Van het bestuur Verslag van de ALV en voorjaarsbijeenkomst op 19 mei HeerlijkHeden 150 8

Van het bestuur • Verslag van de ALV en voorjaarsbijeenkomst op 19 mei 2011 • HeerlijkHeden 150

3 8

Evenementen • Uitnodiging voor Open Monumentendag op 10 september 2011 • Uitnodiging voor excursie naar museum Radio Stiphout, 10 oktober 2011 • Foto’s wandeling in Jansstraat en omgeving, 16 juni 2011 • Verslag excursie Doopsgezinde Kerk op 16 april 2011

9 10 10 12

Karakterbehoud • Stand van zaken zomer 2011

12

Heemstede • Paardenrennen in en om Heemstede (ca. 1895-1929) • Linietsteen “Het scheyt van de duinen…” • De Meerweg in Heemstede • Vroege nederzetting in de regio Heemstede • Twee maal Lanckhorst

14 21 33 42 46

Bennebroek • 25 jaar Albert Heijn, 75 jaar Zwetsloot, 100 jaar kruidenier

25

Vaste rubrieken • Aanwinsten collectie HVHB • Nieuwe leden • Uit voorraad leverbaar

52 41 54

HEERLIJK HEDEN

INHOUD

VOOR UW AGENDA 10 september Open Monumentendag 10 oktober Excursie naar Radiomuseum Stiphout in Haarlem 17 november Najaarsbijeenkomst, Het Trefpunt, Bennebroek

Afbeelding voorzijde omslag: Tussen 1901 en 1909 had Woestduin, gelegen op de rand van Vogelenzang en Heemstede, een druk bezochte paardenrenbaan. Na afloop werden de wedstrijden onder het genot van een drankje en een maaltijd besproken in Hotel Woestduin. Meer daarover leest u in het artikel over paardenrennen in en om Heemstede in dit nummer. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief) HeerlijkHeden

1

HEERLIJK HEDEN COLOFON

Bestuur Jaap Verschoor, voorzitter Gerard Bettink, secretaris Ton Bruseker, penningmeester en ledenadministratie Marijke Meyer-Wijnaendts, karakterbehoud Marc de Bruijn, marketing en PR Gerry Weijers-van Vugt, evenementencommissie Marloes van Buuren, redactie HeerlijkHeden Secretariaat Gerard Bettink Van Merlenlaan 40 2101 GE Heemstede 023 528 47 41 [email protected] Ledenadministratie Ton Bruseker Hagenduin 52 2104 AT Heemstede 023 528 55 25 [email protected] Redactie HeerlijkHeden Marloes van Buuren Frans Harm Anja Kroon Cees Peper Klaartje Pompe

Redactieadres M.L.C. van Buuren Richard Holplein 10 2102 EP Heemstede 023 529 07 56 [email protected] Werkgroep karakterbehoud Michel Bakker Jan Elissen Daan Kerkvliet Hans Luiten Martin Pulleman Marijke Meyer-Wijnaendts Maarten van Voorst van Beest Evenementencommissie Eveline van Bemmel-Noorman van der Dussen Marijke van Donge-Last Theo Jonckbloedt Tineke Mascini-Maartense Gerry Weijers-van Vugt Historische informatie J.L.P.M. Krol Johannes Verhulstlaan 26 2102 XT Heemstede 023 528 29 77 [email protected] Website www.hv-hb.nl webmaster: Alexander Koopman [email protected] Drukwerk HeerlijkHeden Paswerk, Cruquius

HVHB: doelstelling en activiteiten Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide gemeenten. Lidmaatschap Aanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie of via www.hv-hb.nl. Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u schriftelijk opzegt vóór 1 november. De contributie is € 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), na ontvangst van een acceptgiro over te maken op banknummer 27 35 06 ten name van penningmeester HVHB, Heemstede. Buitenlandse leden die zich nieuw aanmelden betalen een toeslag vanwege de hogere verzendkosten. De naam van ons blad HeerlijkHeden verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook ‘heden’ nog ‘heerlijk’ is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet op de omslag geeft van links naar rechts een aantal gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer.

2

HeerlijkHeden

1. Opening door voorzitter Jaap Verschoor Ongeveer 130 aanwezige leden en belangstellenden worden door de voorzitter welkom geheten. Na de vergadering zal eerst het voormalige postkantoor aan de Binnenweg 160 worden belicht en vervolgens krijgen we een beeld van de Stoom- Wasch & Strijkinrichting Peeperkorn aan de Blekersvaart in de eerste jaren van de vorige eeuw. Daarna gaan we terug naar de Binnenweg en de Raadhuisstraat en zien we een videofilm, waarin leerlingen van Hageveld hun kijk op het winkelgebied hebben vastgelegd.

3. Vaststelling van het verslag van de Algemene Ledenvergadering van 20 mei 2010 Geen van de leden heeft een opmerking over het verslag van de ledenvergadering van 20 mei 2011. Het verslag, opgenomen in HeerlijkHeden 145 en ook te lezen op www.hv-hb.nl, wordt ongewijzigd vastgesteld. 4. Vaststelling van het jaarverslag over 2010 Het jaarverslag, dat te vinden is in HeerlijkHeden 144 en op www.hv-hb.nl, geeft de voorzitter aanleiding bij enkele punten uit 2010 stil te staan. Veel tijd en energie is gestoken in het boek over de Binnenweg en de Raadhuisstraat. In 2011 komt er geen boek, maar een speciale uitgave van het honderd en vijftigste exemplaar van HeerlijkHeden, met als thema Onbekend Heemstede en Bennebroek. Nummer 150 is aanleiding HeerlijkHeden uit te gaan brengen in kleurendruk en op A4-formaat. In 2011 wordt ook de website van de HVHB volledig vernieuwd. Op de nieuwe site kunnen oude nummers van HeerlijkHeden tot vier jaar geleden worden ingezien. Er komt een zoeksysteem waarmee publicaties in HeerlijkHeden over een bepaald onderwerp kunnen worden gevonden. De site zal een overzicht geven van alle monumenten in Heemstede en Bennebroek. Naast HeerlijkHeden zal het bestuur de site in toenemende mate gebruiken om de leden van informatie te voorzien. De nieuwe vormgeving van HeerlijkHeden en het bouwen en onderhouden van de nieuwe website kosten meer geld dan voor HeerlijkHeden in de huidige vorm en voor de bestaande site wordt uitgegeven. Desondanks is een contributieverhoging nu nog niet nodig, maar waarschijnlijk wel per 1 januari 2013. Het bestuur zal het zeer op prijs stellen als leden nu al wat meer betalen dan de huidige 18 euro contributie per jaar. De HVHB blijft zich onverminderd inzetten voor het behoud van monumenten en overige

BESTU UR

2. Mededelingen van het bestuur Na heel veel jaren van onschatbare waarde te zijn geweest zal Hans Krol de Redactiecommissie van HeerlijkHeden verlaten. Anja Kroon neemt de opengevallen plaats in. Hans blijft gelukkig beschikbaar voor de beantwoording van vragen over de historie van Heemstede en Bennebroek. Hoewel Hans Krol niet aanwezig kon zijn bedankten de aanwezigen hem toch met een luid applaus voor al zijn werkzaamheden voor HeerlijkHeden. De Commissie Karakterbehoud is onlangs versterkt door het toetreden van Daan Kerkvliet en Hans Luiten.

HEERLIJK HEDEN

VERSLAG VAN DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE HVHB OP 19 MEI 2011

HeerlijkHeden

3

HEERLIJK HEDEN BESTUUR

De vijf Hagevelders die de film maakten die aan het eind van de avond werd bekeken. V.l.n.r. Jasper Pieper, Victor Blank, Bas van der Werff, Lennart Schut en Mark Croes. (Foto: Theo Out)

uit historisch, cultureel en/of architectonisch waardevolle bouwwerken in Heemstede en Bennebroek. In Bennebroek is onrust ontstaan over de mogelijke aanleg van een nieuwe weg langs de zuidrand van het dorp en door het bij de zorginstelling InGeest behorende bos. De HVHB is tegen een doorsnijding van het bos, dat samen met de monumentale bebouwing van de instelling, het vroegere ‘Vogelenzang’ en de in het bos gelegen begraafplaats een cultureelhistorisch ensemble vormt. Samen met de Stichting Ons Bloemendaal, de vereniging Dorpsraad Vogelenzang en de Stichting Bescherming Erfgoed Zuid-Kennemerland heeft de HVHB aan Gedeputeerde Staten Zuid-Holland verzocht de weg niet door of vlak langs het bos aan te leggen. Als alternatief is een verlenging van de N207 tussen Hillegom en Lisse door naar de N206 voorgesteld. Het jaarverslag 2010 geeft de aanwezige leden geen aanleiding tot vragen en wordt ongewijzigd vastgesteld. 5 Verslag van de kascommissie over de jaarcijfers van 2010 De kascommissie heeft op 12 april 2011 de kas gecontroleerd en de balans en jaarrekening 2010 doorgenomen. Vragen zijn door de penningmeester op bevredigende wijze beantwoord. De presentatie was helder en volledig en er zijn geen onregelmatigheden geconstateerd. De kascommissie stelt voor het bestuur en in het bijzonder de penningmeester, decharge te verlenen. De vergadering stemt daar met applaus mee in.

4

HeerlijkHeden

7 Benoeming nieuwe kascommissie Marina Horman treedt af als lid van de kascommissie. De vergadering dankt haar met applaus voor haar inzet. De heer Leo Zwarter heeft zich bereid verklaard zitting te nemen in de kascommissie. Zijn benoeming wordt bevestigd door applaus van de vergadering. Het bestuur hoopt dat een van de leden zich wil aanmelden als reservelid van de kascommissie en over een jaar Alexander Koopman als lid van de commissie wil opvolgen. 8 Verkiezing twee bestuursleden Twee bestuursleden, Jaap Verschoor (voorzitter) en Marloes van Buuren (redactie) zijn aftredend. Beiden hebben zich herkiesbaar gesteld. Onder luid applaus stemt de vergadering unaniem in met hun herbenoeming.

HEERLIJK HEDEN

6 Vaststelling van de jaarcijfers over 2010 en de begroting voor 2011 Zowel het financieel verslag als de begroting voor 2011, beide te vinden in HeerlijkHeden 148 en op www.hv-hb.nl, geven geen aanleiding tot vragen of opmerkingen en worden vastgesteld.

BESTU UR

Jaap Verschoor overhandigt Co Peeperkorn een cadeautje als dank voor zijn onderhoudende verhaal bij de oude foto’s van de wasserij. (Foto: Theo Out)

HeerlijkHeden

5

HEERLIJK HEDEN BESTUUR

Eén van de foto’s die Co Peeperkorn liet zien. Hij is gemaakt op 13 Maart 1938. De schone was zat in linnen zakken in de dozen, die makkelijk stapelbaar waren. Bij de klant werd de doos eraf gehaald en weer opgevouwen en hergebruikt. V.l.n.r. Simon de Graaf, Jan Timmerman, Jan Prins, Henk van de Pols.

9 Rondvraag De heer De Wit is ongerust over de toekomst van de bibliotheek. De gemeente heeft een verplaatsing van de bibliotheek voorzien naar een nieuwbouwcomplex bij de Heemsteedse haven. Wat gebeurt er vervolgens met het gebouw aan de Dreef waar de bibliotheek nu gevestigd is? Het is een voor Heemstede karakteristiek gebouw met elementen uit de Amsterdamse school. De HVHB zal de ontwikkelingen nauwlettend volgen en als deze bedreigend zijn voor het behoud van het gebouw in zijn huidige vorm, trachten deze te voorkomen of te wijzigen. De heer Visser wil graag meewerken aan het tot stand komen van het blad HeerlijkHeden. In HeerlijkHeden 148 is enkele malen als standpunt van de HVHB genoemd: niet voor, niet tegen, maar liever niet. Moet de HVHB niet krachtiger stelling nemen? Voorzitter Jaap Verschoor reageert aan de hand van enkele voorbeelden. De gemeente Heemstede voert een haalbaarheidsonderzoek uit naar een rouwcentrum op de begraafplaats aan de Herfstlaan. De HVHB heeft zich niet principieel tegen de komst van een rouwcentrum uitgesproken, maar heeft er met succes voor gepleit dat nieuwbouw op enige afstand van de bestaande ingangspartij en aula (gemeentelijke monumenten) plaats zal vinden. Het terrein tussen de Eikenlaan en de Binnenweg, waar de VOMAR een supermarkt wil vestigen, heeft geen historische waarden, met als gevolg dat de HVHB, hoewel niet blij met grootschalige nieuwbouw, zich niet heeft verzet.

6

HeerlijkHeden

Een van de leden vraagt of de HVHB bij het gemeentebestuur kan aandringen op een oplossing voor het vastlopend verkeer. Dit echter een terrein waarop de HVHB niet actief is. Na de sluiting van de ledenvergadering worden twee interessante voordrachten gehouden. De architectuurhistoricus dr. Wim de Wagt laat ons bekende en vooral onbekende kanten zien van het voormalige postkantoor aan de Binnenweg en Co Peeperkorn voert ons aan de hand van prachtige foto's terug naar wasserij Peeperkorn in de eerste decennia van de vorige eeuw. Als sluitstuk van de bijeenkomst is een door een vijftal leerlingen van Hageveld, in het kader van hun maatschappelijke stage, gemaakte videofilm over de Binnenweg en de Raadhuisstraat vertoond. Het is verrassend om te zien hoe jongeren naar een winkelgebied kijken. De leerlingen waren overigens ook onontbeerlijk om al de benodigde apparatuur op de juiste manier aan het werk te krijgen.

Gerard Bettink - secretaris

BESTU UR

Na afloop is door veel leden onder het genot van een hapje en een drankje nog lang nagepraat.

HEERLIJK HEDEN

Het bestuur van de HVHB heeft onlangs besloten actiever te reageren op grote bouwprojecten, ook als geen monumenten in het geding zijn. Dat had bijvoorbeeld gekund voor het nieuwbouwplan bij de haven.

HeerlijkHeden

7

HEERLIJK HEDEN BESTUUR

HEERLIJKHEDEN 150 EN DAARNA In oktober verschijnt het jubileumnummer van HeerlijkHeden: nummer 150. Dat wordt een speciale uitgave, van circa 100 pagina’s, full-colour en op A4-formaat. Meer een boek dus dan een blad en daarmee is het meteen onze ‘premie’ van 2011. Het thema van het jubileumnummer zal zijn ‘Onbekend Heemstede en Bennebroek’. Nu proberen wij natuurlijk in elke aflevering van ons tijdschrift iets te publiceren dat voor de lezer onbekend is, maar in nummer 150 gaan we daar nog een stapje verder in. In vijftien verhalen maakt u kennis met een keur aan bijzondere, maar nauwelijks bekende mensen en gebeurtenissen in Heemstede en Bennebroek. Nummer 151 en verder Nummer 151 en verder zullen niet zo dik worden als het jubileumnummer, maar verschijnen wél in kleur en op A4-formaat. Door dat grotere formaat komen veel foto’s beter tot hun recht en zal de tekst prettiger leesbaar zijn. Het huidige formaat en de huidige vormgeving gebruiken we, met enkele kleine aanpassingen, sinds mei 2005. Dat heeft jarenlang uitstekend voldaan, maar in een periode waarin lezers steeds visueler zijn ingesteld, zetten we een nieuwe stap naar een nog mooier tijdschrift. Met het voor u liggende nummer, HeerlijkHeden 149, nemen we dus afscheid van het formaat 17 x 24 cm en van zwart-wit. Maar we nemen ook afscheid van Paswerk Grafisch, het bedrijf dat ons tijdschrift jarenlang met veel inzet en liefde heeft opgemaakt en gedrukt. Na uitgebreid onderzoek hebben we gekozen voor Peter Verwey Grafische Produkties uit Heemstede voor de vormgeving en het zetwerk, en voor Ten Brink uit Meppel voor het drukwerk - twee kwaliteitsbedrijven met een lange staat van dienst (en - niet onbelangrijk een scherpe prijs). Op deze plek bedank ik Paswerk voor de jarenlange en plezierige samenwerking, de lezers raad ik aan nummer 149 goed te bewaren, als herinnering aan de ’oude HeerlijkHeden’. Nog drie maanden wachten: dan glijdt de nieuwe HeerlijkHeden in de bus. Namens het bestuur en de redactie Jaap Verschoor - voorzitter

8

HeerlijkHeden

Bij 25 jaar Open Monumentendagen hoort een speciaal thema en dat is deze keer ‘nieuw gebruik - oud gebouw’. Centraal staan de monumenten die een nieuw leven, een nieuwe functie gekregen hebben, vaak een heel andere dan waarvoor ze ooit gebouwd werden. Dit jaar is het de evenementencommissie van de HVHB gelukt een aantal monumenten open te stellen die wellicht voor u helemaal nieuw zijn. U kunt ze bezoeken tussen 10.00 uur en 15.00 uur (Hageveld vanaf 11.00 uur). De Bulb, voormalig gebouw voor bloembollencultuur, Leidsevaartweg 1, Heemstede. Nu het bedrijfspand van P2 Retail. Het gebouw uit 1928 in de stijl van de Amsterdamse School heeft kubistische en expressionistische kenmerken. Architect: J. Zietstra. Landgoed Hageveld, voormalig kleinseminarie, Hageveld, Heemstede. Op het terrein van de voormalige buitenplaats ’t Clooster werd in 1920 een opleidingsinstituut voor priesterstudenten gebouwd. De architect was Jan Stuyt. Het Voorhuis is verbouwd tot mooie appartementen. School en Voorhuis zijn beide toegankelijk tussen 11.00 en 15.00 u.

Verder zullen op deze dag de algemene begraafplaats aan de Herfstlaan en het molentje van Groenendaal bij de kinderboerderij geopend zijn. Voor meer informatie kunt u onze website raadplegen (www.hv-hb.nl) en de informatie in de plaatselijke kranten. Het verzorgen van de Monumentendag in Bennebroek is in handen van onze zustervereniging Ons Bloemendaal.

evenementen

Molen de Nachtegaal, oude meelfabriek, Glipperweg 94, Heemstede. De stenen korenmolen is gebouwd in 1760-1761 op de plek waar vanaf 1651 al een houten molen stond. Al vanaf 1883 werd er geen windkracht meer gebruikt, maar stoomkracht als aandrijving voor de maalderij. In 1936 werden de kap, het wiekenkruis en de stelling verwijderd. De voormalige meelfabriek wordt nu als atelier gebruikt, de molen zelf is verbouwd tot kantoorruimte.

HEERLIJK HEDEN

OPEN MONUMENTENDAG, ZATERDAG 10 SEPTEMBER 2011

Voor informatie kunt u terecht op www.onsbloemendaal.nl. Gerry Weijers – evenementencommissie

De Bulb, Leidsevaartweg 1 in Heemstede, is een rijksmonument. Op 10 september staan de fraaie toegangsdeuren voor u open. (Foto: P2 Group) HeerlijkHeden

9

HEERLIJK HEDEN evenementen

EXCURSIE RADIOMUSEUM STIPHOUT OP 10 OKTOBER 2011 Voor de echte radioliefhebbers gaan we op 10 oktober naar het nieuwe Radiomuseum Stiphout. Hier is radiomateriaal aanwezig van 1900 tot heden. Enkele radio's kunnen gedemonstreerd worden. Er is ook designapparatuur te zien van onder andere Le Corbusier, die voor Philips een radio ontwierp, en van Raymond Loewy. Het museum is op de zolderverdieping van Spaarnwouderstraat 3 in Haarlem. Dat betekent dat we twee trappen moeten beklimmen. De excursie is om 10 uur ‘s ochtends. De kosten bedragen 5 euro per persoon, geheel bestemd voor het museum. Het is een kleinschalig museum maar een bezoek zeker waard. Er kunnen slechts tien personen tegelijk binnen, dus wie het eerste komt... Mochten er meer belangstellenden zijn, dan zorgen wij voor herhaling van deze excursie. U kunt mee na telefonische afspraak met mw. Theo Jonckbloedt: 023 5294499. Theo Jonckbloedt - evenementencommissie

WANDELING JANSSTRAAT EN OMGEVING, 16 JUNI 2011 Wederom een interessante, door Marjorie Vroom en Ria Kramer geleide excursie. Beide dames zijn actief lid van de Historische Vereniging Haerlem en weten wel heel veel van Haarlem! De start was in de Janskerk vanwege de link met de Heemstede kapel, waar de Heren en Vrouwen van Heemstede met giften hun zielenheil en een mooie begraafplaats in de kapel kochten. Ook ‘onze’ Adriaan Pauw heeft deze kapel ooit in bezit gehad. Hij had er graag met zijn zoon begraven willen worden, maar dat gebeurde in de kerk in Heemstede. De kapel in de Jansstraat is nu permanent ingericht voor de tentoonstelling ‘Vrouwen in verzet’, waar ook het pistool van Hannie Schaft wordt bewaard. Onder ‘De Woonkelder’ in de Jansstraat bezochten we de 15e eeuwse kelders. De oude en dichtgemetselde doorgangen zijn nog altijd een bron voor de gedachte, dat in vroeger tijden onder de stad toch echt veel gangen met elkaar verbonden kunnen zijn geweest. We lopen langs het jongste hofje van Haarlem, het Johannes Enschedé Hof, de naam in losse drukletters (dus in spiegelschrift) en een mooi glas-in-loodraam van Joost Swarte, alles modern en zeker bijzonder. Aan de overkant van de Bakenessergracht zien we het oudste hofje van Haarlem, de Bakenesser Kamer, dat net als de Bakenesser Kerk een poort van Lieven de Key heeft. Hij gebruikte veel natuursteen, een duur materiaal, dat laat zien dat Haarlem rijk was in die tijd. Lieven de Key en Frans Hals zijn de meest beroemde Vlamingen, die Haarlem groot en bekend hebben gemaakt. Het volgende hofje was het Teylers Hofje, dat van het begin af aan voor alle gezindten was bestemd, wat in de 18e eeuw bijzonder was. Pieter Teyler, zijdehandelaar en bankier, was een weldoener die al bij leven een hofje stichtte, het hofje dat wij nu kennen als Vrouwe-

10

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN en Antonie Gasthuishofje aan het Klein Heiligland. Het hofje aan het Spaarne heeft hij nooit zelf gezien. Het is een deftig hofje, met een natuurstenen voorgevel en pomp en een dubbele zonnewijzer. Tot slot bezochten we het Hofje van Noblet, mooi in al zijn eenvoud. Aan de voorgevel een klok met slechts één wijzer, ten teken dat tijd niet zo belangrijk was, als je het maar ongeveer wist. Dit hofje had vroeger een kant voor Amsterdamse en een voor Haarlemse dames, waarbij de opzichteres erop moest toezien dat er geen ruzie zou ontstaan vanwege taalverschillen. Als extra kregen we een royale blik in het huisje van mevrouw Van de Wetering, die ons huisje zo maar voor ons openstelde, waarvoor veel dank.

evenementen

Bij de poort (uit 1624) van het voormalige O.L. Vrouwe - of St. Barbara Gasthuis voor vrouwen. (Foto: Theo Out)

We hebben allemaal, ondanks de regen, genoten van een leerzame en prettige excursie. Graag tot een volgende keer! Eveline van Bemmel - evenementencommissie

HeerlijkHeden

11

HEERLIJK HEDEN evenementen

BEZOEK AAN DOOPSGEZINDE KERK OP 16 APRIL 2011 Op zaterdagochtend 16 april kregen we met zestien leden van de HVHB een rondleiding in de gebouwen van de Doopsgezinde Kerk aan de Frankestraat. De Doopsgezinde Broederschap vormt in Nederland al 500 jaar een christelijke geloofsgemeenschap zonder hiërarchische structuren, waar mannen en vrouwen ('broeders' en 'zusters') gelijkwaardig zijn. Wereldwijd zijn er 1,4 miljoen doopsgezinden, die dan meestal Mennonieten heten naar Menno Simons. De Doopsgezinde kerk aan de Frankestraat is nog bijna identiek aan hoe hij in 1683 in Hollands classicistische stijl gebouwd is. Het was oorspronkelijk een schuilkerk die niet vanaf de straat te zien mocht zijn. De kerk heeft in elke hoek een ingang, aanvankelijk alleen te bereiken via twee smalle steegjes vanuit de Peuzelaarsteeg. In 1717 werd een poort gebouwd in de Frankestraat. In de loop van de 18e eeuw kregen de Doopsgezinden in Haarlem steeds meer aanzien en in 1757 werd een grote en voor Doperse begrippen opvallende poort in de Grote Houtstraat (nr. 43) gebouwd. Tegenwoordig is deze toegang in gebruik als expositieruimte De Gang. In 1902 vond een grote verbouwing plaats. Er kwam een kantoor voor de koster, een nieuwe kerkenraadskamer (Heerenkamer), een vergaderkamer voor het College van Diaconessen (Dameskamer), een brede gang en een binnentuin. Ook is er nog de kamer van het Predikfonds. Doorgaans is die afgesloten, maar we mochten er toch een kijkje nemen. Alles stond er nog net zo in als 100 jaar geleden. In die kamer resideerde ooit Pieter Teyler van der Hulst. Vanuit het Predikfonds worden de erediensten betaald. De kerkzaal is de afgelopen jaren opnieuw ingericht. In opdracht van de Doopsgezinde Gemeente ontwierp Cees Dam een centrale tafel van olijfhout en olijfessen met bijbehorende stoelen. Daarmee is het accent verlegd naar het hart van de ruimte. Binnentuin Het tuintje tussen de Heeren- en de Dameskamer wordt onderhouden door enthousiaste gemeenteleden. Er worden steeds meer planten met een bijbelse achtergrond in gezet. Onder meer een olijfboom en zonnebloemen, die verband houden met Franciscus van Assisi. Ook bloeien er (in november!) de mennistenzusjes, genoemd naar de eenvoudige kleding van Mennisten. Deze plant is ook wel bekend als schildersverdriet omdat hij vanwege de fijn vertakte bloemetjes moeilijk te schilderen is. Om 12.30 uur stonden we helemaal bijgepraat weer buiten. Als u niet mee geweest bent en toch interesse heeft in een rondleiding kijk dan eens op www.vdgh.nl. Het is zeker de moeite waard. Marijke van Donge - evenementencommissie

KARAKTERBEHOUD: STAND VAN ZAKEN ZOMER 2011 Gemeentelijke monumenten Heemstede In het voorjaar meldden we dat ons verzoek om het voormalige postkantoor Binnenweg 160 op de monumentenlijst te plaatsen door de gemeente was afgewezen. Ondersteuning van ons verzoek door het Cuypers Genootschap en een eigen aanvraag van de Bond Heemschut hadden niet mogen baten. Ook de zorgvuldige waardestelling door de architectuur­historicus Wim de Wagt (zie onze website www.hv-hb.nl) leek geen 12

HeerlijkHeden

Slottuinen Op het terrein van het voormalige Nova College gaan woningen gebouwd worden. De HVHB heeft naar de plannen gekeken en vond die goed passen in de omgeving. Mocht het zo zijn dat er te veel massaliteit lijkt te ontstaan aan de zijde van de Cruquiusweg dan zullen wij aandringen op (groene) camouflage om de entree van Heemstede, die bij het Watertoren terrein al erg massaal is, niet nog verder aan te tasten. N205-206 Zoals u uit de pers hebt begrepen, woedt er een felle discussie over de voorgenomen verbindingsweg tussen de bestaande N205 in de Haarlemmermeer en de N206 bij De Zilk. De provincies Noord- en Zuid-Holland en betrokken gemeenten, waaronder Bloemendaal en Hillegom, zijn het eens geworden over het zogeheten ‘noordelijke tracé’, op enkele honderden meters ten zuiden van Bennebroek. Het tracé doorsnijdt het bos van GGZ inGeest tussen de spoorlijn en de Haarlemmerstraat (N208). Het is een waardevol bos, dat samen met de bebouwing van inGeest en de in het bos gelegen begraafplaats een landschappelijk en cultuurhistorisch geheel vormt. De HVHB maakt zich ernstig zorgen over de ontwikkelingen die nu plaatsvinden. Deze zorg hebben we al op 18 maart jl. uitgesproken naar de heer Remkes, Commissaris van de Koningin in de provincie Noord-Holland. Daarnaast heeft de HVHB in maart het initiatief genomen om samen met de Stichting Ons Bloemendaal, de Vereniging Dorpsraad Vogelenzang en de Stichting Bescherming Erfgoed Zuid-Kennemerland een verzoek in te dienen bij de provincie Zuid-Holland, de voor de aanleg van de weg verantwoordelijke instantie, om de weg niet door of vlak langs het bos aan te leggen. De tekst van dit inmiddels verzonden verzoek is te lezen op de site.

K AR AKTERBEHOUD

Rouwcentrum Herfstlaan Onlangs hebben wij weer met de gemeente, het Comité van omwonenden en de firma Dunweg gesproken over de plannen voor uitbreiding van de faciliteiten op de begraafplaats. Zoals het er nu uitziet zijn wij zeer tevreden. De ingangspartij van de begraafplaats, die gemeentelijk monument is, wordt intact gelaten en zoals de nieuwbouw nu gepland is past hij goed in de omgeving. Ook is er veel aandacht voor het omringende groen. Na de zomer worden de plannen voorgelegd aan de Commissie Ruimte en daarmee openbaar gemaakt. Wij blijven natuurlijk nadrukkelijk alles volgen.

HEERLIJK HEDEN

invloed te hebben gehad. Daarop hebben verschillende leden van ons bestuur bij alle gemeenteraadsfracties nogmaals de toegevoegde waarde van dit naoorlogse pand voor de wederopbouw­architectuur van Heemstede benadrukt. Tot onze vreugde besloten B & W onlangs Binnenweg 160 toch weer voor te dragen als gemeentelijk monument. Op 21 juni werd dit voorstel besproken in de Commissie Samenleving en wij hoopten u te kunnen melden dat de monumentenstatus daarmee een feit zou worden. Helaas is het anders gegaan. In de Commissie Ruimte werd geen meerderheid behaald, alleen D66, Groen Links en PvdA stemden voor. Wethouder Botter besloot daarna het voorstel terug te trekken. Vervolgens hebben we contact gezocht met het Haarlems Dagblad, dat op 28 juni een artikel geplaatst heeft over het belang van het gebouw. Het is te lezen op onze site. Wat er nu verder gaat gebeuren was bij het ter perse gaan van dit nummer nog niet duidelijk.

Commissie karakterbehoud HeerlijkHeden

13

HEERLIJK HEDEN

DE VLOEK VAN KENNEMERLAND PAARDENRENNEN IN EN OM HEEMSTEDE (ca. 1895 – 1929) In de 19e eeuw waren paardenraces geliefd bij welgestelde Nederlanders. In dit artikel gaat Klaartje Pompe in op de geschiedenis van de banen bij Woestduin vlakbij Heemstede en de in Heemstede gelegen renbaan en gelijknamige vereniging ‘t Oude Slot. Woestduin is in Heemstede en verre omtrek bekend als fraai landgoed, gelegen langs de spoorlijn Leiden-Haarlem. Het natuurschoon trekt het hele jaar door veel recreanten. In de zomer wordt op een grote, min of meer ovale vlakte, deels met bomen begroeid, gepicknickt of gevoetbald. Het is nu moeilijk voor te stellen dat 110 jaar geleden op diezelfde plek paardendraverijen werden gehouden die veel bekijks trokken. Er was zelfs een aparte treinhalte bij Woestduin, zodat belangstellenden per trein naar de wedstrijd konden gaan. Woestduin was echter niet de enige renbaan in de omgeving. Heemstede kon voor de grote uitbreidingen in de jaren ’30 van de vorige eeuw bogen op een eigen renbaan, het Oude Slot. De landelijke en regionale kranten schreven enthousiaste verslagen onder de kop ‘Paarden’ over de daar en op Woestduin gehouden wedstrijden. De draf- en rensport werd in die tijd niet alleen in Heemstede fanatiek beoefend, maar op veel plaatsen in Nederland waren renbanen aangelegd; ook in Haarlem (Haarlemmerhoutbaan, 1853-1854) en Haarlemmermeer (Cruquiusbaan, 1895-1900) waren banen. Draverijen bij de Slotlaan en de Meerweg W. Slob en D. Minkema hebben eerder in HeerlijkHeden geschreven over de drafsport in de regio; dit artikel had niet geschreven kunnen worden zonder het voorwerk door hen gedaan. In de 19e eeuw waren paardenraces erg populair bij welgestelde Nederlanders. Snelheid, kostbare paarden en de gelegenheid te wedden gaven een grote aantrekkingskracht. In het verre verleden, toen draverijen werden gehouden bij herbergen, was de afstand 300 meter (de korte baan). In de tweede helft van de 19e eeuw werd begonnen met het aanleggen van banen geschikt voor langere afstanden. Het idee van langebaanwedstrijden kwam uit Engeland en Frankrijk. In 1879 was de Nederlandsche Harddraverij- en Renvereeniging opgericht (de naam werd officieel in 1881) en in 1888 werd Heemstede landelijk voor het eerst aangedaan met een aangespannen harddraverij op een geïmproviseerde baan op de Herenweg. De eerste echte renbaan in Heemstede lag in de buurt van het Oude Slot. In 1894 huurde de draverpikeur Jan Koster een weiland van jhr. J.B. van Merlen en liet er een baan aanleggen. Koster woonde in het Oude Posthuis aan de Herenweg en werkte als trainer voor een vermaarde eigenaar van renpaarden, Aarnoud van Wickevoort Crommelin, die een stoeterij had vlakbij de Cruquiushoeve in de Haarlemmermeer. De organisatie van de wedstrijden was in handen van Harddraverij-Vereeniging ’t Oude Slot. De baan was goed te bereiken met de tram vanuit Haarlem. Tussen wat nu de Slotlaan is (toen Hoflaan) en de Molenwerfslaan lag de renbaan die kort heeft bestaan, van 1894 tot 1895, en waar een beperkt aantal wedstrijden is gehouden. In de jaren twintig van de vorige eeuw is op deze plek een deel van de bebouwing van de Indische buurt gerealiseerd: de Bali-, Borneo- en

14

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN 7 juli 1897, “Juryleden bij het Eindstek Korte Baan” bij de Sador-prijs op de baan van HarddraverijVereeniging ’t Oude Slot. Voorzitter van de jury was kapitein-paardenarts A.E.L. Quadekker, de andere leden zijn luitenant C. de Bruyn en G.J. Hoogland, vermoedelijk de later bekende veearts. (Collectie HVHB)

7 juli 1897, finish van de Mazeppa-prijs op de baan van Harddraverij-Vereeniging ’t Oude Slot. “Johanna, gevolgd door Boerhave en Kamakru.” (Collectie HVHB) HeerlijkHeden

15

HEERLIJK HEDEN

Sumatrastraat. Harddraverij-Vereeniging ’t Oude Slot nam in 1896 een nieuwe en grotere baan in gebruik, die aangelegd was op een weiland aan de Meerweg ter hoogte van de huidige Meer en Boschlaan. De baan had een lengte van 965 meter en de luxe van een overdekte tribune. Twee foto’s bij dit artikel zijn van wedstijden die daar gehouden werden op 7 juli 1897. Het bestuur van de Harddraverij-Vereeniging ‘t Oude Slot bestond toen uit de heren A. Wijnands, C. van Holk, W. van Dieren Bijvoet, D.A. van Stralen (1e secretarispenningmeester) en J.A. v.d. Berg (2e secretaris). Zowel de voorzitter als de 1e secretaris hadden die dag een hit (pony) die meeliep in een wedstrijd. Het programma bestond uit zeven nummers. Men begon al om 11 uur en om 16.30 uur was het laatste en belangrijkste nummer, de Prix Royal voor aangespannen paarden over een afstand van 4000 meter. De eerste prijs bestond uit f 500,- plus een mand rode Bordeaux. De baan aan de Meerweg zou blijven bestaan tot en met 1898. Het feit dat het gemeentebestuur het houden van wedstrijden op zondag verboden had hielp niet mee om de wedstrijden van ’t Oude Slot aantrekkelijk te houden voor het publiek. Woestduin berucht om onbeteugeld gokken Het initiatief tot het houden van draverijen verplaatste zich naar het nabijgelegen landgoed Woestduin. Daar vonden de eerste wedstrijden plaats tijdens de Pinksterdagen op 26 en 27 mei 1901. Er was veel belangstelling en direct was Woestduin de belangrijkste draf- en renbaan van Nederland. De draverijen konden daar wel op zondagen worden gehouden. De grote belangstelling zorgde voor verbetering van de accommodatie, zo werd in 1902 binnen de renbaan een grote trainingsbaan aangelegd, 1400 meter lang. Draf- en rentrainers vestigden zich in de buurt van de renbaan. Het koetshuis van Hotel Woestduin bood jockeys, pikeurs, stalpersoneel en 32 logerende gasten een onderkomen. Het publiek

De tribune met publiek te Woestduin. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief) 16

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Foto’s boven en onder: totalisatorgebouwtje op de renbaan Woestduin. Alleen de fundamenten zijn nu nog te zien. (Afbeeldingen: Noord-Hollands Archief)

bij de draverijen kwam niet alleen om naar de paardenraces te kijken maar ook boden de wedstrijden vanouds al gelegenheid om te gokken. Om het wedden op Woestduin op een georganiseerde wijze mogelijk te maken werd er een achthoekig totalisator gebouwd, waar het totaal van de inzetten na afloop van de race en na aftrek van bepaalde bedragen verdeeld werd over diegenen die hun weddenschap gewonnen hadden. Woestduin had een kort maar intensief bestaan. Het enthousiaste gokken van het publiek leidde ertoe dat in februari 1909 Burgemeester en Wethouders van Bloemendaal het houden van koersen op zon- en feestdagen (de vrije dagen voor velen) verboden. Doel hiervan was de beteugeling

HeerlijkHeden

17

HEERLIJK HEDEN

van het gokken, dat ongekende vormen zou hebben aangenomen. Volgens de tegenstanders was Woestduin “de vloek van Kennemerland". Het gokken verminderde maar daarmee ook de publieke belangstelling. Op 16 oktober 1909 werd de laatste wedstrijd op Woestduin verreden en langzamerhand werd de baan met alle bebouwing en toebehoren daaromheen onttakeld. Alleen de fundamenten van het totalisatorgebouw en de contouren van de baan zijn nog te zien. Landelijk werd het gokken ook aangepakt middels de wet tot bestrijding van de zedeloosheid en beteugeling van de speelzucht van 20 mei 1911. Totalisator en bookmakers waren voortaan verboden. Opnieuw wedstrijden in Heemstede De lust tot het houden van paardenrennen was nog niet gestopt in Heemstede en bovendien was het terrein van de tweede Oude Slotbaan in Heemstede nog goed te gebruiken. Op 27 maart 1920 vroeg H. Verdegaal, secretaris van het Bestuur van de Vereeniging van Harddravers Eigenaren in Nederland, toestemming aan Burgemeester en Wethouders om tien ‘draversmeetings’ te houden op de baan van het Oude Slot.

Schets van de aan te leggen baan Het Oude Slot, 1920. De Glipperweg, Achterweg, Meerweg en Ringvaart (niet op deze uitsnede) omgaven het terrein. Ook staat onder het woord Glipperweg Het Plokje aangegeven, de in 1920 nieuw gebouwde woning van de arts J.M. Hooreman. De ‘streep’ daaronder (en die haaks daarop) is water. Daar weer onder is de tribune langs de baan ingetekend. Bij het kleine hokje rechts staat vermoedelijk W.C. In het midden van de renbaan staat: Baan lang + 950 M en tussen de twee sterretjes: 361 M. De breedte was 36 meter. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief) 18

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Draverij in Heemstede op 12 november 1928. De paarden hadden (v.l.n.r.) de fraaie namen Pretty Polly, Rolls-Royce, Meleese en Quick Boy. (Foto: NV Vereenigde Fotobureaux, Amsterdam)

De eerste draverij zou op tweede Paasdag in 1920 plaatsvinden. Na een persoonlijk onderhoud met burgemeester Van Doorn verleende het gemeentebestuur de toestemming onder een aantal voorwaarden. De wedstrijden, die begonnen om 13.30 uur, moesten eindigen om 17 uur. Alle mogelijke maatregelen dienden te worden getroffen om het gevaarlijke wedden te voorkomen. Tien dagen voor het houden van een wedstrijd wilde het gemeentebestuur op de hoogte zijn gebracht door de vereniging. In het schrijven van de Vereeniging van Harddravers Eigenaren aan het gemeentebestuur wordt uiteengezet dat een houten gebouw van 2,5 meter hoog zal worden aangelegd evenals een houten tribune met plaats voor 150 personen, loketten bij de ingang, dames- en herentoiletten, een consumptietent en een buffet. De baan was ovaal en in totaal 950 meter lang (de rechte einden 361 meter en de breedte 36 meter). Muziek zou de wedstrijden opluisteren. De politie werd gevraagd assistentie te verlenen met een of meerdere mensen om het verkeer te regelen. Zo liet de organisatie zien zich terdege voorbereid te hebben maar men had blijkbaar niet alles goed in de hand. Het Vaderland schreef op 8 april 1920 dat in Heemstede procesverbaal is opgemaakt “wegens wedden bij de draverijen, die daar Zondag zijn gehouden”. Na 1920 lag de baan weer enige jaren verlaten tot in 1925 de Sportvereniging Oude Slot weer draverijen ging organiseren. In de landelijke kranten, het Vaderland, Nieuwe Rotterdamsche Courant en zelfs De Sumatra Post (26 juni 1929) werd verslag gedaan van de draverijen onder soms grote dan weer geringere belangstelling. Definitief viel het doek voor baan ’t Oude Slot op 30 juni 1929; er waren weinig deelnemende paarden en weinig publiek. Een paar jaar later is dwars over het terrein van de baan de Meer en Boschlaan aangelegd. Daarmee lijken de sporen van de eens zo enthousiast beoefende drafsport in Heemstede verdwenen te zijn. Sportieve initiatieven en het beoefenen van sport in de buurt van het Oude Slot zijn wel doorgegaan; enkele jaren later hebben verschillende sportverenigingen zich gevestigd op het bij de oude renbaan gelegen sportpark. Draverijen worden in de omgeving van Heemstede nog wel gehouden, maar niet meer op renbanen. In Hoofddorp en Zandvoort kunnen we vrijwel elk jaar kijken bij korte baandraverijen. Bennebroek had tot voor enkele jaren een draverij tijdens de feestweek. HeerlijkHeden

19

HEERLIJK HEDEN

Op 24 juni was er in Zwanenburg een kortebaandraverij op de wielerbaan. Met behulp van een lot kon er zelfs op bescheiden schaal gegokt worden… Klaartje Pompe Bronnen en literatuur Noord-Hollands Archief, 3863 Archief Heerlijkheid Berkenrode te Heemstede (1466-1925), inv.nr. 304-308 Noord-Hollands Archief, 3872 Archief Gemeentebestuur van Heemstede (1920-1929), inv.nr. 1, 11 en 479 Kranten online KB: http://kranten.kb.nl. Website Nationaal Draf- en Rensport Museum/ Archief: http://www.archiefndr.nl. D. Minkema, ‘Draverijen in Heemstede’, HeerlijkHeden 118, 2003. W. Slob, ‘De paarden-Crommelin’s’. HeerlijkHeden 31, 1982. W. Slob, ‘Harddraverij bij het Posthuys. Heerlijkheden 77, 1993. De laatste drie artikelen staan als bijlage bij HH 149 op de website www.hv-hb.nl.

22 mei 2003, draverij op de Bennebroekerlaan tijdens de Bennebroekse feestweek. (Foto: Willem Krol)

20

HeerlijkHeden

In de entree van het appartementencomplex Kennemeroord aan de Herenweg staat een bijzondere 17e-eeuwse steen met een intrigerende tekst. Frans Harm ging op zoek naar de oorspronkelijke plek en betekenis van deze steen. Het boekje Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek, een uitgave van de HVHB (toen nog VOHB) uit 1991 toont in de eerste categorie ‘Grenspalen en straatnaamstenen’ een afbeelding van een limietsteen met de tekst: Het scheyt vande Duynen van Heemstede ende vant Gasthuys binnen de Stadt Haerlem 1651, gefotografeerd door Vic Klep. De schrijvers Hans Krol en Vic Klep geven daarbij de volgende toelichting: “Nadat de oude villa Kennemeroord moest wijken vanwege de verbreding van de Herenweg is deze historisch waardevolle steen op 29 december 1926 door Pieter Quarles van Ufford herplaatst in het nieuwe herenhuis. Thans ingemetseld in de hal van het Hervormd zorgcentrum. De tekst duidt er op dat de grensscheiding tussen de bezitting van het Oude (St. Elisabeths’) Gasthuis te Haarlem en de duinen van Heemstede ter hoogte van Kennemeroord lag. Deze grens was al in 1641 overeengekomen. Als zodanig vormt deze limietsteen een interessante verbinding tussen de oude en de nieuwe tijd.”

HEERLIJK HEDEN

LIMIETSTEEN “HET SCHEYT VANDE DUYNEN …”

Intussen is ook het zorgcentrum al weer verleden tijd. Nadat het in 2006 afgebroken was is daar het huidige complex met de opvallende witte gebouwen verrezen, ook weer Kennemeroord genaamd. De steen is gelukkig bewaard gebleven en staat nu in de ruime entree van het nieuwe gebouw. Kaart en tekening uit 1671 Ik heb mij altijd afgevraagd op welke plaats de limietsteen was aangebracht, voordat hij van het eerste Kennemeroord deel ging uitmaken. Op ‘echte’ grensstenen staat over het HeerlijkHeden

21

HEERLIJK HEDEN Langs de schuine lijn staat: ‘Scheyt lijn tus(sen) de duijnen van Heemsteede ende t Elijsabets gasthuijs’. Links verticaal ’De Heer Wegh’ en rechts daarvan bij het huisje ‘De Dorstegh Kuijl’. Rechts ‘De Aakerboomen’ (eikenbomen); midden onder: ‘1858 Roeden Dat is agt margen en agt en vijftigh Roeden Rijnlandts’ en rechts onder: ‘Actum der 16 meij Andries van der Walle’. (Foto: Frans Harm, kaartboek Noord-Hollands Archief)

algemeen aan weerskanten een naam of letteraanduiding van de aangrenzende gebieden. Deze steen heeft slechts aan één kant tekst. Hij is plat (10 cm ), 68 cm breed en 50 cm hoog, dus niet een voorwerp dat je zoals een ‘echte’ grenssteen in de grond kan ingraven. Deze steen moet dus tegen of in een muur hebben gezeten. Maar waar, in welk gebouw? Deze vraag lijkt nu beantwoord, doordat ik in het Noord Hollands Archief in het Kaartboek van het Sint Elisabeths Gasthuis een kaart uit 1671 heb gevonden, waarop dit “scheyt” met een duidelijke lijn staat getekend. De lijn loopt van de Herenweg naar de Binnenweg, ongeveer waar de huidige Koediefslaan daarop uit komt. De lijn begint aan de kant van de Herenweg op de plaats waar de herberg De Dorstige Kuijl stond. Dat is waar nu het kastenbedrijf van De Jager aan de Herenweg op nummer 140 gevestigd is. Op een andere tekening, ook uit 1671, staat grotendeels dezelfde afbeelding maar boven de schuine lijn is ook de Koediefsvaart aangegeven op de plaats waar nu de Koediefslaan loopt met een aftakking naar het noorden met de aanduiding Oude Sandt vaert. De Dorstige Kuil aan de Herenweg bestond in ieder geval al in 1642. In dat jaar werd de scheiding van de landerijen van Heemstede - lees: ‘Adriaan Pauw’ - en het Gasthuis in een akte vastgelegd. Een passage daarin luidt: ‘…rojende de voors. Scheyding soo voorts op tot op de voorgenoemde dicke eycken paele aan de noordzijde van ’t huys genaemt De Dorstige Kuyl staende…’. Dat komt dus precies overeen met de aanduiding op de kaart uit 1671. De herberg De Dorstige Kuijl is daar geëxploiteerd tot 1794. Het was niet alleen een herberg maar er stond ook een stal naast. Zoals op de kaart uit 1671 te zien is lag het geheel buiten wat wij nu de bebouwde kom zouden noemen, maar wel aan de doorgaande weg van Haarlem naar Leiden en verder. 22

HeerlijkHeden

Kennemeroord Rond 1795 liet de eigenaar J.B. van Keulen de Dorstige Kuijl afbreken en bouwde hij een landhuis, dat hij Kennemeroord noemde. Het stond vlak aan de weg, zoals op de foto uit 1912 te zien is. Dat duurde tot 1926, toen het huis moest worden afgebroken vanwege de verbreding van de Herenweg. De eigenaar, Pieter Quarles van Ufford, bouwde het nieuwe - tweede Kennemeroord veiligheids­ halve een heel eind van de

HEERLIJK HEDEN

Tekening uit 1760 door Fokke Simons (1712-1784) herberg De Dorstige Kuyl aan de Heerenweg. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief)

Litho van Kennemeroord van P.J. Lutgers gemaakt omstreeks 1844. (Collectie HVHB) HeerlijkHeden

23

HEERLIJK HEDEN

Kennemeroord in 1912. (Foto: kopie uit Zorg aan de duinrand)

weg af. De limietsteen verhuisde opnieuw mee naar het nieuwe huis. Dit gebeurde daarna nog twee keer: naar het Hervormde zorgcentrum en nu dus in het appartementengebouw Kennemeroord. De huidige Dorstige Kuil aan de Koediefslaan heeft na de verhuizing vanaf de Herenweg nog weer een horecabestemming gehad. Frans Harm Bronnen Vic Klep en Hans Krol, Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek, Heemstede 1991. Marcel Bulte en Hans Krol, Zorg aan de duinrand, Haarlem 2000. Kaartboek van het Sint Elisabeths Gasthuis, Noord-Hollands Archief.

Het huidige Kennemeroord.(Foto: Cees Peper) 24

HeerlijkHeden

VAN KLEINE KRUIDENIER TOT GROOTGRUTTER Boodschappen doen in je eigen straat, een hele rits kleine winkels op een rij, vroeger was dat heel gewoon. Ook de Schoollaan in Bennebroek had zo’n rij winkels. De meeste zijn verdwenen, maar de Albert Heijn die er nu nog zit is voortgekomen uit zo’n klein kruidenierswinkeltje. Rij je vanaf de Binnenweg in Bennebroek rechtdoor de Schoollaan in dan heb aan je rechterhand Albert Heijn. Het eerste stukje straat is smal, waar het breder wordt ligt een parkeerterrein. Het totale grondoppervlak van winkel, magazijn en parkeerterrein neemt heel wat vierkante meters in beslag. Maar in het smalle stukje straat ligt de oorsprong van deze supermarkt: zestien vierkante meter, vier bij vier, dat was het kruidenierswinkeltje van Braam waar de Bennebroekers begin 20e eeuw hun grutterswaren gingen halen. Braam verkocht zijn winkeltje aan C.H. Elsgeest en in 1936 kwam het in handen van Karel Th. Zwetsloot, die het kocht voor zijn zoon Cor. Karel Zwetsloot had zelf een kruidenierswinkel in Lisserbroek. Hij had veertien kinderen en voor alle zoons kocht hij een klein winkeltje op zodat ze voor zichzelf konden beginnen, onder meer in Abbenes en Velsen-Noord én in Bennebroek. Had hij dan zelf zo’n succesvolle zaak dat hij dat allemaal kon betalen? “Nou ja”, relativeert zijn kleinzoon Karel, “het waren maar piepkleine pandjes

HEERLIJK HEDEN

25 JAAR ALBERT HEIJN, 75 JAAR ZWETSLOOT, 100 JAAR KRUIDENIER

De Schoolstraat ten tijde van kruidenier Braam, vermoedelijk in de jaren ’20 van de vorige eeuw. Links de winkel van Braam (later van Elsgeest en toen Zwetsloot). Daarnaast is er een stukje open waar later voddenboer Liefhebber een klein pandje had, dan achtereenvolgens kapper Theo Coomans, de openbare lagere school, het woonhuis en zaak van hovenier Hopman. Op de ansichtkaart staat Schoolstraat, maar het is altijd de Schoollaan geweest. HeerlijkHeden

25

HEERLIJK HEDEN

in kleine dorpen. En de winkel van Elsgeest was nou ook niet zo heel best onderhouden toen mijn vader erin kwam.” Cor Zwetsloot, geboren op 5 december 1914, was 21 jaar toen hij eigen baas werd in zijn zaakje in Bennebroek. Het klappen van de zweep had hij thuis in Lisserbroek geleerd. Kinderen van winkeliers hielpen van jongs af aan mee in de zaak van hun ouders. Cor trouwde met Nel Berbée uit Lisserbroek en in 1940 werd hun oudste zoon Karel geboren, de eerste van uiteindelijk acht kinderen. Een dorpse straat vol kleine winkels Toen Cor Zwetsloot in 1936 begon zag de straat er volkomen anders uit dan nu. Vanaf de hoek van de Bennebroekerlaan en de Schoollaan had je melkhandel Heemskerk, drogisterij Tempelman, slager Bouwmeester, tabakswinkel Otte, hovenier Hopman en dan de openbare school, waar de straat naar genoemd is. Deze school, oorspronkelijk gebouwd in 1659, was de oudste school van Bennebroek en bleef er ondanks bouwvalligheid en weinig leerlingen nog staan tot 1950. Naast de school zat op nummer 21 kapper Theo Coomans en daarnaast in een heel klein pandje voddenboer Liefhebber. Dan kwam het winkeltje van Zwetsloot en vervolgens bakker Sijtsma. Zijn buurman was groenteboer A. van der Meer en zonen. Volgens het opschrift op het raam op een foto van 1915 verkocht hij ‘Fruit – Visch en Zuurwaren’. Die vis zal wel in blik of potten gezeten hebben. Tegenover de school, aan de overkant van de straat, lag het schoolplein en daarnaast stond het verenigingsgebouw van de rooms-katholieke Volksbond. Buurman daarvan was de dierenwinkel van Stokman en dan volgde er een rijtje huizen. Daar zat ook fietsenmaker Van Bakel en verderop in de straat nog meer winkels, onder andere Sigarenmagazijn Lammerse (Lammerse bood zijn waren ook aan de deur aan en combineerde dat met het rondbrengen van de post voor de PTT), groenteboer Huurman, schoenmaker Kuipers en fietsenmaker Van Reep. De winkelier kwam ‘horen’ en je kocht op de pof Boodschappen doen was tot ongeveer 1950 nauwelijks vergelijkbaar met hoe het nu gaat. Supermarkten waar je voor al je dagelijkse boodschappen terecht kon waren er niet. Je ging apart naar de slager, de groenteman, de bakker, de kruidenier, de melkhandel enzovoort. Of ze kwamen langs de deur met hun waren of om te ‘horen’ wat je nodig had en dat werd dan vaak dezelfde dag nog thuisgebracht. Direct betalen was er meestal niet bij. Alles werd opgeschreven en aan het eind van de week of op een ander vast moment afgerekend. Zo ging het er ook aan toe bij kruidenier Zwetsloot. Ook in de winkel zag het er heel anders uit. De kruidenier verkocht alleen ‘droge waren’, dus je kwam er voor bijvoorbeeld voor meel, rijst, suiker, bonen, zout, koffie en thee, maar ook voor soda en stijfsel. Aanvankelijk was vrijwel niets van tevoren verpakt. Je vroeg zoveel je nodig had en het werd in een puntzak geschept, afgewogen en dicht gevouwen. Geleidelijk aan kwamen er wel steeds meer verpakte artikelen. Honig, Heineken, Douwe Egberts, Maggi en Persil behoorden tot de eerste bekend gebleven merken, die zich onderscheidden met een herkenbare verpakking. In de oorlogsperiode ’40-’45 lagen alle ontwikkelingen in modernisering van het winkelbedrijf helemaal stil en dat bleef na ’45 nog wel even zo. Veel artikelen waren in en na de oorlog door schaarste op de bon. Op een foto van de etalage van Zwetsloot van kort na de oorlog is te zien hoe blij men was allerlei artikelen weer aan te kunnen

26

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN De winkel van Zwetsloot kort na de oorlog. Links is de deur van het magazijn te zien die ook op de eerste foto van Braam staat.

bieden. Een groot bord geeft aan ‘Heden volop voorradig: zeep, suiker, kaas, bloem, boter, chocolade, biscuit, margarine, bruidsuikers, zout’ en nog iets dat niet goed te lezen is. In de etalage zien we bovendien nog kaas en allerlei verpakte waren en op de ruit staat ‘Zwetsloot, levensmiddelenbedrijf’. Vijf grote boeketten met onder meer gladiolen geven aan dat er iets te vieren viel. Grote veranderingen in het winkelbedrijf Niet alleen de beschikbaarheid van artikelen nam na de oorlog weer toe, ook het assortiment aan verpakte artikelen. En de opvattingen over het runnen van een winkel veranderden. De vernieuwing kwam voor een belangrijk deel uit Amerika. Cor Zwetsloot had samengewerkt met Herman Lommerse en die emigreerde na de oorlog naar de Verenigde Staten. De twee mannen hielden contact en zo stelde Lommerse Zwetsloot per brief op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen aan de andere kant van de oceaan. Daar was in 1916 al de eerste zelfbedieningswinkel geopend en die praktijk was inmiddels helemaal ingeburgerd. Via contacten met geëmigreerde Nederlanders en via Amerikaanse vaktijdschriften als The Progressive Grocer raakten Nederlanders op de hoogte van wat er in Amerika gebeurde. De Nijmeegse kruidenier Chris van Woerkom was in november 1948 de eerste die in zijn zaak begon met koopeilanden waar de verpakte waar stond uitgestald. Voor de klanten had hij bij de ingang dertig biezen manden klaar hangen. Op allerlei plekken in Nederland, misschien wel zonder dat ze het van elkaar wisten, begonnen winkeliers met soortgelijke experimenten. Zwetsloot was één van hen. HeerlijkHeden

27

HEERLIJK HEDEN

Zijn proeftuin lag niet in Bennebroek maar in Haarlem, waar hij in de Cronjéstraat begin jaren ’50 een zelfbedieningszaak opende.

De eerste zelfbedieningszaken in Nederland 1948 Gebr. van Woerkom (Nijmegen) 1949 Dirk van den Broek (Amsterdam) 1949 Dirk Kat (Beverwijk) 1950 Willem Groenwoudt (Bussum): de KijkGrijp 1950 1e winkel van de VIVO (Vrijwillige In- en Verkoop Organisatie) 1951 1e zelfbedieningswinkel van Simon de Wit 1952 1e zelfbedieningswinkels van Albert Heijn, De Gruijter en Edah 1955 1e supermarkt van Albert Heijn Groei van het aantal zelfbedieningszaken in Nederland 1 januari 1949 1 januari 1950 1 januari 1951 1 januari 1952 1 januari 1953 1 januari 1955 1 januari 1960 1 januari 1965 1 januari 1970

1 3 10 23 70 221 1785 5194 8755

Zwetsloot zeer innovatief De winkel in Bennebroek was inmiddels uitgebouwd maar verder liet Cor Zwetsloot daar voorlopig alles bij het oude. In Bennebroek was ook het magazijn voor de andere zaak. In de winkel in Haarlem was álles verpakt. De klanten moesten daar erg aan wennen. De meeste producten werden door de groothandel ook nog steeds los geleverd. Dat betekende dus dat Zwetsloot niet alleen zelf moest gaan verpakken, maar ook, samen met de industrie, verpakkingen moest gaan ontwikkelen: zakken voor bijvoorbeeld havermout en griesmeel, doosjes voor allerhande waren, noem het maar op. “Mijn vader was echt vernieuwend op dit gebied”, vertelt Karel Zwetsloot. “Mensen van Dirk van den Broek en Albert Heijn kwamen stage bij hem lopen.” Een route door de winkel, mandjes of karretjes voor de klanten, een plek om af te rekenen, kassasystemen, kassablokken: alles moest bedacht worden of uit Amerika gehaald. Zwetsloot was een van de eersten in Nederland die diepvriesproducten ging verkopen. Hij liet zich voorlichten door mensen in IJmuiden die een vrieshuis voor vis hadden. De groothandel leverde ook hiervoor nog geen consumentenverpakkingen, dus een zak van tien kilo diepvries patat verdeelde hij zelf weer in kleinere porties. In het diepvrieshuis in IJmuiden sloeg hij ook spullen op. In de zomer kocht hij bijvoorbeeld varkenspoten bij Zwan in Oss (nu Unox), in de winter verkocht hij ze samen met spliterwten en knolselderij voor de erwtensoep. Voor de techniek van het sealen van vlees reisde hij naar Duitsland. Kassa’s en weegschalen haalde hij uit Amerika.

28

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN Zwetsloot in 1947 met dubbele winkelruit. Er is inmiddels uitgebreid naar links (naar de zuidkant).

Niet meteen een succesverhaal Al die vernieuwingen vergden heel hard werken, tot soms wel honderd uur in de week. En natuurlijk waren de investeringen pittig. Niet alles lukte zomaar en faillissement dreigde dan ook meermaals. Karel werd als oudste zoon geacht in de zaak te komen, daar was geen discussie over. Als klein jochie moest hij al helpen met de flessen uitzoeken en andere klusjes. Van verder leren was geen sprake dus meteen na de lagere school ging hij in de winkel aan het werk. Hij zag z’n vader keihard ploeteren en vond dat bepaald geen aanlokkelijk beeld. Tot zijn 25e had hij eigenlijk helemaal geen zin om kruidenier te worden en was hij jaloers op jongere broers en zussen die wel naar de middelbare school mochten. In de winkel in Bennebroek bleef het tot ongeveer 1960 doorgaan als vanouds. Karel Zwetsloot ging langs de klanten om te vragen wat ze wilden bestellen, niet alleen in Bennebroek zelf, maar ook in Hillegom en in de Haarlemmermeer. Hij nam ‘showmonsters’ mee, zoals een trommel met koek, met de bedoeling dat mensen naast de boodschappen die ze echt nodig hadden nog wat extra’s namen. Met de bakfiets werd alles dan bezorgd en later met de auto. Karel Zwetsloot heeft dat nog wel zo’n vijftien jaar lang meegemaakt. Toen Karel officieel in de zaak kwam kreeg hij 10 % van de aandelen in de NV Zwetsloot en later een hoger percentage. De zaak werd na verloop van tijd een BV en Karel werd mededirecteur. Rond 1960 waren de Zwetsloots ook in Bennebroek met zelfbediening begonnen, eerst alleen voor de droge, houdbare waren en geleidelijk aan ook voor de verse spullen. Er werd samengewerkt met andere buurtwinkels: slager Kruier leverde het vlees, bakker Winter (de opvolger van Sijtsma) het brood. Zo verdienden ze er allebei aan zonder elkaar te beconcurreren. Met die verbreding van het assortiment werd Zwetsloot niet alleen een zelfbedieningszaak, maar ook een supermarkt. Karel had inmiddels ook zijn toekomstige vrouw leren kennen, Annie Tromp. Ze werkte net als hij in de zaak in Bennebroek, maar vader Cor plaatste haar over naar Haarlem. HeerlijkHeden

29

HEERLIJK HEDEN 15 september 1952. Achter de toonbank v.l.n.r. Hennie Lommerse (trouwde later met Dobbe van tuincentrum Oosteinde), meneer van der Hulst en Mia van der Zwan.

Hij vond het niet zo’n goed idee als de tieners, die ze allebei nog waren, de hele dag samen zouden zijn. Annie solliciteerde daarop bij kaaswinkel Kapteyn in de Hoofdstraat in Hillegom en ging daar werken. Toen ze in 1963 getrouwd waren kwam ze terug in de winkel in Bennebroek.

Annie Zwetsloot bij de vleesafdeling. 30

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN Cor Zwetsloot met nog een ouderwetse telefoon, maar moderne monitors. Voor hem staat een telmachine.

“We tekenen geen contract” Begin jaren ’60 waren de lijnen naar de bakker en slager nog kort en er werd zelfs nog wel eens een kist komkommers of sperziebonen verkocht van iemand uit het dorp die een moestuin had en z’n overtollige oogst kwijt moest. Maar steeds meer vond de inkoop van vooral voorverpakte artikelen plaats bij leveranciers wat verder weg. Die grossiers gedroegen zich als monopolisten en dwongen hun afnemers soms tot regelrechte wurgcontracten. Cor Zwetsloot had daar begrijpelijkerwijze een gloeiende hekel aan. Zoveel hij kon kocht hij in bij kleinere leveranciers die hem niet dwongen tot het tekenen van een contract. Dat betekende wel dat hij ook z’n eigen reclame moest maken. Hij drukte achter de zaak z’n eigen folders en ontwikkelde een eigen spaarsysteem met zegeltjes. Een volle kaart van 20 zegels gaf recht op 1 gulden contant geld. De winkel in de Cronjéstraat werd rond 1965 verkocht. In Bennebroek werd de zaak uitgebreid. Midden jaren ’70 ging Cor Zwetsloot met pensioen. In 1985 kwam het aanbod van Albert Heijn om er in franchise een Albert Heijn-winkel van te maken. Voor een nieuwe winkel zou Bennebroek niet als vestigingsplaats in aanmerking komen, maar omdat supermarkt Zwetsloot er al was vond Albert Heijn de plek wel geschikt. De aarzeling was groot, Karel was net als z’n vader: “We tekenen geen contract”. Maar de inmiddels bijna volwassen zoons van Karel en Annie Zwetsloot, Carlo en Ronald, zagen er wel wat in. Ze zaten op het Novacollege en kozen in tegenstelling tot hun vader vrijwillig voor de zaak. Ze konden binnen Albert Heijn verder opgeleid worden. Drie maanden lang werd er veel gepraat en nagedacht. Op 5 december gingen ze op verjaardagsvisite bij hun vader en opa en vroegen ze hem wat hij ervan vond. “Doen!”, was het duidelijke antwoord en zo werd de knoop doorgehakt en werd er tóch getekend. Het heeft goed uitgepakt. De klanten waren er blij mee en ook voor de familie was het HeerlijkHeden

31

HEERLIJK HEDEN

Zegels voor de spaarkaarten van Zwetsloot. Voor een kaart met 20 zegels kreeg je 1 gulden contant.

een goede overeenkomst. Het franchisecontract houdt in dat de artikelen wel in Zaandam ingekocht worden, maar dat je verder eigen baas bent met een eigen pand, werknemers, cao en accountant. Ronald werkte ruim 15 jaar in de zaak en stapte toen naar een andere baan, Carlo. In december 2010 werd 25 jaar Albert Heijn gevierd en dit jaar is het weer feest: nu is het 75 jaar geleden dat Cor Zwetsloot aan de Schoollaan begon. De inmiddels derde generatie, Carlo Zwetsloot en zijn vrouw Ingrid (Ronald maakte zo’n tien jaar geleden de overstap naar een andere baan) gaan dat feest zeker niet onopgemerkt voorbij laten gaan. Marloes van Buuren Met dank aan Karel Zwetsloot voor alle verhalen en foto’s. Verder heb ik geraadpleegd: http://alexandria.tue.nl/extra2/200711754.pdf Pdf van Kijken is grijpen: zelfbedieningswinkels, technische dynamiek en boodschappen doen in Nederland na 1945. Babette Sluijter, Proefschrift TU Eindhoven, 2007. Winkelen in Bennebroek in de vorige eeuw. Henriëtte Laverman-Hoogervorst, Marga van der Wel, Maarten Verkaik, 2004. Bennebroek in oude ansichten. C. Bregman, Zaltbommel, 1970. Op www.grootmoederstijd.nl is van alles te vinden over supermarkten in vroeger tijden. O.a. de prijzen van veel artikelen in 1936 en afbeeldingen van oude verpakkingen.

De twee eerste panden van de foto op pagina 25, toen de winkel van Braam en kapper Coomans, zijn nog te herkennen in de huidige, sterk uitgebreide vestiging van Albert Heijn/Zwetsloot. (Foto: Marloes van Buuren) 32

HeerlijkHeden

VROEGER DE GRINDWEG DIE DOORLIEP TOT DE RINGVAART Op het eerste oog lijkt de Meerweg een straat zoals vele in Heemstede. Wat echter opvalt is de gevarieerde bouwstijl: aan de noordzijde huizen vanaf circa 1900, aan de zuidzijde uit begin jaren ’30 en aan La Travee, een parallelweg van de Meerweg, herenhuizen uit 2010. Vroeger liep de Meerweg ook aan de andere kant van de Sportparklaan door. En wat heeft de Meerweg eigenlijk met sport? Cees Peper verdiepte zich in de geschiedenis van de weg.

HEERLIJK HEDEN

DE MEERWEG IN HEEMSTEDE

Kaart uit 1932. Hier loopt de Meerweg zoals nu vanaf de Achterweg, maakt een knik bij de Sportparklaan, loopt dan aan de overkant daarvan door tot de Ringvaart en dan parallel aan het water tot de brug waar hij aansluit bij de Kruisweg. Opvallend is aan de overkant van de Ringvaart de ronding in de weg op de plek waar de fundamenten van het torenfort voor de Stelling van Amsterdam liggen. (Kaart: Noord-Hollands Archief)

De Meerweg loopt in een rechte lijn van de voormalige Hervormde pastorie aan de Achterweg tot waar de Javalaan overgaat in de Sportparklaan. Maar oorspronkelijk maakte de weg op deze plek een knik naar rechts, om een stukje verderop naar links door te lopen naar de Ringvaart (de huidige Ringvaartlaan). De weg heette toen de aanleg begin 1849 voltooid was Grindweg, naar het materiaal dat ervoor gebruikt werd: puin en grind. HeerlijkHeden

33

HEERLIJK HEDEN

De aanleg van de weg had alles te maken met het droogleggen van het Haarlemmermeer (net als in 1854 de Meerweg in Bennebroek). Tussen 1840 en 1845 werd de dijk rondom het Haarlemmermeer gemaakt en werd de Ringvaart gegraven. In 1847 werd de eerste steen van het Cruquiusgemaal gelegd en in 1849 werd het gemaal in gebruik genomen. De Grindweg liep niet naar het gemaal, maar boog een klein stukje voor de Ringvaart wel in die richting tot de plek waar aan de overkant van de Ringvaart een torenfort gepland was voor de Stelling van Amsterdam. Van dat fort is alleen de paalfundering gebouwd en vanaf 1846-’47 had het slechts de functie van batterij (schans voor artillerie). In 1852 was de nieuwe Haarlemmermeerpolder droog en konden de belangrijkste wegen aangelegd worden. Eén daarvan was de Kruisweg (nu Oude Kruisweg) die dwars door de polder in een kaarsrechte lijn Heemstede met Aalsmeer verbond, met in het midden Kruisdorp (nu Hoofddorp). Deze Kruisweg kwam uit tegenover het einde van de Grindweg. De verbinding over de Ringvaart werd onderhouden door een pontveer. Het kleine gemeenschapje dat rondom het Cruquiusgemaal was ontstaan was daarop aangewezen. Naarmate de polder meer bewoond werd kwam er steeds meer verkeer en in 1872 werd het pontveer vervangen door een houten Rolbrug. Die zou dienst doen tot 1934, toen de Cruquiusweg was aangelegd en de brug bij Cruquiusgemaal in gebruik genomen werd. De rare knik in de Grindweg ter hoogte van de huidige Sportparklaan kwam erin doordat de weg óm het grondgebied van het Oude Slot werd aangelegd. In de volksmond zal de Grindweg de Meerweg zijn gaan heten, omdat hij immers leidde naar de Meer, zoals de polder kortweg genoemd werd. Vanaf 1895 heette de weg officieel Meerweg. Het tracé van de weg en de breedte zijn diverse keren aangepast. Dat kwam

De houten draaibrug over de Ringvaart in 1931. De brug verbond de Heemsteedse Meerweg met de Kruisweg in de Haarlemmermeer. Op de achtergrond is de schoorsteen van het Cruquiusgemaal te zien. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief) 34

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

door grondruilingen met het instituut Meer en Bosch, de aanleg van de Indische Buurt in de jaren ‘20 van de vorige eeuw (de Javalaan is uit 1923) en de aanleg van de Meer en Boschlaan en de Sportparklaan in 1932. Op 28 februari 1946 werd het stukje Meerweg tussen Javalaan en Sportparklaan toegevoegd aan de Sportparklaan. De Meerweg had nu dus een onderbreking en een verspringing. Dat was niet verwarrend zolang er geen huizen stonden langs het tweede stuk richting Ringvaart. Toen daar echter ook gebouwd werd, kreeg dit deel op 25 juni 1953 de naam Ringvaartlaan.

De Kruisweg, nu Oude Kruisweg, vermoedelijk in de jaren ’30 van de vorige eeuw. Tot 1934 was dit de doorgaande weg naar Hoofddorp, Aalsmeer en Utrecht. (Foto: collectie Jaap van Schagen)

De eerste huizen aan de noordoostkant van de Meerweg De huizen langs de Meerweg stonden dus alleen op het eerste deel vanaf de Achterweg en aanvankelijk ook alleen aan de noordoostkant. Toen de eerste huizen aan de Meerweg gebouwd werden, moest het woord planologie nog worden uitgevonden. De bebouwing doet wat ‘rommelig’ aan, maar dat geeft deze straat ook zeker zijn charme. De eerste huizen lagen aantrekkelijk, vlakbij de oude dorpskern. Het waren eenvoudige huisjes met een schuin dak, die in later tijd dakkapellen kregen. De nummers 1, 3 en 5 zijn gebouwd in 1898. De voorgevels grensden direct aan de straat. In de huisjes woonden arbeiders en ambachtslieden. Op nummer 5 woonden drie generaties Van de Heuvel, vrachtrijders. Huib van de Heuvel senior begon met paard en wagen en reed later met open vrachtwagens. Zoon Huib voerde jaren het bedrijf op eigentijdse wijze en Huib junior wendde het roer en heeft tot heden het beheer over de bruggen en sluizen in de omgeving. Op de Meerweg waren ook kleine neringen zoals op nummer 7 het ‘gesloten huis’ van Sientje met haar garen- en bandwinkeltje. Later kocht zij partijen kleding om deze te verkopen. Tegenwoordig zouden we dat een outlet noemen. Het ging Sientje kennelijk zo HeerlijkHeden

35

HEERLIJK HEDEN

goed dat zij verhuisde naar het Wilhelminaplein, naar het pand waar nu de galerie Amstel Art is gevestigd. Zij had daar zoveel ruimte dat van een kledingmagazijn gesproken kon worden. De nummers 7 tot en met 13 zijn als een ensemble van vier huizen gebouwd in 1902. Daarna volgt een rij huizen in gevarieerde bouwstijl met voortuintjes. De voorkamer van nummer 23 was jarenlang ingericht als een eenvoudige melkwinkel van de familie Koot. Koot zelf ging de wijk in en zijn vrouw beheerde de winkel. Koot was een vrolijke gemoedelijke man, die populair in de buurt was. Architect Korringa en boer Korringa De nummers 31 en 33 dateren uit 1909 en neigen naar een soort kleine villavorm. De architect was H. Korringa, die in 1889 vlakbij al het verpleegpaviljoen Salem voor het instituut Meer en Bosch ontwierp en in 1906 de villa Rustoord die straks ter sprake komt. Hij is voor Heemstede een belangrijke architect, want hij staat ook voor het ontwerp van onder meer villa De Ceder aan de Bronsteeweg (rond 1920), de Bronsteeschool (1927), de Koningin Emma Kliniek (1933) en de Crayenesterschool (1938). Vanaf nummer 37, op de hoek van de Soendastraat, tot nummer 43 staan de gevels meer naar achteren en hebben de huizen dus grotere voortuinen. Het bouwjaar is 1935. De huizen staan op een plek die vroeger een heel dorps aanzien had. Jarenlang was daar het Transportbedrijf van J.L. de Jong gevestigd, met een bescheiden zand- en grindhandel. Dit was familie van Harke de Jong, een populaire figuur omdat hij met paard en wagen voor de gemeente allerlei transporten verzorgde in Heemstede. Ook was hij reservekoetsier voor de firma Van Schagen van 1890.

Meerweg 31-33. (Foto: Cees Peper) 36

HeerlijkHeden

Rustoord en omgeving De meest karakteristieke villa aan de Meerweg is op nummer 45 Rustoord, een van de weinig vrijstaande huizen. De villa is gebouwd in 1906 gebouwd voor R. Bakker. Architect was H. Korringa en de aannemer de Heemstedenaar W.A. van Amstel. Een latere eigenaar, C. van Mourik, had achter Rustoord kassen staan voor zijn dahliakwekerij. Tot ver in de jaren ’70 bleef een deel van de kassen en opstallen staan en diende onder andere als stal voor de paarden van de bewoners van Rustoord. Op nr. 47 had de dochter van de familie

HEERLIJK HEDEN

Landelijk was de koeboerderij van H. Korringa, de vader van architect Korringa. De oudste dochter Trijntje ventte melk uit in het dorp. Eind jaren ’20 vestigde Th. Schoenmaker zich op de boerderij en gaf er de fraaie naam Nieuw Leven aan. ’s Winters stonden de koeien op stal en in de zomer op de weilanden die grensden aan de Meerweg. Schoenmaker woonde niet op de boerderij zelf, maar er vlakbij op nummer 25. Hij had samen met zijn twee broers drie melkwijken in Heemstede. De klanten kwamen ook wel met de melkkoker bij de boerderij langs. Toen er 1935 nieuwe huizen gebouwd werden verhuisde De Jong naar de Kanaalweg en Schoenmaker vertrok met zijn gezin naar het Wilhelminaplein 1, het pand dat aansluit aan het begin van de Voorweg. Dat was een aanmerkelijk groter huis dan hij tot dan toe gehad had: hij had zijn grond blijkbaar goed kunnen verkopen. Schoenmaker was een ondernemend man. Hij kocht ook een pandje aan de Cloosterweg waar hij een melkwinkeltje begon. Het groeide eerst uit tot ijssalon en later tot een cafetaria. De naam baseerde hij op die van zijn boerderij Nieuw Leven. Mede door een suggestie van de pastoor werd dat Vita Nova. Jarenlang beheerde de familie de snackbar die nu onder andere eigenaars nog steeds dezelfde naam draagt.

Meerweg 45, de villa Rustoord uit 1906; architect: Harm Korringa. (Foto: Cees Peper) HeerlijkHeden

37

HEERLIJK HEDEN

Wessels achter het huis ook een paard met stal en een loopmolen. In de zomer gaf de paardenmest een bijna ondragelijke stank voor de buren. Het was een dorpse aanblik dat met een zekere regelmaat vanaf het tuinpad paarden en berijdsters de Meerweg op liepen. Nummer 47 en 49 zijn twee karakteristieke woningen met serres uit 1909. De robuuste woning met fraaie dakomlijsting op nummer 51 is in 1911 gebouwd voor Mejuffrouw Wed. N.J. Immink. De vrij simpele bouwtekening is waarschijnlijk gemaakt door aannemer Rood uit Hoofddorp. Op nummer 51 was jarenlang het hoveniersbedrijf van Broekhuis gevestigd. Het was het ouderlijk huis van zijn vrouw die daar vijftig jaar gewoond heeft. Oorspronkelijke elementen zoals een bijkeuken met een hardstenen gootsteen en een handbediende waterpomp bleven lang gehandhaafd. Het water was afkomstig uit een grote regenwaterput, iets wat destijds veel voorkwam ook al had men waterleiding. Voor dit deel van de weg was tot eind twintiger jaren nog een sloot. De huizen bereikte je via kleine dammetjes met waterduikers. Langs een deel van de weg was de grond nog onbebouwd. Na nummer 51 volgt nu een garageoprit met daarnaast een aantal huizen met een gezellig aanzien en tenslotte een blok met middenstandswoningen. Achter nummer 53 en de volgende huizen lag in 1954 een kwekerij van Attema die zelf aan de Javalaan woonde. Op dat perceel grond was daarna het hoveniersbedrijf van Michel. Na zijn dood in 1965 erfde de familie Pieper het. Zij hadden daar ook een volkstuin en een timmerwerkplaats. Eind jaren zestig is de kwekerij opgeheven en heeft plaats gemaakt voor garages, gebouwd door aannemer Cees Jansen. Hij was de zoon van Apollonia (Leun) Rekelhof en Jacobus (Co) Jansen. Om zijn ouders te gedenken metselde hij hun namen in op de zijgevel van de garages. In de laatste huizen van de rij woonden een paar ambtenaren en een registeraccountant. Sport aan de Meerweg Rond de Meerweg lagen weiden en kwekerijen van Audretsch en Van Dort. Voor in de jaren ’20 de Indische wijk werd gebouwd zijn enkele terreinen geschikt gemaakt voor sportwedstrijden. Op 20 april 1896 schreef Het Nieuws van den Dag (kleine courant): “De nieuwe harddravers- en renbaan te Heemstede gelegen aan den Meerweg bij de Herv. Kerk, aangelegd door de Hardraverijvereeniging ’t Oude Slot, is in uitstekenden toestand gebracht. Sedert ongeveer zes weken zijn kosten noch moeite gespaard om het terrein aan alle eischen te laten voldoen. De baan heeft eene lengte van ongeveer 1000 Meter, met twee lange, rechte einden en twee ruime bochten. Eene groote, vaste, overdekte tribune, waar ruim 700 personen kunnen plaats vinden, is tegenover den eindpaal opgesteld. Woensdag 6 Mei zal dit nieuwe sportterrein met een Hippisch Feest geopend worden. (...) Er wordt 880 gulden aan prijzen uitgeloofd.” Meer over de renbaan leest u elders in dit nummer. Er was nog veel meer op sportief gebied. HFC speelde, behalve op een veld van de familie Dólleman van ‘t Groot Clooster, ook voetbal aan de Meerweg. En op 31 maart 1895 voetbalde hier het Nederlands elftal tegen de Engelsen. Die wedstrijd is met 2-1 door Engeland gewonnen. Verder zijn hier hockeywedstrijden van o.a. de Haarlemsche Hockey- en Bandyclub gespeeld. In 1901 had op dat veld de eerste wedstrijd van het Nederlands hockeyelftal plaats. In de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief zijn twee drukwerken van 16 maart en 30 maart 1902 bewaard gebleven van nationale en internationale wedstrijden aan

38

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Meerweg 51. (Foto: Cees Peper)

de Meerweg, waar ook een sportgebouw stond. Van 1899 tot 1910 speelde de cricketclub Rood en Wit (opgericht in 1880) op een veld aan de Meerweg, tot men naar de Spanjaardslaan verhuisde. In 1930 kocht de gemeente voor 72.000 gulden het terrein aan de Meerweg. In 1931 volgde aanleg van het gemeentelijk sportpark en de Sportparklaan. De N.V. Sportconcern uit Aalsmeer legde op het terrein Meerweg hoek Sportparklaan (ongeveer tussen het huidige clubhuis van Alliance en de gebouwen van sportcomplex Groenendaal) in 1933 de eerste houten wielerbaan van de regio aan (zie ook de kaart achterop dit nummer). De baan was 200 meter lang en was ook geschikt voor koppelwedstrijden. Op 13 mei 1934 vonden de openingswedstrijden plaats. De Haarlemse vedette Jan van Egmond won drie ritten bij de beroepsrenners. De oorlog betekende het einde toen ook de behoefte aan hout toenam. Aldus is de baan volgens een getuige in één dag op 14 september 1940 gesloopt. Bouwen aan de Meer en Boschkant van de Meerweg Tot begin jaren dertig was de zuidwestzijde van de Meerweg onbebouwd. Er lagen groentetuinen die hoorden bij Meer en Bosch en verder weilanden en landbouwgrond. De bewoners aan de noordzijde hadden een volledige vrij uitzicht over de velden tot aan de Haarlemmermeer en konden zelfs de molen van Höcker in Bennebroek zien. Als iemand vroeg waar ze woonden zeiden ze ‘aan de rand van Heemstede’. De Meerweg werd in 1925 verbreed als voorbereiding voor de bouw van de huizen aan de zuidwestzijde. Vermoedelijk zijn toen ook de sloten gedempt voor de aanleg van een rioleringsstelsel en gas- en waterleidingen. HeerlijkHeden

39

HEERLIJK HEDEN Op deze luchtfoto is links onder het eerste deel van de Meerweg te zien. Aan de zuidwestkant staan nog geen huizen, maar ligt landbouwgrond met o.a. de groentetuinen van Meer en Bosch. Later was daar eerst een parkje, toen de zusterflat en nu staan de huizen van La Travee er. Rechtsonder ziet u de kerk aan het Wilhelminaplein en daarlangs de Achterweg die met een bocht om de hoek nog als openbare weg doorloopt langs het grote gebouw Salem en het oude huis Meer en Bosch tot aan de Glipper Dreef. Rechtsboven zijn de Molenlaan, Zomerlaan, Herfstlaan en Torenlaan (alle voltooid in 1922) wel aangelegd, maar nog grotendeels onbebouwd. De OLV Hemelvaartkerk en de gebouwen bij de begraafplaats aan de Herfstlaan, alle voltooid in 1927 staan er ook al.

Aan de zuidwestkant waren drie nieuw gebouwde huizen eigendom van Meer en Bosch. Daarin woonden twee zenuwartsen en het hoofd van de technische dienst. Op nummer 12 woonde het hoofd van de Montessorischool in Haarlem, P. de Wind. De panden aan deze kant van de weg hebben de karakteristieke bouw uit begin jaren dertig. Het pleit voor de architect van de rij nieuwe huizen aan La Travee dat hij zich heeft laten inspireren door deze bouwstijl waardoor er toch een zekere eenheid is ontstaan is. Drie gezinnen van de Meerweg verhuisden naar de nieuwe locatie van La Travee. Het totaal aantal huizen is met deze uitbreiding gekomen op 54. Speeltuin Begin jaren ’30 werden er huizen gebouwd op de Javalaan tussen de huidige van Lyndenlaan en de Slotlaan. In 1944 werden deze huizen gesloopt voor de door de Duitsers beoogde aanleg van de Westwal. Die werd uiteindelijk nooit gebouwd, maar de gedupeerde bewoners moesten elders onderdak zien te vinden. Er vlakbij, langs het stukje Meerweg dat in 1946 Sportparklaan ging heten, lagen twee speeltuinen, een waar speelparadijs voor de buurtjeugd (zie kaart achterop dit nummer). De kinderen die op straat gezellig met elkaar samenspeelden splitsen zich op weg naar de speeltuinen in twee groepen. De ene groep ging naar de R.K. Speeltuinvereniging en de andere naar het neutrale ‘Kindervreugd’. Ze lagen naast elkaar, gescheiden door een 40

HeerlijkHeden

Vanaf het Oude Slot tot aan de Meerweg, oude situatie, strekte zich een groot perceel bosgrond uit. De bomen zijn in de oorlog 1940-1945 grotendeels gekapt voor het bestrijden van het tekort aan brandhout voor de kachels. Daarna werd deze grond benut voor groenten- en aardappelteelt door volkstuinders uit de buurt. Doorgaand verkeer Het is haast onvoorstelbaar dat van 1853 tot 1934 de Meerweg de toegangsweg naar de Haarlemmermeer was. Voor het Bondshotel-restaurant Het Wapen van Heemstede op het Wilhelminaplein stond een ANWB-richtingwijzer met plaatsnamen als onder andere Hoofddorp, Aalsmeer en Utrecht en andere windrichtingen. Een belangrijk verkeersknooppunt! Pas in 1934 werd de tweebaans-Cruqiuisweg aangelegd met een ophaalbrug over het Spaarne. Toen ging de Kruisweg met ‘pensioen’ en kreeg de naam Oude Kruisweg. De Meerweg was zo’n tachtig jaar een weg voor doorgaand verkeer geweest. Toch is het een levendige weg gebleven voor doorstromend verkeer naar de sportcomplexen en het zwembad en naar de Stichting Sein. Visa versa Cruquiushoeve en Meer en Bosch. Zo blijft de Meerweg zijn oude functie voor een deel houden.

HEERLIJK HEDEN

laag hek en hadden elk een eenvoudige groen geschilderd houten clubhuis. Later zijn deze huizen nog gebruikt als woonhuisjes voor de families Hoogesteijn en Krabbedam. De speeltuinen lagen ongeveer waar nu de parkeerplaats is voor het sportcentrum Groenendaal.

Cees Peper Bronnen en literatuur Bouwarchief Gemeente Heemstede. W. Slob, De Haarlemmermeer in Grootvaders Tijd, 1975. Heemstede. De straat waarin wij wonen, Den Haag 1985 Dank aan Jaap van Schagen en mw. Fien Ludlage voor hun mondelinge informatie en Hans Krol voor diverse aanvullingen, o.a. op het gebied van de sportevenementen. Een lijst van alle bewoners van de Meerweg uit 1970 vindt u als bijlage bij HH 149 op de website van de HVHB, www.hv-hb.nl. Daarin ook twee eerdere bijdragen over de Meerweg, uit HH 66, 1990 een interview van Vic Klep met Pieter van der Horst en uit HH 94, 1997 een ander verhaal van Cees Peper over Meerweg en omgeving.

HeerlijkHeden

41

HEERLIJK HEDEN

VROEGE NEDERZETTING IN DE REGIO HEEMSTEDE Eind juni verscheen het boek ‘Landgoed Hageveld, Heemstede, 5000 jaar bewoningsgeschiedenis’ van Frits Hazenberg. Hazenberg woont zelf op Hageveld en heeft zich vele jaren verdiept in de geschiedenis en archeologie van deze plek. Voor HeerlijkHeden geeft Hazenberg een indruk van zijn bevindingen over de oudste geschiedenis van Heemstede en omgeving. Het onderzoek naar de geschiedenis van landgoed Hageveld in Heemstede leverde een aantal nieuwe historische feiten, waarschijnlijkheden en mogelijkheden op, die ook van belang leken te zijn voor de (zeer) vroege geschiedenis van Heemstede en de omliggende regio. De belangrijkste komen hierna op beknopte wijze aan bod.

Bijl en snijwerktuigen van vuursteen van de Vlaardingencultuur. Herkomst: Stichting Historisch Onderzoek Hageveld. (Foto: Frits Hazenberg)

Landgoed Hageveld ligt op de strandwal van Spaarnwoude, de oudste strandwal van de regio. Deze strandwal ontstond tussen circa 5000 en 4000 voor Christus en raakte tussen circa 3500 en 2500 voor Christus bewoond door mensen van de Vlaardingencultuur. Van deze bewoners uit de ‘jonge steentijd’ trof de auteur op Hageveld resten van hun aardewerk, vuurstenen werktuigen en zelfs twee kralen van git aan. Op grond van de hoeveelheid en het karakter van de vondsten concludeerden archeologen dat er op deze locatie waarschijnlijk sprake was van bewoning. Deze vroegste bewoners van ‘Heemstede’ combineerden het jagen en verzamelen met kleinschalige landbouw en veeteelt. Het gebied kende vanaf de steentijd tot de vroege middeleeuwen waarschijnlijk een min of meer doorlopende bewoning in de vorm van kleinschalige boerderijen. Door de grootschalige grondverstoringen op Hageveld bleef het beeld over deze perioden zeer troebel.

42

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN Twee kralen van git van de Vlaardingencultuur. Herkomst: Stichting Historisch Onderzoek Hageveld. (Foto: Frits Hazenberg)

Het onderzoeken van de vroegste kaarten van Heemstede en omgeving leverde een nieuw beeld op van de geschiedenis van Heemstede voor 1300. Er werden sterke bewijzen aangetroffen dat Heemstede (net als onder meer Hillegom, Haarlem en Schoten) is ontstaan als geestnederzetting. In een dergelijke nederzetting nam het akkerland op de strandwal, de geest, een centrale plaats in. De boerderijen lagen verspreid aan een pad dat de geest min of meer omringde en stonden bij de overgang van de akkers op de geest naar de weides op de veengebieden. Hoewel deze nederzettingen vermoedelijk tussen de 4de en 7de eeuw waren ontstaan, was het ook niet uit te sluiten dat deze nederzettingsvorm een veel oudere herkomst had. De naam Heemstede, net als de andere plaatsnamen waar ‘heem’ in voorkwam, leek te zijn ontstaan tussen de 6de en de 9de eeuw. Het huidige Benneboek was het meest zuidelijke deel van de Heemsteedse geestnederzetting. Door stuifzand raakte dit gebied afgesneden van de Heemsteedse geest. Vermoedelijk kreeg het door zijn geïsoleerde ligging een status aparte binnen de nederzetting. Als geestnederzetting kregen ‘ons’ Heemstede en Bennebroek een andere plaats in de regionale geschiedenis. Hierdoor leek het de moeite waard met een nieuw blik te kijken naar de oude vermeldingen over en afkomstig uit deze plaatsen. Mogelijk waren een aantal vermeldingen in het verleden onterecht toegeschreven aan andere gelijknamige plaatsen. Zo leek het met Bennebroek als onderdeel van de Heemsteedse nederzetting niet uit te sluiten, dat de vermelding van graaf Dirk I dat hij in ‘Bennicbroec’ een vrouwenklooster stichtte betrekking had op ‘onze’ nederzetting. Deze stichting vond vermoedelijk omstreeks 970 plaats. De vermelding in een Heemsteedse akte uit 1303 van het ‘Oude Kerkhof’ ten zuiden van de monding van het Spaarne was met het oog op de geestnederzetting zeer intrigerend. Op grond van de naam ‘kerkhof’ leek het goed mogelijk dat daar ooit een bijbehorende kerk of klooster had gelegen. Mogelijk was deze eventuele HeerlijkHeden

43

HEERLIJK HEDEN Bewerking van de kaart van Haarlem en omstreken die vermoedelijk door landmeter Pieter Sluyter in 1566 gemaakt is. Het noorden ligt rechtsboven. Legenda: Zwart: de minimale afmetingen van de geesten van Heemstede, Haarlem en Schoten, aangegeven aan de hand van het wegenpatroon en het grondgebruik op onder meer de kaart van Thomas Thomaszoon uit 1590. Zwart gestippeld: de stad Haarlem. Grijs gearceerd: aan het Haarlemmermeer verloren land van de Heemsteedse nederzetting. Wit gearceerd: De overstuiving bij Bennebroek. 1. De kapel. 2. Het kasteel. 3. ‘Hageveld’ c.q. de Willigenhorn. 4. De ton, het scheepsbaken bij de monding van het Spaarne. 5. De globale locatie van het Oude Kerkhof. 6. De Hout. 7. De Lage Duinen. 8. Manpad. 9. De ‘Herenweg’ 10. De Haarlemmerhout. Herkomst: Hoogheemraadschap van Rijnland (Fotobewerking: Frits Hazenberg)

kerk van de Heemsteedse nederzetting voor 1061, toen veel kerken voor het eerst bij de bisschop van Utrecht geregistreerd werden, verdwenen en aan het oog van de geschiedenis onttrokken. Dat deze eventuele kerk verdween door een watersnoodramp lijkt goed denkbaar. In de omgeving trof meer kerken dit lot.

44

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN Vooral de archeologie kan ons meer leren over de vroege geschiedenis van Heemstede. Ik hoop dan ook dat de hoofdstukken in mijn boek over de vroege geschiedenis aanleiding zullen geven om de gemeentelijke archeologische waardekaarten nog eens kritisch tegen het licht te houden en waar nodig te herzien. Ook is het misschien wenselijk de methoden van archeologisch vooronderzoek ‘in het veld’ aan te passen. Resten van zeer verspreid liggende kleinschalige boerderijen van een dergelijke nederzetting zijn met een vooronderzoek op basis van alleen grondboringen makkelijk te missen. Frits Hazenberg Informatie over het bestellen van het boek van Hazenberg vindt u op http://www.historischhageveld.nl.

HeerlijkHeden

45

HEERLIJK HEDEN

TWEE MAAL LANCKHORST De naam Lanckhorst is gebruikt voor twee verschillende boerderijen. Mr. J.W. Groesbeek concludeert dit al in 1972 in zijn boek ‘Heemstede in de Historie’. J.W.G. van Doorn is nagegaan hoe het precies in elkaar zit. De naam Lanckhorst komt al voor in een akte uit de vroege 16e eeuw. Het was toen een stuk land zonder bebouwing, dat grofweg in het westen begrensd werd door de huidige Binnenweg/Bronsteeweg, in het noorden door de huidige Lanckhorstlaan en in het oosten door de Schouwbroekerpolder, nu de Componistenwijk. De Heer van Heemstede verkoopt dit land in 1502 aan het Sint Elisabeth’s Gasthuis in Haarlem. In de loop van de 17e eeuw is er in bewaard gebleven akten voor het eerst sprake van ‘seeckere woninge en hofstede genaamd de Lanckhorst’. Op de kaart van landmeter Engelman van 1794 is dat nummer 29, maar dan met de naam Land en Spaarnzicht.

Detail van de kaart Engelman uit 1794, met Land en Spaarnzicht (nummer 29), Bronstee (nummer 30) en het voetpad.

Lanckhorst en Land en Spaarnzicht Groesbeek beschrijft in Heemstede in de historie “een huizing met deszelfs erf en tuingronden, vanouds een huismanswoning genaamd Lanckhorst, thans Nazareth, gelegen tussen de Heemsteedse Binnenweg en de Schouwbroekerpolder”. Hij stuit daarbij op wat hij noemt een ‘complicatie’. Blijkbaar is er nog een tweede boerderij met de naam Lanckhorst. Het eerstgenoemde Lanckhorst werd in 1780 eigendom van de Amsterdamse koopman en VOC-bewindhebber Jan Nicolaas van Eijs, en negen jaar later niet meer als Nazareth maar weer onder de naam Lanckhorst, overgedaan aan Geerlich van der Nulft. In 1836 46

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

verkochten de erven Van der Nulft dit bezit aan de Amsterdamse notaris Hermanus Meijer Cluwen. De boerderij was inmiddels opgewaardeerd tot een hofstede, Land en Spaarnzicht genoemd, “met herenhuis, tuinmanswoning, koetshuis, paardenstalling en verdere getimmerten, broei- en moestuinen met gemetselde druiven- en andere kasten, plantsoen, enz.” De hofstede was in die tijd voor 750 gulden per jaar verhuurd.

Land- en Spaarnzicht" aan de oostzijde van de Binnenweg. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief)

Toen de echtgenote en het pasgeboren kindje van notaris Meijer Cluwen in 1843 in het kraambed waren overleden, verkocht hij Land en Spaarnzicht aan Jan Dólleman, notaris en burgemeester van Heemstede. Waarschijnlijk is de hofstede aanvankelijk verhuurd geweest. Een zekere Walraven van Heukelom was omstreeks 1846 de bewoner en hij leverde ook een financiële bijdrage aan de verbetering van de weg langs de buitenplaats. In 1868 kwam de oude naam nog even boven, toen Leonard Marius Beels, Heer van Heemstede, de strook erfpachtgrond aan de Binnenweg “langs de gronden van het vroegere Lanckhorst, thans Land en Spaarnzicht” aan Jan Dólleman verkocht. In zijn latere levensjaren woonde Jan Dólleman samen met zijn echtgenote op de buitenplaats, die vanwege zijn geringe omvang ook wel Het Plaatsje werd genoemd. Na zijn overlijden in 1878 werd Land en Spaarnzicht op een veiling in Café Landzicht verkocht aan de eigenares van boerderij Bronstee, Wijnanda Wolff en haar zonen Pieter en Jan van den Berg. Bronstee (nr. 30 op de Engelmankaart) lag ook aan de Binnenweg, iets ten noorden van Land en Spaarnzicht. Gezamenlijk maakten zij Land en Spaarnzicht tot zetel van hun bloembollenbedrijf. Jan van den Berg, die ongehuwd was en jarenlang lid van de Heemsteedse gemeenteraad is geweest, woonde er samen met zijn broer Pieter en diens echtgenote Geertruida van den Berg-Preijde. Zij bleef na het overlijden van haar echtgenoot in 1902 en haar zwager in 1905 achter als universeel erfgenaam en laatste HeerlijkHeden

47

HEERLIJK HEDEN

bewoonster op Land en Spaarnzicht. In 1908 liet zij op dezelfde plek de nieuwe villa Land en Spaarnzicht bouwen, al in 1928 aangekocht door het rijk om er een postkantoor te bouwen dat er door allerlei redenen pas in 1958 kwam.

Het in 1908 gebouwde Land- en Spaarnzicht aan de oostzijde van de Binnenweg. In 1958 werd op deze plek (Binnenweg 160) het postkantoor gebouwd, nu een vestiging van Rivièra Maison. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief)

Het andere Lanckhorst Op 27 april 1761 verkochten de regenten van het Elisabeths Gasthuis te Haarlem aan Jacob van Meurs en vier Heemsteedse blekers de ‘boerderij aan de Rijlaan, waar het voetpad doorloopt, met hooiberg, schuur, en een boomgaard, genaamd ‘de Lankhorst’, belend ten W. de Gasthuis- of Heemstederweg na het Crayenest, ten N. van de IJzeren Kruijslaan. (1) Op een kaart van de Heerlijkheid Heemstede uit 1621 loopt de IJser Laen (zonder ‘Kruijs’) van ongeveer de huidige kruising Lanckhorstlaan/Bronsteeweg naar het Spaarne. Een jaar later droegen de vier blekers hun aandeel in de boerderij over aan Jacob van Meurs, terwijl ze ieder voor zich eigenaar werden van een weiland in de Schouwbroekerpolder. Op die manier hadden zij de controle op de kwaliteit van het water en de bevaarbaarheid van de Zandvaart. 48

HeerlijkHeden

Klein Lanckhorst Na het overlijden van Jacob van Meurs in 1808 werd de boerderij toebedeeld aan de weduwe Suzanna Elisabeth die op het terrein een “buitenverblijfje” liet bouwen, Klein Lanckhorst. Zij verhuurde dat aanvankelijk en verkocht het in 1821 aan de Amsterdamse boekhouder Coenraad Philip Praetorius. De oorspronkelijke boerderij was omgebouwd tot drie en later vier woningen onder één dak en stond samen met nog een kleine woning, "den Hut" genaamd, bekend als “het Hofje”. Dat ‘hofje’ bleef eigendom van Suzanna Elisabeth Craijenvanger en na haar overlijden van haar zoon Jacobus Johannes van Meurs en zijn echtgenote Maria van der Weiden. De dochter en enige erfgename van Praetorius verkocht het buitenverblijfje in 1849 aan Godschalk van Amstel, tuinbaas op de hofstede ’t Clooster in Heemstede, die het in 1861 weer overdeed aan de eigenaar van de kwekerij Rozenburg, Jacob Preijde (1803-1877). Deze Jacob Preijde kocht in 1873 voor f. 3.970 van de erven van Meurs-van der Weiden, ook de resterende grond met de zich daarop bevindende opstallen.

HEERLIJK HEDEN

Meestertimmerman Jacob van Meurs Jacob van Meurs (1722-1808) was de derde generatie meestertimmerman in het timmermansbedrijf dat zijn grootvader Huijbert van Meurs in 1698 op de hoek van de Herenweg en de Koediefslaan had opgericht. Toen zijn enige zoon in 1775 kort na het overlijden van zijn moeder was gestorven, was er geen opvolger. Jacob van Meurs trouwde vier jaar later met de toen 23-jarige Suzanna Elisabeth Craijenvanger, bij wie hij in 1789 op 67-jarige leeftijd toch nog een zoon kreeg. Deze Jacobus Johannes was voorbestemd om zijn vader op te volgen in het timmermansbedrijf.

De Lanckhorstlaan gezien in oostelijke richting. Rechts staat nu de Jacobaschool. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief)

Gerardus Preijde (1830-1907) Bij de boedelscheidingen na het overlijden van Geertruj van Pol, weduwe van Jacob Preijde, werd haar zoon Gerardus Preijde (1830-1907) in 1886 eigenaar van Klein Lanckhors cum HeerlijkHeden

49

HEERLIJK HEDEN

annexis. Hij liet het voormalige buitenverblijfje slopen en bouwde Huize Lanckhorst op de hoek van de Binnenweg, later Bronsteeweg, en de huidige Lanckhorstlaan. Achter het huis lagen behalve de voormalige boerderij nog een woonhuis en een apart huisje. In 1906 lieten Gerardus Preijde en zijn nicht Geertruida Maria van den Berg-Preijde (toen samen met haar zwager Casparus Henricus van den Berg eigenaar van de boerderij Bronstee) in een onderhandse akte het kadastrale eigendom van enige percelen op de grens van Bronstee en Klein Lanckhorst vastleggen. De “laan van dhr. Preijde”, de latere Lanckhorstlaan, was toentertijd niet veel meer dan een zandpad. Cornelis Gerardus Preijde (1854-1916), Jacobaschool Gerardus Preijde had twee zonen, Cornelis Gerardus (1854-1916) en Johannes (1858-1926). Cornelis Gerardus, die getrouwd was met Jacoba Maria Ruijgrok, trad in 1910 uit de “firma Joh. Rosenkrantz en Zoon”, waarna zijn jongere broer als enige vennoot verder ging. Op 16 januari 1916 is hij in Huize Lanckhorst overleden. Het huwelijk was kinderloos gebleven. De weduwe schonk bij haar overlijden in 1928 het huis en de bijbehorende grond aan de parochie met de bepaling dat er een kerk, pastorie of school moest worden gevestigd. Het werd een school, die naar de schenkster de Jacobaschool genoemd zou worden. Het woonhuis heeft nog een tijd dienst gedaan als broederhuis en werd uiteindelijk afgebroken om plaats te maken voor het voormalige ABN-Amro kantoor, inmiddels uitgebouwd tot een kantorengebouw.

Huize Lanckhorst op de hoek van de Lanckhorstlaan en Bronsteeweg maakte later plaats voor het betonnen bankgebouw van de Amrobank, later ABN-Amro en is nu uitgebouwd tot een groter bedrijfspand met garage. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief) 50

HeerlijkHeden

J.W.G. van Doorn Noten 1. Zie de kaart van Engelman. De IJzeren Kruyslaan vormde de grens tussen de boerderijen Bronstee en Lanckhorst en lag dus niet zoals Groesbeek stelt bij de Oosterlaan of Landzichtlaan, maar ter hoogte van de huidige Lanckhorstlaan. 2. Het gemeenteraadsbesluit van 24 oktober 1907 ook het deel van de Binnenweg tussen de Oosterlaan en de latere Lanckhorstlaan om te dopen in Bronsteeweg is dus in feite een historische onjuistheid. Net als de naam Nieuw Bronstee voor het appartementencomplex tegenover de Koediefslaan, een naam die beter gereserveerd had kunnen blijven voor de nieuwbouw op het Van Lent-terrein.

HEERLIJK HEDEN

In 1907 doopte de gemeente Heemstede het noordelijk stuk van de Binnenweg vanaf de Oosterlaan om in Bronsteeweg. Zo kreeg Huize Lanckhorst het huisnummer 12. Op nr. 10 woonde de weduwe van Jacob Preijde jr, de uitbater van de Nieuwe Dorstige Kuil aan de Koediefslaan. En op nr. 8 stond het huis van Casparus Hendricus van den Berg, de laatste boer op boerderij Bronstee. (2)

Bronnen Mr. J.W. Groesbeek, Heemstede in de historie, uitgave Gemeente Heemstede, 1972. Ir. B.W. Colenbrander, Verkeer in en om Heemstede en Bennebroek, VOHB 1974. J.W.G. van Doorn, ‘Heemsteedse bollenfamilies, van den Berg (HeerlijkHeden 108, 2001), ‘Heemsteedse bollenfamilies, Preijde’ (HeerlijkHeden 109, 2001), ‘Vijf generaties “meester timmerman” van Meurs’ (HeerlijkHeden 110, 2001).

De Jacobaschool aan de Lanckhorstlaan in 1930. (Afbeelding: Noord-Hollands Archief) HeerlijkHeden

51

HEERLIJK HEDEN AANWINSTEN COLLECTIE HVHB Van de heer J.A.M. Grapperhaus uit Heemstede ontvingen we een fraaie afbeelding van de kerk van Berkenrode, die tegenover de huidige Bavokerk aan de Herenweg stond en de voorloper daarvan was. De kerk werd gebouwd in 1817 en gesloopt in 1880. In een later nummer van HeerlijkHeden zullen we aandacht besteden aan deze kerk. 52

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Van mevrouw Chr. Vriezen- van Wijk uit Hilversum kregen we een aantal mooie oude foto’s van de omgeving van de Prinsenlaan én een bijzondere kop en schotel van haar vader A.J. van Wijk. Hij was in de oorlog gedwongen in Duitsland te werken en werd in München geplaatst.

Door het harde werken en slechte eten was hij zodanig verzwakt dat hij doodziek weer thuiskwam. Zijn koffertje werd bij vertrek voor hem ingepakt en bleek thuisgekomen ook de kop en schotel te bevatten die hij daar gebruikte. Doodgewoon stevig wit aardewerk, maar met een bijzondere onderkant met embleem met hakenkruis. De letters Fl U.V. staan voor Flieger Unterkunft Verwaltung. De letters werden gebruikt op voorwerpen die toebehoorden aan de Duitse Luchtmacht. HeerlijkHeden

53

HEERLIJK HEDEN De Kadijk in 1967, met zicht op de Prinsenlaan. Rechts op de foto de bollenschuur van het bollenbedrijf Philips op de Prinsenlaan.

De Talmastraat. 54

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Zwarteweg, Bennebroek.

Van onze zustervereniging in Hillegom die opruiming hield in hun collectie kregen we een aantal foto’s van Heemstede en Bennebroek. Eén daarvan is gemaakt op de Zwarteweg. Het lijkt alsof het na de bevrijding is en de vliegtuigen voor een speciale gelegenheid in formatie vliegen. Weet u het precies, dan horen we dat graag. Marloes van Buuren

NIEUWE LEDEN Heemstede Mevr. N. Appelman - van den Oever Dhr. J.K.M. van Eijsden Mevr. L.W.M. van Houten Dhr. F. Kemp Dhr. F.X.I. Koot Dhr. M. van Maurik Mevr. M. van den Steen

's Gravenhage Dhr. F.G. Schuijlenburg

HeerlijkHeden

55

HEERLIJK HEDEN

UIT VOORRAAD LEVERBAAR De HVHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad die misschien nog niet allemaal in uw boekenkast staan. Dit kan een welkome aanvulling zijn van hetgeen u al wel heeft. Tussen haakjes staat het jaar van verschijnen. U kunt uw wens kenbaar maken aan Marloes van Buuren (023- 5290756, [email protected]) Verkoopprijs in euro De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen in 1 boek)

13,50

Deel 1 Schets van het leven van A. Pauw (1948)

4,50

Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949)

4,50

Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952)

4,50

Wees- en armhuis te Heemstede 1796-1861(1952)

8,00

Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel 2 1800-1954 (1954)

5,00

Historie hofstede Paradijs later Meer en Bosch (1960)

4,00

Reproductie kaart Claes Janzoon Visscher uit 1724, Haarlemmermeer en omgeving (1976)

4,50

Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980)

4,50

Zo zijn Heemstede en Bennebroek (1984)

4,00

Adriaan Pauw (1585-1653), staatsman en ambachtsheer (1985)

10,00

Verjaardagskalender met reproducties van oude prenten van Lutgers (1986)

1,00

De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht Van Merlen (1987)

6,00

Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987)

2,50

Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988)

6,50

Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988)

2,00

Gezondheidszorg in Heemstede (1988) Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989) Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992)* Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994) De tijden veranderen: burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811-1997 (1997) Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 (1997)

6,00 1,00 8,00 2,00 9,00 4,00

Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd (1997)

1,50

Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999)

2,50

Zorg aan de duinrand: Kennemeroord, Kennemerduin, Parkzicht, Westerduin (2000)

10,00

Vier eeuwen Voorkoekoek-Ipenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001)*

7,00

Facsimile van kaart van W. Blaeu uit 1631 van Rijnland en Amstelland (2004)

3,00

Monumenten van Heemstede en Bennebroek: opnieuw een keuze uit de parels van de Heerlijkheden (2005)

12,00

Heemstede na de grenswijziging (2008)

10,00

Binnenweg & Raadhuisstraat, Van ‘wildernisse’ tot winkelstraat (2010) (HVHB-leden 19,95)

24,95

HeerlijkHeden vanaf nummer 124 per los nummer De twee met een * gemarkeerde boeken zijn samen als aanbieding te koop voor 12,00

56

HeerlijkHeden

4,00