft Marieke workshops met energiebedrijven begeleid in aanloop naar de Energienota 2004 - 2008. Naast haar werk is Marieke politiek actief. De afgelopen vier jaar was zij deelraadslid in Amsterdam Oud Zuid voor het CDA. Zij is betrokken bij het CDAV, waar zij onlangs nog een lezing hield over vrouwelijk ondernemerschap. Marieke woont in Amsterdam, is getrouwd en is moeder van 3 kinderen.

4

Zij verheugt zich bijzonder op deelname aan de CSD als vrouwenvertegenwoordiger en vindt het ook een eer.

van mijn hand sprak Van Ardenne de vergadering op de laatste dag als volgt toe: “Women in remote and rural areas already are the suppliers of household-energy. Instead of figuring out how women can be given access to energy, we should elaborate on means and instruments to help them create their own modern energyservice. This way, they will be in control of the source as well as of the service, which creates independency crucial for economic development and strong involvement concerning the maintenance.” Deze uitkomsten zijn waardevol om op voort te bouwen tijdens CSD-15. Ik kijk dan ook met voldoening terug op twee weken, die in velerlei opzicht een onvergetelijke ervaring voor mij waren. Ik dank de Nederlandse Vrouwen Raad voor de kans die ze mij geboden hebben en hoop in de komende tijd op verschillende plaatsen in Nederland mijn ervaringen met andere vrouwen te delen.

discriminatie van vrouwen betekent een gemiste kans voor een betere inzet van menselijk kapitaal, en daardoor hogere productiviteit en meer welvaart voor families en de maatschappij als geheel.”

Minister Van Ardenne Deze CSD-14 is een bijeenkomst waar meningen en ideeën worden uitgewisseld. De echte afspraken worden volgend jaar gemaakt. Toch denk ik dat we voor vrouwen in ontwikkelingslanden nu al iets hebben bereikt. Ten eerste: Nederland heeft zichzelf ten doel gesteld om in 2015, als bijdrage aan de millenniumdoelstellingen, 10 miljoen mensen in ontwikkelingslanden te voorzien van energie. We hebben mevrouw Van Ardenne ervan kunnen overtuigen dat binnen deze doelstelling de prioriteit bij vrouwen moet liggen. In een speech die zij hield in aanwezigheid van Kofi Annan, heeft zij dit ook als zodanig aangekondigd. Daarnaast hebben we de focus kunnen verleggen van vrouwen als doelgroep, naar vrouwen als onderdeel van de oplossing. Dat zet zich natuurlijk nog niet direct om in beleid, maar de kiem is gelegd. Op basis van een tekst

Marieke van der Werf

Werkconferentie Women for Water partnership WfWfW Op zondag 12 maart troffen 13 ledenorganisaties en het Steering Committee onder voorzitterschap van Alice Bouman elkaar in Mexico City op de Algemene Ledenvergadering van Women for Water, water for Women (Wf Wf W). WfWfW staat voor het bij elkaar brengen van de competenties van vrouwenorganisaties op zowel lokaal, nationaal als internationaal niveau op het gebied van water, duurzame ontwikkeling en armoedebestrijding vanuit het genderperspectief. Vrouwen uit verschillende landen zoals Ukraine, Uzbekistan, Roemenië, Sri Lanka, Tanzania, Armenië, Suriname, Duitsland, Nederland en Zimbabwe spraken over water en sanitatie. Toegang hebben tot voldoende, veilig, betaalbaar en op redelijke afstand verkrijgbaar drinkwater en sanitatie bleek voor iedereen nog steeds actueel. In de Algemene Ledenvergadering is een voorstel voor interne regels van WfWfW voorgelegd aan de leden. Het document leverde veel stof voor discussie. In verschillende bijeenkomsten is gewerkt om tot een zo groot mogelijke consensus te komen over de WfWfW criteria en over de rol van de ledenorganisaties en het Steering Committee, waarbij ook de rol van het secretariaat ter sprake is gekomen.

dat het toch al verouderde watersysteem, nog eens extra getroffen was door de Tsunami. De door de Tsunami ontstane situatie bood een kans voor het implementeren van sanitatie. NetWwater, de vrouwenorganisatie in Sri Lanka, leverde verplaatsbare pitlatrines. Dit bracht een leefstijl verandering teweeg, met name bij de kinderen, die nu nog steeds gebruik maken van de toiletten. De Filippijnse vrouwenorganisatie WOPD en ZijActief hebben voornamelijk gewerkt aan capaciteitsopbouw. ZijActief treedt niet langer meer op als donor, maar als partner. De werkconferentie heeft WOPD gestimuleerd om zelf actief op te gaan treden naar de verschillende vrouwengroepen in het gebied. Resultaten van dat afgelopen jaar zijn: toename ledental, start van een inkomensgenererende activiteit en uitgave van een ledenblad. Het betekent dat vrouwen zich zelfstandig zijn gaan organiseren in hun eigen lokale gemeenschappen en hiermee een stem veroveren binnen hun communities. Armenian Women for Health and a Healthy Environment vertelde over de logistieke problemen bij het transport van materiaal om ecosan toiletten te bouwen, vanwege de wegblokkades o.a. met Turkije. Mehriban uit Uzbekistan vertelde dat door de overexploitatie van water bij de verbouw van katoen de natuurlijke aanvoer van water op het platteland opgedroogd is. ➤

Droogtoiletten (ecosan) De werkconferentie startte op maandag met een terugblik en update van de werkconferentie in 2005 te Soesterberg. Uit de terugkoppeling van de case uit Sri Lanka bleek, 5

➤ In Garle Mare, een gemeenschap met 3500 inwoners in

noodzaak van goed bereikbaar water erkend, daarna is, mede onder invloed van IMF Wereldbank de aanpak veranderd waarbij de privatisering en kostendekkend watersysteem de overhand kreeg. De gemeenschappen moeten voor water betalen, maar hebben er geen geld voor. Daar bovenop komt het probleem van HIV –AIDS. Dit betreft vooral arme vrouwen, die dubbel belast worden doordat ze eerder ziek worden én de zorg van zieke familieleden op zich nemen. De stelregel in Tanzania luidt: “Je bent pas een goede vrouw als je man water tot zijn beschikking heeft.” Vrouwen aan de basis moeten zorgen voor water, 8 km van hun huis. Het kost veel tijd om dit water te halen, zodat ze niet toekomen aan hun eigen ontwikkeling. Vrouwen zijn tevens vaak slachtoffer van geweld doordat ze verder weg van huis moeten lopen en verkracht worden. Op 8 maart 2006 hebben de Tanzaniaanse vrouwen geprotesteerd voor het recht op voldoende en schoon, betaalbaar water. Zij kwamen in actie om er voor te pleiten dat water een zorg van vrouwen én mannen is en dat de zorg voor water de ontwikkeling van vrouwen in de weg staat. In veel culturen krijgen vrouwen de plicht om voor water te zorgen, maar niet de rechten om van water te profiteren. Gelijkheid in juridische zin of in getallen weergegeven is niet hetzelfde als gelijkwaardigheid wat duidelijk gender gerelateerd is. De Nationale Vrouwen Beweging in Suriname is gevraagd om mee te werken aan het implementeren van een watersysteem in de binnenlanden van Suriname. Er was weliswaar geld, gesponsord door het Amsterdamse waterleidingbedrijf, maar de bewoners in de binnenlanden wilden niet meewerken en wilden geen zand leveren voor de bouw van de waterinstallatie. Door met de bewoners te praten en te vragen naar hun ideeën en inbreng is het project op gang gekomen en is er een drinkwater en sanitatietraject gestart. In de werkconferentie bleek dat het naar elkaar luisteren, elkaar adviseren en stimuleren, stapje voor stapje de basis vormt voor het implementeren van een project. Een aantal boodschappen kwam uit de werkconferentie naar voren: ● Geef vrouwen in hun eigen omgeving een stem om de politiek en de coalitievorming te beïnvloeden. ● Zet als NGO de overheid onder druk om voorwaarden te stellen aan de private sector om ook de armsten mee te nemen in hun projecten. ● De school als startpunt werkt uitstekend om het denken over water en gezondheid in gang te zetten. ● Vrouwen zijn geen doelgroep op zich, maar actoren in hun eigen omgeving. Geef hun de mogelijkheid om zich te ontwikkelen en zij zullen zeker die kans pakken. ● Sociale mechanismen zoals capaciteitsopbouw en lokale inzet zijn sleutelfactoren voor succesvolle, duurzame technische oplossingen, maar helaas worden ze vaak vergeten.

Roemenië zijn de waterputten met een diepte van 8-25 meter ernstig vervuild. Er is een gemeenschappelijke put schoongemaakt, maar er is geen geld voor beschermende kleding voor het schoonmaken van de andere putten. Om verdere vervuiling van het grond/drinkwater te voorkomen, wil Medium & Sanitas de pit-latrines (poepdozen) omzetten naar de droogtoiletten (ecosan toiletten). De voordelen zijn dat door gescheiden opvang van de urine en faeces, deze - na apart verzamelen en behandelen - als meststof dienen. Bovendien kost het geen water, zoals bij een watercloset en is er geen uitspoeling naar het grondwater. Er zijn in de school ecosan toiletten gebouwd. Bijkomende voordelen zijn dat ecosan toiletten niet stinken, de hygiëne sterk verbeterd is, mede door het aanleren van handen wassen. De kinderen hoeven ook niet meer de kou in om naar het toilet te gaan. Bij onderzoek van de opgespaarde urine bleek deze geen ziekteverwekkers meer te bevatten. Dit was ook het geval bij de opgespaarde faeces. Voor de urine is een bezinkingsperiode van een maand nodig, voor de faeces een periode van een half jaar. Bij navraag op school bleek dat 97% van de kinderen blij met de ecosan toiletten was.

Stad In het stedelijke gebied in Bulgarije zijn er weliswaar spoeltoiletten, maar er is slechts ‘s nachts een aantal uren water beschikbaar. Ecosan toiletten kunnen een oplossing bieden in samenhang met het totale sanitatiesysteem. Er is weinig aandacht voor deze situatie op het platteland, ook niet op scholen. Veel jongeren trekken weg naar de stad. De bevolking op het platteland is gedaald van 9 naar 7 miljoen. Er is geen geld in Bulgarije om problemen op te lossen.. Het meeste geld gaat naar het stedelijke gebied. In Afghanistan zijn ecosan toiletten geplaatst. Het gebruik ervan leverde problemen op omdat het moeilijk uit te leggen was hoe ze te gebruiken en schoon te maken. Door posters met plaatjes op te hangen in de toiletten is vooruitgang geboekt. Enkele waterputten zijn bij de huizen in de tuin van de vrouwen geplaatst. De Colombiaanse vertegenwoordiger vertelde dat het geld voor de watersector naar de grote steden gaat; het overige beschikbare geld in Colombia gaat naar de oorlog. Inheemse boeren en oorlogsgebieden worden vergeten. Zij proberen op lokaal niveau de mensen te bereiken en te leren hoe te denken over water en sanitatie. In Mexico wordt de rivier Pupazio gebruikt voor drinkwater en irrigatie, maar elke dag wordt de rivier vervuild met 80 ton afval, ook industrieel afval én is er minder water beschikbaar. Dit beïnvloedt onder meer de kwaliteit van de avocado. In de gemeenschappen vindt training plaats om de vrouwen en de jongeren bewust te maken van de vervuiling van de rivier door afval.

Vrouwen Het Tanzaniaanse Gender Networking Programme gaf een overzicht van de aanpak van water sinds de onafhankelijkheid. Tot 1980, in de socialistische tijd, werd de

Op woensdag hebben wij twee projecten bezocht, even buiten Mexico City: praktische toepassing van de ecosan toiletten. De opgespaarde meststoffen leverden bij het verbouwen van cactussen, bloemen en fruit goede resultaten.

Rosemarie Oude–Luttikhuis (WECF) en Thérèse van Gijn (ZijActief Nederland) waren namens 4VO (Nederlandse Bond voor Plattelandsvrouwen Vrouwen van Nu, Passage, ZijActief en NVVH-VROUWENNETWERK) en WECF aanwezig op de werkconferentie van WfWfW en het 4e WereldWater Forum

Thérèse van Gijn

Wereld Water Forum 4 Sessies

Van 16 tot 22 maart 2006 vond in Mexico het vierde Wereld Water Forum (WWF4) plaats. Daaraan voorafgaand werd op 12 maart een partnersvergadering van het Women for Water (Wf Wf W) partnership gehouden en op 13 en 14 maart was de tweede Werkconferentie van Wf Wf W. Over beide gebeurtenissen is in deze Koerier meer te lezen. Het Wf Wf W partnership heeft zich echter ook op het Wereld Water Forum danig geweerd.

Het WfWfW heeft haar bijdrage geleverd aan onder meer de slotsessie: “BOTTOMUP MEETS TOPDOWN: learning lessons from Africa, Eastern Europe and the Americas. Het was een prima bijeenkomst met een goede opkomst en een deskundig panel. Veel van onze partners leverden een bijdrage zoals: Tanzania Gender Networking Programme, NetWwater Sri Lanka, Women’s Land and Water Rights in Southern Africa door middel van het presenWomen for Water brochure voor het teren van case studies. Wereld Water Forum En Mama 86 (Oekraine) participeerde door een bijdrage te leveren in het panel. Dit alles heeft zeker bijgedragen aan de rol die het WfWfW in dit Global Water-gezelschap moet gaan spelen. Jammer dat de kroonprins het op het laatste moment liet afweten tengevolge van een uitgelopen programma. Dat is helaas het risico van zo’n sessie aan het einde van de dag (16.45 uur tot 18.45 uur).

Women for Water Na een erg goed bezochte persconferentie aan het einde van de werkconferentie, verplaatste het gezelschap partners zich op 17 maart naar het Forum. De vrouwen en de vrouwenorganisaties die zijn aangesloten bij WfWfW namen deel aan vele activiteiten: ● Women for Water partnerorganisaties waren in 25 sessies op het forum actief, en wel als organisator,coorganisator in expert panels en presentaties ● Inbreng in regionale documenten en regionale sessies voor WWF4 ● 9 vrouwen in ministeriële ronde tafel discussies ● 4 vrouwen in high level expert bijeenkomst ● 3 lokale acties waren door naar de een na laatste ronde voor de Kyoto Water Prijs (van de 30 inzendingen). Uiteindelijk behaalde NetWwater Sri Lanka, met haar lokale actie over de tsunami (turning disaster into opportunity) de tweede prijs. Ik heb maar drie dagen op het Forum doorgebracht. Maar die waren dan ook behoorlijk hectisch en hopelijk, naar later zal blijken, ook productief. Naast hand- en spandiensten voor de sessie van 18 maart, voerde ik diverse gesprekken met mensen in het Nederlandse paviljoen en heb ik met mogelijke toekomstige financierders van projecten van WfWfW gepraat. De ochtenden op het Forum begonnen al vroeg met een bijeenkomst van de Women’s Caucus, een grote groep zeer bevlogen vrouwen. Deze groep heeft een verklaring voorbereid voor de ministers bijeenkomst (zie voor de verklaring www.womenforwater.org). Lesha Witmer bracht de verklaring op een persconferentie op het Forum nog eens onder de aandacht.

Samenwerking Speciaal voor dit Forum was een ”Women’s Coalition” gevormd. Daarin werkten diverse (vrouwen)organisaties samen*). Op de Water Expo in het Center Banamex was de stand van de “Women’s coalition een levendige plek met mooie posters en goed informatiemateriaal over de organisaties en over de sessies. Hier lagen de folders van het Women for Water partnership in het Engels en het Spaans. En er vonden vele ontmoetingen plaats in de stand. Kortom de vrouwen op het Forum hebben goed samengewerkt. vervolg op pagina 10

6

7

➤

De toekomst volgens Shell

We moeten als samenleving die discussie voeren. Het blijft nu eenmaal zo dat we niets risicoloos kunnen doen”.

Interview met Rein Willems, president-directeur Shell Nederland

Meer aandacht voor energiebesparing: Shell helpt?

door Sigrid Bollwerk en Marije van Dodeweerd “Tussen nu en dertig jaar zal het energieverbruik in de wereld toenemen met zestig procent. Vooral door groeiende economieën als China en India”. Rein Willems, president-directeur van Shell Nederland geeft zijn kijk op de toekomst van de energievoorziening. Nu draait de wereld nog op olie. Maar hoe zal dat over twintig jaar zijn? Raken de olievoorraden op? Wat zijn de effecten van het broeikaseffect? Hebben wind- en zonne-energie de toekomst? Shell houdt zich dagelijks met dit soort vraagstukken bezig. De toekomst van de energievoorziening is een hot item. Niet alleen vanwege de toenemende vraag en de wereldwijde afhankelijkheid van energie. De discussie over klimaatverandering speelt ook een grote rol. Hoe denkt Shell over klimaatverandering? “Er zijn allemaal theorieën over, maar die worden fors aangevochten”, zegt Willems. Toch begrijpt hij dat de wereld het zekere voor het onzekere neemt en de uitstoot van CO2 wil afremmen. Shell ondersteunt deze aanpak en dat is meteen de reden waarom er bij de overheid en bij bedrijven als Shell meer aandacht is voor duurzame energiebronnen zoals winden zonne-energie.

Naast een discussie over kernenergie, wil de Task Force Energietransitie waar Willems deel van uit maakt ook dat er meer aandacht komt voor energiebesparing. Daar is namelijk nog veel te winnen. “Op het gebied van energiebesparing heeft de situatie in Nederland de laatste tien jaar stil gestaan. Terwijl energiebesparing de goedkoopste optie is. In de woningbouw is bij architecten veel kennis aanwezig over duurzaam bouwen, maar zij kunnen die kennis alleen kwijt in België en Duitsland. In Nederland wordt het niet gestimuleerd om striktere normen te hanteren”. Ziet Willems hier ook een rol weggelegd voor consumenten? “Ik wil hier niet cynisch over doen, maar het blijkt dat maar twee procent van de mensen er persoonlijk wat aan wil doen. Het vergt een mentaliteitsverandering en daar ligt nog een hoop werk”. Willems denkt dat een organisatie als de NVR hier een rol in kan spelen, maar Shell wil daar ook aan meewerken. “We hebben in de jaren tachtig een campagne gehad waar we mensen adviseerden over energieverbruik en ik sluit niet uit dat we dat nog een keer gaan doen. Zulke dingen moet je echt overwegen”.

energie ziet Willems nog niet weggelegd. “We moeten ons realiseren dat alle alternatieven die er nu zijn op het gebied van duurzame energie allemaal anderhalf tot vijf maal zo duur zijn als fossiele brandstoffen,” zegt hij. En: “Op fossiele brandstoffen wordt nu al heel veel belasting geheven om een verandering te weeg te brengen. Benzine kost ± € 1,40 en de kostprijs is € 0,40. Op het gebied van beprijzing hebben we dus al heel veel gedaan”.

Genoeg fossiele brandstoffen De investeringen in duurzame energie komen volgens Willems vooral voort uit de alarmerende theorieën over klimaatverandering. Over de beschikbaarheid van fossiele brandstoffen maakt Shell zich namelijk geen zorgen. “We denken dat er voor de komende honderdvijftig jaar genoeg fossiele brandstoffen zijn”. Volgens Willems is slechts twintig procent van de totale olievoorraden op dit moment aangesproken. En een groot deel van de rest is met de voortschrijdende techniek ook naar boven te halen. “Vijftien jaar geleden boorden we tot vijftienhonderd meter diep in zee. Nu kunnen we tot vierduizend meter diep olie winnen. We zijn optimistisch. Dingen die nu nog niet haalbaar zijn, zullen in de toekomst wel gaan lukken. En door gebruik van nieuwe technologieën gaan de kosten van oliewinning ook omlaag”.

Energievoorziening in 2025 niet anders Ondanks de groeiende vraag naar energie en de problematiek rondom het versterkte broeikaseffect, zal er volgens Willems de komende twintig jaar niet veel veranderen in de energievoorziening. “Nu komt tachtig procent van de energie in de wereld van fossiele brandstoffen en onze verwachting is dat dat over twintig jaar niet significant anders zal zijn”. Binnen die twintig procent niet-fossiele brandstoffen, zal het aandeel van duurzame energie nog kunnen verdubbelen, maar een grote rol voor deze vormen van

Alternatieve energiebronnen slechts aanvullend De toekomst ligt voor Shell dus bij olie en gas. Maar worden duurzame energiebronnen door technologische ontwikkelingen ook niet toegankelijker en goedkoper? “Al die duurzame bronnen kunnen maar een deeltje van het totale energieverbruik dekken. Ze zijn aanvullend. Zelfs als ze veel goedkoper worden, kunnen ze de fossiele brandstoffen niet vervangen. Dan moet je bijvoorbeeld zoveel windmolens neerzetten; dat is niet realistisch”. Maar met de toegenomen vraag naar energie, groeit ook de markt voor duurzame energie. Shell houdt zich daarom ook bezig met windenergie, zonne-energie en vooral biomassa. Samen met een ander bedrijf – het Canadese Iogen - heeft Shell bijvoorbeeld een proeffabriek gebouwd die ethanol produceert op basis van afvalstoffen uit de landbouw. Shell wil dit jaar de bio-brandstoffen ook in Nederland introduceren. Willems schat dat 15% van de transportmarkt over tien jaar op bio-brandstoffen zal draaien. Daarbij wil Shell wel een aantal zaken in het oog houden. “Je mag voor je energie niet gaan concurreren met de voedselmarkt. Er is honger op de wereld en dan kan je geen eetbare producten gebruiken om in auto’s te gaan rijden”. Dus Shell wil geen suikerbieten gaan verbouwen om er brandstoffen van te maken, zoals dat in

Diversiteit en Shell Willems: “We zijn zeven, acht jaar geleden begonnen met een heel bewuste campagne gericht op diversiteit. Shell had een cultuur van blanke Nederlandse, Engelse en Amerikaanse mannen. Nu hebben we een vrouw in de Raad van Bestuur. En op het niveau eronder is acht procent vrouw. Het is nog ver weg van onze doelstelling van 20-25 procent, maar we boeken voortgang. Dertig procent van de pas-afgestudeerden die we aannemen is vrouw. Dat is meer dan het percentage dat afstudeert na een technische studie. En we richten ons niet alleen op vrouwen. We zijn een groot internationaal bedrijf. We willen ook meer mensen uit andere culturen en regio’s. We blijven daar in sturen”.

8

Ondersteuning van overheid

Duitsland en Frankrijk wel gebeurt. Die keuze maakt Shell niet alleen om ethische redenen. Door de energie die het huidige landbouwproces verbruikt levert deze eerste generatie biobrandstoffen volgens Willems ook maar weinig CO2 winst op.

Shell houdt de energiemarkt goed in het oog en maakt inschattingen voor de toekomst. Als grote marktpartij kijkt Shell ook naar alternatieve energiebronnen én naar manieren om CO2 op te slaan (“Elke bedreiging is een opportunity. Daar kan je business van maken”). Zolang de markt voor fossiele brandstoffen echter goed blijft lopen, stort Shell zich niet grootschalig op de ontwikkeling van alternatieven. Shell is een commercieel bedrijf en vernieuwbare energie is op dit moment nog niet winstgevend. Voor veranderingen wijst Willems naar de overheid. Die heeft volgens hem de primaire taak om veranderingen in de energiemarkt te bewerkstelligen. “Op lange termijn moet je ontwikkelingen in de energiesector fiscaal stimuleren. Dat kunnen wij als bedrijf niet doen”. Willems wil dat de overheid financieel bijdraagt aan het onderzoek en de ontwikkeling van duurzame energiebronnen. “Het duurt tien, vijftien jaar voordat de alternatieven ontwikkeld zijn. Daarom is het reuze belangrijk dat de overheid dat mechanisme ondersteunt. Op lange termijn! En niet per kabinet”.

Discussie over kernenergie In het licht van klimaatverandering laait de discussie over kernenergie weer op. Bij deze productie komt geen CO2 vrij dus dat is gunstig. Aan de andere kant levert kernenergie een groot afvalprobleem op. Shell heeft echter geen interesse in deze vorm van energie. “Dat ligt technisch ver van ons vandaan dus het is meer iets voor elektriciteitsmaatschappijen”. Shell neemt daarom geen stellingname in het debat over kernenergie, maar als voorzitter van de Task Force Energietransitie van de Nederlandse overheid, wil Willems daar nog wel wat over zeggen. “We moeten serieus naar kernenergie kijken. In Frankrijk is de kostprijs van energie lager dan in andere landen. In Nederland komen bedrijven in de problemen met de huidige hoge prijzen gebaseerd op gas en olie. Daar moet de politiek echt naar kijken, willen we die bedrijvigheid houden. 9

➤ vervolg van pagina 8 Wereld Water Forum 4

Waterschapswet

Historie De herinneringen aan hoe dit allemaal (voor mij) begon, drongen zich weer bij me op. Ik zag in gedachten weer die allereerste brainstormmiddag in de “NVR winkel” met Alice Bouman en Marie Kranendonk (WECF), voorjaar 2002: “hoe geven we een meerwaarde aan onze aanwezigheid bij de WSSD”. Dit werd al in de aanloopfase naar de WSSD uitgevoerd in de vorm van het mede door de NVR georganiseerde side-event over” Bringing a Gender Perspective into Integrated Water Resources Management”. Dit was in New York bij een voorbereidende conferentie. Daarna kwam de herinnering op aan een kleine “back yard” van een bungalow in een buitenwijk van Johannesburg, alwaar we de eerste handout maakten voor een presentatie van vrouwenvertegenwoordiger Alice Bouman in de Women’s tent (met minister van Ardenne als gast) en later die week in de Waterdome. In Kyoto, op het derde Wereld Waterforum in 2003 werd de coalitie, gesmeed tussen NVR, WECF, BPWI , 4VO en NetWwater Sri Lanka, verder uitgebouwd. Gewapend met goed promotiemateriaal, met een speciaal voor die gelegenheid gemaakt rapport over “Genderbudgetting in de watersector” werden wederom sessies georganiseerd over Gender en Water. We hadden daar zelfs een vrouwenvertegenwoordiger in de delegatie (Sigrid Bollwerk) Dit was allemaal eigenlijk een direct vervolg van het succes op het tweede Waterforum in Den Haag in 2000. Daar organiseerde de NVR in samenwerking met lidorganisaties immers haar eerste happening over Water en Gender. Na Kyoto ging het verder snel. In 2004 op de CSD 12 in New York werd het partnership WfWfW officieel gelanceerd bij de VN. Daar en op de volgende CSD 13 ook over water en sanitatie in 2005, hadden we vrouwenvertegenwoordigers in de Nederlandse delegaties (resp. Lesha Witmer en Catharien Terwisscha van Scheltinga). En nu in 2006 waren we duidelijk aanwezig in Mexico, gesteund door een mooie (TMF)subsidie van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Het partnership breidt gestaag verder uit. Inmiddels bestaat het uit 14 leden en in Mexico hebben diverse andere NGO’s aangegeven mee te willen doen. Een jonge vrouw uit Uganda, die als toekomstige partner aan de besprekingen deelnam leverde op diverse plaatsen en sessies haar aandeel. Dit zijn vrouwen waar we veel aan kunnen hebben. Ik heb dan ook alle vertrouwen in de toekomst van het partnership.

vrouwen kunnen aanspreken. En vrouwen zijn goed in besturen. De kwaliteit van het bestuur is gebaat bij diversiteit. Door eenzijdige samenstelling ontbreekt nu de specifieke feminiene inbreng. Hieraan kunnen vrouwenorganisaties gaan werken. Door nu al te beginnen aan de voorbereidingen voor de verkiezingen in 2008 kan een voorsprong ontstaan.

De man/vrouwverhouding is bedroevend scheef: mee: dan 80 % in de besturen is man. Misschien een reden om nu alvast na te denken over uw mogelijke bijdrage aan deze waterschapsverkiezingen.

Aanbevelingen ● ● ● ●

Marina van Koten NVR vertegenwoordiger in het Women for Water partnership *

Op 20 januari 2006 heeft de Ministerraad ingestemd met het voorontwerp van een nieuwe Waterschapswet. Na advies door de Raad van State komt deze wet in de Tweede Kamer. De wet stuurt aan op ingrijpende wijzigingen in de samenstelling van de besturen, de verkiezingen en de financiering van de waterschappen. Naar verwachting komen er in 2008 verkiezingen in alle waterschapsbesturen tegelijk.

Gender and Water Alliance, Women for Water partnership (WfWfW),

Wijzigingen

●

Waterschapsbesturen zijn samengesteld uit verschillende categorieën, die elk een door de provincie vastgesteld aantal zetels hebben. In de nieuwe wet daalt het totaal aantal bestuurszetels naar 18 tot 30 per waterschap. De categorieën “gebouwd” (= huiseigenaren) en “pachters” verdwijnen. De nieuwe wet kent 4 categorieën: ingezetenen, bedrijven, agrariërs (+ overig ongebouwd) en natuurterreinbeheerders. Nieuw zijn eisen aan bestuursleden: wonen in het gebied: geen burgemeester, wethouder of lid van Provinciale Staten. Alleen voor de categorie “ingezetenen” komen directe verkiezingen. De overige zetels liggen in handen van de Kamers van Koophandel, het Bosschap, respectievelijk de Boerenorganisaties. In de oude situatie kon iedereen zich individueel kandidaat stellen. Dit zogenaamde personenstelsel moet nu wijken voor een lijstenstelsel: Dus in de toekomst kunnen alleen groepen zich kandideren. De exacte eisen aan zo’n lijst zijn nog niet vastgesteld; ze komen te zijner tijd in de Algemene Maatregel Van Bestuur (AMVB). Maar vermoedelijk zal iedere organisatie met een belang bij de taakuitoefening van het waterschap mee kunnen doen. Bijvoorbeeld belang op het gebied van wonen, consumeren, milieu, recreatie, platteland. Daarnaast kunnen de reeds genoemde Kamers van Koophandel, het Bosschap en de Boerenorganisaties ook lijsten indienen bij de categorie ingezetenen. (Rioolwaterzuivering vormt de grootste kostenpost van waterschappen. In die zin is iedereen die afvalwater op het riool loost belanghebbend.) Een andere wijziging: Alle waterschappen moeten tegelijk bestuursverkiezingen houden. Dit betekent dat landelijke clubs in het voordeel zijn bij promotiecampagnes. De eerste landelijke verkiezing zal waarschijnlijk in het najaar van 2008 komen.

●

IUCN (World Conservation Union), UNDP Mexico, Interagency Gender & Water Task Force, UN Division for Sustainable Development,

Kansen en drempels

Instituto Nacional de las Mujeres en WEDO (Women’s Environment

Van nature hebben vrouwen een band met water. Waterschapsbesturen werken op basis van consensus aan praktische zaken, zonder politieke ruilhandel. Deze cultuur zou

and Development Organization.

10

●

Eén van de ambassadeurs was Sybe Schaap, dijkgraaf van Waterschap Groot Salland en voorzitter van de Unie van Waterschappen. Hij vindt het jammer om de helft van de kwaliteiten te laten liggen. Bovendien vindt hij vrouwen goed passen in een waterschapsbestuur, omdat dat een praktische bestuurslaag is. De meerwaarde van een divers samengesteld bestuur wil hij actief uitdragen. Op 20 april 2006 hield hij een presentatie bij een halfjaarlijkse bijeenkomst van Waterlelie (= netwerk van vrouwen in waterschapsbesturen). Daar raadde hij vrouwen aan om het initiatief te nemen en het vrouwenbelang voor het voetlicht te brengen bij bestaande mannennetwerken, zoals ondernemerskringen en landbouworganisaties.

Zet het onderwerp water op de agenda Nodig sprekers van waterschappen uit Zoek contact met andere organisaties Stimuleer capabele vrouwen Werf kandidaten voor waterschapsbesturen Ondersteun deze kandidaten Draag capabele vrouwen voor bij bestaande belangenorganisaties en/of formeer zelf een belangengroepering.

Informatie www.ambassadeursnetwerk.nl of de Unie van Waterschappen, tel. 070 – 3519751,www.waterschappen.nl. Informatietelefoon ministerie SZW: 0800 – 9051

Vanzelfsprekend met vrouwen Om de onevenredige vertegenwoordiging van mannen en vrouwen in besturen aan te pakken, functioneerde van oktober 2004 tot oktober 2005 het Ambassadeursnetwerk Besturen. Het was een initiatief van de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Onder het motto ‘Vanzelfsprekend met vrouwen’ werkten de leden van het Ambassadeursnetwerk Besturen onder leiding van Rotterdams burgemeester Ivo Opstelten aan het verhogen van deelname van vrouwen in maatschappelijke besturen en politieke organen. Het bereiken van een evenredige vertegenwoordiging van vrouwen op invloedrijke posities in onder andere het openbaar bestuur is een prioriteit van het kabinet. Veertien ambassadeurs met ieder minstens drie actiepunten hebben dit belangrijke thema een impuls gegeven. De resultaten zijn vervat in het boek “Ambassadeurs + Besturen = Vanzelfsprekend met vrouwen”. Dit boek brengt de achtergronden en ontwikkelingen van de deelname van vrouwen in maatschappelijke besturen en politieke organen in beeld. De verhalen van ambassadeurs vormen een bron van inspiratie. Om evenredige vertegenwoordiging te bereiken is de inzet nodig van zowel vrouwen als maatschappelijke organisaties, overheden enzovoort. Het boek biedt ondersteuning in het streven naar het verhogen van deelname van vrouwen in maatschappelijke en politieke organen!

Bronnen Artikel “Grote veranderingen in het waterschapsbestel” uit H2O, jaargang 2006, nummer 2. Boek: “Ambassadeurs + Besturen = Vanzelfsprekend met vrouwen”, (eventueel te bestellen bij [email protected]).

...méér vrouwen op de lijst... 11

Vrouw & Waterdag De Vrouw & Waterdag op 30 maart was georganiseerd door de NVR Commissie Duurzaam Samenleven en het Nederlands Water Museum. Het thema van de dag was: ‘Denk mondiaal, handel lokaal’, naar aanleiding van het 4e Wereld Water Forum (WWF 4) in Mexico in maart. Naast inleidingen over de ervaringen in Mexico zijn er workshops geweest over de KaderRichtlijn Water, de watervoetafdruk en de nieuwe generatie rivieren. Mevrouw Melanie Schultz van Haegen (staatssecretaris van Verkeer & Waterstaat) heeft de Nederlandse visie met betrekking tot waterbeheer in Mexico uitgedragen. Een belangrijk onderwerp voor de Nederlandse overheid was bescherming tegen overstromingen, waarbij risico- en rampenmanagement belangrijke thema´s zijn. De kroonprins heeft in zijn toespraak in Mexico veel aandacht geschonken aan de toegang tot schoon en veilig drinkwater en sanitatie voor alle mensen. Dit is allerminst een vrijblijvende zaak. Het standpunt van de EU bij de ministersverklaring is duidelijk: ● water is een primaire menselijke behoefte; ● watervoorzieningen en sanitatie zijn fundamentele sociale diensten; en ● overheden moeten adequate maatregelen nemen om de toegang tot waterdiensten doeltreffend en betaalbaar te houden. Voor de Nederlandse situatie is veiligheid tegen overstromingen een belangrijk thema (kwantiteit), maar de waterkwaliteit vraagt ook aandacht. Een groter bewustzijn van wateraspecten van (en consumptiegedrag door) burgers is hiervoor onder andere noodzakelijk. Het Ministerie timmert aan de weg om te komen tot veilig en robuust waterbeheer . “Water maakt geen onderscheid tussen mannen en vrouwen. In Nederland is het ook van belang dat vrouwen betrokken zijn bij waterbeheer. Anders dan in ontwikkelingslanden, waar vrouwen meer een voortrekkersrol vervullen, moeten hier zowel vrouwen als mannen de ruimte krijgen om in het waterbeleid te participeren. Het liefst gezamenlijk, want ik zie weinig in het instellen van aparte stroomgebieden voor mannen en vrouwen”.

Van doelgroep naar partner Margaretha Bakker (Women for Water partnership, NVR) en Thérèse van Gijn (WfWfW, 4VO) brachten de werkzaamheden en activiteiten in Mexico van het Women for Waterpartnership in beeld. Met hard werken -onder andere in de WFWFW werkconferentie voorafgaand aan het 4e Wereld Water Forum- heeft Women for Water belangrijke thema’s op de agenda’s gebracht, sessies georganiseerd, deelgenomen aan de ministeriële ronde tafels en uiteraard genetwerkt. In plaats van vrouwen te zien als doelgroep is getracht het beeld te versterken van vrouwen als gelijkwaardig partner. De pogingen om water als mensenrecht, onderdeel van de verklaring van de vrouwenorganisaties, in de ministeriële verklaringen opgenomen te krijgen is helaas niet gelukt. Wel wordt de belangrijke rol van de overheid, als het gaat over de watervoorziening en -zekerheid meer erkend.

Tevens is het belangrijk draagvlak te creëren door voorlichting en kennisopbouw.

In het kader van de veiligheid tegen (hoog) water wordt al jaren aan een alternatief gewerkt voor het al maar verhogen van de dijken. Deze ontwikkelingen zijn ondergebracht onder het thema ‘Ruimte voor de Rivier’. Langs de IJssel ten Oosten van Wapenveld (Gld.) is een hoogwatergeul gepland. In het kader van de burgerparticipatie doet het RIZA-team ideeën op over de uitwerking. Een aantal ideeën die de deelnemers opperden: Creëren van draagvlak door het aangeven van nuanceringen over noodzaak van de plannen en de betrokkenen laten meedenken over de feitelijke invulling. Werk verschuiving van functies uit, waarbij ook economische waarden behouden kunnen blijven.

Workshop Watervoetafdruk

Begeleid door de Universiteit Twente, faculteit Multidisciplinair Waterbeheer. Het thema van de 2e workshop was: De Watervoetafdruk van Nederlanders in de wereld. Wat kunnen wij er aan doen? De productie en/of teelt van veel consumptiegoederen die wij in Nederland gebruiken kost veel water in andere landen. Zo is voor de productie van een katoenen blouse 4000 liter nodig. Dit watergebruik en de gevolgen voor de lokale ecologie (en daarmee voor de mensen die er wonen) worden niet meegerekend in de prijs. Een aantal ideeën van de workshop deelnemers: Bewustwording is erg belangrijk. Daarbij is voorlichting op alle niveaus van de bevolking noodzakelijk. Maak gebruik van allerlei maatschappelijke groeperingen en ontwikkel lesprogramma´s voor scholen. Maak water een onderdeel van de opvoeding.

Al met al is er hard gewerkt, genetwerkt en (voor velen) nieuwe informatie opgedaan. Binnenkort kunt u een volledig verslag opvragen bij de NVR.

Anke v. d. Geest en Margaretha Bakker Workshop Ruimte voor de Rivier

Begeleid door RIZA, rijkswaterstaat. De nieuwe generatie rivieren kwam aan bod in het derde programma .

Websites voor verdere informatie: www.kaderrichtlijnwater.nl www.waterfootprint.org

8 maart Internationale Vrouwendag Minister Verdonk aan kop door de duinen Toen minister Verdonk op Duurzame Dinsdag 2005 het Koffertje in ontvangst nam, beloofde zij op Internationale Vrouwendag te komen fietsen. 20 NVR vrouwen fietsten mee in het peloton.

van de speerpunten te zijn van het gemeentelijke beleid en daarbij is de gemeente Tilburg koploper in Nederland. Het multiculturele karakter van onze samenleving vraagt om een nieuwe oriëntatie op de wereld om ons heen. Daarin hebben vrouwen een wezenlijke rol te vervullen. Internationale Vrouwendag is een goed moment om daar uitdrukkelijk bij stil te staan. Het fietsen van het multiculturele peloton door de duinen van Scheveningen dient een tweeledig doel. Het fietsen als multicultureel koppel verdient navolging als zodanig. Het is tevens een confrontatie met onze opdracht om mede de koers uit te zetten in de multiculturele samenleving waarin wij leven. 8 maart 2006: Multicultureel fietsen is een voorbeeld van ‘good practice’ maar heeft tevens symboolwaarde.

‘s Middags waren er 3 parallelle workshops: Workshop Kaderrichtlijn Water: Wie participeert er mee?

Begeleid door Centrum Vrouw en Milieu (VeM), Syncera, en het Klimaatverbond. Naast een korte uitleg over de Kaderrichtlijn Water is vooral aandacht besteed aan diversiteit en participatie. Wie participeren er momenteel in de diverse overlegstructuren die voor de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water zijn opgezet? Waarom is diversiteit hierbij van belang? Rekening houden met diversiteit kan het beleid effectiever maken, wat weer ten goede komt aan de doeltreffendheid van het beleid. De aanbevelingen en ideeën uit de workshop met betrekking tot participatie: De participatievorm is nu vrij traditioneel, waardoor slechts een beperkte groep bereikt wordt. Het advies is dan ook niet-traditionele groeperingen uit te nodigen en andere vormen te gebruiken om mensen erbij te betrekken (vb. waterspel). 12

Op 8 maart 2006 fietst de minister van Vreemdelingenzaken en Integratie, mevrouw Rita Verdonk aan kop met cabaretière Funda door het duinwaterwingebied van Scheveningen. Druilerig weer, maar toch op de fiets. “Fietsvriendinnen” uit het koffertje van Duurzame Dinsdag wordt in daden omgezet. Wij fietsen als koppel en hebben een verschillende culturele achtergrond. Dat is de bedoeling. Het voltallige peloton is afkomstig uit alle windstreken van Nederland. Bij het samen fietsen maak je op een ongedwongen wijze nader kennis met elkaar en ontstaat er een band. Het biedt kansen tot versterking van de sociale cohesie. “Fietsvriendinnen” is een project dat in Tilburg ontwikkeld is en daar ook in praktijk gebracht wordt. De gemeente ondersteunt het project. Vast niet toevallig behaalde het beleid van de gemeente Tilburg de hoogste score op de Duurzaamheidmeter 2005 (zie vorige DO Koerier, pag. 2 - 3). Sociale cohesie, integratie en participatie is één van de pijlers van een Duurzame Samenleving. Het aanmoedigen en ondersteunen van initiatieven vanuit de samenleving dient één

Francine Thielen-Tonnaer Commissie Duurzaam Samenleven

13

Duurzame Dinsdag 5 september 2006 Toekomst

Ook dit jaar is de Nederlandse Vrouwen Raad betrokken bij de organisatie van duurzame dinsdag. In samenwerking met IVN, Nationale Jeugdraad, Alliantie voor de Decade of Education for Sustainable Development (ESD), Forum, TEMA en SMS wordt op de eerste dinsdag van september de lokale inzet voor duurzame ontwikkeling centraal gesteld.

Duurzame Dinsdag 2006 staat in het teken van: ‘Klimaat, waar steek jij je energie in’? Steeds meer internationale verdragen zijn bepalend voor Nederland. Ook Nederland moet zich inzetten voor het klimaat. Internationale verdragen beïnvloeden onze regels en leggen diverse verplichtingen op. We kunnen hierin ook zelf initiatieven nemen aangezien het thema direct of indirect de gehele samenleving raakt. Denk maar aan verkeer, vervoer en energieverbruik. Vervuilde lucht heeft ongunstige effecten op de gezondheid en brengt ongewenste klimaatveranderingen tot stand. De CO2-uitstoot in landen met een Westers consumptiepatroon zal omlaag moeten. Zuiniger omgaan met energie is natuurlijk één van de beste remedies om aan de verbetering van de luchtkwaliteit en het klimaat te werken, en om in positieve zin een bijdrage te leveren. In het Duurzame Koffertje zijn alle initiatieven welkom die de oplossing van het probleem een stapje dichterbij kunnen brengen. Denk als voorbeeld aan de studenten van de technische universiteit Delft die een wagen hebben ontwikkeld op zonne-energie. Wat zijn goede ideeën van en voor burgers? Bomen planten? De OV-fietskaart of tips voor energiebesparing in huis?

Geschiedenis Duurzame dinsdag is al zes achtereenvolgende jaren een succes. Op 7 september 1999 heeft de heer drs. F.W. Weisglas het éérste Duurzame Koffertje in ontvangst genomen. Na de heer Weisglas hebben respectievelijk de heer Remkes (2000), Minister Netelenbos (2001), Minister Jorritsma (2002), Minister Van der Hoeven (2003) en Minister Dekker (2004) namens de Tweede Kamer en het Kabinet de koffer op Duurzame Dinsdag aanvaard. De bekendheid van Duurzame Dinsdag groeit gestaag, evenals het aantal ingediende initiatieven. Minister Verdonk heeft in 2005 het Duurzame koffertje in ontvangst genomen. Ze heeft vervolgens een brief gestuurd naar alle ministeries met het verzoek een aantal duurzame initiatieven te adopteren. Zelf heeft de minister een aantal aansprekende initiatieven geselecteerd om, hetzij op werkbezoek te gaan, hetzij deze financieel te ondersteunen. Op 8 maart 2006 (Internationale Vrouwendag) heeft zij gefietst met 80 vrouwen om zo blijk te geven van haar waardering voor een multicultureel initiatief ‘Fietsvriendinnen’ (zie ook ander artikel in deze Koerier). Eind maart voerde de minister een afsluitend gesprek met de organisaties. Zij is voornemens om in ieder geval twee initiatieven met een werkbezoek te vereren.

Oproep! Organisaties en individuen worden opgeroepen om initiatieven die in het teken staan van duurzame energie en het tegengaan van klimaatverandering in te sturen voor het duurzame koffertje. Binnenkort kunt u verdere informatie vinden op www.duurzamedinsdag.nl. Daar kunt u ook praktische informatie vinden over de dag zelf. Bent u geïnteresseerd maar heeft u geen of beperkt toegang tot internet dan kunt u contact opnemen met Margaretha Bakker, 070 - 3469304 of [email protected]

Elementen van Duurzame Dinsdag ●

Het verzamelen van duurzame initiatieven en wensen vanuit de samenleving (www.duurzamedinsdag.nl).

●

Het aanbieden van deze initiatieven aan een lid van het Kabinet op de eerste dinsdag in september met als doel de initiatieven te laten ondersteunen door de diverse departementen.

●

Het monitoren van de inzet en resultaten die betreffend lid van het kabinet bereikt ten aanzien van de ondersteuning van de initiatieven.

●

Het organiseren van een debat tussen vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, bedrijven en politici over duurzaamheid.

...alweer het zesde duurzame koffertje

14

Vooraankondiging NVR werkconferentie

“De Maakbare Mens” Biotechnologie met ei- en stamcellen. Wat betekent dit voor vrouwen? Datum: 28 september 2006 Plaats: Muziekcentrum Vredenburg Utrecht

Programma gevarieerd en interactief programma met spraakmakende deskundigen uit de medische ethiek en biotechnologie. Deelsessies over Prenatale diagnostiek, IVF, Eiceltechnologie, Stamceltechnologie en over de Embryowet. Paneldiscussie over mogelijkheden en grenzen en mogelijke eisen aan deze technologie, vanuit de samenleving, speciaal vanuit vrouwen, vanuit de politiek. Ten slotte worden de signalen uit de discussies aan een van de leden van het kabinet aangeboden. Aanmelding De aanmelding voor deze werkconferentie start 1 juli 2006. De aanmeldingsprocedure zal op de website van de NVR komen: www.de-nvr.nl Vrouwen uit de achterban van de NVR, studenten, werkers op de universiteiten, bij de overheid en farmacie- en biotechnologiebedrijven en politici worden met nadruk uitgenodigd. Toegangsprijs € 15,Studenten en jongeren tot 25 jaar € 10,Organisatie NVR-werkgroep “De Maakbare Mens” in samenwerking met deskundigen uit de medische wetenschap en de filosofie van biomedische techniek, biotechnologiebedrijven, overheid en vrouwenorganisaties. N.B. De uitvoering is afhankelijk van te ontvangen subsidie.

Aanleiding Op 28 september 2006 organiseert de Nederlandse Vrouwen Raad in het verlengde van de themabijeenkomst op 7 april 2005 over “vrouwen, eicellen en genen een informatieve en interactieve dag over de technologische ontwikkelingen rondom het gebruik van eicellen en stamcellen voor de medische wetenschap en de positie van vrouwen daarin. De biotechnologie biedt steeds meer mogelijkheden. De vraag is: Willen we ook alles wat er technisch kan? Zijn vrouwen voldoende geïnformeerd als ze te maken krijgen met eiceldonatie of andere, persoonlijk ingrijpende zaken? Kunnen vrouwen en vrouwenorganisaties meepraten en meebeslissen over de toepassing van technologie die diep ingrijpt in het leven van vrouwen? De bezorgdheid hierover bij de achterban van de NVR is de aanleiding om deze discussie met wetenschappers en publiek te organiseren. Thema mogelijkheden, risico’s en consequenties van de technologie rondom eiceldonatie en stamcellen, voor zover gebruikt in de wetenschap om mensen te genezen of om te experimenteren op het gebied van de voortplanting. Het gaat daarnaast om het recht van alle vrouwen om hun stem te laten horen in deze technologieontwikkeling. Willen we deze ontwikkelingen en zo ja onder welke voorwaarden of tot hoever? Wat zijn de consequenties voor de maatschappij en voor ons eigen lichaam? Doel van de publieksdiscussie: Vrouwen informeren over recente ontwikkelingen in de biotechnologie, hen stimuleren er over na te denken, een mening te vormen, hun stem te laten horen en zelf bewuste keuzes te maken.

Lotte Wouters

Nieuws Kaderrichtlijnwater spel Stichting Reinwater en de Animal Sciences Group hebben samen het zogenaamde KRW-spel ontwikkeld. Dit spel is een eenvoudige manier om kennis te maken met de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) en met de vereiste stappen tot 2009. Het spel is te spelen met 2 of 3 teams bestaande uit 6 tot 10 vertegenwoordigers van betrokkenen uit een gebied. Het spel is in overleg aan te passen aan de specifieke wensen van de deelnemers, gespitst op de KRW problematiek

in het betreffende gebied. Bijvoorbeeld milieugroepen, stedelingen, agrariërs, waterschappen. Het leereffect van het spel is afhankelijk van de deskundigheid van de begeleider(s).

Informatie: Stichting Reinwater, Remko Rosenboom, tel 020 - 5707808 of [email protected] 15

Tienpuntenplan energiebesparing voor Minister Brinkhorst Energiebesparing is kwestie van willen, niet van kunnen Nederland kan de komende tien jaar 25 procent besparen op zijn energiegebruik, zonder comfortverlies en zonder economische schade. Dat blijkt uit het tienpuntenplan energiebesparing dat de Stichting Natuur en Milieu op 15 maart 2006 aanbood aan minister Brinkhorst van Economische Zaken is. Het tienpuntenplan is een overzicht van de meest effectieve maatregelen zoals wettelijke normen voor de zuinigheid van auto’s, een verbod op gloeilampen en verplichte tijdschakelaar in kantoren. Energiebesparing is de goedkoopste en meest efficiënte manier om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Het is ook de beste manier om onze afhankelijkheid van andere landen te verminderen bij de energievoorziening. ‘Energiebesparing is een kwestie van willen en niet van kunnen, want dat het kan staat vast’, stelt Mirjam de Rijk, algemeen directeur van Natuur en Milieu. Om de minister aan te sporen tot een meer ambitieuze aanpak van energiebesparing bood De Rijk aan Brinkhorst de naar hem vernoemde Klimaatkalender én het Tienpuntenplan Energiebesparing aan. De Klimaatkalender is een bundeling van ideeën van mensen uit het land over energiebesparing. Het gemak waarmee die ideeën zijn verzameld, geeft aan hoe creatief de samenleving is.. Dat er veel mogelijk is met energiebesparing toonde ook al eerder de Algemene Energieraad aan en is recent bevestigd door het Energie Centrum Nederland en het Milieu en Natuurplanbureau. Ook heeft de voltallige Tweede Kamer er al een jaar geleden bij de minister op aangedrongen om jaarlijks 2 procent energie te besparen.Tot op heden heeft dat nog tot niets geleid. De actie van Natuur en Milieu is een nieuw appèl aan de minister om meer werk te maken van besparing. Bron: Stichting Natuur en Milieu

Colofon Redactieadres NVR Commissie Duurzaam Samenleven Benoordenhoutseweg 23 2596 BA Den Haag tel. 070 346 93 04 fax 070 345 93 46 e-mail: [email protected] internet: www.genderenduurzaamheid.nl De DO-Koerier verschijnt 4x per jaar. Aanmelding voor gratis abonnement: zie redactieadres Redactieleden: ● Edith van der Meulen ● Pauline Fransen ● Bep den Ouden (+redactiesecretariaat) vormgeving www.zwaarwater.nl, Amsterdam druk Briefhoofden, Amsterdam sponsor Ministerie van VROM Ministerie van Buitenlandse Zaken teksten Redactie en Commissie Duurzaam Samenleven, tenzij anders vermeld.

Persoonlijke milieutest Bij Milieucentraal (www.milieucentraal.nl, zie de rubriek specials) kunt u een persoonlijke milieutest doen. U kunt vragen beantwoorden over hoe u omgaat met energie/ water/ afval/ vervoer/ kleding/ voedsel/ huis en tuin/ apparaten/ kleding/ schoeisel/ vakanties. De door u ingevulde informatie leidt tot een totaal score. Deze kunt u vergelijken met de milieudruk van de gemiddelde Nederlander. In een cirkeldiagram kunt u zien waar uw belangrijkste milieudruk vandaan komt. Als u klikt op de onderdelen waarop u slecht scoort, ziet u tips voor het verlagen van uw milieubelasting. Ook wanneer u op alle onderdelen beter dan gemiddeld scoort, loont het de moeite nog eens op een of meer onderwerpen door te klikken. Ook daar vindt staan tips om het milieu een stukje verder de goede kant op kunt helpen: tips waarmee u direct aan de slag kunt en tips, die investeringen vergen, die u binnen enkele jaren kunt terugverdienen. Zuinig zijn met energie spaart het milieu en de portemonnee.

WWW Water www.kaderrichtlijnwater.nl Energie www.duurzame-energie.nl www.platformbioenergie.nl

thema van de volgende DOkoerier: mobiliteit 16

Standpunten via ingezonden artikelen vallen buiten de verantwoordelijkheid van de Commissie. Overname van artikelen is toegestaan, mits met bronvermelding en melding aan de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor om kopij in te korten, te bewerken of niet op te nemen.

In de volgende DO-Koerier In het volgende nummer willen we aandacht besteden aan het onderwerp Mobiliteit. Uw bijdragen voor de DO Koerier zijn zeer welkom! Ook aankondigingen en verslagen van bijeenkomsten kunt u altijd opsturen. Kopij inzenden vóór 18 augustus 2006.