Van het bestuur Verslag van de ALV van de HVHB op 20 mei 3

Van het bestuur • Verslag van de ALV van de HVHB op 20 mei 3 Evenementen • Excursie in Schoten, 17 april 2010 7 • Excursie naar de Dorpskerk van Bloemendaal, 30 mei 2010 8 • Open Monumentendag, zaterdag 11 september 2010 9 • Excursie Paviljoen Welgelegen, 21 oktober 2010 9 Karakterbehoud • Rouwcentrum Heemstede 11 Heemstede • De lindebomen van het Huis te Manpad 13 • Van koloniale waren tot gastronomie, Zwarter, deel 1 20 • Verborgen in boeken, ex-librissen 27 • Foto’s en ander beeldmateriaal over Heemstede online bij het NHA 33 Vaste rubrieken • Historische actualiteiten • Reacties van lezers • Interessant in de regio • Nieuwe leden • Uit voorraad leverbaar

HEERLIJK HEDEN

INHOUD

41 45 46 47 48

VOOR UW AGENDA 11 september 12 september 19 september 21 oktober 4 november

Open Monumentendag; officiële opening Binnenweg/Raadhuisstraat Najaarsmarkt Binnenweg met stand HVHB bij Boekhandel Blokker, verkoop van het nieuwe boek en andere HVHB-uitgaven Boekenmarkt Raadhuisstraat met stand HVHB, verkoop van het nieuwe boek en andere HVHB-uitgaven Excursie Paviljoen Welgelegen Najaarsbijeenkomst HVHB in het Trefpunt in Bennebroek, 20.00 uur

Foto voorzijde omslag: De aula van de begraafplaats aan de Herfstlaan. De HVHB is bezorgd over de plannen voor het bouwen van een rouwcentrum bij de begraafplaats. U leest er meer over in dit nummer van HeerlijkHeden. (Foto: Marloes van Buuren) HeerlijkHeden

1

HEERLIJK HEDEN COLOFON

Bestuur Jaap Verschoor, voorzitter Gerard Bettink, secretaris Ton Bruseker, penningmeester en ledenadministratie Marijke Meyer-Wijnaendts, karakterbehoud Marc de Bruijn, marketing en PR Gerry Weijers-van Vugt, evenementencommissie Marloes van Buuren, redactie HeerlijkHeden

Richard Holplein 10 2102 EP Heemstede 023 529 07 56 [email protected]

Secretariaat Gerard Bettink Van Merlenlaan 40 2101 GE Heemstede 023 528 47 41 [email protected]

Evenementencommissie Eveline van Bemmel-Noorman van der Dussen Marijke van Donge-Last Theo Jonckbloedt Tineke Mascini-Maartense Gerry Weijers-van Vugt

Ledenadministratie Ton Bruseker Beethovenlaan 27 2102 ES Heemstede 023 528 55 25 [email protected] Redactie HeerlijkHeden Marloes van Buuren Frans Harm Hans Krol Cees Peper Klaartje Pompe Redactieadres M.L.C. van Buuren

Werkgroep karakterbehoud Michel Bakker Jan Elissen Marcel Maassen Martin Pulleman Marijke Meyer-Wijnaendts Maarten van Voorst van Beest

Historische informatie J.L.P.M. Krol Johannes Verhulstlaan 26 2102 XT Heemstede 023 528 29 77 [email protected] Website www.hv-hb.nl webmaster: Alexander Koopman [email protected] Drukwerk HeerlijkHeden Paswerk, Cruquius

HVHB: doelstelling en activiteiten Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide gemeenten. Lidmaatschap Aanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie of via www.hv-hb.nl. Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u schriftelijk opzegt vóór 1 november. De contributie is € 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), na ontvangst van een acceptgiro over te maken op postbanknummer 27 35 06 ten name van penningmeester HVHB, Heemstede. Buitenlandse leden die zich nieuw aanmelden betalen een toeslag vanwege de hogere verzendkosten. De naam van ons blad HeerlijkHeden verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook ‘heden’ nog ‘heerlijk’ is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet op de omslag geeft van links naar rechts een aantal gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer. Kopij Kopij voor HeerlijkHeden nummer 146 vóór 1 oktober 2010 inleveren.

2

HeerlijkHeden

1. Opening door voorzitter Jaap Verschoor De ongeveer tachtig aanwezige leden worden verwelkomd door de voorzitter. Na afloop van de ledenvergadering zal een inleiding worden gegeven over cultuurhistorische vernieuwingsprojecten van het Landschap Noord-Holland, met name het project Overplaats van de Hartekamp. Verder zal er een toelichting worden gegeven op het boek over de Raadhuisstraat en de Binnenweg dat in het najaar van 2010 zal verschijnen. 2. Verslag van de Algemene Ledenvergadering van 14 mei 2009 Het verslag van de Algemene ledenvergadering van 14 mei 2009, opgenomen in HeerlijkHeden 141, geeft geen aanleiding tot opmerkingen en wordt ongewijzigd vastgesteld. 3. Vaststelling van het jaarverslag 2009 Enkele punten uit het jaarverslag 2009, dat is opgenomen in HeerlijkHeden 144, worden door de voorzitter toegelicht. De vereniging heeft succes gehad met haar voorstellen tot uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst van Heemstede. Van de 25 voorgestelde panden en objecten zijn er 15 gehonoreerd, waardoor het totaal aantal gemeentelijke monumenten op 47 is gekomen. Over enkele monumenten, waaronder het Lorentz de Haas Laboratorium op Meer en Bosch en het in de jaren zestig gebouwde voormalige postkantoor aan de Binnenweg, zal het gemeentebestuur van Heemstede nog beslissen. Bewoners van nieuwe gemeentelijke monumenten zijn voor de vergadering uitgenodigd en worden, als zij al lid zijn, verrast met twee flessen HVHB-wijn en voor zover nog geen lid, met een jaar gratis lidmaatschap van de vereniging. De voorzitter stelt vast dat de vereniging er financieel goed voorstaat. Advertenties in HeerlijkHeden, de verkoop van boeken, een gemiddeld iets ruimere bijdrage van de leden dan de minimale, prudent financieel beleid, lage bestuurskosten en een legaat van 3000 euro hebben daaraan bijgedragen. Een gevolg is wel dat de HVHB niet meer in aanmerking komt voor subsidie van de gemeente Heemstede. Dit scheelt op jaarbasis 1600 euro op een begroting van 21.500 euro (7,5%). De financiële reserves zijn nodig voor goede ordening en verplaatsing van het archief, vernieuwing van de inmiddels tien jaar oude website en de afdekking van de financiële risico’s bij de uitgave van boeken. Het legaat is geparkeerd voor de ontwikkeling van een canon Heemstede-Bennebroek. Kort samengevat: “wat iedere inwoner van HeemstedeBennebroek over de geschiedenis van deze plaatsen zou moeten weten”. Het kwartaalblad HeerlijkHeden zag er ook in 2009 weer prachtig uit. Helaas is de bezorging niet vlekkeloos geweest. Door overschakeling naar TNT-Post zijn de problemen opgelost. Mocht een van de leden desondanks HeerlijkHeden niet ontvangen, dan graag een berichtje naar de ledenadministratie. Samenvattend stelt de voorzitter dat kan worden teruggekeken op een geslaagd 2009 en bedankt daarvoor de redactie van HeerlijkHeden, de evenementencommissie en de werkgroep karakterbehoud en speciaal de vorig jaar afgetreden Gerard Brand, die veel werk heeft verzet ten behoeve van de uitbreiding van de monumentenlijst. Het jaarverslag 2009 geeft de aanwezige leden geen aanleiding tot vragen en wordt ongewijzigd vastgesteld.

HEERLIJK HEDEN BESTU UR

VERSLAG VAN DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE HVHB OP 20 MEI 2010

HeerlijkHeden

3

HEERLIJK HEDEN BESTU UR

4. Verslag van de kascommissie De leden van de kascommissie zijn niet in de gelegenheid aanwezig te zijn, maar hebben Alexander Koopman bereid gevonden het verslag voor te lezen. De commissie wijst erop dat het reserveren van geld voor toekomstige activiteiten goed onderbouwd moet zijn. De controle heeft op 4 mei 2010 plaatsgevonden. De jaarcijfers zijn helder en volledig. Er zijn geen onregelmatigheden geconstateerd. De kascommissie stelt voor het bestuur en in het bijzonder de penningmeester decharge te verlenen. De vergadering stemt daar met applaus mee in. 5. Benoeming nieuwe kascommissie Marina Horman en Alexander Koopman hebben zich beschikbaar gesteld voor de kascommissie. De vergadering gaat akkoord met hun benoeming. 6. Vaststelling jaarcijfers 2009 en vaststelling begroting 2010 Het financieel verslag 2009, dat is opgenomen in HeerlijkHeden 144, geeft geen aanleiding tot vragen en opmerkingen en wordt vastgesteld. De begroting 2010, die eveneens wordt vastgesteld, roept enkele vragen van leden op, waarop het bestuur als volgt antwoordt. De bijdrage van tweehonderd euro van de gemeente Heemstede voor de organisatie van Open Monumentendag is komen te vervallen. De HVHB blijft, ondanks dat de subsidie is ingetrokken, toch bereid actieve medewerking te verlenen aan de organisatie van deze dag. De in vergelijking met de begroting voor 2009 1000 euro lager begrote kosten van de bezorging van HeerlijkHeden is een gevolg van een aanzienlijke besparing op de bezorgkosten. Omdat een, overigens zeer geringe, terugloop van het aantal leden is geconstateerd heeft het bestuur de contributieopbrengst in het jaar 2010 iets lager begroot dan voor 2009. De gemiddelde bijdrage van de leden bedroeg in 2009 €19,99. 7. Benoeming nieuwe secretaris en herbenoeming bestuurslid Ad van Unnik, die zes jaar lang op een voortreffelijke manier secretaris van de vereniging is geweest, wordt zowel door Jaap Verschoor als door de voorgaande voorzitter, Gerard Brand, lovend toegesproken. Met dank voor de goede samenwerking en applaus van de leden ontvangt Ad een antiquarisch boek over Bloemendaal en iets voor de dorst. De door het bestuur voorgestelde nieuwe secretaris, Gerard Bettink, stelt zich voor en wordt met instemming van de vergadering benoemd. De termijn van het bestuurslid Marc de Bruijn loopt af. Hij heeft zich herkiesbaar gesteld en wordt met instemming van de vergadering herbenoemd. 9. Rondvraag Verschillende leden informeren naar de plannen van de gemeente met betrekking tot de in de voormalige Dreefschool gevestigde bibliotheek. Veel belang wordt gehecht aan het behoud van het gebouw, met kenmerken van de Amsterdamse School, en aan een blijvende vestiging van de bibliotheek in het gebouw. Voor zover bekend voorzien de nog vage gemeentelijke plannen in handhaving van de bibliotheek op de begane grond en verbouwing tot appartementen van de andere etages. Dat laatste betekent dat het archiefmateriaal van de vereniging, dat zich op de zolder van het gebouw bevindt, op termijn naar elders moet worden overgebracht.

4

HeerlijkHeden

10. Sluiting van de Algemene Ledenvergadering Alvorens de vergadering te sluiten vraagt de voorzitter aan mevrouw Hilda BoschBruinsma naar voren te komen. Mevrouw Bosch is voorzitter van de Passage, afdeling Heemstede en heeft te kennen gegeven het historische vaandel van de Nederlandse Christelijke Vrouwenbond (NCVB) afdeling Heemstede aan de HVHB te willen schenken. Kort samengevat maakt mevrouw Bosch de vergadering deelgenoot van de geschiedenis van de in 1919 opgerichte NCVB. In 1999 heeft een fusie plaatsgevonden met de Christelijke Plattelandsvrouwenbond (CPB) en is verder gegaan onder de naam Passage. De in 1941 opgerichte afdeling Heemstede heeft ruim honderd leden en organiseert talrijke activiteiten met als missie “Hart voor de samenleving, oog voor de naaste en gevoel voor cultuur”. Het in voortreffelijke staat verkerende vaandel wordt in dank aanvaard en krijgt een plaats bij het historisch materiaal van de HVHB. Na de sluiting van de vergadering door voorzitter Jaap Verschoor houdt Saskia Bloemen, medewerkster van het Landschap Noord-Holland een boeiende inleiding over de cultuurhistorische vernieuwingsprojecten van het Landschap Noord-Holland, toegespitst op de Overplaats van de Hartekamp. Jaap Verschoor geeft een toelichting op het boek over de Raadhuisstraat en de Binnenweg dat in het najaar van 2010 zal verschijnen. Oude foto’s van de Raadhuisstraat en de Binnenweg worden in de vorm van een quiz vertoond. Het lid dat de meeste foto’s kon thuisbrengen kreeg een fles HVHB-wijn mee naar huis.

HEERLIJK HEDEN BESTU UR

Onderbrengen bij het Noord-Hollands Archief is een voor de hand liggende mogelijkheid.

Ad van Unnik was zes jaar lang de zeer gewaardeerde secretaris van de HVHB, Gerard Bettink volgt hem op. (Foto’s: Marloes van Buuren) HeerlijkHeden

5

HEERLIJK HEDEN BESTU UR

Na sluiting van de vergadering was er een informeel samenzijn, waarbij de aanwezigen (leden en niet-leden) zich de speciale Heemstede/Bennebroekwijnen (HeerlijkHeden en Adriaan Pauw) en de hartige snacks goed lieten smaken en er geanimeerd nagesproken werd over de geslaagde voorjaarsbijeenkomst. Gerard Bettink – secretaris

Vaandel van de afdeling Heemstede van de Nederlandse Christelijke Vrouwenbond (NCVB). (Foto: Marloes van Buuren)

BOEK OVER BINNENWEG EN RAADHUISSTRAAT VAN ‘WILDERNISSE’ TOT WINKELSTRAAT Na een periode van opgebroken straten en overlast wordt in september 2010 de vernieuwde Binnenweg in Heemstede opgeleverd. Zoals u weet brengt de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek rond die tijd een boek uit over de Binnenweg en Raadhuisstraat in verleden en heden. Op de ALV van 20 mei hebben wij u uitgebreid geïnformeerd over het boek. Het enthousiasme onder de leden over het boek is groot. Teken nu in U kunt nog steeds intekenen. De verkoopprijs bedraagt € 24,95. Leden van de HVHB kunnen het met korting bestellen: zij betalen slechts € 19,95. Leden die in Heemstede en Bennebroek wonen, krijgen het voor dat bedrag thuisbezorgd. Wie buiten Heemstede of Bennebroek woont, moeten wij € 5 verzendkosten in rekening brengen. Teken in door een mailtje te sturen aan de voorzitter, Jaap Verschoor ([email protected]). Betaal nog niets, maar wacht op de rekening die bij het boek gevoegd zal zijn.Na verschijnen is het boek ook verkrijgbaar in de boekhandel (€ 24,95). Jaap Verschoor - voorzitter

6

HeerlijkHeden

Bij mooi weer luisterden de deelnemers aan de excursie naar de uitgebreide verhalen van gids Theo Kooijman. (Foto: Fred Weijers)

Een verslag van de excursie naar Schoten en foto’s kunt u binnenkort vinden op onze website, www.hv-hb.nl onder de bijlagen bij HH 145.

HEERLIJK HEDEN EV ENEMENTEN

EXCURSIE IN SCHOTEN, 17 MEI 2010

Fraai detail van de Mariakerk aan de Rijksstraatweg (Foto: Henk Vijn) HeerlijkHeden

7

HEERLIJK HEDEN

EXCURSIE NAAR HET FRAAIE DORPSKERKJE VAN BLOEMENDAAL, 30 MEI 2010

EVENEMENTEN

Eveline van Bemmel - evenementencommissie

Met een klein groepje leden zijn we naar de 17e eeuwse dorpskerk van Bloemendaal geweest. Joan Patijn van de Stichting Vrienden van de Dorpskerk te Bloemendaal gaf ons een boeiende uiteenzetting over de kerk en de omliggende panden. In 1632 besloot een aantal Haarlemse buitenplaatsbezitters tot het bouwen van een kerk in het dorp Bloemendaal. Schitterende gebrandschilderde ramen, gedenkstenen, herenbanken, een preekstoel en het doophek komen nog uit de begintijd van de 17e eeuw. Het fraaie kerkgebouw is niet alleen een monument maar doet na 350 jaar nog altijd letterlijk dienst. Ook de omliggende panden tonen nog hoe belangrijke gebouwen rond de kerk gegroepeerd waren: de dorpsschool, de aanlegplaats voor de koetsen, de herberg en natuurlijk het huis van de dominee. Het was en leuke zondagmiddag voor de mensen die de regen getrotseerd hadden! Op de website vindt u een foto-impressie.

Vlakbij de Dorpskerk aan het Kerkplein in Bloemendaal ligt de voormalige school, met links en rechts de klompenhokken. (Foto: Marloes van Buuren) 8

HeerlijkHeden

De Open Monumentendag 2010 staat in het teken van de negentiende eeuw. Een eeuw met twee gezichten: enerzijds de technologische vernieuwingen van de industriële revolutie en anderzijds het teruggrijpen naar eerdere bouwstijlen. In dat kader organiseert de HVHB ook dit jaar weer de Open Monumentendag. Dit jaar kunt u tussen 10.00 uur en 16.00 uur op bezoek bij: - - - -

De Hervormde Kerk aan de Binnenweg 67 in Bennebroek. Het Molentje van Groenendaal bij de kinderboerderij. Molenaar Rob Hinse opent de deuren. De Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan met cultuurhistorische rondwandelingen om 10.30 uur, 12.00 uur en 13.30 uur. Het pompstation van het Waterleidingbedrijf aan de Leidsevaart 73 in Heemstede, tegenover de Amstelbrug.

Gerry Weijers - evenementencommissie

EXCURSIE PAVILJOEN WELGELEGEN, 21 OKTOBER 2010 Op donderdagmorgen 21 oktober organiseert de HVHB een excursie naar Paviljoen Welgelegen ofwel het provinciehuis van Noord-Holland. De heer G.L. Bosch zal ons een rondleiding geven in dit mooie historische pand. Het monumentale huis werd in 1785 - 1792 gebouwd als buitenverblijf voor de Amsterdamse bankier Henry Hope die er ook zijn kunstverzameling onderbracht. Er hebben historische personen gewoond, zoals Lodewijk Napoleon, de koning van Holland, en Wilhelmina van Pruisen de moeder van Koning Willem I. Sinds 1930 is Paviljoen Welgelegen het Noord-Hollandse Provinciehuis. De voormalige museumvertrekken worden nu gebruikt als werkruimtes voor de Commissaris van de Koningin en het college van Gedeputeerde Staten en voor vergaderingen van het provinciaal bestuur van Noord-Holland. Op de begane grond is een tentoonstellingsruimte ingericht.

HEERLIJK HEDEN EV ENEMENTEN

OPEN MONUMENTENDAG, ZATERDAG 11 SEPTEMBER 2010

Na de restauratie in 2007 - 2008 zijn er in het provinciehuis vijf kroonluchters aangebracht. Michel van Overbeek kreeg van de provincie de opdracht deze verlichting te ontwerpen. Sinds 2009 hangen zijn Droomluchters te pronken en deze alleen al zijn het bezichtigen meer dan waard. De heer Bosch wordt overspoeld met aanvragen voor rondleidingen, maar heeft toch een plaatsje vrij kunnen maken in zijn agenda. Het duurt nog even maar voor u het weet is het oktober.

HeerlijkHeden

9

We verwachten u op donderdagmorgen 21 oktober 2010 rond 10.15 u bij de achteringang van het Provinciehuis, onder de poort door aan uw rechterhand. De excursie start om 10.30 u en de kosten zijn € 2,50 per persoon. Theo Jonckbloedt – evenementencommissie

EVENEMENTEN

HEERLIJK HEDEN

Wilt u mee met deze excursie? Belt u dan naar Theo Jonckbloedt 023 529 44 99 of mailt u naar Marijke van Donge [email protected]

Eén van de kroonluchters van Michel van Overbeek in de het Provinciehuis in Haarlem. (Foto: Marloes van Buuren) 10

HeerlijkHeden

De HVHB heeft op 10 mei jl. in de Commissie Ruimte een zeer duidelijk standpunt uitgesproken over de mogelijke komst van een rouwcentrum op de begraafplaats aan de Herfstlaan. De HVHB heeft hier grote zorgen over en is uiterst alert op de ontwikkelingen. We hebben gewezen op het volgende: De begraafplaats is een gemeentelijk monument. Het betreft hier het totaal van het ensemble, dat wil zeggen ingangspartij met vijver, portierswoning, aula, dienstwoning, hekwerken en groenelementen en de landschappelijk aangelegde begraafplaats met graven, grafkelders en grafsculpturen. J. Cuypers maakte in 1925 het ontwerp van aula, ingangspartij met de twee poorten en de doodgravers/portierswoning met de rondbogen boven het vijverwater en het dienstgebouw. Er is hier ‘sprake van een soort symbiose tussen natuur en architectuur.’ Het is een zeer bijzondere en kwetsbare plek in Heemstede, een van de meest kenmerkende en waardevolle. Een plek waar we zeer zuinig op moeten zijn en heel voorzichtig mee om moeten gaan. Daarnaast valt niet voor niets het geheel van de begraafplaats onder het bestemmingsplan Landgoederen en Groene Gebieden. Dit alles impliceert volgens de HVHB dat er bijzonder nauwlettend gekeken moet worden of er feitelijk wel mogelijkheden bestaan om op deze fraaie, uiterst kwetsbare plek iets te doen. Aantasting aan de zichtbare zijde van Herfstlaan 1 (de dienstwoning, links voor wie er voor staat) kan niet worden toegestaan. Bouw in de tuin van de dienstwoning of

HEERLIJK HEDEN K AR AKTERBEHOUD

ROUWCENTRUM AAN DE HERFSTLAAN

De doodgravers/portierswoning bij de Algemene Begraafplaats maakt deel uit van een ensmble dat in z'n geheel een gemeentelijk monument is. (Foto: Cees Peper) HeerlijkHeden

11

HEERLIJK HEDEN K AR AKTERBEHOUD

De grafkapel van de familie Van Vollenhoven op de Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan is een Provinciaal Monument. (Foto: Cees Peper)

aan de dienstwoning lijkt de HVHB niet of maar zeer beperkt mogelijk. Aantasting van de ingangspartij, met verbreding van toegangspaden en plaatsen van borden is niet wenselijk. Ook heeft de HVHB erop gewezen dat de tuin van Herfstlaan 1 grenst aan het oudste deel van de begraafplaats, waar een aantal bijzondere graven liggen, die door bouw aangetast zouden kunnen worden. Denk hierbij o.a. aan de grafkapel van Van Vollenhoven uit 1874. Kortom, de HVHB is uiterst alert op aantasting in welke vorm dan ook van het gemeentelijk monument de Begraafplaats aan de Herfstlaan in Heemstede en alle individuele onderdelen hiervan. Inmiddels is er door verontruste omwonenden ook een Comité opgericht. Op 17 juni hebben wij onze zorgen nogmaals geuit, ditmaal in een persoonlijk gesprek van de drie wethouders van de gemeente Heemstede. Hier is door de gemeente aangegeven, dat wat haar betreft het rouwcentrum alleen wordt gebouwd als van topkwaliteit kan worden gesproken en de monumentale waarden van het totale complex van de begraafplaats niet worden aangetast. Begin juli is het bestuur van de HVHB ook om de tafel gegaan met Dunweg Uitvaartzorg uit Hoofddorp, de partij die laat onderzoeken of vestiging van een rouwcentrum in Heemstede mogelijk is. Ook hier hebben we klip en klaar onze zorgen en standpunten kenbaar gemaakt. We houden u de komende periode op de hoogte van de ontwikkelingen rondom de begraafplaats. Voor actueel nieuws verwijzen we naar onze website, www.hv-hb.nl Marc de Bruijn - namens het bestuur

12

HeerlijkHeden

Majestueus verheffen zich nu nog de lindebomen op het voorplein van Huis te Manpad. Voor 1990 waren ze nog indrukwekkender. In dat jaar zijn de toen 38 meter hoge bomen ingekort tot 20 meter. Helaas is deze ingreep te zwaar gebleken voor de bomen die inmiddels zo’n 275 jaar oud zijn. Ze gingen na 1990 sterk achteruit en nu zullen ze in etappes allemaal vervangen worden. Wat daaraan vooraf gegaan is en hoe zorgvuldig de herplant gebeurt, kan tuinbaas Fred van der Hengst precies vertellen. “Het totempalenbos, zo zijn de bomen voor het Manpad wel spottend genoemd”, zegt Van der Hengst. Boze mensen heeft hij op het terrein gehad die zich afvroegen wat voor amateur hier aan de gang was geweest. Hij is de eerste om toe te geven dat een deel van de grandeur van vroeger verloren is gegaan, maar amateurs zijn hier beslist niet aan het werk geweest. Bij het beheer van het park en de eeuwenoude bomen zijn in opdracht van de Stichting Huis te Manpad diverse instanties betrokken, elk met hun eigen expertise. Er wordt pas gehandeld nadat diverse adviezen zorgvuldig tegen elkaar zijn afgewogen. Het is wellicht te gemakkelijk om nu te concluderen dat de verkeerde aanpak is gekozen. De vraag hoe andere keuzes hadden uitgepakt. Feit is dat van de nu ontstane situatie het beste gemaakt moet worden. En dat gebeurt dan ook.

HEERLIJK HEDEN

DE LINDEBOMEN VAN HET HUIS TE MANPAD

Quinconceverband De linden op het voorplein van Huis te Manpad zijn geplant tussen 1734 en 1736. Ze staan in een bijzondere rangschikking van diagonale lijnen in twee vierkante vlakken. Denk aan de 5 bij een dobbelsteen en dan met meer stippen. Sta je er recht voor dan verspringen de bomen. Kijk je schuin van welke kant dan ook, dan staan de bomen altijd in een rechte rij. Dit verband heet quinconce. Enkele bomen zijn uitgevallen. Behalve in de twee carrés voor het huis staan er ook linden langs de buitenkant van het terrein aan de Herenweg, langs het water rondom het huis en enkele elders op het terrein. Kandelaberen De oude linden op het voorplein en langs water en lanen gingen problemen opleveren. Ze hadden in de loop der jaren een hoogte van zo’n 38 meter bereikt. Uit de enorme kruinen braken soms zo grote takken dat het gevaar opleverde. Ook zaten de wortels betrekkelijk los in de grond waardoor er bij storm een groot risico op omwaaien was.

Schema van twee carrés met elk tien linden in quinconceverband. (Afbeelding: Ecologisch Adviesbureau Maes). HeerlijkHeden

13

HEERLIJK HEDEN

Daarom werd besloten de bomen in 1990 te kandelaberen. Bij deze snoeitechniek krijgt de boom als het ware de vorm van een kandelaar: grote, breed uitgroeiende zijtakken worden er afgehaald. Bovendien werd bij de linden van het Huis te Manpad een aanzienlijk deel van de toppen verwijderd, want de bomen werden teruggebracht tot een hoogte van zo’n 20 meter. Linden kan je behoorlijk rigoureus snoeien. Bij bijvoorbeeld eiken of beuken zou zo’n ingreep absoluut niet kunnen. Helaas is in de loop der jaren gebleken dat bij de linden van het Manpad de maatregelen te drastisch zijn geweest. Sinds 1990 zijn ze hard achteruit gegaan. Op sommige plekken waar heel grote zijarmen verwijderd waren ontstonden gaten. In 2008 waaide een grote boom bij de slotgracht om, in 2009 bij de dreef. Die boom zat het jaar ervoor nog schitterend in het blad en vertoonde geen enkel teken van zwakte. De bomen werden onderzocht door de Pius Floris Boomverzorging Amsterdam. Met verschillende technieken waaronder geluidsgolven, kan inwendige rot worden opgespoord en kan de breukbelasting van het hout berekend worden en daarmee de stabiliteit van de boom. Verjonging van de historische beplanting De uitval van bomen maakte dat er iets moest gebeuren. De Stichting Huis te Manpad besloot het voorplein te restaureren door verjonging van de historische beplanting. Gekozen werd om in ieder geval de twee carrés van tien bomen in quinconceverband en nog een aantal andere bomen niet zomaar te vervangen door nieuwe linden, maar om stekken te nemen van de historische linden zodat de oorspronkelijke klonen behouden zouden blijven. De Stichting liet zich adviseren door Ecologisch Adviesbureau Maes uit Utrecht. Uit hun rapport van december 2006 blijkt dat op het voorplein in de 18e eeuw in totaal 47 Hollandse linden geplant zijn. Van drie ervan is nu alleen de opslag van de stamvoet Tuinbaas Het is een prachtig ouderwets woord: tuinbaas. De tuinbaas zorgt van oudsher op buitenplaatsen voor de continuïteit van het beheer. Hij speelde (en speelt) een rol bij de aanleg en de inrichting van het terrein en vervolgens bij onderhoud, beheer en eventuele renovaties. (Er is een MBO-opleiding Tuinbaas & Buitenplaats.) Fred van der Hengst, tuinbaas van het Huis te Manpad, kwam in 1970 in dienst bij Jan Visser (1903-1985). Visser was sinds 1953 eigenaar van het Manpad. Hij had geen kinderen en bracht het beheer van het huis en het landgoed in 1979 onder in een stichting. Daarin zat ook een vertegenwoordiger van Stichting Hendrick de Keyser en vanaf 1981 ook van de Vereniging Natuurmonumenten. Vanaf 1979 is Van der Hengst dus in dienst van de Stichting Huis te Manpad. Vroeger kon een tuinbaas beschikken over een legertje aan tuinlieden. Van der Hengst doet het werk voor 70 % alleen. Het hoveniersbedrijf van zijn zoon verleent een week per maand assistentie en doet vooral de echt zware klussen. De PHB (Stichting tot het Behoud van Particuliere Buitenplaatsen) komt op jaarbasis 400 uur werken. En tenslotte doen vrijwilligers van de Stichting Ecologisch Beheer twee keer per jaar het ruige maaiwerk. Op 1 maart 2010 vierde Van der Hengst dat hij veertig jaar in dienst was bij het Huis te Manpad. Hij hoopt de vijftig jaar vol te maken!

14

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN Lindebomen in het carré links van de oprijlaan. In de tweede boom van links is na het verwijderen van een zware zijarm een groot gat ontstaan. Op de grond een door storm gesneuvelde boom. Van der Hengst hoop dat er een hoornaarsnest in komt. Links daarachter een verdwenen boom waarvan alleen de opslag nog te zien is. Tussen de bomen een fraai mengsel van gras en wilde bloemen, waaronder veel blauwpaarse grasklokjes. (Foto: Marloes van Buuren)

nog te zien. Eén boom is in het verleden vervangen door een zomerlinde. Twintig bomen staan in twee carrés van tien bomen in quinconceverband. Langs de buitengracht aan de Herenweg staan links van de toegangsbrug 8 bomen, rechts ervan 5. En langs de binnengracht rond het huis aan weerszijden van de toegangslaan respectievelijk 8 en 6 bomen. Aan de zijkant en achterkant van het huis staan ook enkele linden uit dezelfde aanlegtijd. De opslag rond de bomen, de kenmerkende takkencirkel rondom de Hollandse lindes, is soms sterk verhout. Daaruit blijkt dat die opslag niet altijd, zoals nu gebeurt, tot 75 cm is teruggesnoeid. De bomen zijn niet geënt op een onderstam. De linden binnen de carrés bestaan uit één kloon van Tilia x europaea, de Hollandse linde (quinconce). De linden langs de grachten zijn deels van dezelfde kloon, deels van een andere, door Rune Bengtsson in 2005 beschreven als ‘groep A’. De stammen zijn iets knoestiger en dikker dan van de eerstgenoemde kloon. De stichting Huis te Manpad wilde antwoord op de volgende vragen: - Hoe en op welk tijdstip kunnen de bestaande linden gestekt en opgekweekt worden tot plantmateriaal? - Welke firma’s kunnen het plantmateriaal opkweken en verzorgen tot het moment dat de bomen uitgeplant kunnen worden? - Welke linden komen in aanmerking als vervanging voor de linden die niet vervangen worden door stekken?

HeerlijkHeden

15

HEERLIJK HEDEN

Subsidie De restauratie van het park rondom Huis te Manpad is in 2006 begonnen en is mogelijk gemaakt door onder meer een substantiële subsidie van het VSB-fonds. In nummer 143 van HeerlijkHeden heeft u kunnen lezen over de aanplant in 2008 van nieuwe fruitbomen van historische rassen in de boomgaard bij Huis te Manpad. Dit project is net als de vervanging van de lindebomen onderdeel van de totale restauratie van het park. Deze moet volgens de eisen van de subsidiegever in 2012 voltooid zijn. Vanwege de jaren die nodig zijn om de nieuwe bomen op te kweken is er respijt voor dit onderdeel. De Stichting Huis te Manpad beschreef de werkzaamheden in het beheerplan 2003-1014. De gemeente Heemstede heeft het plan goedgekeurd en daarmee toestemming verleend voor de werkzaamheden. Behalve de gemeente is ook de Rijksoverheid betrokken. Het Huis te Manpad en het totale landgoed inclusief de Naald zijn een rijksmonument (Monumentenwet) en een natuurmonument (natuurbeschermingswet).

Stekken van de lindebomen Volgens het advies van Ecologisch Adviesbureau Maes werden in juni 2007 van de quinconcevariant stekken genomen van licht verhoute, tweejarige twijgen, zo’n 30 à 40 centimeter lang. Ze werden in een warme kas onder een waternevel in ongeveer twee maanden aan het wortelen gebracht. Daarna gingen de stekken naar de koude kas om

Januari 2010, rechts zijn de bomen langs de Herenweg gerooid, links worden de oude linden fiks gesnoeid. (Foto: Fred van der Hengst) 16

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Sommige exemplaren blijken geheel hol van binnen. (Foto: Fred van der Hengst)

afgehard te worden tot april-mei van 2008. Na een jaar zijn de boompjes voor anderhalf jaar in de volle grond gezet en vervolgens in een laanboomkwekerij op afstand geplant. Nu worden ze opgekweekt tot een stamomtrek van 14 à 16 centimeter. Het regelmatig verplanten van de bomen zorgt dat ze een compacte wortelkluit houden tot het moment dat ze hun definitieve plek krijgen. Het stekken nemen en opkweken is gebeurd door Bronnen Bomen te Helenaveen. Dit is een gespecialiseerd bedrijf dat met name autochtoon plantmateriaal verzamelt en vermeerdert. Zij hebben jarenlange ervaring met opkweken van linden uit stek. Geleidelijk vervangen of in één keer Ecologisch Adviesbureau Maes adviseerde een geleidelijke vervanging van de linden: direct herplanten met een uit stek verkregen boom, zodra er een oude boom uit zou vallen. Op die manier zou het monumentale beeld als geheel behouden blijven en zou er minder risico zijn de diversiteit aan paddestoelen, stinzenflora en korstmossen te verstoren of de nestelmogelijkheid voor vogels en vleermuizen. De Stichting Huis te Manpad heeft omwille van de eenheid echter gekozen voor vervanging van alle bomen in twee fasen, zodat niet eeuwenoude bomen en bomen van een jaar of tien door elkaar heen komen te staan. In januari 2010 zijn de bomen langs de Herenweg en langs de slotgracht gekapt, in totaal 27 oude linden. Ze zijn vervangen door 28 linden: 1 boom in de rij was wonderlijk genoeg ooit vervangen door een kastanje. Omdat de historische brug geen zwaar werkverkeer kan verdragen werd er tijdelijk een noodbrug naast gelegd. De overblijvende oude linden werden gesnoeid, zodat er minder spanning op kwam te staan. De kale door sneeuw bedekte bomen zagen er in januari-februari nogal troosteloos uit. Nu ze weer in het blad zitten is de aanblik weer veel aantrekkelijker. HeerlijkHeden

17

HEERLIJK HEDEN Rechts nieuw geplante linden langs de buitengracht langs de Herenweg, links de oude gesnoeide en weer uitgelopen linden. (Foto: Marloes van Buuren)

In 2020 zullen de overige oude linden vervangen zijn door de stekken die nu worden opgekweekt tot bomen. 60 % van de stekken is aangeslagen. Er gaan wel twee generaties overheen voor de bomen weer het monumentale uiterlijk zullen hebben dat ze tot voor kort hadden. De meesten van u, lezers, zullen het niet meemaken en ook Fred van der Hengst niet: “Boompje groot, plantertje dood”. Maar op deze manier wordt wel een evenwichtige aanleg gerealiseerd. En ach, wat is 75 jaar bij een buitenplaats uit ca 1635? Marloes van Buuren Meer lezen, horen of zien? - www.huistemanpad.nl - ‘Het Huis te Manpad’, Barbara Joustra, Alphen a/d Rijn, 2003 - www.stichting-phb.nl voor de Stichting tot Behoud van Particuliere Buitenplaatsen - Van 1 februari t/m 15 oktober zijn er iedere zaterdag gratis excursies om 10.00 u en van 1 februari t/m 31 mei elke dinsdag om 14.00 u. U hoeft zich hiervoor niet aan te melden. Parkeren aan de overkant van de Herenweg. Buiten deze tijden kunt u voor groepsexcursies (niet gratis) contact opnemen met Mieke Wilmink, 023 - 528 75 28. - ww.cgn.wur.nl/NL/, Centrum voor Genetische Bronnen Nederland, Bomen

18

HeerlijkHeden

In het onderhoudsplan van Stichting Huis te Manpad staat ook de Naald, het herdenkingsteken dat David Jacob van Lennep in 1817 oprichtte op de hoek van de Herenweg en de Manpadslaan. Het is twijfelachtig of de beide veldslagen die met dit monument herdacht worden überhaupt hebben plaatsgevonden, laat staan op deze plek. Maar het rijksmonument verdient natuurlijk wel een goed onderhoud en een goede zichtbaarheid. Daarom is de afgelopen winter het struikgewas rond de Naald gerooid en zijn een aantal beuken gekapt en deels vervangen door jonge exemplaren. In het noordoostelijk parkdeel tussen de oranjerie en de tuinmanswoning is het pinetum dat Jan Visser aanlegde gerooid. De verzameling coniferen bleek niet echt waardevol en de bomen waren te dicht op elkaar geplant. Ze zijn deze winter gerooid en het padenplan is hersteld volgens een tekening uit 1814. Er zijn heesters geplant en op open stukken is een bloemenmengsel gezaaid.

HEERLIJK HEDEN

De Naald en het noordoostelijk parkdeel

De Naald op de hoek van de Manpadslaan en de Herenweg op een ansichtkaart van ca 1915. Het herdenkingsteken is na een opknapbeurt van het gebied er omheen inmiddels weer net zo goed zichtbaar als honderd jaar geleden.

HeerlijkHeden

19

HEERLIJK HEDEN

VAN KOLONIALE WAREN TOT GASTRONOMIE ZWARTER TUSSEN 1900 EN 1990, DEEL 1 Negentig jaar lang was de delicatessenzaak van Zwarter een begrip in Heemstede en wijde omgeving. Leo Zwarter, kleinzoon van de grondlegster van de zaak, deelt zijn herinneringen met ons en laat de lezer meekijken in het familiefotoalbum. Opmerkelijk is dat de firma ontstaan is uit dezelfde familie als de toenmalige kolenhandel van Zwarter (zie ook HH 130, pag. 173). Elisabeth van Montfort, de echtgenote van de kolenboer, begon in 1900 een kruidenierszaak met aanvankelijk eenvoudige waren als grutten en peulvruchten. Die waren opgeslagen in houten bakken langs de winkelwanden en werden daaruit geschept en per gewenst gewicht afgewogen. De grootmoeder van Leo Zwarter had echter al snel een gevoel voor meer exclusieve artikelen waaronder noten en zuidvruchten. Ook kocht ze via de importeur Cohen uit Amsterdam Californisch fruit in blik in, zoals ananas en perziken. Dat was iets bijzonders destijds. Verder chocolade en Java-thee uit het toenmalige Nederlands Indië. In 1923 luidde de officiele naam van de winkel: Eerste Heemsteedsche comestibles en delicatessenhandel Wed. J. Zwarter en Zoon. Die zoon was Adam Zwarter, die de winkel in 1931 overnam. Zijn vader was al eerder overleden. Moeder Elisabeth moest toen de kolenhandel, de kruidenierszaak en de bollenkraam (teelt van bloembollen), die ze ook nog hadden, alleen

Interieur van de kruidenierswinkel in 1923. 20

HeerlijkHeden

Adam Zwarter De vader van Leo Zwarter, Adam, zette de exclusieve trend voort. Hij verkocht onder meer allerlei fijne vis en zelfs kaviaar. Op een foto van vóór 1937 staat op het boogvormige paneel boven de etalage aan de zuidkant te lezen: “Zwarter’s Delicatessen, Zalm, Sardines, Paling in Gelei, Caviaar, Kreeft, Sinds 1900” en daaronder het telefoonnummer: 28033. Ook arachideolie van pinda’s werd in 1937 in het assortiment opgenomen voor 38 cent per fles. Gebrande koffie van het eigen merk Zwarter kostte een jaar later 31 cent per 500 gram. Merkartikelen als Verkade biscuits en wafels scoorden hoog in de verkoop. Begin jaren dertig heette de zaak eenvoudigweg Zwarter’s Delicatessenhandel, eind jaren dertig opmerkelijk genoeg Zwarter’s Hygiënisch en Modern Levensmiddelenbedrijf. Het was blijkbaar belangrijk te melden dat de hygiëne hoog in het vaandel stond. Vermoedelijk had dit te maken met de destijds op grote schaal heersende tuberculose. Adam Zwarter was een ondernemende man. Als er in Heemstede huizen verkocht waren vroeg hij de makelaar wie er kwamen wonen. Dan ging hij naar de nieuwe inwoners toe om hen te vragen klant te worden. Adam Zwarter zag er handel in om het hele land door te reizen om klanten te winnen, tot in Maastricht aan toe! En met succes. In Aerdenhout had hij deftige en goede klanten zoals de burgemeester van Amsterdam Van der Vlugt, die een grote villa had laten bouwen aan de Leeuwerikenlaan. Het vaste klantenbestand groeide zo uit dat er vijf jongens in dienst waren die op transportfietsen met rieten manden voorop de boodschappen in Heemstede en omgeving rondbrachten. Ze haalden ook de bestellingenboekjes weer op.

HEERLIJK HEDEN

runnen. Zodra haar zoons oud genoeg waren, kwamen zij ook in de zaak: Johannes in de kolenhandel en Adam in de winkel in de delicatessenhandel. Zo werd wat oorspronkelijk één bedrijf was gesplitst. De bollenkraam werd verkocht.

Oorlogsherinneringen In de oorlog werden de artikelen steeds schaarser en al spoedig waren levensmiddelen zoals suiker, chocolade, peulvruchten, rijst, havermout, gort en koffiesurrogaat op de bon. De bonnenverwerking gaf veel extra administratief werk waarmee de hele familie avonden bezig was. De hele oorlogstijd bleef de winkel open met de verkoop van schaarse artikelen die met vernuft van de heer Zwarter ingekocht werden. Surrogaatthee in losse vorm en in tabletten was populair. Vindingrijkheid was een middel om door moeilijke tijden heen te HeerlijkHeden

21

HEERLIJK HEDEN

Het winkelpand van Zwarter in 1947.

komen. Winkelchef Rienus Jonker bijvoorbeeld moest onderduiken en had zijn schuilplaats in de vitrinekasten aan de voorzijde van de winkel. De Duitsers liepen op voetafstand langs de ondergedoken Rienus! Eind 1944, toen de besteljongens nog op stap gingen, werden hun transportfietsen door de Duitsers onderweg gevorderd. Ze moesten maar zien hoe ze met de grote rieten manden terug naar de winkel liepen. Van zijn vader heeft Leo Zwarter de volgende herinneringen opgetekend: - Van juli 1943 tot mei 1945 kwam iedere donderdag een onbekende man aan de achterdeur een gratis voedselpakket ophalen voor ene meneer van Buuren. Niemand mocht er van weten. Eén dag na de capitulatie kwamen burgemeester Jhr. J.P.W. van Doorn en zijn echtgenote een grote bos bloemen brengen als dank voor de voedselpakketten gedurende 22 maanden. Van Doorn was ondergedoken onder de naam Van Buuren! - Een groepje personen onder wie de Haarlemse chirurg H. Wamsteker en de Heemsteedse politie-inspecteur A. Berendsen verzorgde samen met Zwarter levensmiddelenpakketten voor onderduikers. Voorraden levensmiddelen werden tussen de plafonds verstopt en in grote blikken onder de grond van de garage begraven. - Er bestond ook een levendige ruilhandel. Dorhout Mees van het Snippenbosch aan de Vogelenzangseweg leverde in ruil voor tien pakken kaarsen karren bomen uit het bos, die wel zelf geveld en vervoerd moesten worden. Achterbuurman boer van der Weiden gaf in ruil voor tien pakken havermout tien kippen met hok. In 1969 kwamen bij een verbouwing van de winkel op goed verborgen plekken tussen de plafonds nog 15 blikken koffiebonen voor de dag, door iedereen in de loop van de jaren vergeten. De koffie van 25 jaar geleden was nog van uitstekende kwaliteit. 22

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Nieuwe ontwikkelingen Na de oorlog was er geleidelijk weer meer verkrijgbaar. Het begon met Amerikaanse producten, veelal afkomstig van de legervoorraden. Dat waren bijvoorbeeld legerkoeken verpakt in grote blikken met saaie productopdrukken. Onder de jongens waren deze blikken al snel populair speelgoed. Door ze in een flink aantal samen te binden kreeg je een prima drijvend vlot. Blikken Yellow Peasoep waren ook gewild nadat men zich eerst had moeten behelpen met suikerbieten en zelfs tulpenbollen. In de zomer van 1945 kocht de firma Zwarter grote partijen peulvruchten op bij de boeren in de Haarlemmermeer. De familie moest avonden lang bonen doppen en daarna de slechte bonen eruit zoeken (lezen). In 1947 was er weer een vrijwel compleet assortiment in de winkel aanwezig. De Nederlandse voedselindustrie kwam weer goed op gang en ook import was weer mogelijk. De omzet van de firma Zwarter nam gestaag toe. Uiteindelijk waren er zeven besteljongens in dienst, ieder met een eigen wijk in Heemstede. Ze deden hun werk op Gazelle transportfietsen en bleven soms wel 15 jaar of langer in dienst. De bestellingen werden wekelijks in zo’n 300 boekjes opgenomen. Leo Zwarter nam de zaak in 1969 van zijn vader over en ging zich specialiseren in wijn. In 1978 werd de naam dan ook Zwarter Wijnkoperij en Gastronomie. In het volgende nummer van HeerlijkHeden leest u over de ontwikkeling van de zaak in de periode van Leo Zwarter en zijn echtgenote. Gegevens over de rechtstreekse voorouders van Leo Zwarter Negentig jaar lang lagen aan de Raadhuisstraat twee bedrijfspanden van Zwarter, het ene in 1881 opgericht als turfhandel door Johannes Zwarter, het andere in 1900 opgericht als kruideniershandel door de echtgenote van Johannes, Elisabeth van Montfort.

Zwarter’s Delicatessen (Raadhuisstraat 67). Aan niets is op deze foto te zien dat achter de kleine huizen ernaast de turf- en kolenhandel gevestigd was. In 1937 werden op deze plek de huidige panden van Zwarter gebouwd, de nummers 69-71. HeerlijkHeden

23

HEERLIJK HEDEN Adam Zwarter en zijn vrouw met v.l.n.r. hun zoons Tonny, Leo en Jan, 1950.

Een aantal gegevens is verzameld uit het rijksarchief Noord-Holland, de overige informatie is afkomstig van Leo Zwarter. 1736 Op 22 Maart tekent Barent Dirkse Zwarter een akte van transport met Abraham Buyssant, koopman te Haarlem, voor de koop van 50 roeden teelland achter zijn huis bij de Cloosterlaan in Heemstede. 1793 Akte van transport door Adam Zwarter in Heemstede (erfgenaam van Sijtje Adams van Dijk, weduwe van Barent Dirkse Zwarter) aan Comelis Gerardus de Wijckerslooth van Grevenmachern in Amsterdam, van een huis bestaande uit twee woningen met een zomerhuisje, erf en tuin, groot 61 roeden, gelegen aan de Cloosterlaan te Heemstede. Adam Zwarter was kastelein van de Herberg ‘s-Lands Welvaren aan de Cloosterlaan in Heemstede. 1795-1852. Barend Zwarter. Uit de notulen van de ‘leden der regering’ (gemeenteraad) blijkt dat Barend Zwarter in 1817 is benoemd tot tweede assessor en in 1841 tot eerste. Hij bleef dit tot zijn dood in 1850 en was bijna 34 jaar lid van de gemeenteraad. Hij maakte zich sterk voor het lagere onderwijs in Heemstede. Hij bepleitte o.a. in 1817 voor de Dorpsschool een soort van Openbare Les in te stellen, waar de kinderen een proeve van bekwaamheid moesten afleggen en de schoolmeeste gelijk kon tonen wat hij gepresteerd had (een voorloper van de Cito-toets).

24

HeerlijkHeden

Zijn echtgenote Elisabeth van Montfort begint in 1900 een kruidenierszaak in koloniale waren en aanverwanten , ook aan de Raadhuisstraat. Elisabeth overleed in 1931 en was tot aan haar dood aan de zaak verbonden. 1918 Adam Engelbertus Zwarter doet zijn intrede in de zaak van moeder Elisabeth. Hij trouwt in 1928 met Adriana Johanna Vosse, dochter van Leo Vosse, wagenmaker en elektricien aan de Raadhuistraat, hoek Postlaan (nu de praktijk van huisarts van Burink). Adam Engelbertus overlijdt in 1962 op 64-jarige leeftijd, zijn echtgenote in 1966 op 62-jarige leeftijd. 1947 Leo Johannes Zwarter (1931) doet zijn intrede in het bedrijf op 16 jarige leeftijd. In 1955 neemt Leo Zwarter samen met zijn echtgenote Catharina Maria Veldhoven het beheer van de zaak over.

HEERLIJK HEDEN

1852 is het geboortejaar van Johannes Zwarter, oprichter van een turfhandel in 1881 aan de Binnenweg (later Raadhuisstraat genoemd).

1950 Op 10 Mei 1950 is er een feestelijke receptie in het Restaurant Landgoed Groenendaal vanwege het 50-jarig bestaan van de firma Zwarter. De toenmalige burgemeester Mr. A. G. A. Ridder van Rappard overhandigde bij deze gelegenheid de zilveren legpenning van de gemeente Heemstede aan de familie, niet alleen voor het zaken doen op hoog kwaliteitsniveau, maar ook voor het vele goede werk wat zij in de Tweede Wereldoorlog gedaan hebben. Het echtpaar Zwarter, allebei geboren en getogen Heemstedenaren, is daar zeer trots op.

De familie Zwarter ontvangt de zilveren legpenning van de gemeente Heemstede bij gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de zaak en vanwege hun verdiensten in de oorlog, 10 mei 1950. HeerlijkHeden

25

HEERLIJK HEDEN

1955 Leo Zwarter neemt de zaak over van zijn vader, samen met zijn echtgenote Catharina Maria Veldhoven. 1990 Op 1 oktober van het jubileumjaar (10 Mei 1900 - 10 Mei 1990) stoppen Leo Zwarter en zijn vrouw met hun bedrijf. Cees Peper

Zilveren legpenning van de gemeente Heemstede.

Een foto van vóór 1937. Op de zijgevel van de winkel staat: Zwarter’s delicatessen, Zalm, Sardines, Paling in Gelei, Caviar, Pâté, Kreeft, Tel. 28033. Rechts het pand van de Coöperatieve Gebruiksvereeniging, Afdeeling Bakkerij. 26

HeerlijkHeden

In september-oktober 2009 was in het Noord-Hollands Archief in de Jansstraat een expositie te zien van bijzondere ex librissen uit de regio Kennemerland. Lambert Hermkens, lid van de Kennemer Exlibris Kring en werkzaam bij museum Het Dolhuys, zet in dit artikel alle hem bekende Heemsteedse makers van ex librissen voor ons op een rijtje. Natuurlijk leverde hij ook een aantal fraaie afbeeldingen. (Hermkens gebruikt de spelling exlibris, in enkelvoud en meervoud, wij kiezen voor het Groene Boekje: ex libris en ex librissen.) “De tentoonstelling in het NHA droeg de titel ‘Wie het kleine niet eert’. De getoonde ex librissen en gelegenheidsgrafiek (in opdracht gemaakte kaarten voor bijvoorbeeld Kerstmis of een geboorte) waren bijeengebracht door leden van de Kennemer Ex Libris Kring. Deze club kwam in 2004 voor het eerst bijeen om informatie uit te wisselen over verzamelingen en kunstenaars en om te ruilen. De Kring komt sindsdien twee keer per jaar bij elkaar, steeds bij een van de deelnemers thuis. Op deze manier verzamelen we steeds meer informatie over en afbeeldingen van kunstenaars die in onze regio gewoond en gewerkt hebben. Dit moet uiteindelijk tot een boek leiden. Er is ook een landelijke vereniging, Exlibriswereld, die een kwartaaltijdschrift uitbrengt en ledenvergaderingen en ruilbijeenkomsten organiseert.

HEERLIJK HEDEN

VERBORGEN IN BOEKEN

Wat is een ex libris? Veel mensen schrijven hun naam voor in een nieuw gekocht boek om aan te geven ‘dit boek is van mij’. Soms is de naam vervangen door een prentje met de woorden ‘ex libris’ en de naam van de eigenaar, al dan niet in combinatie met afbeeldingen die iets zeggen over het beroep of een hobby van deze persoon. Degene wiens naam op het ex libris staat noemen wij de ‘naamgever’. Zo’n ingeplakt prentje is een ‘boekmerk’ ofwel ‘ex libris’. De letterlijke betekenis van ‘ex libris’ is ‘uit de boeken van’. Ex librissen zijn er in allerlei soorten en maten. Van een simpel etiketje of tekening tot een prachtig, door een kunstenaar vormgegeven, grafisch werkje. Grafische technieken Er zijn talloze boeken over de verschillende grafische technieken en over de diverse kunstenaars en de door hun gemaakte ex librissen. Zeer aanbevolen is Kleine Prentkunst in Nederland in de 20ste eeuw, samengesteld door Tom van Koolwijk en Chris Schriks (De Walburg Pers, Zutphen). Enkele technieken die bij het maken van ex librissen gebruikt worden zijn: - diepdruk (o.a. ets en kopergravure) - hoogdruk (o.a. houtsnede en linosnede) - lithografie (steendruk/vlakdruk); - zeefdruk (seriegrafie/doordruk of silkscreen) - fotomechanische reproductie (o.a. lijncliche en offsetdruk) - typografie (in twee kleuren of handgekleurd) - kalligrafie - en tegenwoordig steeds vaker ontwerpen gemaakt op een computer. HeerlijkHeden

27

HEERLIJK HEDEN

Heemsteedse makers van ex librissen H.J. Beck – Over hem is mij weinig bekend, volgens een verhuisbericht woonde hij enige tijd op de Valkenburgerlaan 30. Ik ken van hem drie ex librissen. Hans Beers (1891-1979)- graficus, tekenaar, schilder en monumentaal vormgever. Mij zijn zeven ex librissen van hem bekend. Hij woonde van 1923 tot 1927 in Heemstede. Willem Bogtman (1882-1955)- fabrikant, leraar tekenen, glazenier en schilder. Er bestaat een werklijst met dertien ex librissen erop afgebeeld. Hij woonde van 1909 tot 1917 in Heemstede. Lou van Dijk (1910- ?). Er zijn vijf ex librissen van hem bekend. Hij woonde enige jaren in Heemstede, rond 1944. Dirk Harting (1884-1970) - schilder, tekenaar, graficus. Woonde van 1944 tot 1954 in Heemstede. Heeft tenminste één ex libris gemaakt, voor F. Bothma. Jacob Andries Jacobs (1884-1968) - tekenaar, leraar en edelsmid. Hij woonde tussen 1940 en 1951 in Heemstede. Van hem is mij slechts één ex libris bekend voor de orgeldeskundige Abraham Brom jr. (1881-1960). Dingeman Korf (1906-1982) - schilder. Hij woonde omstreeks 1969 in Heemstede. Hij schreef boeken over Nederlandse tegels en majolica en heeft meerdere ex librissen gemaakt, o.a. voor zijn broer Jan Korf (1920-2008). Jan van Krimpen (1892-1958) - graficus, auteur, kalligraaf en typograaf. Hij woonde van 1930 tot 1958 in Heemstede en heeft vier ex librissen gemaakt o.a. voor de dichter J. Greshoff.

Voor orgeldeskundige A. Brom maakt Jacob Andries Jacobs dit ex libris. 28

HeerlijkHeden

Anton Pieck is de maker van dit ex libris voor A. Trouw.

Daniël Giltay Veth (1898-1985) – advocaat en procureur, liet door diverse kunstenaars ex librissen maken. Deze is van Alice Horodisch-Garnmann.

HEERLIJK HEDEN

Sjoerd de Roos woonde enkele jaren in Heemstede en maakte onder meer dit ex libris.

Olga Lohman (1937- ) - ontwerpster. Ze woont in Heemstede en heeft tot nu toe vier ex librissen gemaakt. Chris Lebeau (1878-1945) - kunstnijveraar, glazenier, tekenaar, graficus, sieraadontwerper en schilder. Hij woonde van 1913 tot 1914 in Heemstede. Van hem bestaat een werklijst met 43 ex librissen. Herman Nijgh (1909-2000) - schilder, ontwerper en tekenaar. Hij woonde van 1962 tot na 1969 in Heemstede. Van hem is mij 1 ex libris bekend. Anton Pieck (1895-1987) - graficus, schilder en tekenaar. Hij woonde van 1922 tot 1925 op het Nicolaas Beetsplein 4 in Heemstede. Van hem zijn 153 ex librissen bekend. Sjoerd de Roos (1877-1962) - schilder, bibliothecaris, boekkunstenaar, typograaf en tekenaar. Woonde enige jaren in Heemstede. Van hem zijn meer dan 20 ex librissen bekend. Willem Snitker (geb. in 1938 in Heemstede en daar woont hij ook nu nog) - graficus, monumentaal kunstenaar, galeriehouder en schilder. Van hem is mij 1 ex libris bekend. Auke Tadema (1913-1989) - schilder, illustrator. Hij woonde van 1949 tot 1980 in Heemstede. Van hem is mij 1 ex libris bekend. May van der Wal-Elink Schuurman (geb. in 1912) woont in Heemstede en had in 2009 een tentoonstelling van haar tekeningen en ander werk. Ze heeft 3 ex librissen gemaakt.

HeerlijkHeden

29

HEERLIJK HEDEN

Ex libris van Dick Laan, gemaakt door Lambert Jansen.

Louis van Dijk (niet de pianist) maakt dit ex libris voor zichzelf.

Ex Libris van J.J.H.M. Klessens, gemaakt door Jan Wiegman. Eén van de vele ex librissen die Chris Lebeau maakte.

30

HeerlijkHeden

Ex libris van Jenny van der Lugt, na zuster König lange tijd wijkzuster in Heemstede.

HEERLIJK HEDEN

Ex libris van C.H.Soullié (Bennebroek) voorstellende Parcival en de Heilige Graal.

Dit ex libris van R. de Haas-van Riemsdijk (Utrecht) is van de hand van Pieter Wetselaar. Mevrouw de Haas-van Riemsdijk was medeoprichter van de Anton Pieck Club Nederland, vandaar het portret van Pieck.

Ex libris voor de schoolbibliotheekboeken.

HeerlijkHeden

31

HEERLIJK HEDEN

Jan Wiegman (1884-1963) - graficus, tekenaar en schilder. Hij woonde van 1916 tot 1963 in Heemstede. Hij heeft meerdere ex librissen gemaakt. Heemsteedse naamgevers Ik bezit ook ex librissen op naam van personen (de zogenaamde naamgevers) die in Heemstede gewoond hebben: Daniël Giltay Veth (1898-1985) – advocaat en procureur. Hij heeft door vele Nederlandse en buitenlandse kunstenaars ex librissen laten maken. Hij woonde enige jaren in Heemstede. Dick Laan (1894-1973) - filmpionier en kinderboekenschrijver. Bezat twee ex librissen die beide zijn gemaakt door de kunstenaar Lambert Jansen (1891-1965). F.H.W. v.d. Wal (1910-1999) - chirurg en echtgenoot van May v.d. Wal-Elink Schuurman tekende zijn eigen ex libris. Ik houd me aanbevolen voor verbeteringen of informatie over kunstenaars en de door hun gemaakte ex librissen die niet in dit verhaal voorkomen. Ook hoor ik het graag als er lezers zijn die een eigen ex libris bezitten of iemand in de familie.” Lambert Hermkens Hans Krol kan nog het volgende aanvullen: “De lijst van ‘Heemsteedse makers’ is uit te breiden met Herman Heuff, Joost Swarte, Sem Hartz en Bennebroeker Pieter Wetselaar. Laatstgenoemden werkten als grafisch vormgever bij Joh. Enschedé en Zonen en tekenden en graveerden talrijke ex-librissen. Van Wetselaar staan er liefst 41 afgebeeld in het boek Werk van Pieter Wetselaar (1988). Een aantal is gegraveerd in een bibliofiele uitgave van de niet meer bestaande Haarlemse Carlina Pers. Hij was evenals Van Krimpen en Hartz sterk in kalligrafie en een specialist van het portret-exlibris. Er zijn zeker meer Heemsteedse en Bennebroekse naamgevers. In de loop van de jaren ben ik er bij boekenschenkingen e.d. enige tientallen tegen gekomen. In ieder geval dr. Jaap Meijer, priester B.J.M.Quant, tandarts Jacob Glas en tandarts Peter Wetselaar (zoon van PieterWetselaar), J.C.Ketner, Gerlof Verwey, W. Bosch, Dondorp, Anth. van Hees, Didi Sanders, W. Rosenkrantz en C.M. Kramer-van der Heijden.” Exlibriswereld. Nederlandse Vereniging voor exlibris en andere kleingrafiek. Secretariaat: Voordorpsedijk 32A, 3737 BK Groenekan, www.exlibriswereld.nl Lambert Hermkens, Voorhelmstraat 31, 2012 ZM Haarlem, 023-5321803 of 06-23852608 [email protected]

32

HeerlijkHeden

Op maandag 17 mei 2010 zijn 12.000 foto’s over Heemstede en Bloemendaal toegevoegd aan de online Beeldbank van het Noord-Hollands Archief. De handeling voor het online plaatsen van de fotocollectie Heemstede werd verricht door de burgemeester van Heemstede, mw. M.J.C. Heeremans. Hiermee kwamen 6.000 unieke foto’s uit het verre en nabije verleden van Heemstede voor een breed publiek beschikbaar. (1) Bij het Noord-Hollands Archief worden de archieven en collecties van de gemeente Heemstede bewaard en ter beschikking gesteld aan het publiek. De archieven zijn in te zien via de studiezaal van het publiekscentrum in de 14e-eeuwse Janskerk aan de Jansstraat 40 in Haarlem. Een steeds groter deel van de archieven en collecties is gedigitaliseerd en via de website van het Noord-Hollands Archief te raadplegen. De Beeldbank van het NoordHollands Archief geeft invulling aan de missie van het Noord-Hollands Archief namelijk ‘hét historisch informatiecentrum voor Haarlem, Kennemerland en de provincie NoordHolland’ te willen zijn.

HEERLIJK HEDEN

FOTO’S EN ANDER BEELDMATERIAAL OVER HEEMSTEDE ONLINE BIJ HET NOORD-HOLLANDS ARCHIEF

Belang beeldmateriaal Het Noord-Hollands Archief heeft een beeldcollectie met een totale omvang van circa 500.000 objecten. Het is een unieke en kostbare collectie van kaarten, plattegronden, tekeningen, prenten, gravures, ansichtkaarten en foto’s. Al dit materiaal geeft een beeld van de topografie en het maatschappelijk leven in het werkingsgebied van het Noord-Hollands Archief, waaronder Heemstede en Bennebroek. Beeldmateriaal maakt het verleden vaak ‘levend’, het biedt belangrijke aanvullende informatie naast de archiefbronnen. Dit is de reden waarom het Noord-Hollands Archief ervoor kiest deze veelgevraagde en vaak kwetsbare objecten te beschrijven en te digitaliseren. Met 110.000 digitale plaatjes online via de Beeldbank betekent dit dat nu 20% van de beeldcollectie online te vinden is. In de komende jaren wordt hard verder gewerkt aan uitbreiding hiervan. Zoeken, vinden en bestellen via de Beeldbank Een groeiende groep onderzoekers maakt tegenwoordig gebruik van de mogelijkheden die de Beeldbank biedt. Zo is het mogelijk details op een afbeelding te ontdekken door het plaatje te vergroten, maar ook kan men een kopie downloaden, printen of bestellen. Het zoeken van een plaatje kan door een trefwoord, meestal een straatnaam, in te vullen. De webpagina met zoektips geeft geavanceerde zoekmogelijkheden. Zo geeft het zoeken op ‘Heemstede+kaart*’ als resultaat het prachtige historische kaartmateriaal waarop Heemstede terug te vinden is te bekijken. De mogelijkheid details op de kaart te vergroten komt dan goed van pas. De originele beeldcollectie wordt bij de juiste klimatologische omstandigheden in de depots aan de Kleine Houtweg bewaard en kan worden ingezien op de locatie Kleine Houtweg. Daar is een tweede, kleinere studiezaal, waar het publiek de originelen kan raadplegen.

HeerlijkHeden

33

HEERLIJK HEDEN

Woonomgeving van toen en nu De foto’s, prenten en tekeningen van Heemstede geven een beeld van hoe het vroeger was. Dat vroeger kan 100 jaar geleden of meer zijn maar ook 10 of 20 jaar geleden. Beeldmateriaal maakt in ieder geval duidelijk hoe snel onze omgeving verandert zelfs al blijft de bebouwing hetzelfde. Recent is de discussie tussen gemeente en inwoners van Heemstede over de ruimtelijke invulling van het Wilhelminaplein, tot 1898 Kerkplein geheten. Het Wilhelminaplein met omringende bebouwing vormt het oudste deel, het dorp van de oorspronkelijke heerlijkheid Heemstede.

Rond 1700 was het Wilhelminaplein, toen nog Kerkplein geheten, een centrale plek in Heemstede. Links ziet u de toegang naar buitenplaats Valkenburg.

Op deze ets van Hendrik Spilman uit 1752 is links de herberg ‘Het wapen van Heemstede’ met uithangbord naast de Nederlandsch Hervormde Kerk te zien. De herberg was ook het schoutenhuis. 34

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Het Wilhelminaplein rond 1900 met links het ‘Wapen van Heemstede’. Op de luifel staat ‘hotel, café-restaurant, wachtkamer tram’.

De Wilhelminaboom, geplant in 1898 toen Wilhelmina koningin, met op de achtergrond het ‘Wapen van Haarlemmermeer’. Een verwijzing naar de tijd dat de nieuwe gemeente Haarlemmermeer voor één jaar (1855-1856) bestuurd werd door burgemeester Pabst van Heemstede. De richtingwijzer laat zien dat het plein een belangrijke verkeerspunt voor doorgaande wegen was.

HeerlijkHeden

35

HEERLIJK HEDEN Op deze prentbriefkaart, gestempeld in 1908, poseren volwassenen en kinderen zonder angst voor naderend verkeer van de stoomtram. Rangen en standen onderscheiden zich door kleding en hoofddeksels.

Rond 1910 reed de Rijnlandsche Stoomtramweg Maatschappij over het Wilhelminaplein. De Wilhelminaboom en richtingaanwijzer markeren de ruimte.

36

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN Het Wilhelminaplein rond 1920 kijkend in de richting van de Watertoren met links de rij nieuwe huizen en winkels, gebouwd in 1921-1922.

Het Wilhelminaplein; de ruimte is gevuld met verkeerseilanden en paaltjes. Het jaar is niet bekend, rond 1950?

HeerlijkHeden

37

HEERLIJK HEDEN Wilhelminaplein bij Cloosterweg en Camplaan. Belangstelling voor de nieuwste BMW motoren in de etalage naast service- en benzinestation Caltex in 1960.

Een op één auto na verlaten Wilhelminaplein in 1982. Rechts het ‘Wapen van Heemstede’.

38

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

Een jaar later werd het plein op de schop genomen.

Valkenburgerlaan Veel Heemsteedse straten zijn in de loop der jaren gefotografeerd. Deze foto’s geven nu een beeld van hoe het vroeger was. Door te zoeken op bijvoorbeeld ‘Valkenburgerlaan’ zien we dat in 1969 in de straat veel kleine middenstand gevestigd was. Op de hoek Valkenburgerlaan en Lentelaan herinnert nu nog het uithangbord ‘M’ van melk aan de in vroeger jaren gevestigde supermarkt van Tervoort. Veel middenstanders van toen zijn verdwenen of opgevolgd door andere.

Bij kruidenier Tervoort was een breed aanbod te krijgen. Foto’s uit 1969 en 1985. HeerlijkHeden

39

HEERLIJK HEDEN

De Flora van 1935 Ook heel andere onderwerpen zijn gefotografeerd, zoals de diverse Flora’s die in Heemstede gehouden zijn. Films Naast ‘stil’ beeldmateriaal heeft het Noord-Hollands Archief bewegend beeld in de collectie. Een vorig jaar verworven film uit Heemstede toont beelden van de internationale bloemententoonstelling ‘Flora’ 1935, die op een stuk land bij Groenendaal werd gehouden. De hoofdingang van de Flora was aan de Vrijheidsdreef, aan de kant van de Van Merlenlaan. Extra bussen werden ingezet om de tienduizenden bezoekers te vervoeren. De film toont kleurige bloemenvelden met bezoekers en op de achtergrond de enigszins De Flora 1935 gefotografeerd door H.J.M. Valks. Wie herkent hier het zicht op de Groenendaalkade futuristisch ogende gebouwen van met links het Raadhuis? de Flora. De film is vooral bijzonder omdat het een heel vroege kleurenfilm betreft met beelden in rasters, de Dufay techniek. Vrijwilligers Dat mensen het beeldmateriaal op de Beeldbank kunnen vinden is alleen mogelijk omdat beschrijvingen aan de scans worden toegevoegd. Naast medewerkers van het NoordHollands Archief leveren vrijwilligers een belangrijke bijdrage aan de nadere ontsluiting van dit veelgevraagde materiaal. Wanneer u interesse heeft om vrijwilliger te worden bij het Noord-Hollands Archief kunt u zich opgeven bij Alexander de Bruin, coördinator Beeldmateriaal, e-mail [email protected] of telefonisch 023 5172700. Klaartje Pompe 1. De ordening van het fotoarchief voor de verhuizing naar het Noord-Hollands Archief in 2002 is verricht door 'de laatste archivaris in gemeentedienst van Heemstede' de heer R.H.A. van Bruggen. Alle foto’s, op één na, zijn afkomstig uit de collectie Heemstede van het Noord-Hollands Archief. www.beeldbank.noord-hollandsarchief.nl De foto van de Flora in 1935 is afkomstig uit de collectie Valks (fotograaf H.J.M. Valks). Flora 1935 http://www.jcstoffels.nl/www.flora1935.nl

40

HeerlijkHeden

Archief * Naar aanleiding van publicatie in het vorige nummer van HeerlijkHeden van een klassenfoto van de Sint Jozefschool in 1949 met broeder Andreas konden dankzij de heer Piet Gielen nog de volgende personen worden getraceerd: achterste rij vanaf rechts 1 Theo Hageman 2 Rob Jansen 6 Henk Klaver?, derde rij van boven vanaf rechts 3 Loek Peperkoorn 4 Hans Erbrink 5 Coblens? 9 Karel van Kampen, onderste rij vanaf rechts 4 Piet Gielen 5 Leo Duin? 8 Ben Koster?. De heer Bram Schreurs noemt deels dezelfde namen en verder: Behage, Van Campen, Jan Driessen en Bram Schreurs. * De heer Harry van Hoorn, groentechnisch medewerker bij de gemeente Heemstede schonk twee interessante makelaarsborden van voormalig Woningbureau Cornelis L. Kwak. Dit kantoor was destijds gevestigd in het pand Karoly, Heemsteedse Dreef 274 bij de Blauwe Brug. Het ene bord is van emaille, het andere van hout. De firma Kwak stond als projectontwikkelaar aan de basis van een groot aantal herenhuizen in Heemstede. Helaas is na sluiting van het bureau het archief niet bewaard gebleven, zodat deze circa 80 jaar oude reclameborden een belangwekkende aanwinst vormen. Tevens stelde de heer Van Hoorn twee beplantingsontwerpen van de kruidentuin bij het Oude Slot beschikbaar uit de tijd dat Jan van de Reep hier nog woonde. * Bij het opknappen van een woonhuis aan de Zandvoorter Allee 25 in Heemstede (gebouwd in 1932) vond de heer drs. W.J.A.M. Zwetsloot een oude Nederlandse vlag, verstopt – naar wordt aangenomen tijdens de bezettingstijd 1940-1945 - tussen de hanenbalken in de nok van het pand. Dat is intussen zo’n 22 jaar geleden en na verhuizing naar Bennebroek gaf hij deze Nederlandse driekleur aan de HVHB. De vlag meet circa 80 x 120 centimeter, met een gouden, gekalligrafeerde W, vermoedelijk duidend op Wilhelmina, en daarboven een kroon, gedrukt op een blauwe ruit, in het midden van het witte middendeel. * Uit het tijdschrift Panorama van 16 juni 1926 een foto van ‘Het tuinfeest op De Hartekamp te Heemstede, dat plaatsvond ten bate van het steuncomité voor Intellectueel Centraal Europa’. Prins Hendrik complimenteert hierop de dames die het feest door hun fraaie dansen opluisterden. Op een tweede foto zien we de indertijd bekende schrijfster Jo van Ammers-Küller, die volgens het onderschrift de prins uit de lijnen van zijn hand de toekomst voorspelde.

HEERLIJK HEDEN

HISTORISCHE ACTUALITEITEN

Circa 80 jaar oude reclameborden. (Foto’s: Cees Peper) HeerlijkHeden

41

HEERLIJK HEDEN

De W van Wilhelmina op een tussen de hanebalken teruggevonden Nederlandse vlag, waarschijnlijk in de bezettingstijd verstopt. (Foto: Cees Peper)

* Uitgeleend uit de archiefcollectie zijn een bronzen beeld van J.P. Thijsse ten behoeve van een tentoonstelling met werk van Ellen Wolff in De Waag in Haarlem. Verder een affiche en drie Victoria blikken met noodrantsoenen voor een uitstalling in het Historisch Museum Haarlem. * Zoals u in het verslag van de ALV kunt lezen, schonk mevrouw Hilda Bosch-Bruinsma, voorzitter van de Passage, afdeling Heemstede, het historische vaandel van de Nederlandse Christelijke Vrouwenbond (NCVB) afdeling Heemstede aan de HVHB. Literatuur * Kees Kuiken onderzocht de ontstaansgeschiedenis van het Bernardieten- ofwel Cisterciënzerklooster in Heemstede. ‘Porta Coeli’ was het enige middeleeuwse klooster buiten de stadspoorten van Haarlem. De eerste prior en enkele van zijn medebroeders waren afkomstig uit het moederklooster Mariënhaven te Warmond. Van de twee stichters, de Haarlemse priesters mr. Hugo van Assendelft en mr. Jan Klaasz., zijn fragmentgenealogieën opgenomen. Kees Kuiken publiceerde zijn bijdrage ‘De Poort van de Hemel; stichters en supporters van het klooster in Heemstede 1455-1581’ in: Haerlem Jaarboek 2009 (2010, blz. 9-34). * Niet eerder vermeld in ons blad, ofschoon al verschenen in 2001 bij de Walburg Pers, is een door Wim de Wagt samengestelde biografie, Barend Chapon; Jood en Europeaan 1884-1943. Deze Haarlemse Opperrabbijn van de Joodse Gemeente is in februari 1943 door de bezetters vermoord. Zijn beginperiode ligt in Heemstede en van 31 juli 1926 tot 30 april 1927 was hij korte tijd gemeenteraadslid voor de SDAP in Heemstede. Van groter belang was zijn voorzitterschap van woningbouwvereniging Tuinwijk-Zuid. Deze wijk lag voor de annexatie van 1927 in Heemstede lag en werd ontworpen door architect ir. J.B. van Loghem uit Heemstede. * De door Polman Advies gerapporteerde nieuwe gemeentelijke monumenten aangevuld met bewonersgegevens zijn door Ton van den Brink beschreven in weekblad De Heemsteder.

42

HeerlijkHeden

HEERLIJK HEDEN

* In 2010 zijn de volgende archeologische (onderzoeks)rapporten uitgekomen: 1) Heemstede: Ingenieur Lelylaan 8-10 (Booronderzoek), 2) Plantgebied bouwlocatie Blekersvaartweg, 3) Plangebied Kennemeroord, 4) De Glip, Glipperweg 94, 5) Briefrapport Molen De Nachtegaal Glipperweg 94. C.N. Kruidhof van RAAP Archeologisch Adviesbureau stelde een rapport samen: Plangebied Kerklaan te Bennebroek. * In kwartaalblad De Weergever, 32e jaargang nummer 2 (2010) is deel 3 van de geschiedenis van platenmaatschappij Bovema gepubliceerd. Ditmaal gewijd aan oprichter en directeur Ger Oord jr. en gebaseerd op een niet meer leverbaar nummer van ‘Warm Sounds’ (Bovema Special) maar vooral met herinneringen van zijn zoon Ger Oord jr.jr. Deze zoon ging na een conflict een eigen koers varen, zoals beschreven in het hoofdstuk ‘Drama aan de Bronsteeweg’. * Hein Jan van Ogtrop, plebaan van de kathedrale basiliek te Haarlem, wijdde een artikel aan de OLV Hemelvaartkerk aan het Valkenburgerplein in Heemstede onder de titel ‘Vader en zoon Cuypers in actie’. Verschenen in: ‘Samen Kerk’, uitgave van het Bisdom Haarlem-Amsterdam, nummer 3, april 2010, blz. 2-3. * Dankzij de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren (dbnl) zijn twee ‘nieuwe’ Heemsteedse verzen aan de vergetelheid ontrukt. 1) In anonieme ‘Bruiloftszangen voor de heere Jan van Groeningen en jongvrouwe Maria van Boorn’ (zomermaand, 1722) komen in klinkdichten o.a. de hofstede Westermeer en het Slot Heemstede aan de orde. 2) ‘Op een vroegen morgen in de lente, te Heemstede (Aan een slaapgragen Vriend)’. Heruitgegeven door G.S. Leeneman van der Kroe en J.W. IJntema in ‘Vaderlandsche letteroefeningen’, jaargang 1839; in twee banden, pag. 365-366. * Op een cd van troubadour Paul Marselje ‘Daar woon je’ hebben 19 liedjes Haarlem en omgeving als onderwerp of achtergrond. In de tweede song: ‘M’n vader woonde toen in Heemstede’, wordt gemeld dat die prachtig kon vertellen over zijn woonplaats, bijvoorbeeld over het Wilhelminaplein. Monumenten en diversen * De Pinksterkerk aan de Camplaan in Heemstede is door de minister van OCW nu officieel op de rijksmonumentenlijst geplaatst, omdat dit godshuis wordt gerekend tot de top 100 van de belangrijkste bouwwerken uit de Wederopbouwperiode (1940-1958). Artikelen over deze kerk in glas en beton zijn te vinden in de speciale uitgave ‘Stuc is ongrijpbaar’ van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, nummer 2, lente 2010, p. 30-31 en in HH 135 (2008). De honderd als rijksmonument uitgekozen bouwwerken zijn te vinden in het fotoboek Monumenten van herrezen Nederland. Amersfoort, distributie Waanders, Zwolle. ISBN 978 90 400 8456 0. * De provincie Noord-Holland heeft de ‘Geest van Heemstede’ op de provinciale monumentenlijst geplaatst. Gelegen in de gemeente Castricum omvat het terrein 14,3 hectare. Dat ‘Heemstede’ is ouder dan ons ‘Heemstede’ nabij Haarlem en wordt voor het eerst in een charter van 6 mei 989 genoemd toen graaf Dirk II een manse (hoeve) aan de abdij van Egmond schonk. * In Heemstede is de inschrijving gestart voor bebouwing van 22 zogeheten jaren dertig woningen op het vroegere terrein van Motorhuislocatie/Van Lent en voordien van modelboerderij ‘Bronstee’. Deze zullen voor een deel verrijzen aan de nieuw aan te leggen Reynier van Holylaan, vernoemd naar de eerste ambachtsheer van Heemstede,

HeerlijkHeden

43

HEERLIJK HEDEN

Kanonsloop, vermoedelijk uit de 18e eeuw, aan de rechterkant van de toegang bij Bronsteeweg 36. (Foto: Cees Peper)

afkomstig uit Holy ofwel Hoylede bij Vlaardingen. De verwaarloosde directeurswoning van de modelmelkerij aan de Bronsteeweg 36, in 1907 ontworpen door Johannes Wolbers, wacht afbraak. Voormalig HVHB-voorzitter drs. Gerard Brand is met uitvoerend projectontwikkelaar ir. M. Molenaar van Heijmans Vastgoed Realisatie overeengekomen, dat de twee historische kanonslopen aan de Bronsteeweg bewaard blijven en zo mogelijk op het terrein worden teruggeplaatst. Deze vermoedelijk 18e eeuwse kanonnen aan de Bronsteeweg komen voor op een steendruk van beeld kunstenaar A.J. Grootens (1864-1947) uit omstreeks 1915. Op die afbeelding is het hele Bronstee-complex afgebeeld: de toegangspoort, directeurswoning, boerderij, garage, bedrijfsgebouwen inclusief een fabrieksschoorsteen en daaromheen weilanden met koeien. * In Bennebroek zal de BAM appartementen ontwikkelen in en rond het Sint Luciaklooster, gemeente Bloemendaal. De inschrijving is in juni begonnen. * De Skript Scriptieprijs 2008/2009 is onlangs gewonnen door de jonge Heemsteedse historica Lisa Kattenberg voor haar bijdrage: ‘Het goede dieet voor de Nederlanden. Fadrique Furió Ceriol en het Spaanse denken over de Nederlandse Opstand 1566-1573’. * Kunsthistoricus drs. René W.Chr. Dessing, bewoner van Huis te Manpad, heeft het initiatief genomen te onderzoeken of 2012 kan worden uitgeroepen tot Jaar van de Historische Buitenplaats. Op www.buitenplaatsen2012.nl kunnen belangstellenden op de hoogte blijven. * De Beeldbank van het Noord-Hollands Archief is sinds 17 mei uitgebreid met intussen 5.684 digitale afbeeldingen uit het gemeentearchief Heemstede: foto’s, ansichtkaarten, prenten en tekeningen. Zie: www.beeldbank.noordhollandsarchief.nl en het artikel van Klaartje Pompe in dit nummer. * Een belangrijke nieuwe bron van historische informatie is een door de Koninklijke Bibliotheek verzorgde en voor iedereen gratis beschikbaar gestelde databank van kranten. Er zijn al 1 miljoen pagina’s gedigitaliseerd, binnen enkele jaren uit te breiden tot 8 miljoen krantenbladzijden uit de periode 1618-1995. Wie ‘Bennebroek’ intikt krijgt 313 resultaten, ‘Heemstede’ geeft zelfs al 26.522 treffers. http://kranten.kb.nl Hans Krol

44

HeerlijkHeden

De heer R.J. Scholtmeijer schreef ons een opmerkelijke proefnotitie over een fles HVHB-wijn. Berkenrode, een Bordeauxwijn uit Spanje! “Onlangs kreeg ik van een goede vriend, de heer C.R. Post, die al vele jaren lid is van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek, een fles Berkenrode, Appellation Bordeaux Contrôlée, cadeau. Nu ben ik een liefhebber van wijn, maar ook zeer selectief in mijn voorkeur. De meeste Bordeauxwijnen in de prijsklasse die ik mij kan permitteren vind ik te hard, zeg maar niet erg soepel. Daarom leek mij deze Berkenrode met een alcoholpercentage van 11,5% (niet erg hoog) wel een leuke uitdaging. Wie schetst echter mijn verbazing toen ik op het rugetiket las dat de inhoud van deze fles afkomstig was uit Spanje! Het zou gaan om een Viña Roniel, Tinto Roble uit de Estramadura, alcoholpercentage 14%! Ook op het capsule stond Viña Roniel vermeld en de kurk was bedrukt met Cooperativa Ntra.Sra. De La Cabeza, fuente del maestre (Badajoz). Badajoz is een Spaanse provincie waarin de streek Estramadura ligt. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt en samen met mijn echtgenote heb ik deze wijn op mij in laten werken. Deze wijn had niets weg van Bordeaux en was eigenlijk best wel lekker. In het begin waren er tonen van rood fruit in de neus, maar na een paar uurtjes open te hebben gestaan was die impressie afwezig en zei de neus niet zo veel meer. Op de tong aanvankelijk ook rood fruit, een tikkeltje laurier en vooral veel alcohol. Later was deze wijn vrij vlak geworden, met nog steeds veel alcohol. Nu zijn naar men zegt Spaanse wijnen en zeker die uit centraal Spanje rijk aan alcohol. Dus dat zullen wij wel goed geproefd hebben. Kortom een aangename vrij krachtige wijn, die niet te lang open moet staan. Voor het overige is mijn indruk uiteraard zeer subjectief en zullen anderen wel een andere kwalificatie aan deze wijn geven, een beeld dat geheel in overeenstemming is met mijn ervaringen die ik bij het Nederlands Wijngilde opdeed. De fles gaat niet in de glasbak maar wordt als curiositeit bewaard, want wie heeft er ooit een Appellation Bordeaux Contrôlée uit Spanje gedronken?”

HEERLIJK HEDEN

REACTIES VAN LEZERS

Dat was een foutje… Dat was natuurlijk niet de bedoeling een etiket van de Berkenrode is per ongeluk op een fles Adriaan Pauw geplakt, maar we hebben er een mooi verhaal aan overgehouden! Wilt u nog bestellen en dan natuurlijk wél de juiste wijn ontvangen. Dat kan telefonisch via 023-5290260 en op internet via www.brantjeswijn.nl en selecteer dan Heemstede/ Bennebroek-wijnen.

HeerlijkHeden

45

HEERLIJK HEDEN

INTERESSANT IN DE REGIO Expositie: Markten in Noord-Holland Nog tot en met vrijdag 20 augustus is in de Janskerk de fototentoonstelling ‘Markten in Noord-Holland’ te zien gedurende de openingstijden van het Noord-Hollands Archief. Het gaat om een fotoserie van Noord-Hollandse markten van de hand van Bert Verhoeff, winnaar van de Zilveren Camera in 1984 en fotojournalist van het jaar 1989. De foto’s zijn het resultaat van een documentaire foto-opdracht van de Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland. De toegang tot de tentoonstelling is gratis. Noord-Hollands Archief, Jansstraat 40, Haarlem, www.noordhollandsarchief.nl Expositie: Geveltekens van toen en nu In de Hoofdwacht aan de Grote Markt in Haarlem is nog tot 25 september de tentoonstelling ‘Geveltekens van toen en nu’ te zien. Tot 1795 hadden huizen geen huisnummers maar vaak wel een naam op een uithangbord. Vanaf de zestiende eeuw ging men ook over tot het maken van gevelstenen. In Haarlem hebben ongeveer honderd gevelstenen de tand des tijds doorstaan. De Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem houdt zich bezig met het conserveren en laten restaureren ervan. Diverse stenen zijn gerestaureerd, in de oorspronkelijke kleuren teruggebracht en waar mogelijk teruggeplaatst in de huizen waar ze ooit gezeten hebben. U kunt voorbeelden daarvan zien en ook hoe de restauratie in z’n werk gaat en hoe nieuwe stenen worden gemaakt. En het blijkt dat nieuwe gevelstenen weer in opmars zijn. Een brochure (€ 1) met een gevelstenenrondwandeling van ongeveer 1,5 uur door het centrum van Haarlem is beschikbaar. Ook kunt u op bepaalde dagen onder leiding van een gildegids of via het VVV een gevelsteenroute wandelen. De tentoonstelling is te zien op zaterdag en zondag van 13.00 uur tot 17.00 uur en de toegang is gratis. Hoofdwacht, Grote Markt 17 Haarlem, www.haerlem.nl Expositie: Bomans, Portret van een levenskunstenaar Tot en met 5 september is in De Hallen in Haarlem een expositie over Godfried Bomans. Er zijn veel boeken en originele manuscripten te zien, maar ook originele boekillustraties van Carol Voges en Harry Prenen, beelden en schilderijen van bevriende kunstenaars als Mari Andriessen en Kees Verwey en fragmenten van televisieprogramma’s. De Hallen, Grote Markt 16, Haarlem, www.dehallenhaarlem.nl Opstelling in Frans Hals Museum: Haarlem 1600-1700 Sinds enige tijd zijn in het Frans Hals Museum wandgrote reproducties te zien van schilderijen uit het museum. Ze bieden de bezoeker een historisch kader bij het bekijken van de schilderijen in het museum. De reproducties vormen een beeldverslag van het 17de-eeuwse Haarlem en belichten de stads- en cultuurgeschiedenis van deze voor Haarlem zo belangrijke periode. Als grote schoolplaten geven ze informatie over de belangrijkste industrieën, de bierbrouwerij en de linnenblekerij, het bestuur, de overheidstaken, de rechtspraak, de bewaking van rust en orde in de stad en de zorg voor ouderen. Gezien de enthousiaste reacties zal de opstelling voorlopig blijven. Frans Hals Museum, Groot Heiligland 62, Haarlem, www.franshalmuseum.nl

46

HeerlijkHeden

Heemstede Mevr. P. van der Weiden Mevr. N. Wingelaar Dhr. R. van der Schoot Dhr. E.N.G. Kors

Bennebroek Dhr. C. Bodde

HEERLIJK HEDEN

NIEUWE LEDEN

3 HEERLIJKHEDEN EN 1 BUITENPLAATS

  NU TWEE BOEKEN SAMEN VOOR MAAR € 12,Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland. In 108 pagina’s, geïllustreerd met bijzondere afbeeldingen, leert u de geschiedenis van de drie Heerlijkheden  Heemstede, Bennebroek en het onbekende Berkenrode kennen.   Vier eeuwen Voorkoekoek-Ipenrode; een historische buitenplaats in Heemstede. Een uitgebreide beschrijving van de geschiedenis van Ipenrode, een van de mooiste buitenplaatsen van Heemstede, gelegen aan de Herenweg. Ook hier volop afbeeldingen, 56 pagina’s. Twee fraaie uitgaven van de Historische Vereniging HeemstedeBennebroek, nu tijdelijk te bestellen met flinke korting. In plaats van € 15,- betaalt u nu slechts € 12,- voor de twee boeken samen. Bestellen kan via [email protected] of 023 529 07 56.

HeerlijkHeden

47

HEERLIJK HEDEN

UIT VOORRAAD LEVERBAAR De HVHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad die misschien nog niet allemaal in uw boekenkast staan. Dit kan een welkome aanvulling zijn van hetgeen u al wel heeft. Tussen haakjes staat het jaar van verschijnen. U kunt uw wens kenbaar maken aan Marloes van Buuren (023- 5290756, [email protected]) Verkoopprijs in euro De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen in 1 boek)

13,50

Deel 1 Schets van het leven van A. Pauw (1948)

4,50

Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949)

4,50

Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952)

4,50

Wees- en armhuis te Heemstede 1796-1861(1952)

8,00

Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel 2 1800-1954 (1954)

5,00

Historie hofstede Paradijs later Meer en Bosch (1960)

4,00

Reproductie kaart Claes Janzoon Visscher uit 1724, Haarlemmermeer en omgeving (1976)

4,50

Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980)

4,50

Zo zijn Heemstede en Bennebroek (1984) Adriaan Pauw (1585-1653), staatsman en ambachtsheer (1985) Verjaardagskalender met reproducties van oude prenten van Lutgers (1986)

4,00 10,00 1,00

De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht Van Merlen (1987) 6,00 Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987)

2,50

Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988)

6,50

Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988)

2,00

Gezondheidszorg in Heemstede (1988)

6,00

Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989)

1,00

Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992) *

8,00

Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994)

2,00

De tijden veranderen: burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811-1997 (1997)

9,00

Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 (1997)

4,00

Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd (1997)

1,50

Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999)

2,50

Zorg aan de duinrand: Kennemeroord, Kennemerduin, Parkzicht, Westerduin (2000)

10,00

Vier eeuwen Voorkoekoek-Ipenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001) *

7,00

Facsimile van kaart van W.Blaeu uit 1631 van Rijnland en Amstelland (2004)

3,00

Monumenten van Heemstede en Bennebroek: opnieuw een keuze uit de parels van de Heerlijkheden (2005) 12,00 Heemstede na de grenswijziging (2008) HeerlijkHeden vanaf nummer 124 per los nummer De twee met een * gemarkeerde boeken zijn samen als aanbieding te koop voor 12,00

48

HeerlijkHeden

10,00 4,00