Van een verzorgingsstaat naar een verzorgende participatiestaat

Van een verzorgingsstaat naar een verzorgende participatiestaat Een onderzoek naar actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van hulpbehoevende kwetsbare ouderen in Nederland

Lorene Henkel Universiteit Utrecht Juni 2015 1

Deze masterthesis is geschreven ter afronding van de academische master “Vraagstukken van Beleid en Organisatie” aan de Universiteit Utrecht. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van interim-management en adviesbureau ParView B.V. De inhoud van het onderzoek is geheel eigendom van opdrachtgever ParView B.V.

Colofon Van een verzorgingsstaat naar een verzorgende participatiestaat Een onderzoek naar actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van hulpbehoevende kwetsbare ouderen in Nederland 29 juni 2015 Auteur Lorene Henkel Studentnummer 3506517 [email protected] 06 22 23 48 47 Universiteit Utrecht Faculteit Sociale Wetenschappen Sociologische master Vraagstukken van Beleid en Organisatie Sjoerd Groenmangebouw Padualaan 14 3584CH Utrecht Opdrachtgever Drs. ing. Viola Zevenhuizen Directeur ParView B.V. [email protected] Voorsterweg 124 6971KC Brummen Begeleider Dr. Sabrina de Regt Researcher Social Sciences – Sociology [email protected] Tweede beoordelaar Prof. Dr. Ineke Maas Associate Professor Social Sciences - Sociology [email protected] © 2015, Utrecht

2

Inhoud DANKWOORD ........................................................................................................................................................................................... 5 SAMENVATTING ...................................................................................................................................................................................... 6 Hoofdstuk 1 – Inleiding ..................................................................................................................................................................... 10 1.1

Introductie ......................................................................................................................................................................................................... 11

1.2

Aanleiding........................................................................................................................................................................................................... 12

1.3

Probleemstelling ............................................................................................................................................................................................. 14

1.4

Doelstelling ........................................................................................................................................................................................................ 15

1.5

Vraagstelling ..................................................................................................................................................................................................... 16

1.6

Relevantie ........................................................................................................................................................................................................... 17

1.7

Leeswijzer .......................................................................................................................................................................................................... 18

Hoofdstuk 2 – Context ........................................................................................................................................................................ 20 2.1

Ouderenzorg...................................................................................................................................................................................................... 21

2.2

Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 ..................................................................................................................................... 24

2.3

Actief burgerschap en buurtinitiatieven ............................................................................................................................................. 25

Hoofdstuk 3 – Theoretisch kader .................................................................................................................................................. 28 3.1

Theoretisch raamwerk ................................................................................................................................................................................. 29

3.1.1

De general incentives theory .......................................................................................................................................................... 30

3.1.2

Het civic voluntarism model ........................................................................................................................................................... 31

3.1.3

Social capital theory ........................................................................................................................................................................... 32

3.1.4

Cognitive engagement theory ........................................................................................................................................................ 33

3.2

De theoretische gedachten achter de factoren ................................................................................................................................. 35

Hoofdstuk 4 – Data en methode ..................................................................................................................................................... 39 4.1

Onderzoeksmethode ...................................................................................................................................................................................... 40

4.2

Onderzoekspopulatie ..................................................................................................................................................................................... 40

4.3

Onderzoeksproces ........................................................................................................................................................................................... 43

4.4

Meetinstrument ............................................................................................................................................................................................... 45

4.4.1

Afhankelijke variabele .................................................................................................................................................................................. 45

4.4.2

Onafhankelijke variabelen.......................................................................................................................................................................... 45

4.4.3

Controle variabelen ....................................................................................................................................................................................... 47

4.4.3

Missende waarden ......................................................................................................................................................................................... 49

4.5

Methodologische met kwaliteitsverantwoording ............................................................................................................................ 50 3

4.5.1

Methodologische reflectie .......................................................................................................................................................................... 50

4.5.2

Betrouwbaarheid ............................................................................................................................................................................................ 52

4.5.3

Validiteit .............................................................................................................................................................................................................. 52

4.5.5

Analysestrategie .............................................................................................................................................................................................. 55

4.6

Expertinterviews .............................................................................................................................................................................................. 55

Hoofdstuk 5 – Resultaten.................................................................................................................................................................. 57 5.1

Univariate analyse .......................................................................................................................................................................................... 58

5.2

Bivariate analyse ............................................................................................................................................................................................. 59

5.2.1

Independent Sample t-test .............................................................................................................................................................. 59

5.2.2

Correlaties ............................................................................................................................................................................................... 63

5.3

Multivariate analyse ...................................................................................................................................................................................... 66

Hoofdstuk 6 - Expertinterviews ..................................................................................................................................................... 74 6.1

De toegevoegde waarde van de expertinterviews aan dit onderzoek .................................................................................. 75

6.2

Gemeenten ......................................................................................................................................................................................................... 76

6.3

Buurtinitiatief ................................................................................................................................................................................................... 85

Hoofdstuk 7 – Beleidsaanbevelingen ........................................................................................................................................... 89 7.1

Randvoorwaarden.......................................................................................................................................................................................... 90

7.2

Beleidsaanbevelingen ................................................................................................................................................................................... 91

7.3

Randvoorwaardelijke beoordeling ........................................................................................................................................................ 96

7.4

Stappenplan: de route naar activering ................................................................................................................................................. 97

Hoofdstuk 8 - Conclusie & discussie ...........................................................................................................................................100 DEEL I - CONCLUSIE ................................................................................................................................................................................................... 101 8.1

Essentie van het onderzoek .................................................................................................................................................................... 101

8.2

Antwoorden op de deelvragen .............................................................................................................................................................. 102

8.3

Antwoord op de onderzoeksvraag ...................................................................................................................................................... 106

Deel II - DISCUSSIE...................................................................................................................................................................................................... 108 8.4

Discussie punten .......................................................................................................................................................................................... 108

8.5

Sterke en zwakke punten ......................................................................................................................................................................... 108

8.6

Aanbevelingen voor vervolgonderzoek ............................................................................................................................................ 109

Literatuurlijst......................................................................................................................................................................................111 Appendix I - Enquête ........................................................................................................................................................................117 Appendix II – Topiclist interview gemeenten .........................................................................................................................124 Appendix III – Tabellen ...................................................................................................................................................................127

4

DANKWOORD

“Samen prettig oud worden in de buurt waarin je woont” is vaak de droomscenario van buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn. Gezien de fase in het leven waarin ik mij nu bevind is dit voor mij nog niet relevant. Ik kom net kijken als kersverse afgestudeerde jonge dame. Toch is het belangrijk om hierbij stil te staan voordat het te laat is. Waar ben ik wanneer ik een respectabele leeftijd heb bereikt? Wat zijn de omstandigheden? Wat moet ik doen als ik dan hulp nodig heb? Heb ik dan kinderen of een partner die mij helpen? Is er dan een staat die mijn verzorging regelt of dien ik mijn broek zelf op te houden? Ik heb geen glazenbol waarin ik de toekomst kan zien, maar deze toekomst heb ik enigszins zelf in de hand. De terugtrekkende overheid en de bezuinigingen kunnen ook van een positieve kant bekeken worden in plaats van alleen de negatieve kant te belichten. Buurtinitiatieven die hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap ondersteunen staan nog in de kinderschoenen maar beginnen zich steeds meer en vaker te vormen. Fantastisch en enorm waardevol voor de kwetsbare ouderen en de toekomstige kwetsbare ouderen in Nederland! Als stagiaire bij interim-management adviesbureau ParView B.V. heb ik de mogelijkheid gekregen om onderzoek te doen naar dit boeiende verschijnsel. Het eindresultaat ligt voor u. Het was een heftige bevalling maar ik heb er met veel passie en plezier aan gewerkt. Graag wil ik Viola Zevenhuizen bedanken voor de begeleiding, de kennismaking met de wondere wereld van de gezondheidszorg voor kwetsbare ouderen en het laten zien van de fijne kneepjes van het vak. Deze leermomenten en nuttige adviezen neem ik dankbaar mee in de volgende stap in mijn leven op de arbeidsmarkt. Daarnaast wil ik Sabrina de Regt bedanken voor haar begrip en haar kritische feedback. Zelfs in de laatste fase van mijn studietijd waarin in kan toepassen want ik de afgelopen studiejaren geleerd heb, heb ik toch weer nieuwe dingen geleerd. Tevens wil ik de deelnemende gemeenten, het buurtinitiatief Lunetten Wil Wel, het Landelijke Samenwerkingsverband Actieve bewoners en het doe-democratieteam van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninklijke relaties bedanken voor de inspirerende gesprekken. Evenzo wil ik de buurtbewoners bedanken die de tijd hebben genomen om aandacht te besteden aan de enquête. Daarnaast ben ik de ondersteunende enquêteurs die vele kilometers met mij hebben afgelegd enorm dankbaar. Zonder hen was het niet mogelijk geweest om een dataset te bewerkstelling als dezen. Afzonderlijk van mijn afstudeeropdracht wil ik een speciaal moment reserveren voor mijn dankbaarheidsuiting naar mijn ouders. Papa en mama, ik wil jullie bedanken voor de mogelijkheid die jullie mij hebben gegeven om te gaan studeren. De uitkomst is de welverdiende titel “Master of Social Science”. Ik wil jullie bedanken voor de alle liefde, steun en toeverlaat tijdens piek en dal momenten in mijn studieperiode. Niet te vergeten, wil ik mijn grote zus Kelly bedanken voor alle steun, afleiding en het vertrouwen in mijn capaciteiten. Ook wil ik Jonathan bedanken voor zijn begrip in beperkte tijd en aandacht en de nodige ontspanning. Beste lezer, ik wens u veel leesplezier!

Lorene Henkel Utrecht, 29 juni 2015

5

SAMENVATTING Sinds 1 januari 2015 is er veel veranderd in zorgland. In het bijzonder de decentralisatie van begeleiding, ondersteuning en een klein stuk verzorging en verpleging naar de gemeenten onder de Wmo 2015 (op het Veld & Wachtmeester, 2012). In een notendop is de decentralisatie doorgevoerd om de kwaliteit van zorg en ondersteuning te verhogen, de begeleiding en ondersteuning financieel houdbaar te houden en om de betrokkenheid van bewoners bij de samenleving te bevorderen (Algemene rekenkamer, 2014; Kromhout et al., 2014; Wilken & Dankers, 2012). De decentralisatie gaat gepaard met een bezuinigingsopgave van totaal 3,4 miljard euro in 2017 (Algemene rekenkamer, 2014). De aanleiding van dit onderzoek is dat deze bezuiniging er toe leidt dat gemeenten minder budget en minder ruimte hebben om begeleiding en ondersteuning te bieden aan hulpbehoevende ouderen in de gemeente. De probleemstelling van dit onderzoek is dat hulpbehoevende ouderen – als gevolg van de decentralisatie – gekort worden op de ondersteuning en begeleiding die ze momenteel ontvangen maar eigenlijk wel nodig hebben (Doekhei et al. 2014). Ook binnen de gemeenten is er veel aan het veranderen naar aanleiding van de decentralisatie. Gemeenten nemen niet langer de ondersteuningsvraag over, maar leggen de focus op de eigen kracht van de kwetsbare oudere en de zelfredzaamheid. Deze omslag wordt ook wel de “Transformatie” of “de Kanteling” genoemd (Rijnkels et al., 2014; VNG, 2012;2013). Deze kanteling is de systeemwereld vindt ook steeds meer plaats in de leefwereld. Er is een toenemende trend waarneembaar waarbij actieve buurtbewoners buurtinitiatieven ondernemen (Ham & van der Meer, 2015). Deze bewoners nemen zelf het initiatief om hulpbehoevende ouderen te helpen en te ondersteunen. Buurtinitiatieven en hulp van actieve bewoners zorgen ervoor dat hulpbehoevende ouderen kwalitatief goede ondersteuning ontvangen die zij nodig hebben om zolang mogelijk zelfstandig te blijven wonen. Om deze samenredzaamheid te bevorderen staat de volgende onderzoeksvraag centraal:

“Welke factoren zijn bepalend voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven gericht op de zorg- en ondersteuningsbehoeften van ouderen?”

De doelstelling van dit onderzoek is het creëren van inzicht in de factoren die actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren en om beleidsaanbevelingen te doen aan gemeenten op welke manier zij samenredzaamheid in de gemeenschap kunnen bevorderen ten behoeve van hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap. Kennisinstituut Movisie heeft in samenwerking met Platform31 een verkenning gedaan naar redenen waarom bewoners zich actief inzetten voor hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap. Deze verkenning is gepubliceerd in een reeks artikelen genaamd “Langer thuis” waarin factoren zijn gepresenteerd die bijdragen aan actief burgerschap (van Xanten, 2014a;2014b). Uit de artikelen blijkt dat bewoners een buurtinitiatief ondernemen of zich aansluiten bij een buurtinitiatief vanuit sociale-, doelmatige- en persoonlijke motieven (Denters, et al., 2013) en vanuit praktische factoren tijd, geld, gebruiksvriendelijkheid, toegankelijk, eenvoud, prioriteit en waardering (de Gast et al., 2011). Bewoners participeren vanuit sociale motieven omdat participeren een norm is die in de gemeenschap waarin zij leven geldt. Wanneer participeren een norm is, voelen bewoners zich vaak verantwoordelijk voor het welzijn van andere bewoners (Denters, Tonkens, Verhoeven en Bakker, 2013; van Xanten, 2014b). daarnaast zijn bewoners vaak maatschappelijk actief vanuit doelmatige motieven omdat ze een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de gemeenschap en verbetering en verandering te weeg willen brengen omdat ze ontevreden zijn over hoe de zaken geregeld zijn. Er zijn ook bewoners die participeren vanuit persoonlijke motieven. Deze bewoners participeren omdat ze er zelf profijt van hebben. Ze leren bijvoorbeeld nieuwe vaardigheden en doen waardevolle contacten op. Vaak

6

participeren zij omdat het goed op het CV staat en het de kansen op het behalen van een persoonlijke ambitie vergroot (Denters, et al., 2013; van Xanten, 2014b). Naast deze motieven en drijfveren van bewoners spelen er een aantal praktische factoren een belangrijke rol bij de afweging die men maakt om een buurtinitiatief te ondernemen of aan te sluiten bij een buurtinitiatief (de Gast et al., 2011). Ten eerste, buurtinitiatiefnemers maken de overweging of zij “tijd” hebben om een initiatief te ondernemen en of dit te combineren valt met eventuele andere verplichtingen, zoals werk of de zorg aan het gezin. Vaak stellen zij ook de vraag of ze het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap op vrijwillige basis te helpen in plaats van betaalde arbeid te verrichting in de tijd dat zij vrijwilligerswerk doen. Ten tweede, moeten buurtinitiatiefnemers weten hoe ze een initiatief kunnen starten en hoe “gebruiksvriendelijk” dit is. Wanneer buurtinitiatiefnemers hierin begeleid worden door de gemeenten of een andere instantie en wanneer informatie hierover gemakkelijk raadpleegbaar is, is het opstarten van een initiatief gebruiksvriendelijker dan wanneer ze het wiel opnieuw moeten uitvinden. Ten derde, speelt “eenvoud” een rol. Wanneer buurtbewoners benaderd worden om een initiatief te starten of zich dienstaar te stellen aan bestaande initiatieven, is het voor hen eenvoudiger om te participeren. Ten vierde, is de “toegankelijkheid” van belang. In sommige gevallen dienen bewoners te beschikken over bepaalde vaardigheden, certificaten of documenten om een buurtinitiatief te ondernemen of zich aan te sluiten bij een initiatief. Dit is afhankelijk van wat de bewoner in kwestie voor de gemeenschap wilt betekenen. Hierbij kan gedacht worden aan bestuurservaring, een EHBO certificaat, vergunning of het volgen van een opleiding of cursus. Ten vijfde, speelt “prioriteit” een rol. Vaak zijn bewoners actief omdat ze de gemeenschap waarin ze leven belangrijk vinden, waardoor het welzijn van de gemeenschap een hoge prioriteit heeft. Tot slot, speelt “waardering” een rol. Bewoners zijn vaak bereid zich actief in te zetten voor de gemeenschap omdat ze gewaardeerd willen worden en erkenning willen voor hun investering en inzet (de Gast et al., 2011). De onderzoeksvraag zal beantwoord worden aan de hand van kwantitatief onderzoek onder de doelgroep bewoners en door middel van kwalitatief onderzoek onder de doelgroep gemeentelijke ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor het stimuleren van actief burgerschap. Voor het kwantitatieve onderzoeksgedeelte is er gebruik gemaakt van een eigen dataverzameling. Samen met ondersteunende enquêtes ben ik bij bewoners langs gegaan in vier Nederlandse wijken in twee steden om een enquête af te nemen. De wijken waar het enquêteren heeft plaats gevonden zijn de Utrechtse buurten Lunetten en Oog in Al en de Arnhemse buurten De Laar-Oost en Geitenkamp. In totaal zijn er 669 enquêtes aan de deur afgenomen. Daarnaast hadden bewoners ook de mogelijkheid om de enquête schriftelijk in te vullen en op te sturen met behulp van een meegegeven gefrankeerde envelop of de enquête online in te vullen. In totaal hebben 26 bewoners de enquête schriftelijk ingevuld en opgestuurd en 53 bewoners hebben de enquête online ingevuld. Gezamenlijk komen we tot een dataset met 747 respondenten. Het verband tussen de factoren en actief burgerschap is statistische gemeten met behulp van een logistische regressie. Er is voor deze analysemethode gekozen omdat de afhankelijke variabele “actief burgerschap” dichotoom van aard is. Voor het kwalitatieve onderzoeksgedeelte zijn semigestructureerde interviews gehouden met voornamelijk wijkregisseurs of programmamanagers van zeven Nederlandse gemeenten die verantwoordelijk zijn voor het stimuleren van actief burgerschap. De gemeenten die hebben meegedaan aan dit onderzoek zijn de gemeente Apeldoorn, Arnhem, Ede, Harderwijk, Tiel, Utrecht en Zutphen. Naast de interviews met de gemeenten is voor dit onderzoek ook een initiatieftrekker geïnterviewd van het bestaande buurtinitiatief “Lunetten Wil Wel” die kwetsbare ouderen in de buurt Lunetten ondersteund. Deze semigestructureerde interviews fungeren als aanvulling op het kwantitatieve onderzoeksgedeelte. Uit dit onderzoek is gebleken dat buurtbewoners voornamelijk iets kunnen betekenen voor de vitale ouderen, de eenzame ouderen en de ouderen met lichte mobiliteitsproblemen (van Campen et al., 2011). Hierbij kan gedacht worden aan het organiseren van sportmogelijkheden in de buurt voor de vitale ouderen, eenzame ouderen verenigen met elkaar, een luisterend oor bieden en gezelschap houden. Voor de ouderen met mobiliteitsproblemen kunnen 7

buurtbewoners bijspringen bij de algemene dagelijkse levensverrichtingen zoals boodschappen doen, klusjes in en om het huis, vervoer, tuinonderhoud of hulp bij administratie (Welnu, 2013). Dan komen we bij de hamvraag van dit onderzoek. Welke factoren zorgen ervoor dat buurtbewoners deze kwetsbare ouderen in de gemeenschap een helpende hand bieden? Uit het kwantitatief onderzoek is gebleken dat de persoonlijke, doelmatige en sociale motieven, de praktische factoren tijd, geld, gebruiksvriendelijkheid, toegankelijkheid en prioriteit een stimulerende werking hebben op actief burgerschap. tabel 1 illustreert in welke mate de factoren en stimulerende werking hebben op actief burgerschap. Tabel 1.

Overzicht onderzoeksresultaten

Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven

Tijd Geld Gebruiksvriendelijk

Toegankelijk Prioriteit

Motieven en drijfveren Bewoners die van mening zijn dat participeren goed op zijn of haar CV staat en waarbij het de kansen op het behalen van een ambitie vergroot, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap Bewoners die ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente en de gemeenschap willen verbeteren, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap 1. Bewoners die erop vertrouwen dat buurtbewoners hen zullen helpen wanneer zij hulp nodig hebben; 2. Bewoners die bereid zijn buurtbewoners te helpen zodat zij in de nabije toekomst deze hulp terug kunnen verwachten; 3. Bewoners die zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van de buurtbewoners, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap Praktische factoren Bewoners die aangeven dat ze tijd hebben om hulpbehoevende buurtbewoners te helpen, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap Bewoners die aangeven dat ze het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners vrijwillig te helpen in plaats van betaalde arbeid, zetten zich juist minder vaak in voor de gemeenschap 1. Bewoners die bekend zijn met de problematiek rondom hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap; 2. Bewoners die beschikken over de informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie ze daarvoor moeten zijn, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap Bewoners die beschikken over de kennis en vaardigheden die nodig zijn om zich actief in te zetten voor de gemeenschap, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap Bewoners waarbij het welzijn van de gemeenschap een hoge prioriteit heeft, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap

Een van de doelstellingen van dit onderzoek is het formuleren van beleidsaanbevelingen aan de hand van de onderzoeksresultaten. 

Eén van de beleidsaanbevelingen is het combineren van twee domeinen in het Sociaal Domein van de gemeente. Te weten, het combineren van de Participatiewet en de Wmo. De bewoners die ondersteuning krijgen vanuit de Participatieweg om aan werk te komen of om weer deel uit te maken van de samenleving, hebben er baar bij om zich aan te sluiten bij een buurtinitiatief. Deze vorm van burgerparticipatie staat goed op het CV en is voor hen weer een stapje dichter bij het vinden van een baan en het deel uit maken van de samenleving. Deze maatregel sluit aan bij de bevinding dat bewoners die van mening zijn dat participeren goed op het CV staat en participeren zien als het vergroten van de kansen bij het behalen van iemands persoonlijke ambitie, zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap.



Een tweede beleidsaanbeveling is werken aan een nieuwe relatie tussen de gemeente en haar bewoners. Uit de interviews met de gemeentelijke ambtenaren is gebleken dat zij het soms lastig vinden om de bewoners te vinden en andersom speelt hetzelfde. Bewoners weten in veel gevallen niet welke vraagstukken er zich binnen de gemeente afspelen. Om ervoor te zorgen dat de gemeente en haar bewoners als gelijkwaardige partner met elkaar tot een gezamenlijk beleid komen, is het gunstig wanner zij elkaar goed weten te vinden waarbij de gemeente toegankelijk en laagdrempelig is. Uit dit onderzoek is gebleken dat bewoners die weten

8

hoe ze een buurtinitiatief kunnen ondernemen en bij wie ze daarvoor moeten zijn, zetten zich vaker actief in voor de gemeenschap. 

Een derde beleidsaanbeveling is het transparant communiceren. De resultaten van dit onderzoek wijzen uit dat bewoners die op de hoogte zij van de problematiek rondom hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap zich vaker actief inzetten voor de gemeenschap. Dit betekent dat zowel vanuit de bewoners als vanuit de gemeente de communicatielijnen volledig open dienen te staan.



De laatste maatregel is om meer samenwerkingsverbanden aan te gaan met maatschappelijke en dienstverlenende instanties die buurtbewoners kunnen helpen bij het ondernemen van een buurtinitiatief.

9

Hoofdstuk 1 – Inleiding HET EERSTE HOOFDSTUK VAN DEZE MASTERTHESIS GAAT IN OP DE INLEIDING EN AANLEIDING VAN DIT ONDERZOEK. DAARNAAST WORDEN DE PROBLEEMSTELLING, DE DOELSTELLING, EN VRAAGSTELLING GEINTRODUCEERD EN ZAL ER BESPROKEN WORDEN WAAROM HET BELANGRIJK IS OM ONDERZOEK TE DOEN NAAR ACTIEF BURGERSCHAP EN BUURTINITIATIEVEN TEN BEHOEVE VAN KWETSBARE OUDEREN.

10

1.1

Introductie

De ouderenzorg in Nederland verkeert in een ongekende dynamiek doordat men steeds ouder wordt, wat gepaard gaat met een toename van de zorgvraag. Daarnaast veranderen de wensen en behoeften van ouderen. Ouderen willen bijvoorbeeld zolang mogelijk zelfstandig thuis wonen. Dit wordt met de nieuwe wetgeving naar aanleiding van de decentralisatie ook van hen verwacht (Op het Veld & Wachtmeester, 2012). Dit betekent echter wel dat er steeds meer kwetsbare ouderen1 met toenemende een complexere zorgvragen thuis wonen (Blankestijn & van Duuren, 2013). Deze veranderingen vragen om beleidsaanpassingen. Sinds 1 januari 2015 hebben er belangrijke veranderingen plaats gevonden in het sociaal domein2 van de gemeenten. Te weten, de decentralisatie van extramurale begeleiding, ondersteuning en verzorging vanuit de Algemene Wet Bijzondere Ziekte kosten (AWBZ) vanuit de overheid naar de gemeentelijke Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 (Op het Veld & Wachtmeester, 2012:33). De decentralisatie heeft gevolgen voor veel hulpbehoevende ouderen aangezien het aandeel ouderen dat gebruik maakt van huidige Wmo voorzieningen ontegenzeggelijk groot is (Blankestijn & van Duuren, 2013). Pakweg 550.000 65 plussers maakte in 2013 gebruik van extramurale diensten en producten vanuit de gemeentelijke WMO waarvan circa 350.000 65 plussers individuele of groepsbegeleiding en persoonlijke ondersteuning ontvingen (Statline CBS, 2015). (Lokale) overheden geven vorm en inhoud aan beleid omtrent zorg en ondersteuning aan ouderen in verschillende fases. Deze beleidsontwikkeling kent vier fases in de beleidscyclus (Bekkers & Meijers, 2010:13; Verschuren & Doorewaard, 2007). Namelijk, (1) agendering en probleemdiagnose; (2) beleidsontwikkeling; (3) implementatie en (4) de uitvoering (Verschuren & Doorewaard, 2007). De hierboven beschreven decentralisatie bevindt zich momenteel in de uitvoeringsfase. De jaren 2015 en 2016 zijn overgangsjaren. In 2017 dient de decentralisatie in zijn volledigheid verzilvert te zijn (RMO, 2014: 66). Het overhevelen van zorgtaken vanuit het Rijk naar de lokale gemeenten wordt ook wel de “transitie” genoemd. De uitbreiding van zorgtaken op gemeentelijk niveau zijn vertaald in de WMO 2015. Naast het overhevelen van zorgtaken naar de gemeenten vraagt de decentralisatie om een cultuuromslag en een andere manier van werken. Deze omslag wordt ook wel de “transformatie” of de “kanteling” genoemd (Op het Veld & Wachtmeester, 2012:33; Steyart & Kwekkeboom, 2010:23). Dit houdt in dat gemeenten niet meer alle zorgbehoefte van bewoners over nemen, maar meer vertrouwen op het eigen kunnen van de hulpbehoevende en de kracht van de gemeenschap. De nieuwe WMO 2015 biedt ondersteuning op het gebied van zelfredzaamheid, participatie, beschermd wonen en opvang (Ministerie VWS, 2015). Hierbij wordt hetgeen wat hulpbehoevende ouderen nog wel kunnen in het licht gezet, en zal er niet meer gekeken worden naar wat hij of zij niet meer kan. De focus wordt gelegd op de eigen kracht van de oudere. Bijgaande wordt er van het sociaal netwerk van de hulpbehoevende ouderen verwacht dat ze een steentje bijdragen. De begrippen “eigen kracht” van de bewoners, “gebruikelijke hulp” en “mantelzorg” zijn daarom ook in de wet opgenomen. Met gebruikelijke hulp wordt hulp bedoeld die verwacht kan worden van een echtgenoot, ouders, inwonende kinderen of andere huisgenoten (Vonk, 2013: 23). Met mantelzorg wordt hulp ten behoeve van zelfredzaamheid, participatie en beschermd wonen bedoeld die rechtstreeks voortvloeit uit een bestaande sociale relatie (Vonk, 2013: 23). Dit betekent

In dit onderzoek worden ‘kwetsbare ouderen’ gedefinieerd als ouderen die zich niet meer volledig zelfstandig kunnen voorzien van basisbehoeften en niet meer in staat zijn de algemene dagelijkse levensverrichtingen uit te voeren. Dit hoeven niet altijd ouderen te zijn die fysieke klachten hebben of kampen met psychische aandoeningen maar ook ouderen die de veranderingen in de samenleving niet langer kunnen bijhouden. Een verdere uiteenzetten over kwetsbare ouderen volgt in hoofdstuk 2. 2 In totaal hebben er drie decentralisaties plaats gevonden sinds 1 januari 2015. Ten eerste, de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning waarbij de Wet Maatschappelijke Ondersteuning is uitgebreid. Ten tweede, is de gemeente sinds de decentralisatie verantwoordelijk voor het begeleiden van doelgroepen die ver van de samenleving en de arbeidsmarkt staan vanuit de Participatiewet. Ten derde, zijn gemeenten ook verantwoordelijk voor hulp, begeleiding en ondersteuning aan de jeugd door gezinnen die kampen met problemen te begeleiden en te ondersteunen vanuit de Jeugdwet. Deze drie decentralisaties zijn ondergebracht onder het sociaal domein. Het sociaal domein is een onderdeel van de gemeenten waar het college, wethouders en ambtenaren zich bezig houden met de inrichting en de uitvoering van deze drie decentralisaties (RMO, 2014). 1

11

dat men niet langer recht op zorg kan ontlenen maar verantwoordelijk is voor de eigen zorg (Plasterk, 2013). Wanneer een hulpbehoevende oudere de zorg niet zelfstandig kan organiseren vanuit de eigen kracht, het sociaal netwerk of de gemeenschap, biedt de gemeente de nodige ondersteuning. De decentralisatie is doorgevoerd om drie redenen. Ten eerste, streeft de overheid naar een betere kwaliteit van zorg en ondersteuning (Algemene rekenkamer, 2014). De gemeenten staan dichterbij de bewoners en zouden daarom beter kunnen inspelen op de behoeften van de bewoners door middel van lokaal beleid. Daarnaast zijn zorgtaken die met elkaar samenhangen ondergebracht onder één overheidsorgaan – de gemeenten – waardoor de financiële schotten zijn weggenomen. Verondersteld wordt dat bewoners, doordat het beleid dichterbij georganiseerd wordt, meer invloed op lokaal beleid kunnen uitoefenen (Kromhout et al., 2014; Plasterk, 2013). Om de kwaliteit van zorg en ondersteuning te waarborgen dienen gemeenten te voldoen aan de wensen en behoeften van ouderen. Hiervoor dient de zorg en ondersteuning niet meer aanbodgericht gestuurd te worden maar vraaggericht (Bogaart & van Dijk, 2012:17). Dit vraagt om een andere manier van luisteren en oplossingen zoeken voor zorgvragen. De ene oudere is de andere niet waarbij verschillende ouderen baat hebben bij verschillende soorten aanpakarrangementen. Dit wordt ook wel “Welzijn nieuwe stijl” genoemd (VWS, 2010). Ten tweede, de zorgkosten stijgen door de vergrijzing en de daarmee gepaard gaande toenemende zorgvraag, wat vraagt om een aanpassing van beleid zodat de gezondheidzorg financieel duurzaam blijft (Putters, den Breejen, Frissen, 2009; Mackenback, 2010). Wanneer we op gewone voet verder gaan, is de zorg in Nederland niet lang financieel houdbaar (Algemene rekenkamer, 2014:7). Uit de begroting van het Gemeentefonds 2015 blijkt dat de financiële ruimte van gemeenten, bij ongewijzigd beleid, zich negatief zal ontwikkelen met 1,8 miljard per jaar(TK, 2014-2015:§4.4 Financieel overzicht gemeenten 2014, p. 18). De decentralisatie gaat gepaard met een bezuinigingsopgave van 3,4 miljard euro in 2017 (Algemene rekenkamer, 2014). Gemeenten krijgen minder budget voor begeleiding, ondersteuning en verzorging. Dit vraagt om creatieve, duurzame, efficiënte goedkopere alternatieven, waarbij de kwaliteit van leven bij ouderen gewaarborgd blijft. Ten derde, dient de decentralisatie de betrokkenheid en participatie van bewoners in de samenleving te vergroten (Algemene rekenkamer, 2014: 7). De decentralisatie stuurt ook op een verantwoordelijkheidsverschuiving naar de samenleving. Gemeenten dienen te vertrouwen op de eigen kracht van de ouderen en zelfredzaamheid te stimuleren. Ouderen dienen vaardigheden te ontwikkelen waardoor ze regie over eigen leven behouden zodat ze langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Daarbij kan het sociaal netwerk en de gemeenschap rondom de hulpbehoevende ouderen een bijdrage leveren aan de zelfredzaamheid van ouderen. Ouderen dienen minder te leunen op de overheid en buurtbewoners dienen elkaar meer te steunen. Dit wordt ook wel samenredzaamheid genoemd (Plasterk, 2013). De laatste reden is ook gelijk de aanleiding van dit onderzoek.

1.2

Aanleiding

Zoals in de inleiding besproken is het uitgangspunt van de decentralisatie het stimuleren van de zelfredzaamheid van de bewoners (Plasterk, 2013). Dit houdt in dat hulpbehoevende ouderen de zorg en ondersteuning allereerst dienen te organiseren vanuit het sociaal netwerk of buurtinitiatieven vanuit de gemeenschap voordat ze hulp en ondersteuning ontvangen vanuit de gemeenten. Minister Plasterk van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties beschrijft in een kamerbrief het volgende: “Goede ondersteuning en - nog belangrijker - goede gezondheid en actieve deelname aan de maatschappij zijn namelijk niet alleen een zaak van de overheid” (Plasterk, 2013: 1). Vanuit lokale gemeenschappen ligt de focus op samenredzaamheid (RMO, 2014:11). Door het groeiende besef dat de overheid niet meer volledig verantwoordelijk is om zaken te regelen die de samenleving toebehoren, worden buurtinitiatieven opgestart. Buurtbewoners weten tenslotte al geen ander wat er in de buurt speelt en kunnen daarom 12

doelgerichter voldoen aan de zorgbehoeften van andere buurtbewoners. Dit bevordert de kwaliteit van zorg op maat (Onderwater & Venneman, 2013:20). Toch hebben de (lokale) overheid en professionals een doorslaggevende rol in het stimuleren van de samenredzaamheid en buurtinitiatieven. De (lokale)overheid en professionals dienen de zorgtaken en zorgbehoeften niet klakkeloos over te nemen maar hulpbehoevende bewoners te ondersteunen en te begeleiden hoe zij hun zorgbehoeften zelf kunnen organiseren. Gemeenten kunnen buurtinitiatieven ondersteunen met behulp van financiële en adviserende ondersteuningssystemen (RMO, 2014:11). Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninklijke relaties en het onderzoek van Oude Vrielink en collega’s (2013) spreken over een “doedemocratie” waarin bewoners “verleid” worden tot het nemen van initiatieven voor het in stand houden van voorzieningen die de overheid niet langer voor haar rekening neemt (Ministerie van BZK, 2013; Oude Vrielink, Verhoeven, van de Wijdeven, 2013). In een doe-democratie heeft de gemeente vertrouwen in haar bewoners en daagt zij hen uit om taken over te nemen wanneer zij het efficiënter of creatiever kunnen organiseren. Ook in het Verenigd Koninkrijk worden bewoners uitgedaagd om mee te denken met het vormgeven van beleid of om de organisatie rondom overheidsverantwoordelijkheden over te nemen. Dit wordt ook wel “right to challenge” genoemd (Pattie et al., 2004). Om dit te bewerkstelligen dienen gemeenten participatiemogelijkheden te creëren (Op het Veld & Wachtmeester, 2012). Om deze reden is de right to challenge opgenomen in de WMO 2015. Gemeenten hebben de volledige vrijheid om hier handen en voeten aan te geven. Kennisinstituut Movisie3 heeft in samenwerking met Platform314 een verkenning gedaan naar redenen waarom bewoners zich actief inzetten voor hulpbehoevende ouderen in gemeenschap. Deze bewoners zetten zich actief in door een buurtinitiatief te ondernemen op het gebied van zorg en welzijn of door zich aan te sluiten bij een buurtinitiatief zodat kwetsbare ouderen zolang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen. Deze verkenning is gepubliceerd in een reeks artikelen genaamd “Langer thuis” waarin factoren gepresenteerd zijn die bijdragen aan actief burgerschap (van Xanten, 2014a;2014b). De factoren zijn gebaseerd op de studie van Denters en collega’s (2013) en van de Gast en collega’s (2011). Uit de artikelen blijkt dat bewoners een buurtinitiatief ondernemen of zich aansluiten bij een buurtinitiatief vanuit sociale-, doelmatige en persoonlijke motieven (Denters et al., 2013) en vanuit praktische factoren tijd, geld, gebruiksvriendelijk, toegankelijk, eenvoudig en prioriteit en waardering (de Gast et al., 2011) (Figuur 1.1). Bewoners participeren vanuit sociale motieven omdat participeren een norm is die in de gemeenschap waarin zij leven geldt. Wanneer participeren een norm is, voelen bewoners zich ook vaak verantwoordelijk voor het welzijn van andere bewoners (Denters, Tonkens, Verhoeven en Bakker, 2013; van Xanten, 2014b). Daarnaast zijn bewoners vaak maatschappelijk actief vanuit doelmatige motieven omdat ze een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de gemeenschap en verbetering en verandering te weeg willen brengen omdat ze ontevreden zijn over hoe de zaken geregeld zijn. Er zijn ook bewoners die participeren vanuit persoonlijke motieven. Deze bewoners participeren omdat ze er zelf profijt van hebben. Ze leren bijvoorbeeld nieuwe vaardigheden en doen waardevolle contacten op. Vaak participeren zij omdat het goed op het CV staat en het de kansen op het behalen van een persoonlijke ambitie vergroot (Denters et al., 2013; van Xanten, 2014b). Naast deze motieven en drijfveren van bewoners spelen er een aantal praktische factoren een belangrijke rol bij de afweging die men maakt om een buurtinitiatief te ondernemen of aan te sluiten bij een buurtinitiatief (de Gast, van Steekelenburg, van den Bosch, 2011). Ten eerste, buurtinitiatiefnemers maken de overwegen of zij “tijd” hebben om een initiatief te ondernemen en of dit te combineren valt met eventuele andere verplichtingen, zoals werk of de zorg voor het gezin. Ten tweede, moeten buurtinitiatiefnemers weten hoe ze een initiatief kunnen starten en hoe “gebruiksvriendelijk” dit is. Wanneer buurtinitiatiefnemers hierin begeleid worden door de gemeente en wanneer informatie hierover gemakkelijk raadpleegbaar is, is het opstarten van een initiatief gebruiksvriendelijker dan wanneer

3 4

Kennisinstituut op het gebied van sociale vraagstukken en welzijn. Kennisinstituut op het gebied van beleid rondom stad en regio.

13

ze het wiel opnieuw moeten uitvinden. Ten derde, speelt “eenvoud” een rol. Wanneer buurtbewoners benaderd worden om een initiatief te starten of zich dienstbaar te stellen aan bestaande initiatieven, is het voor hen eenvoudiger om te participeren. Ten vierde, is de “toegankelijkheid” van belang. In sommige gevallen dienen bewoners te beschikken over bepaalde vaardigheden, certificaten of documenten om een buurtinitiatief te ondernemen of aansluiten bij een initiatief. Dit is afhankelijk van wat de bewoner voor de gemeenschap wil betekenen. Hierbij kan gedacht worden aan bestuurservaring, een EHBO certificaat, vergunningen of het volgen van een opleiding of cursus. Ten vijfde, speelt “prioriteit” een rol. Vaak zijn bewoners actief omdat ze de gemeenschap waarin ze leven belangrijk vinden en waarbij het welzijn van de gemeenschap hoge prioriteit heeft. Tot slot, speelt “waardering” een rol. Bewoners zijn bereid zich actief in te zetten voor de gemeenschap door een buurtinitiatief te ondernemen of zich aan te sluiten bij een initiatief omdat ze gewaardeerd willen worden en erkenning willen voor hun investering en inzet (de Gast et al., 2011). Deze factoren vormen de kapstok van dit onderzoek en zullen in verdere hoofstukken aanbod komen.

Praktische factoren

Motieven en drijfveren Tijd en geld Persoonlijke motieven

Gebruiksvriendelijk

Actief burgerschap Doelmatige motieven

& buurtinitiatieven

Toegankelijk

Eenvoud Sociale motieven

Prioriteit en waardering

Figuur 1.1 Factorenmodel Bron: de Gast et al. (2011); Denters et al. (2014)

1.3

Probleemstelling

Zoals hierboven beschrijven, is een van de doelstellingen van de decentralisatie het reduceren van de zorgkosten zodat de zorg financieel houdbaar blijft (Algemene rekenkamer. 2014: 7). Gemeenten krijgen zo’n 25% minder budget om de bestaande overgehevelde taken te bekostigen. Dit betekent dat gemeenten minder ruimte hebben om zorg en ondersteuning te bieden dan voorheen (Algemene rekenkamer. 2014: 7). Als gevolg hiervan worden veel kwetsbare ouderen gekort op hun huidige voorzieningen aan ondersteuning en begeleiding. Hierdoor zouden er problematische situaties kunnen ontstaan waarbij hulpbehoevende ouderen minder hulp ontvangen dan ze nodig hebben. De meeste gemeenten hebben op dit moment nog geen alternatief georganiseerd. Buurtinitiatieven kunnen een waardevolle oplossing zijn voor hulpbehoevende ouderen die de nodige zorg niet meer vanuit de gemeenten ontvangen. Figuur 1.2 illustreert de causale relaties voor bovenstaand probleem. Figuur 1.3 illustreert finale relaties.

14

Toenemende zorgvraag door vergrijzing

Gemeenten hebben minder budget Figuur 1.3om zorgtaken Finaleterelatie bekostigen

Figuur 1.2

Financieel onhoudbare zorgkosten voor ouderen

Decentralisatie van verzorging en ondersteuning naar gemeenten met minder budget

Hulpbehoevende ouderen verliezen nodige zorg en/of ondersteuning

Hulpbehoevende ouderen worden afhankelijker van hulp vanuit de gemeenschap

Causale relaties

Bewoners bieden hulp en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap of richten buurtinitiatieven op die deze hulp en ondersteuning biedt

Figuur 1.3

1.4

Finale relaties

Goedkoper alternatief voor bestaande voorzieningen vanuit de gemeenten

Hulpbehoevende ouderen worden voorzien van de nodige zorg en ondersteuning die ze van de gemeenten niet langer ontvangen

Doelstelling

Het doel van dit onderzoek is het doen van beleidsaanbevelingen aan gemeenten hoe zij buurtinitiatieven kunnen stimuleren die dienen te fungeren als een effectief alternatief voor bestaande voorzieningen. Het onderzoek bestaat uit drie niveaus (tabel 1.1). Tabel 1.1

Onderzoek niveaus Niveau

Populatie

Micro

Bewoners

Meso

Buurtinitiatief

Macro

Gemeenten

Met behulp van een kwantitatief onderzoek zal onderzocht worden in hoeverre de factoren uit het factorenmodel (figuur 1.1) een invloed hebben op actief burgerschap (microniveau). Deze informatie geeft gemeenten de kans om in te spelen op de stimulerende factoren rondom actief burgerschap. Als aanvulling op dit onderzoek wordt er een semi gestructureerde interview gehouden met een initiatiefnemer van een bestaand buurtinitiatief om het ontstaan in kaart te brengen (mesoniveau). Verder zullen er semi gestructureerde interviews met ambtenaren van zeven gemeenten gehouden worden, om een verdieping te maken in wat gemeenten al doen op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven (macroniveau). De interviews met ambtenaren en een initiatieftrekker dienen als een aanvulling op het kwantitatieve onderzoek onder bewoners. Kortom, de doelstellingen van dit onderzoek zijn: 

Het verkrijgen van inzichten welke factoren actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren;



Het doen van beleidsaanbevelingen en adviezen aan gemeenten op welke manier zij actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve van kwetsbare ouderen kunnen stimuleren. 15

Huidige situatie De gemeenten bieden zorg en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen die deze hulp niet zelfstandig kunnen bewerkstelligen Figuur 1.4 - Doelstelling vanuit de eigen kracht of het sociaal netwerk. Voor het huidige pallet aan WMO voorzieningen hebben gemeenten minder budget om het te bekostigen, wat betekent dat er minder hulp geboden kan worden

Gewenste situatie Actieve bewoners en vrijwilligers bij een buurtinitiatief bieden hulp aan hulpbehoevende ouderen die deze hulp niet kunnen bewerkstelligen vanuit de eigen kracht, het sociaal netwerk of ontvangen vanuit de gemeente. Op deze manier ontvangen de hulpbehoevende ouderen alsnog de ondersteuning die zij nodig hebben.

Beleidsvraag Op welke manier kunnen gemeenten actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren die bevorderlijk zijn voor de samenredzaamheid van bewoners in een buurt en een alternatief zijn van bestaande WMO voorzieningen?

Figuur 1.4

1.5

Doelstelling

Vraagstelling

Vanuit de visie “hoe kom je van de huidige verzorgingsstaat meer naar een verzorgende participatiestaat?” richt ik mij in mijn afstudeeronderzoek op hoe bewoners gestimuleerd kunnen worden om zich actief in te zetten voor hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap. Voortvloeiend uit de doelstelling staat daarom de volgende hoofdvraag centraal: Welke factoren zijn bepalend voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven gericht op de zorg- en ondersteuningsbehoeften van ouderen?

1.5.1

Deelvragen

Om antwoord te geven op de hoofdvraag zijn een aantal deelvragen opgesteld. Allereerst is het van belang om in kaart te brengen hoe de begeleiding en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen op dit moment is geregeld vanuit de WMO 2015 en wat de zorg- en ondersteuningsbehoeften van ouderen zijn (deelvraag 1). Daarnaast is het van betekenis om te onderzoek welke factoren een effect hebben op actief burgerschap en buurtinitiatieven (deelvraag 2). Het uiteindelijke doel van het onderzoek is om beleidsaanbevelingen te presenteren aan gemeenten om interventies te ontwikkelen die actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren. Daarvoor is het wenselijk om een inventarisatie te maken wat gemeenten op dit moment al doen op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven, hoe de verhouding is tussen de gemeenten en haar bewoners en wat de perceptie van de gemeenten zijn op de factoren uit het factorenmodel (figuur 1.1) (deelvraag 3). Wanneer dit allemaal bekend is, is de volgende stap om een advies te formuleren aan gemeenten (deelvraag 4). Dit alles vormt een antwoord op de hierboven geformuleerde hoofdvraag.

16

Beschrijvende vragen 1.

Wat zijn de zorg- en ondersteuningsbehoeften van hulpbehoevende ouderen en op welke manier is de zorg- en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen op dit moment georganiseerd vanuit de Wmo 2015? Verklarende vraag: bewoners

2.

Welke factoren zijn bepalend voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn? Verdiepende vraag: gemeenten en buurtinitiatieven

3.

Wat doen de gemeenten om buurtinitiatieven te stimuleren en wat is de perceptie van de gemeenten ten opzichte van de factoren uit het factorenmodel? Beleidsvraag

4.

Op welke manier kan een gemeente actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren die bevorderlijk zijn voor samenredzaamheid van bewoners in buurten en een alternatief zijn van bestaande WMO voorzieningen?

1.6

Relevantie

Dit onderzoek is zowel relevant voor de maatschappij als voor gemeenten als een aanvulling op de wetenschappelijke literatuur. 1.6.1

Maatschappelijke relevantie

Zoals in de in- en aanleiding is besproken heeft de decentralisatie effect op veel hulpbehoevende ouderen, het sociaal netwerk van de hulpbehoevende ouderen en op de gemeenschap. Gemeenten krijgen minder budget om het huidige palet aan voorziening vanuit de Wmo te bekostigen (Algemene rekenkamer, 2014). Als gevolg hiervan hebben gemeenten minderen middelen om hulpbehoevende ouderen te voorzien van de ondersteuning en begeleiding die bijdragen aan de basislevensbehoeften. Hulpbehoevende ouderen ontvangen daardoor minder begeleiding en ondersteuning dan dat zij voorheen kregen, maar wellicht wel nodig hebben. Om deze reden doet de overheid meer beroep op het sociaal netwerk van hulpbehoevende ouderen en de gemeenschap (Plasterk, 2013). Eerder onderzoek laat zien dat iedereen die in 2014 huishoudelijke ondersteuning ontving, tussen de 20% en 80% minder uren toegewezen krijgen (CSO, 2014). Ook krijgen veel hulpbehoevende ouderen geen dagbesteding of dag opvang meer (CSO, 2014). De gevolgen zijn merkbaar voor 638.050 kwetsbare bewoner die in 2015 recht hebben op voorzieningen vanuit de gemeenten. Ruim 80% is 65 jaar of ouder en 57,8% is boven de 75 jaar (Statline CBS; CIZ, 2015). De wetswijziging vraagt ook aan ouderen om langer zelfstandig te blijven wonen (Plasterk, 2013). Dit komt overeen met de wens van veel ouderen (Doekhei et al., 2014). Het gevolg daarvan is dat er steeds meer ouderen met steeds zwaardere zorg- en hulpvragen thuis blijven wonen. Omwille van deze hulpbehoevende ouderen met steeds zwaardere zorg- en ondersteuningsvragen in het cruciaal dat zij kunnen rekenen op hulp. Buurtbewoners kunnen hieraan bijdragen en er voor zorgen dat hulpbehoevende ouderen prettig door het leven kunnen gaan en zelfredzaam blijven. Omdat de decentralisatie gevolgen heeft voor de samenleving en de gemeente sinds dit jaar verantwoordelijk is voor de ondersteuning en begeleiding aan hulpbehoevende ouderen, is het belangrijk dat gemeenten efficiënt beleid voeren en de Wmo 2015 goed geregeld hebben (Op het Veld & Wachtmeester, 2012). Dit onderzoek is relevant voor de samenleving en de gemeenten omdat het adviezen biedt aan gemeenten op welke manier zij efficiënt kunnen omgaan met de energie van de samenleving ten behoeve van hulp en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen. Wanneer bekend is welke factoren actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren kunnen gemeenten hierop anticiperen. Daarnaast kunnen zij de huidige relatie die ze hebben met bewoners en bestaande buurtinitiatieven verbeteren zodat 17

ze gezamenlijk tot een goede samenwerking komen waarbij iedere hulpbehoevende oudere de hulp krijgt die hij of zij nodig heeft. Doordat dit onderzoek de kant van de bewoners belicht krijgen gemeenten de mogelijkheid om het beleid en de uitvoeringswerkzaamheden zodanig in te richten dat het aansluit bij de wensen en behoeften van bewoners. Op deze manier komen de systeemwereld5 en de leefwereld dichter bij elkaar als gelijkwaardige partners die samenwerken om de ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap te bewerkstelligen. Dit geeft bewoners de kans om, binnen de eigen mogelijkheden, een bijdrage te leven aan het welzijn van de oudere generatie. 1.6.2

Wetenschappelijke relevantie

Actief burgerschap, burgerparticipatie en buurtinitiatieven zijn onderwerpen waar veel wetenschappelijk onderzoek naar gedaan is (o.a. Enthoven et al., 2014; van der Wijdeven, 2012; Newman & Tonkens, 2011). Bewoners worden vaak niet vanuit zichzelf actief (Tonkens, 2006). Het is daarom relevant om onderzoek te doen naar de factoren die bijdrage aan het activeren van bewoners. Er is veel onderzoek gedaan naar waar actieve bewoners van warm lopen (Bakker et al., 2011; van Beest, 2014; van Xanten, 2014b). Andere onderzoeken bekijken actief burgerschap vanuit de kant van de gemeenten en overheden (Blom et al., 2010; Newman & Tonkens, 2011; Tonkens, 2015; Vonk et al., 2013). Dit onderzoek is een aanvulling op de wetenschappelijk literatuur omdat het zowel de kant van de bewoners belicht, als de kant van een bestaand buurtinitiatief als de kans van de gemeenten en de bevindingen vanuit de verschillende invalshoeken met elkaar verbindt. Deze drie spelers zijn van elkaar afhankelijk, versterken elkaar en zijn van grote betekenis voor hulpbehoevende ouderen. Vanuit het kwantitatief gedeelte op microniveau wordt onderzocht wat actief burgerschap stimuleert en vanuit de semi gestructureerde interviews wordt onderzocht wat de relatie is tussen de gemeenten en buurtinitiatieven. Daarnaast is het factorenmodel (figuur 1.1) dat in dit onderzoek gehanteerd en onderzocht wordt, niet eerder op een wetenschappelijke wijze getoetst in de praktijk onder bewoners (zowel actieve als niet actieve bewoners). De factoren uit twee studies (Denters et al., 2014 & de Gast et al., 2011) zijn samengevoegd in één model (figuur 1.1). De motieven en drijfveren zijn gebaseerd op de studie van Denters en collega’s (2013) en de praktische factoren op de studie van de Gast en collega’s (2011).

1.7

Leeswijzer

In het volgende hoofdstuk zal er dieper op de context van dit onderzoek worden ingegaan. Daarin zal de Wmo 2015 uitgebreid worden uiteengezet en zal er aandacht zijn voor de begripsbepalingen van dit onderzoek. Hoofdstuk 3 besteed aandacht aan wetenschappelijke theorieën achter het factorenmodel (figuur 1.1). In hoofdstuk 3 komen aanbod de general incentive theorie (Laffont & Martimort, 2001), het civic voluntarism model (Verba er al., 1995), de social capital theorie (Putnam, 2000; Putnam et al., 1993) en de cognitive engagement theorie (van der Wijdeven, 2014). Aan de hand van deze theorieën worden hypothesen geformuleerd die getoetst worden met behulp van de zelf samengestelde dataset. Deze dataset besproken worden in hoofdstuk 4. Voor dit onderzoek heb ik zelf de data vergaard aan de hand van enquêtes. In totaal hebben 748 bewoners uit vier Nederlandse buurten de enquête ingevuld. Daarnaast zal in hoofdstuk 3 besproken worden met welke statistische methode de hypothesen getoetst worden. In hoofdstuk 5 worden de resultaten gepresenteerd en antwoord gegeven op de verklarende vraag. In hoofdstuk 6 zal ingegaan worden op de bevindingen vanuit de semi gestructureerde interviews. In hoofdstuk 7 zullen er beleidsaanbevelingen gepresenteerd worden die gebaseerd zijn op de resultaten van dit onderzoek. Tot slot, sluiten we in hoofdstuk 8 het onderzoek af met een conclusie en een discussie. In hoofdstuk 8 worden concluderende antwoorden gegeven op de deelvragen en daarmee het antwoord op de hoofdvraag vormen. Daarnaast worden de zwakke en sterke punten van dit

In de wetenschap wordt met de systeemwereld een organisatieniveau aangeduid die beleid, processen en protocollen formuleren voor een ander niveau (Hartog & Mulder, 2015). In dit onderzoek vormen de gemeenten de systeemwereld. Gemeenten geven invulling en inhoud aan beleid dat effect heeft op leefwereld. De leefwereld is de dagelijkse leefomgeving van bewoners. 5

18

onderzoek besproken en aanbevelingen voor vervolgonderzoek gepresenteerd. Figuur 1.5 geeft de opbouw van dit onderzoek weer. Conclusie & Discussie

Inleiding

Context

Figuur 1.5

Theoretisch kader

Data en methode

Resultaten

Beleidsaanbevelingen

Onderzoeksopbouw

19

Hoofdstuk 2 – Context

OM HET ONDERWERP VAN DIT ONDERZOEK GOED TE BEGRIJPEN WORDT ER IN DIT HOOFDSTUK UITGEBREID AANDACHT GESCHONKEN AAN ACHTERGRONDINFORMATIE BETREFFENDE OUDERENZORG, DE WMO 2015 EN ACTIEF BURGERSCHAP, BUURTINITIATIEVEN.

20

In het vorige hoofdstuk is een introductie gegeven van het onderwerp van dit onderzoek. Om een beter beeld te krijgen bij het onderwerp is het essentieel om dieper in te gaan op een aantal terreinen aangaande actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van hulpbehoevende ouderen. De eerste paragraaf zal aandacht besteden aan de ouderenzorg in Nederland (§2.1). Vervolgens zal de Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 uitgebreid uiteengezet worden (§2.2) en als laatste zullen de termen “actief

burgerschap”

en

“buurtinitiatieven”

worden gedefinieerd naar de context van het onderzoek (§2.3). De informatie uit dit hoofdstuk vormen een antwoord op de beschrijvende

WAT ZIJN DE ZORG- EN ONDERSTEUNINGSBEHOEFTEN VAN HULPBEHOEVENDE OUDEREN EN OP WELKE MANIER IS DE ZORG- EN ONDERSTEUNING AAN HULPBEHOEVENDE OUDEREN OP DIT MOMENT GEORGANISEERD VANUIT DE WMO 2015 Deelvraag 1 – beschrijvende deelvraag

deelvraag 1.

2.1

Ouderenzorg

De zorg voor kwetsbare ouderen is een maatschappelijk vraagstuk waar veel onderzoek naar gedaan is (van Campen, 2013; Doekhei et al., 2013; Welnu, 2013). Ook wereldwijd staat de organisatie rondom zorg en ondersteuning aan kwetsbare ouderen hoog op de politieke agenda (Makai et al., 2014; Figueira et al., 2012). In het kader van de decentralisatie en de kostenbesparing op dit terrein, is de bijdrage van de gemeenschap een cruciaal onderdeel voor de toekomst van de ouderenzorg (van Geffen, 2012). Naar schatting zijn er in Nederland in 2011 pakweg tussen de 600.000 en 700.000 kwetsbare ouderen, waarvan de meeste zelfstandig wonen (van Campen, 2011: 37). De helft (49%) van deze kwetsbare ouderen ontvangen hulp, zorg of ondersteuning vanuit de Wmo of AWBZ (van Campen, 2013: 172). Relevante vragen op het gebied van ouderen zorg zijn “wat zijn ouderen?” “wat zijn kwetsbare ouderen?” “Waar hebben kwetsbare ouderen behoeften aan en waar maken ze gebruik van?” Antwoorden op deze vragen volgen nu. 2.1.1

Ben ik oud?

Het begrip “ouderen” wordt op verschillende terreinen op verscheidene manieren geïnterpreteerd (van Campen, 2013). Wanneer we het hebben over ouderen op de arbeidsmarkt, spreken we van de leeftijdsgroep 50 – 65 jaar (VWS, 2003). Deze leeftijdsgroep staat echter tegenwoordig nog vol op in het leven. Vanuit de context gezondheidszorg spreken we over ouderen wanneer iemand de 75 is gepasseerd (VWS, 2003). Deze ouderen hebben vaak een ondersteunings- of zorgvraag, zijn minder zelfredzaam en afhankelijk van hulp en ondersteuning van derden. Deze hulp, ondersteuning en zorg kunnen geboden worden door familie, vrienden, professionals of buren. De hulp vanuit professionals is voor deze groep hulpbehoevende en kwetsbare ouderen georganiseerd vanuit de gemeentelijke Wmo (van Campen, 2011). 2.1.2

Wanneer ben ik kwetsbaar?

Vaak wordt er over “kwetsbare” ouderen gesproken wanneer zij aan fysieke of psychologische klachten lijden (van Campen, 2011). Kwetsbaarheid wordt in de wetenschap en in de gezondheidzorg gedefinieerd als “ouderen waarbij de reserves op het gebied van fysiek, psychologisch en sociaal functioneren zozeer zijn afgenomen dat ze een verhoogd risico hebben op negatieve gezondheidsuitkomsten zoals ziekenhuisopnames of overlijden” (Hoogendijk et al., 2015). Vaak schaart deze definitie niet met de praktijk en voelen kwetsbare ouderen, volgens deze medische kwetsbaarheidsmaatstaf, zich niet kwetsbaar en voelen ouderen die niet als kwetsbaar worden gezien volgens deze definitie, zich wel kwetsbaar (van Campen, 2013: 23). Het gaat vaak om het welbevinden van de oudere en wat de ervaringen zijn op het gebied van gezondheid en welzijn (van Campen, 2013). Nederland kent bijvoorbeeld veel eenzame ouderen (Welnu, 2013). Deze ouderen hoeven niet altijd een medische aandoening te hebben maar voelen zich wel kwetsbaar. Zij kunnen vaak de veranderingen in de samenleving niet meer bijhouden en trekken zich terug (Welnu, 2013). Ook deze ouderen zijn kwetsbaar. In dit onderzoek worden niet alleen de kwetsbare ouderen bedoelt

21

die kwetsbaar zijn volgens de hierboven beschreven definitie, maar alle ouderen die zich niet meer kunnen voorzien in hun dagelijkse levensbehoeften (zoals bijvoorbeeld boodschappen doen of huishoudelijke taken) en de algemene dagelijkse levensverrichtingen (sociale contacten onderhouden, eten klaarmaken, en aankleden) niet meer kunnen uitvoeren waardoor zij minder zelfredzaam zijn en behoefte hebben aan vormen van ondersteuning. 2.2.1

Wat zijn de zorg- en ondersteuningsbehoeften per ouderdomsfasen?

Een mens doorloopt in zijn of haar leven een aantal fases waarin bepaalde zorg of ondersteuning wenselijk is (Doekhei et al, 2014). Figuur 2.1 illustreert de levensloopfase aan zorgbehoeften. Ouderen in fase 1 richten zich op activiteiten en ondersteuning gericht op preventie zoals bijvoorbeeld woningaanpassingen en valpreventiecursussen (Doekhei et al., 2014). Ouderen in fase 2 ondergaan één of meerdere malen behandelingen op curatieve wijze met het uitzicht op genezing. Ouderen in fase 3 hebben vaak meerdere (chronische) aandoeningen die niet meer volledig te genezen zijn. Deze ouderen hebben ondersteuning nodig zodat de effecten van de aandoeningen draagbaar zijn waardoor deze ouderen alsnog zelfstandig en zelfredzaam blijven. Ouderen in fase 4 zijn niet meer zelfredzaam en zijn afhankelijk van zware en specialistische zorg. Deze ouderen verblijven vaak in een verpleegtehuis waar ze de nodige zorg en ondersteuning ontvangen van artsen, verpleegkundigen en verzorgenden (Doekhei et al., 2014). Deze zorgbehoeften per ouderdomsfases overlappen elkaar. Zo kunnen ouderen in fase 1 en fase 3 ziek worden en in het ziekenhuis op curatieve wijze worden behandeld. De gemeenschap kan iets betekenen voor ouderen in fase 1, 2 en 3. Buurtbewoners zouden preventieve activiteiten kunnen organiseren die ervoor zorgen dat ouderen fysiek en mentaal functioneel blijven (fase 1). Wanneer een oudere behandelt moet worden in het ziekenhuis en na ontslag ondersteuning nodig heeft, kan een buurtbewoner ondersteuning bieden die deze oudere op dat moment nodig heeft 6 (fase 2). Kwetsbare ouderen die te maken hebben met meerdere fysieke of mentale aandoeningen en daardoor behoefte hebben aan ondersteuning, ontvangen dit vaak vanuit de Wmo (fase 3). Vaak kunnen buurtbewoners een aantal behoeften vervullen die op dit moment door de gemeenten worden vervult. Denk aan vervoer, huishoudelijke hulp en begeleiding en informeren en ondersteunen bij administratieve zaken. Kwetsbare ouderen die zich in fase 47 bevinden hebben complexe zorg en hulp nodig waarbij het verantwoord is dat deze geboden wordt door professionals (fase 4). In deze laatste fasen kunnen buurtbewoners weinig betekenen.

Preventie Voorkomen is beter dan genezen

Wmo

Curatieve zorg

Extramurale zorg

- Gericht op genezing - Ziekenhuizen en revalidatiecentra

Zorg en ondersteuning - Sociaal netwerk - Gemeenten

Zvw

Fase 1 Figuur 2.1

Wmo

Fase 2

Face 3

Intramurale zorg Verzorging en verpleeghuizen

Wlz

Face 4

Zorgbehoeften per ouderdomsfase

(zelf samengesteld op basis van Doekhei et al., 2014)

Fase 3: wanneer ouderen ziek worden en in het ziekenhuis worden behandeld wordt deze behandeling vergoed vanuit de zorgverzekeringswet (Zvw). Deze wet is verantwoordelijk voor reguliere curatieve medische zorg geboden door medisch specialisten in de tweede lijn (Algemene rekenkamer, 2014) 7 Fase 4: kwetsbare ouderen met zware en complexe zorgvragen verblijven vaak in een verpleegtehuis. Voordat deze ouderen worden opgenomen in een verpleegtehuis worden ze geïndiceerd. Deze indicatie bepaald de zorgzwaarte van een ouderen. De zorgzwaarte loopt op van 1 tot 10 en worden ook wel Zorg Zwaarte Pakketten (ZZP) genoemd. Kwetsbare ouderen met ZZP 5 mogen vanaf 1 januari 2015 in een verpleegtehuis verblijven waarbij het verblijf gefinancierd wordt vanuit de Wet langdurige zorg (Wlz) (Algemene rekenkamer, 2014). 6

22

De levensloopfasen komen overeen met de zorg- en ondersteuningsbehoeften van ouderen in Nederland. Het Universitair

Medisch

Centrum

Groningen

(UMCG)

heeft

een

onderzoek

gedaan

vanuit

verschillende

huisartsenpraktijken naar zorgprofielen van ouderen (Welnu, 2013). Hieruit zijn 5 zorgprofielen gekomen die de behoeften van ouderen vertalen. Het eerste profiel beschrijft oudere die vitaal zijn. Deze ouderen zijn zelfstandig en voelen zich gezond. Zij hebben vaak geen directe zorgvraag. Deze vitale ouderen richten zich proactief op preventieve zorg om zolang mogelijk vitaal te blijven (Welnu, 2013). Deze vitale ouderen passen binnen de eerste levensloopfase van figuur 2.1. Deze vitale ouderen hebben vaak behoefte aan activiteiten waarbij ze lichamelijk en geestelijk fit blijven zoals sportactiviteiten, wandelavonden, schilder-, muziek- of kookcursussen of leesclubs. De gemeenschap zou dit soort activiteiten voor vitale ouderen kunnen organiseren. Gemeenten bieden soortgelijke activiteiten al aan vanuit de Wmo voorziening dagbesteding. Het tweede profiel beschrijft de oudere die moeite heeft met ouder worden. Deze ouderen zijn wel zelfstandig maar kampen vaak met psychosociale klachten (Welnu, 2013). Deze psychosociale klachten kunnen zich uiten in terugtrekking vanuit de samenleving en eenzaamheid. Deze ouderen voelen zich vaak angstig, depressief en in de war (Welnu, 2013). Deze isolatie en eenzaamheid vergroot de kansen op het verder afnemen van functionaliteit van ouderen. Voor deze isolatie en eenzaamheid moet behoed worden, door ouderen bij de samenleving te betrekken zodat zij het gevoel krijgen erbij te horen, oftewel inclusie. Buurtbewoners zouden bij deze ouderen op bezoek kunnen gaan om hen gezelschap te houden en een luisterend oor bieden. Daarnaast zouden buurtbewoners eenzame kwetsbare ouderen bij elkaar kunnen brengen zodat ze sociale contacten op kunnen doen, ervaringen met elkaar kunnen delen en een netwerk opbouwen (figuur 2.1 - fase 3). Uit ander onderzoek naar de zorgbehoeften van kwetsbare ouderen blijkt dat de zorgbehoeften van kwetsbare ouderen met lichamelijke klachten voor een groot deel vervuld zijn (80%) door de gemeente, het sociaal netwerk of de gemeenschap (Hoogendijk et al., 2015). De zorgbehoeften van kwetsbare ouderen met psychische klachten en ouderen die eenzaamheid ervaren, blijken vaak onvervuld (Hoogendijk et al., 2015). De vaakst gerapporteerde zorgbehoeften die onvervuld blijven bij deze kwetsbare ouderen betreffen gezelschap, informatie en dagbesteding (Hoogendijk, et al., 2015). Hierin zou de gemeenschap middels een buurtinitiatief veel kunnen betekenen voor deze kwetsbare ouderen door hen gezelschap te houden of sociale activiteiten te organiseren. Het derde profiel beschrijft de oudere met lichamelijke en mobiliteitsklachten. Deze klachten kunnen van tijdelijke aard zijn en door middel van curatieve zorg te genezen, of vanuit chronisch verloop. Deze ouderen hebben vaak moeite met dagelijkse activiteiten zoals huishoudelijk werk, boodschappen doen, traplopen of klusjes in en om het huis. Deze ouderen hebben vaak een ondersteunings- en begeleidingsbehoefte en zijn in mindere mate zelfredzaam. De behoeften van deze kwetsbare ouderen zouden vervuld kunnen worden door buurtbewoners. Zij zouden bijvoorbeeld de boodschappen kunnen doen, hulp in het huishouden bieden, klusjes in en om het huis verrichten en de tuin onderhouden(figuur 2.1 - fase 2 & 3) (Welnu, 2013). Het vierde profiel beschrijft de oudere met multi domeinproblemen. Deze ouderen hebben diverse problemen op het gebied van gezondheid. Deze ouderen hebben in vele gevallen naast ondersteuningsbehoeften ook zorgbehoeften. Zij zijn minder zelfredzaam en afhankelijk van derden – sociaal netwerk, gemeenschap, gemeente of medisch specialisten (Welnu, 2013). Waar nodig en afhankelijk van de ondersteuningsvraag zouden buurtbewoners ook iets kunnen betekenen voor deze kwetsbare ouderen door hen te helpen met medicatie, helpen met aan en uitkleden en zorgen voor maaltijd voorzieningen (figuur 2.1 – fase 3). Wanneer een oudere in profiel 4 en fase 3 (figuur 2.1) geen partner, geen kinderen of familie of mantelzorger heeft, zouden buurtbewoners deze hulp gerouleerd kunnen bieden of zouden buurtbewoners, verenigd in een buurtinitiatief, diensten kunnen bieden waar de desbetreffende oudere baat bij heeft. Het laatste en vijfde profiel beschrijft de extreem kwetsbare ouderen. Deze ouderen hebben zware zorgproblemen en zijn niet meer zelfredzaam. Deze ouderen verblijven voornamelijk in een verpleeg- of verzorgingstehuis waarin ze beschermd wonen en de nodige verpleging en verzorging ontvangen gefinancierd vanuit de Wet Langdurige Zorg - Wlz (figuur 2.1 – fase 4) (Welnu, 2013). 23

2.2

Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015

In 2007 is de WMO voor het eerst geïntroduceerd. De WMO 2007 is vanaf 1 januari jl. aangevuld met individuele begeleidingen, ondersteuning en een stukje verzorging in de WMO 2015. De wet staat voor “maatschappelijke ondersteuning op het gebied van zelfredzaamheid, participatie, beschermd wonen en opvang” (Ministerie Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2015). De WMO kent 9 prestatievelden. Ik benoem enkel de prestatievelden die betrekking hebben op het onderwerp van dit onderzoek: 1.

Het bevorderen van de sociale samenhang, burgerparticipatie en leefbaarheid in woongebieden die bij de gemeente horen;

5.

Er voor zorgen dat kwetsbare burgers optimaal kunnen deelnemen aan het maatschappelijk verkeer door zelfredzaamheid te stimuleren en te bevorderen

6.

Kwetsbare burgers voorzieningen leveren zodat zij zelfredzaam zijn en daardoor optimaal kunnen deelnemen aan het maatschappelijk verkeer

Bron: (TK, 2014) Gemeenten hebben volledige beleidsvrijheid om invulling te geven aan bovenstaande prestatievelden (Blankestijn & van Duuren, 2013; Bogaart & van Dijk, 2012). Gemeenten zijn formeel verantwoordelijk voor de volgende voorzieningen: a) Begeleiding individueel

f)

ontlasten

- Hulp bij aanbrengen van dagstructuur b) Hulp in het huishouden

g)

c) Begeleiding groep - Dagbestedingsactiviteiten

h)

Opvang in geval van huiselijk geweld

i)

Vervoer

j)

Hulpmiddelen

- Sociale vaardigheidstraining d) Persoonlijke verzorging

Een plaats in een beschermd woonomgeving voor mensen met een psychische stoornis

- Schoonmaken - Helpen met administratie

Ondersteuning om mantelzorgers tijdelijk te

k)

- In samenhang met begeleiding en

Rolstoel, hoog-laag bed, papagaai etc.

Woningaanpassingen -

Traplift, toilet- en douchebeugel

ondersteuning zoals hulp bij aankleden,

l)

Dagbesteding

douchen of eten

m) Doventolkzorg

e) Kortdurend verblijf in een instelling waarbij permanent toezicht nodig is - Gericht is op de ontlasting van de omgeving Vaak worden WMO voorzieningen in combinatie met elkaar gebruikt. Zo maakt 12% van de 65 plussers met een lichamelijke beperking alleen gebruik van huishoudelijke ondersteuning waarbij 50% naast huishoudelijke ondersteuning ook gebruik maken van bijvoorbeeld vervoer (29%) of woningaanpassingen (17%) (van Campen, 2013: 170). Er zijn ook veel kwetsbare ouderen die geen gebruik maken van WMO voorzieningen. Dit zijn vaak ouderen die gehuwd zijn of samenwonen waarbij de partner voor hen zorgen of alleenstaande ouderen die hulp krijgen van een mantelzorger (van Campen, 2013: 170). Ouderen met een lichamelijke beperkingen ontvangen vaak ondersteuning vanuit de gemeente waarvan 83% zware lichamelijke beperkingen hebben en 13% ondersteuning krijgen voor lichte mobiliteitsproblemen (van Campen, 2013: 172).

24

Wanneer kwetsbare ouderen een aanvraag doen voor een voorziening vanuit de gemeente wordt er een zogenaamd “keukentafelgesprek” gehouden met de wijkverpleegkundige8, de bewoner zelf en eventueel contactpersonen. Tijdens dit keukentafelgesprek wordt allereerst gekeken naar wat de desbetreffende hulpbehoevende oudere zelf kan vanuit de “eigen kracht” (op het Veld & Wachtmeester, 2012). Wanneer het niet mogelijk is om aan de zorgbehoefte te voldoen vanuit de eigen kracht van de hulpbehoevende oudere, wordt er gekeken wat het sociaal netwerk van de hulpbehoevende oudere kan betekenen. Wanneer ook het sociaal netwerk niet adequaat is of ontbreekt wordt er gekeken naar wat de gemeenschap te bieden heeft. Dit zijn bijvoorbeeld bestaande buurtinitiatieven of welzijnsorganisaties met vrijwilligers die diensten bieden waar de desbetreffende oudere baat bij heeft. Wanneer geen enkele optie mogelijk is vanuit de eigen kracht, het sociaal netwerk of de gemeenschap, biedt de gemeente de nodige ondersteuning (op het Veld & Wachtmeester, 2012). De wijkverpleegkundige is uiteindelijk eindverantwoordelijke voor dit gesprek en bepaalde aan de hand van de situatie de passende voorziening (Blankestijn & van Duuren, 2013). Deze werkwijze is al een stapje in de goede richting om de “doorkanteling9” bij de leefwereld door te zetten (Bogaart & van Dijk, 2012). Het is de kunst om de huidige voorzieningen te koppelen aan de zelfredzaamheid van (kwetsbare) bewoners en de samenredzaamheid vanuit de bewonersparticipatie.

2.3

Actief burgerschap en buurtinitiatieven

Met de termen “actief burgerschap” en “buurtinitiatieven” worden in dit onderzoek initiatieven bedoeld op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve en kwetsbare ouderen. Met actief burgerschap en buurtinitiatieven gericht op zorg en welzijn worden diensten bedoeld waardoor kwetsbare ouderen langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Hierbij kan gedacht worden aan boodschappen doen, huishoudelijke taken verrichten of ouderen bij elkaar brengen om eenzaamheid te voorkomen. Bewonersinitiatieven op andere gebieden zoals duurzaamheid, milieu en de fysieke openbare ruimte zoals een opruimactie, recycleactie of onderhoud aan omringend groen in eigen beheer – wat overigens erg positieve verschijnselen zijn – worden niet meegenomen in het onderzoek. Daarnaast valt politiek participeren op het terrein van zorg en welzijn voor kwetsbare ouderen ook onder actief burgerschap. Denk hierbij aan een deelname aan een adviesorgaan in een buurt of een bestuurslidmaatschap bij een wijkonderneming die gevraagd en ongevraagd advies bieden aan gemeenten. 2.3.1

Actief burgerschap

Actief burgerschap is de laatste jaren hot topic onder wetenschappelijk onderzoek en beleidsnota’s (van de Maat & Veldhuysen, 2011; Newman & Tonkens, 2011; van der Wijdeven, 2012). Een expert in het veld, Evelien Tonkens, hoogleraar Burgerschap en Humanisering van de Publieke Sector aan de Universiteit van Humanistiek, definieert actief burgerschap als volgt: “het door burgers zelf verantwoordelijkheid nemen voor het oplossen van maatschappelijke vraagstukken in de eigen omgeving, door zelf initiatieven te organiseren” (van de Maat & Veldhuysen, 2011: 6; Newman & Tonkens, 2011: 179). Dit vraagt om inspanning van zowel de bewoners als van de gemeenten. Bewoners dienen competenties te ontwikkelen om de verantwoordelijkheden te kunnen dragen en de gemeenten dienen bewoners uit te nodigen, te ondersteunen en te faciliteren bij het ondernemen van een buurtinitiatief. Er zijn twee belangrijke type burgerschap te onderscheiden, namelijk politiek- en sociaal burgerschap (Tonkens et al., 2015: 9). Politiek burgerschap uit zich in participatieve democratie waarbij participatievormen gericht zijn op advies. Hierbij gaat het om participerende bewoners die indirecte invloed uitoefenen op beleidsvorming en besluitontwikkelingen (Tonkens et al., 2015: 9). Sociaal burgerschap uit zich in associatieve democratie waarbij Een wijkverpleegkundige is in dienst van de gemeente en is onderdeel van het sociaal wijk team dat de begeleiding en ondersteuning aan kwetsbare bewoners leveren 9 De kanteling/transformatie bij de gemeenten houdt in dat gemeenten niet meer klakkeloos de zorgbehoeften overnemen maar ervoor zorgen dat de hulpvrager de nodige ondersteuning allereerst zelf organiseert. De doorkanteling in de leefwereld houdt in dat bewoners steeds meer de verantwoordelijkheid bij zichzelf leggen dan bij de gemeente (Bogaart & van Dijk, 2012). 8

25

bewoners informele buurtinitiatieven starten, voorzieningen in eigen beheer hebben en eventueel samenwerken met professionals in het veld in de vorm van coöperaties. Hierbij gaat het om het beïnvloeden en invullen van dagelijkse processen waarbij bewoners directe zeggenschap hebben over het eigen buurtinitiatief. Kort samengevat is politiek burgerschap meebeslissen en onderhandelen over de uitvoering van beleid en bij sociaal burgerschap ligt het accent op actie ondernemen en het zelf doen (van der Wijdeven, 2012: 167). Deze twee type burgerschap verlappen elkaar enigszins (Tonkens et al., 2015: 9). Buurtinitiatieven geboren vanuit sociaal burgerschap kunnen successen boeken waarbij ze legitimiteit en zeggenschap ontwikkelen en daarmee invloed uitoefenen op de ontwikkeling en besluitvorming van beleid. Voor dit onderzoek wordt actief burgerschap in beide vormen meegenomen. 2.3.2.

Buurtinitiatieven

Buurtinitiatieven kunnen beschouwd worden als resultante van actief burgerschap. De verwachting is dat wanneer bewoners zich verantwoordelijk voelen voor zorg en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap, er buurtinitiatieven ontstaan op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve van de zorg- en ondersteuningsbehoeften van kwetsbare ouderen. Buurtinitiatieven heb je in allerlei verschillende vormen en maten. Zo kunnen buurtinitiatieven eenmalig zijn of voor een lange periode met bestaanscontinuïteit. Diverse onderzoeken en publicaties hanteren verscheidene definities voor buurtinitiatieven die de nadruk leggen op verschillende aspecten of elkaar tegenspreken (Blom et al., 2013). Er bestaat dus geen algemeen gedragen definitie voor buurtinitiatieven. Blom en collega’s (2013) beschrijven buurtinitiatieven in hun publicatie Help! Een buurtinitiatief al volgt: “een buurtinitiatief is een initiatief van een of meer burgers dat onverplicht wordt opgestart ten behoeve van anderen of de samenleving” (p. 12). Buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve van kwetsbare ouderen zijn op het moment aan het opkomen maar staan nog in de kinderschoenen. De verwachting is dat buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen zich in de toekomst meer zullen voordoen naar aanleiding van de veranderingen in de verzorgingsstaat en de decentralisatie (van Xanten, 2014a; 2014b). In 2013 waren er in totaal 30 formele buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn die zijn ontstaan met begeleiding vanuit een gemeente. Dit aantal is in 2014 gegroeid naar 101 buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn (van Xanten, 2014a: 1). Merendeel richten zich op kwetsbare ouderen en hebben mede het doel om deze kwetsbare ouderen zo lang mogelijk in de vertrouwde omgeving te laten wonen (van Xanten, 2014a: 1). Deze cijfers zijn gebaseerd op buurtinitiatieven die bekend zijn bij gemeenten of bij dienstverlenende organisaties (van Xanten, 2014b). Enthoven en collega’s onderscheiden in de publicatie “Maatschappelijke initiatieven in het 3D-domein” van het Instituut Maatschappelijke Innovaties (2014) vijf vormen van buurtinitiatieven: (1)

Een maatschappelijk initiatief als zelfstandig alternatief: deze initiatieven opereren geheel zelfstandig zonder dat de (lokale) overheid zeggenschap heeft. Echter, dienen initiatieven zich wel te houden aan de wet en regelgeving die bepaald worden door de (lokale) overheid die belemmerend kunnen zijn. Dit soort initiatieven kunnen zich ontwikkelen als tegenreactie op beleid waar men het niet mee eens is, of als oplossing van maatschappelijke vraagstukken waar de (lokale) overheid nog geen beleid voor heeft ontwikkeld (Enthoven et al., 2014: 31).

(2) ze

Een maatschappelijk initiatief met overheidsparticipatie: de regie ligt bij dit soort initiatieven bij de bewoners en waarbij overheden en eventuele betrokken instanties mogen meedoen. Gemeenten en instanties ontwikkelen beleid dat goed aansluit op deze initiatieven (Enthoven et al., 2014: 31). Op dit type buurtinitiatief ligt de focus in dit onderzoek.

(3)

Gezamenlijk initiatief vanuit gemeenschapssamenwerking: hierbij zijn zowel de bewoners als de (lokale) overheden eigenaar van het initiatief. Zeggenschap wordt gedeeld en verdeeld. Een samenwerkingsconstructie tussen private en publieke organisaties is niet nieuw, maar een samenwerking tussen gemeenschappen en (lokale) overheden is relatief nieuw (Enthoven et al., 2014: 31).

26

(4)

Overheidsinitiatief met burgerparticipatie: hierbij is de (lokale) overheid de initiatiefnemer en mogen burgers meedoen. Burgers mogen als vrijwilliger participeren maar de touwtjes blijven in handen van de (lokale) overheid (Enthoven et al., 2014: 31).

(5)

Overheidsinitiatief zonder burgerparticipatie: deze vorm heeft niets te maken met burgerparticipatie of actief burgerschap omdat bewoners in deze vorm geen rol spelen. Toch is deze vorm onmisbaar omdat dit soort initiatieven burgerkracht wel kunnen mobiliseren (Enthoven et al., 2014: 31).

Nu dat we een beeld hebben bij de ouderenzorg in Nederland, de WMO 2015 hebben doorgelicht en weten wat er in dit onderzoek verstaan wordt onder actief burgerschap en buurtinitiatieven, gaan we weer terug naar de factoren die geïntroduceerd zijn in hoofdstuk 1. Deze factoren zijn door middel van wetenschappelijke theorieën onderlegt. De wetenschappelijke theorieën worden in het volgende hoofdstuk uiteengezet.

27

Hoofdstuk 3 – Theoretisch kader HET THEORETISCH KADER BESPREEKT DE WETENSCHAPPELIJKE THEORIEËN WAARAAN DE FACTOREN ZIJN ONDERLEGD. VANUIT DEZE WETENSCHAPPELIJKE THEORIEËN VLOEIEN HYPOTHESEN VOORT DIE GETOETST ZULLEN WORDEN. DE THEORIEËN VORMEN OOK DE BASIS VAN DE ENQUÊTE. IN DIT HOOFDSTUK ZULLEN DE “COGNITIVE ENGAGEMENT THEORY”, DE “GENERAL INCENTIVE THEORY”, HET “CIVIC VOLUNTARISM MODEL” EN HET “SOCIAAL KAPITAAL MODEL” BESPROKEN WORDEN.

28

In het vorige hoofdstuk zijn we dieper ingegaan op het onderwerp van dit onderzoek. Namelijk, actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve van kwetsbare ouderen in de gemeenschap. In de inleiding van deze masterthesis zijn een aantal factoren geïntroduceerd die mogelijk een stimulerende invloed hebben op actief burgerschap en buurtinitiatieven. In dit hoofdstuk worden vier wetenschappelijke theorieën besproken achter het factorenmodel (figuur 1.1). Meerdere theorieën voorspellen mechanismen over verscheidene factoren. Dit maakt het lastig om vanuit één theorie een hypothese te formuleren voor één van de factoren. Omdat het factorenmodel de kapstok vormt in dit onderzoek, heb ik besloten om dit hoofdstuk te structureren volgens het factorenmodel. Allereerst bespreken we de essentie van de theorieën en plaatsen wij deze in een raamwerk (§3.1). Vervolgens bespreken we de theorieën in de context van de factoren (§3.2). Hieruit zullen hypothesen per factor worden geformuleerd.

3.1

Theoretisch raamwerk

Er zijn verschillende benaderingen, mechanismen en theorieën die verklaren waarom bewoners bepaalde keuzes maken en bepaald gedrag vertonen. De theorieën die in dit theoretisch raamwerk zullen worden behandeld zijn de general incentive theorie (Laffont & Martimort, 2001), het civic voluntarism model (Verba et al., 1995), de cognitive engagement theorie (Pattie et al., 2003) en de sociaal kapitaal theorie (Putnam, 2000; Putnam et al., 1993). Grofweg kunnen de hierboven besproken theorieën geplaatst worden tussen twee de uiterste: determinisme en voluntarisme. Determinisme houdt in dat de mens wordt gestuurd door de sociale samenleving met haar sociale structuren. Deze sociale structuren – geldende normen en waarden – kanaliseren en beïnvloeden de keuzes en overwegingen om te participeren (Laevendecker, 1981: 307). Bewoners worden (gedwongen) gestuurd door de sociale omgeving waarbij de eigen individuele wil geen ruimte krijgt. Voluntarisme daarentegen houdt in dat de keuze om te participeren geheel afhangt van rationele overwegingen; waarbij de vrije wil en eigen keuze essentieel zijn (de Jager & Mok, 1971). De reden dat dit onderscheid gemaakt wordt is de manier waarop geanticipeerd kan worden op de factoren. Wanneer de keuze die gemaakt wordt om te participeren afhangt van een voluntaristische factor, kun je daar op inspelen door te sturen op de bewoners en vanuit de bewoners. Wanneer deze keuze afhangt van een deterministische factor, kun je anticiperen op de sociale omgeving waarin de bewoners leven. Op deze manier geeft het een richtlijn aan welke knoppen er gedraaid kan worden om actief burgerschap en buurtinitiatieven te stimuleren. Figuur 3.1 illustreert welke theorieën deterministische en voluntaristische van aard zijn. Sommige theorieën hebben zowel een deterministische karakter als een voluntaristische karakter. Deze vier theorieën zullen één voor één nader uiteengezet worden. Determinisme

Social capital theory (Putnam et al, 2003) Sociaal kapitaal vanuit sociale structuren – in de vorm van vertrouwen, normen en wederkerigheid – zorgt voor burgerlijke samenwerkingen en buurtinitiatieven Kritiek: de theorie verklaart niet waarom sommige burgers niet participeren. Volgens deze theorie hebben politieke instanties geen invloed op actief burgerschap en wordt er niet gekeken naar individuele motieven

Voluntarisme

General incentives theory (Laffont & Martmort, 2001) De overweging om te participeren is afhankelijk van een vijftal prikkels: collectieve, selectieve-, groeps-, socialeen betekenisvolle prikkels. Kritiek: er wordt te weinig rekening gehouden met de kracht van de sociale omgeving

Cognitive engagement (Pattie et al., 2003) De overweging om te participeren is alleen te maken wanneer er volledige toegang is tot informatie om een weloverwegen keuze te maken. Kritiek: geen aandacht voor persoonlijke motieven om te participeren

Civic voluntarism model (Verba et al., 1995) De keuze om te participeren is afhankelijk van de beschikbare capaciteiten van burgers, de te behalen voordelen en de eenvoud om te participeren Kritiek: de theorie legt een te sterke focus op persoonlijke factoren waarbij de sociale structuren worden genegeerd

Figuur 3.1 – Theoretisch overzicht 29

3.1.1 De general incentives theory De general incentive theorie vindt zijn oorsprong in de sociaal economische wetenschap (Laffont & Martimore, 2001). Verschillende wetenschappers onderzochten waarom werknemers wel of niet hard werkte en welke incentives, oftewel prikkels, hierop van invloed waren (Laffont & Martimort, 2001). De incentive theorie kent verschillende aftakkingen waar de general incentive theorie één van is. De general incentive theorie voorspelt voornamelijk welke prikkels men aanzet tot het maken van een bepaalde keuze of het doen van een bepaalde handeling. In de context van dit onderzoek doet de theorie een voorspelling waarom bewoners zich actief inzetten voor hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap. Deze benadering maakt onderscheid tussen de volgende prikkels (incentives): collectieve-, selectieve-, groeps-, sociale- en betekenisvolle prikkels (Van de Wijdeven, 2012: 124). Allereerst, de collectieve prikkels. Volgens deze benadering raken bewoners onder meer gemotiveerd om te participeren met uitzicht op collectieve opbrengsten of collectieve goederen (Van de Wijdeven, 2012: 124). De attitude van bewoners jegens de overheid is belangrijk bij deze vorm van prikkels, omdat de overheid opereert door middel van de democratisch gekozen partij die beleid ontwikkelen vanuit collectief belang (Verba et al., 1995). Wanneer bewoners van mening zijn dat de overheid beleid ontwikkeld die in strijd is met het collectief belang van de bewoners, raken bewoners gemotiveerd om in opstand te komen en het heft in eigen handen te nemen. Wanneer de overheid bezuinigd op aspecten die de gehele bevolking aantast, raken bewoners gemotiveerd om op te komen voor de belangen van de samenleving door te streven en te handelen naar collectieve doelstellingen, diensten, opbrengsten en goederen (Olson, 1965). Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de inrichting van het Nederlandse pensioenstelsel of de hoogte van het eigen risico voor de ziektekostenverzekering. Ten tweede, de selectieve prikkels. Bewoners kunnen gestimuleerd raken vanuit persoonlijke motivaties. Deze bewoners halen voldoening uit participeren en ondervinden plezier uit deelname, ongeacht de uitkomsten (Van de Wijdeven, 2012: 124). Hierbij kan gedacht worden aan persoonlijke zelfontplooiingen en het naleven van individuele ambities. Iemand kan een publieke functie binnen het politieke speelveld ambiëren waar betrokkenheid bij de samenleving onontbeerlijk is. Participeren helpt hierbij om dit streven te bereiken doordat het goed op het CV staat. Ten derde, de groepsprikkels. Hierbij gaat het – zoals de term al luidt – niet om individuele of collectieve opbrengsten maar om opbrengsten voor bepaalde kwetsbare groepen bewoners. Bewoners kunnen de overweging om wel of niet te participeren maken, met het oog op resultaten voor een bepaalde kwetsbare bevolkingsgroep waarmee zij affiniteit hebben (Van de Wijdeven, 2012: 124). Hierbij kan gedacht worden aan bepaalde belangenorganisaties opgericht door bijvoorbeeld senioren die de belangen behartigd van de ouderen bevolkingsgroep. Of familieleden van een gehandicapt kind die zich inzetten voor behandelingen voor gehandicapte kinderen. Deze drie vormen van prikkels hebben voornamelijk een rationeel voluntaristische karakter. Bewoners maken vanuit de collectieve, selectieve en groepsprikkels een rationele overweging om te participeren of niet. Naast deze rationele overwegingen spelen er ook sociale factoren een rol. De volgende twee deterministische “participatieprikkels” hebben een sociale context. De sociale prikkels refereren naar de norm die in de gemeenschap leeft. Wanneer participeren en jezelf inzetten voor de samenleving de norm is, zal dit een positieve invloed hebben op de keuze om te participeren. In gemeenschappen waar men een bepaalde ideologie of religieuze geloofsovertuiging naleven die participeren opdragen, heerst een groter gevoel van verantwoordelijkheid naar de gemeenschap (van der Wijdeven, 2012: 125). De laatste prikkel is de betekenisvolle prikkel. Deze betekenisvolle prikkel uit zich in gedrag vanuit loyaliteit jegens je land of gemeenschap. Daarnaast participeren bewoners vanuit deze prikkel omdat ze trots zijn op hun gemeenschap en de gemeenschap waarin je leven belangrijk vinden. Vanuit deze prikkel participeer je omdat je een goede Nederlandse burger wilt zijn of een goede Friese, of Utrechtse burger. Het welzijn van de gemeenschap heeft voor bewoners, die loyaal en trots zijn op hun gemeenschap en daardoor goede bewoners willen zijn, een hoge prioriteit (van der Wijdeven, 2015: 125). 30

De general incentives theory legt de nadruk op individuele participatie overwegingen. Er is wel oog voor de sociale context maar vooralsnog blijven de prikkels leidend om de volledig rationele overweging te maken. De theorie laat buiten beeld dat burgers de keuze om te participeren maken vanuit individuele rationele overwegingen die door de sociale omgeving worden beïnvloed. Deze rationele overwegingen worden enigszins gekanaliseerd door normen en waarden die bewoners er met de paplepel ingegoten hebben gekregen in bijvoorbeeld het gezin of gemeenschap waarin men is opgegroeid, of wat men heeft geleerd op school (Van de Wijdeven, 2012: 126).

3.1.2

Het civic voluntarism model

Het civic voluntarism model is ontwikkeld door Verba en collega’s (1995) in het boek Voice and Equality. Deze studie onderzocht niet waarom men wel participeert maar waarom men niet participeert. De uitkomsten van het onderzoek zijn gebundeld in een model en bestaat uit drie hoofdzaken. Namelijk, capaciteit, motivatie en uitnodiging (Verba et al., 1995: 269). Capaciteit De kans op te participeren hangt volgens het civic voluntarism model af van het beschikken over bepaalde capaciteiten zoals, vaardigheden, tijd en geld (Verba et al., 1995: 271). Wanneer bewoners beschikken over vereiste vaardigheden, technieken en kennis is participeren en initiatieven starten voor de samenleving toegankelijker dan wanneer bewoners deze vaardigheden nog moeten aanleren (Verba et al., 1995: 304). Tijd en geld speelt hierbij ook een belangrijke rol. Bewoners maken de overweging of ze tijd hebben om te participeren, het kunnen combineren met andere verplichtingen zoals het gezin of werk en of ze het zich kunnen veroorloven om buurtinitiatieven op te starten voor de gemeenschap tegenover deelname aan de arbeidsmarkt (Verba et al., 1995: 288). Hierbij wordt niet gevraagd om een betaalde baan op te geven, maar de investering in tijd aan vrijwillige diensten aan hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap die ook ingezet had kunnen worden in betaalde arbeid. Motivatie Volgens het civic voluntarism model participeren bewoners omdat ze gemotiveerd zijn, gedreven zijn en redenen hebben om te participeren (Verba et al., 1995: 272). Van belang is dat participatie een bepaalde participatierendement oplevert. Dit hoeft geen economisch rendement te zijn maar investeren en participeren ten behoeve van de gemeenschap dient wel iets moois op te leveren. Daarom is het cruciaal dat er een stip aan de horizon is en realistische doelstellingen worden geformuleerd zodat het ook daadwerkelijk iets oplevert. Hetgeen dat bewoners zich afvragen – voordat ze participeren – is: levert mijn ingezette investering, tijd en werk ook daadwerkelijk iets op? Is het nuttig wat ik doe? Is het realistisch wat ik wil behalen? Naast het participatierendement dient participeren ook voordelen op te leveren voor de bewoners als individu. Het model onderscheidt drie vormen van voordelen namelijk burgerlijke-, sociale- en materiële voordelen. Deze voordelen komen nauw overeen met de loyale-, sociale- en selectieve incentives van de general incentive theorie (Laffont & Martimort, 2001). Ten eerste, bewoners participeren omdat het burgerlijke voordelen heeft. Je voelt je als bewoner verplicht om iets terug te doen voor de gemeenschap door de samenleving een betere plek te maken. De voldane burgerlijke plicht zorgt er voor dat je als bewoner gerespecteerd en erkend wordt door de samenleving (Verba et al., 1995). Deze erkenning en waardering kan een motivatie zijn waarom bewoners zich inzetten voor de gemeenschap (Denters et al., 2013: 20). Ten tweede, zorgen sociale voordelen ervoor dat je leuke en waardevolle contacten opdoet en spannende en gezellige aangelegenheden meemaakt. Daarboven maak je niet alleen jezelf, maar ook andere blij (Denters et al., 2013: 20).

31

Ten derde, participeren bewoners om er materiële voordelen uit te halen. Participeren kan er voor zorgen dat je dichter bij je ambitie komt. Daarnaast staat het goed op je CV dat je betrokken bent met de samenleving en kan het je kansen vergroten (Denters et al., 2013: 20). Deze drie vormen van voordelen komen nauw overeen met de prikkels van de general incentive theory. Beiden kijken naar de motieven en praktische overwegingen die individuele bewoners maken om te participeren. Uitnodiging De eenvoud om te participeren is een belangrijk factoren die de wil om iets terug te doen voor de samenleving vergroot. Deze eenvoud gaat hand in hand met een uitnodiging om te participeren. Eerder onderzoek laat zien dat bewoners wonderbaarlijk vaak “ja” zeggen wanneer er van ze gevraagd wordt om deel te nemen aan buurtinitiatieven (Verba et al., 1995: 135). Hierbij is het wel belangrijk dat degene die gevraagd wordt ook toegankelijk is en open staat voor een uitnodiging. Vaak gebeurt dit vanuit het snow ball effect. Daarom is het ook belangrijk om als initiatiefstarter een goed en divers netwerk hebt. Daarnaast is het van belang dat de uitnodiging helder is, mensen enthousiasmeert en benadrukt dat het belang van de deelname cruciaal is. Het civic voluntarism model kent ook een aantal kritiek punten. Eerder onderzoek beargumenteerd dat ook dit model zich te veel focust op de persoonlijke geschiktheid van bewoners en neemt de sociale structuren niet mee (Pattie et al., 2004). Het social capital model vult dit aan. Het model is om deze reden voluntaristisch van aard.

3.1.3

Social capital theory

In de essentie pleit de social capital theory dat sociaal kapitaal in de gemeenschap – in de vorm van vertrouwen, normen en betrokkenheid – burgerlijke samenwerking en burgerinitiatieven te weeg brengt. Deze burgerlijke samenwerking kan er voor zorgen dat maatschappelijke problemen effectiever worden aangepakt. Het begrip sociaal kapitaal ontleend voornamelijk bekendheid uit de publicaties van Robert D. Putnam (Putnam, 2000; Putnam et al., 1993). Echter, blijft wat sociaal kapitaal precies inhoud regelmatig onderwerp van academische discussie omdat verschillende onderzoekers diverse definities hanteren (Buffel et al., 2009: 4). Putnam hanteert de volgende definitie: “de aanwezigheid van vertrouwen, het hanteren van normen van wederkerigheid en de aanwezigheid van netwerken van engagement zijn kenmerken van sociale samenwerkingen, interacties en verenigingen, die de efficiëntie van de samenlevingen verbeteren door middel van collectieve acties, voortvloeiend uit de burgerlijke samenwerken en interacties” (Buffel et al., 2009: 7; van de Wijdeven, 2012: 128). Volgens de social capital theory zorgt vertrouwen in elkaar als bewoners, dat bewoners samenwerkingen aangaan. Daarnaast zorgt vertrouwen in elkaar ervoor dat als je je voor iets of iemand inzet, zodat je in de nabije toekomst iets terug kunt verwachten (van de Wijdeven, 2012: 129). Deze wederkerigheid stimuleert de normen om voor elkaar te zorgen en creëert situaties waarbij men zich betrokken voelt bij de samenleving en het gevoel geeft dat je er ook daadwerkelijk als burger toe doet (Buffel et al., 2009: 9). Kort samengevat, komen de bevindingen van Putnam er op neer dat vertrouwen, normen van wederkerigheid en betrokken netwerken zorgen voor sociaal kapitaal en dat samenlevingen die rijk zijn aan sociaal kapitaal, efficiënter werken doordat bewoners vaker met elkaar samenwerken en een democratische cultuur bevorderd (Buffel et al., 2009: 7). Kritiek punten op de social capital theory van Putman luiden dat de theorie niet verklaard waarom sommige burgers wel en sommige burgers niet participeren. Daarbij gaat de theorie er sterk vanuit dat de drijfveren van participeren en samenwerken vooral buttom up vanuit sociale structuren zijn, en dat de politiek er weinig mee te maken heeft. Eerder onderzoek laat echter zien dat politieke elites en maatschappelijke instituties en organisatie weldegelijk invloed uitoefenen op het activeren van burgers (Blokland, 2002: 107). Daarnaast legt de theorie de focus op samenwerkingen tussen bewoner maar laat de theorie persoonlijke motieven om actief te zijn als individuele bewoner buiten schot. De sociaal kapitaal theorie heeft een deterministische karakter.

32

3.1.4

Cognitive engagement theory

Deze theorie gaat er van uit dat de kansen op participeren sterk afhankelijk is van de mogelijkheid om volledig rationele overwogen keuzes te maken (Pattie et al., 2003; Van de Wijdeven, 2012: 123). Deze cognitieve theorie deelt het idee van de rational choice theory (Coleman & Fararo, 1992). Met maken van volledig rationele keuzes is alleen mogelijk wanneer alle informatie over maatschappelijke vraagstukken beschikbaar is. Deze theorie is toepasbaar in een tijd en demografie waar bewoners hoog opgeleid en mondig zijn (Norris, 1999; Van den Brink, 2002) omdat het maken van rationele overwegingen vraag om een hoog cognitief vermogen. Wanneer bewoners niet weten dat er op de zorg en ondersteuning voor ouderen bezuinigd wordt en daarvoor meer afhankelijk worden van hulp uit de gemeenschap, zullen bewoners zich ook minder snel beschikbaar stellen. Het is dan aan de gemeenten om deze problematiek onder de aandacht te brengen. Ook belangenorganisaties die opkomen voor de belangen van ouderen kunnen het probleem dat ouderen steeds meer afhankelijk worden van zorg en ondersteuning vanuit de gemeenschap aan het licht brengen. Wanneer de gemeenschap eenmaal op de hoogte is van de problematiek in de samenleving is de volgende stap om bewoners op de hoogte te brengen wat zij hieraan kunnen doen. Wanneer bewoners niet weten wat ze kunnen doen, bij wie ze wat kunnen doen en bij wie ze daarvoor moeten zijn, gebeurt er vooralsnog niets. Met andere woorden, wanneer de informatie over problematische maatschappelijke vraagstukken slecht toegankelijk is, zullen burgers niet participeren ook al zouden ze dit wel willen (Pattie et al., 2003). Een punt van kritiek op de cognitive engagement theory is dat de theorie er louter en alleen vanuit gaat dat bewoners de overweging maken om te participeren baseren op ratio (Van de Wijdeven, 2012: 124). Alle andere sociale of praktische factoren worden niet mee genomen in de overweging om te participeren. De volgende vraag is, hoe verhouden deze theorieën zich tot de factoren? Figuur 3.2 toont de factoren en welke theorieën een voorspelling doen voor de factoren.

33

Figuur 3.2

Theoretisch factorenmodel Tijd en geld

Persoonlijke

Praktische factoren

motieven

Motieven en drijfveren

Civic voluntarism model Capaciteit: Tijd Capaciteit: Geld

General incentive theorie Selectieve incentive Civic voluntarism model Materiële voordelen Sociale voordelen

Doelmatige

Civic voluntatism model Participatierendement

motieven

Gebruiksvriendelijk

Cognitieve engagement theorie Beschikbare informatie

Actief burgerschap en

Eenvoud

Civic voluntarism model Uitnodiging

buurtinitiatieven General incentive theorie Collectieve incentive Groepsincentive Sociaal kapitaal theorie Vertrouwen Wederkerigheid Betrokkenheid General incentive theorie Sociale incentive

Civic voluntarism model Capaciteit: Vaardigheden General incentive theorie Loyale incentive Civic volunatrism model Burgerlijke voordelen

Toegankelijk heid

Sociale motieven Prioriteit en waardering 34

3.2

De theoretische gedachten achter de factoren

We weten nu welke wetenschappelijke theorieën verklaren waarom bewoners zich wel nog niet inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. In deze paragraaf zullen de theorieën toepast worden op de factoren die in onderzoek onderzocht gaan worden. Te beginnen met de persoonlijke motieven. Persoonlijke motieven De general incentive theorie voorspelt vanuit de selectieve incentive dat bewoners zich actief inzetten voor de gemeenschap omdat ze er zelf profijt van hebben (Laffont & Martimort, 2001). Ook de civic volunarism model voorspelt dit mechanisme vanuit de materiële- en sociale voordelen. Volgens dit model participeren bewoners omdat het hen voordelen oplevert zoals het behalen van een persoonlijke ambitie omdat het goed op het CV staat (Verba et al., 1995). De volgende hypothese kan hieruit worden afgeleid: Persoonlijke motieven

Hypothese 1: Naarmate bewoners vinden dat participeren goed op zijn of haar CV staat en het de kansen vergroot op het behalen van een ambitie, des te groter de kans op actief burgerschap

Doelmatige motieven Uit de publicatie van Denters en collega’s (2013) blijkt dat doelmatige motieven een stimulerende werking hebben op actief burgerschap. Bewoners met deze motieven participeren omdat ze graag verbetering willen aanbrengen aan de gemeenschap. De general incentive theorie voorspelt vanuit de collectieve- en groepsincentive dat bewoners het heft in eigen handen nemen wanneer ze ontevredenheid zijn over de handelingswijze van de (lokale)overheid en participeren met het oog op collectieve verbeteringen of verbeteringen voor een bepaalde kwetsbare groep (Laffont & Martimort, 2001). Ook het civic voluntarism model voorspelt vanuit het participatierendement dat bewoners participeren omdat ze graag iets willen veranderen of verbeteren aan de gemeenschap (Verba et al., 1995). Vanuit de voorspellingen van deze twee theorieën kan de volgende hypothese afgeleid worden:

Doelmatige motieven

Hypothese 2: Naarmate bewoners ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente en de gemeenschap willen verbeteren, des te groter de kans op actief burgerschap

Sociale motieven Sociale motieven zijn redenen dat bewoners participeren vanuit de sociale context. De sociaal kapitaal theorie pleit dat bewoners participeren wanneer ze erop vertrouwen dat buurtbewoners hen zullen helpen wanneer ze hulp nodig hebben, wanneer ze vanuit wederkerigheid bereid zijn buurtbewoners te helpen zodat ze deze hulp in de toekomstig terug kunnen verwachten en wanneer bewoners zich betrokken voelen bij de gemeenschap (Putnam, 2000; Putnam et al.m 2003). De general incentive theorie voegt hier vanuit de sociale incentive aan doe dat bewoners bij wie participeren een norm is, participeren zien als een burgerlijke plicht en zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van buurtbewoners, zich eerder actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (Laffont & Martimort, 2001). Dit alles leidt tot de volgende vier hypothesen:

35

Hypothese 3a: Naarmate bewoners participeren een burgerlijke plicht vinden, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 3b: Naarmate bewoners erop vertrouwen dat buurtbewoners hen zullen helpen wanneer zij hulp nodig hebben, des te groter de kans op actief burgerschap

Sociale motieven

Hypothese 3c: Naarmate bewoners bereid zijn buurtbewoners te helpen zodat zij in de nabije toekomst deze hulp terug kunnen verwachten, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 3d: Naarmate bewoners zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van buurtbewoners, des te groter de kans op actief burgerschap

Tijd en geld Volgens het civic voluntarism model speelt de mate van beschikbare capaciteiten een rol in de overweging om je in te zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap – zoals tijd en geld (Verba et al., 1995). Concreet voorspelt de theorie dat bewoners die tijd beschikbaar hebben en participeren kunnen combineren met andere verplichtingen, zich eerder inzetten voor de gemeenschap. Hetzelfde geldt voor de capaciteit geld. Het model voorspelt dat bewoners bij wie het mogelijk is om op vrijwillige basis hulpbehoevende bewoners in de buurt te helpen in plaats van betaalde arbeid, zullen eerder geneigd zijn om te participeren. Deze voorspellingen leiden tot de volgende hypothesen: Hypothese 4a: Naarmate bewoners tijd hebben om hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap te helpen en het kunnen combineren met andere verplichtingen, des te groter de kans op actief burgerschap

Tijd en geld

Hypothese 4b: Naarmate bewoners het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners vrijwillig te helpen in plaats van betaalde arbeid, des te groter de kans op actief burgerschap Gebruiksvriendelijk De factor gebruiksvriendelijk wilt zeggen dat de stap zetten om te participeren en je inzetten voor de gemeenschap bepaald kan worden door de mate over hoeveel informatie je beschikt. Wanneer je niet weet dat er een probleem is of hoe je het kan oplossen, gebeurt er niets. De cognitieve engagement theorie pleit dat bewoners alleen de rationele keuze om te participeren kunnen maken wanneer ze beschikken over de nodige informatie of toegang hebben tot de nodige informatie. In de context van dit onderzoek voorspelt de theorie dat bewoners bekend te zijn met de decentralisatie en de uitbreiding van de Wmo 2015, met de problemen rondom hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap en op welke manier ze dit probleem kunnen aanpakken door een buurtinitiatief te starten en bij wie ze daarvoor moeten zijn. Vanuit deze informatie kunnen de volgende hypothesen wordt geformuleerd:

Gebruiksvriendelijk

Hypothese 5a: Naarmate bewoners bekend zijn met de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeente onder de Wmo 2015, des te groter de kans op actief burgerschap. Hypothese 5b: Naarmate bewoners bekend zijn met de problematiek rondom hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 5c: Naarmate bewoners beschikken over informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en weten bij wie ze daarvoor moeten zijn, des te groter de kans op actief burgerschap

Eenvoud De factor eenvoud gaat over hoe eenvoudig het is om de stap te zetten om je actief in te zetten voor hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap. Vaak is het zo dat bewoners wel bereid zijn om hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap te helpen maar weten ze niet wat ze kunnen doen en worden ze niet gevraagd (Verba et al., 1995). Het civic voluntarism model voorspelt dat wanneer bewoners gevraagd worden, zij eerder de stap zullen zetten om zich actief in te zetten voor de gemeenschap (Verba et al., 1995). De volgende hypothese kan hieruit afgeleid worden.

36

Eenvoud

Hypothese 6: Naarmate bewoners gevraagd worden om hulpbehoevende bewoners te helpen, des te groter de kans op actief burgerschap

Toegankelijkheid Niet iedereen is geschikt om een buurtinitiatief te ondernemen of een hulpbehoevende in de gemeenschap te helpen (de Gast et al., 2011; Verba et al., 1995). Het civic volunatrism model voorspelt dat bewoners die beschikken over de nodige kennis en vaardigheden, zich eerder zullen inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (Verba et al., 1995). De volgende hypothese vloeit hieruit voort:

Toegankelijk heid

Hypothese 7: Naarmate bewoners beschikken over kennis en vaardigheden die nodig zijn om zich actief in te zetten voor de gemeenschap, des te groter de kans op actief burgerschap

Prioriteit en waardering Prioriteit en waardering blijken factoren te zijn die een stimulerende werking hebben op actief burgerschap (de Gast et al., 2011). De general incentive theorie voorspelt vanuit de betekenisvolle incentive hiervoor dat bewoners die trots zijn op hun gemeenschap en een loyale en goede bewoners willen zijn, zich eerder actief in zetten voor de gemeenschap. Deze theorie voorspelt daardoor dat wanneer het welzijn van de gemeenschap een hoge prioriteit – trots zijn op je gemeenschap, loyaal zijn naar je gemeenschap, een goede bewoners willen zijn en de gemeenschap belangrijk vinden – bewoners zich eerder actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Daarnaast willen bewoners graag erkenning, waardering en respect voor hetgeen dat zij doen voor de gemeenschap. Dit mechanisme wordt voorspelt vanuit de burgerlijke voordelen van het civic voluntarism model. Voor deze twee factoren kunnen vanuit de twee theorieën de volgende hypothesen opgesteld worden:

Prioriteit en waardering

Hypothese 8: Naarmate het welzijn van de gemeenschap voor bewoners hoge prioriteit heeft, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 9: Naarmate bewoners erkend en gerespecteerd willen worden door de gemeenschap, des te groter de kans op actief burgerschap

Op de volgende pagina vindt u het conceptueel model (figuur 3.3) met de richting van de voorspellingen aan de hand van de theorieën.

37

Figuur 3.3

Conceptueel model

Motieven en drijfveren

Praktische factoren

H1: ↑ Staat goed op mijn CV en vergroot de kans op het behalen van mijn ambitie

H4a: ↑ Beschikbare tijd en de mogelijkheid om het te combineren met andere verplichtingen H4b: ↑ mogelijkheid om bewoners vrijwillig te helpen i.p.v. betaalde arbeid

H2: ↑ Ontevreden met de handelingswijze van de gemeente en de gemeenschap willen verbeteren H3a: ↑ Participeren is je burgerlijke plicht

H5a: ↑ Bekend met de decentralisatie

Actief burgerschap & buurtinitiatieven

H5b: ↑ Bekend met problemen in de buurt

H3b: ↑ Vertrouwen op buurtbewoners dat ze je helpen wanneer je dat nodig hebt

H5c: ↑ Beschikken over informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en weten bij wie je daarvoor moet zijn

H3c: ↑ Buurtbewoners helpen zodat je in de toekomstig ook geholpen wordt

H6: ↑ Gevraagd om te participeren

H3d: ↑ verantwoordelijkheids gevoel voor het welzijn van hulpbehoevende

H8: ↑ Het welzijn van de gemeenschap heeft hoge prioriteit

H7: ↑ Beschikken over de nodige kennis en vaardigheden

H9: ↑ Erkend en gerespecteerd worden

38

Hoofdstuk 4 – Data en methode

DIT HOOFDSTUK GAAT IN OP DE MANIER WAAROP HET ONDERZOEK WORDT UITGEVOERD EN MIDDELS WELKE ANALYSE DE HYPOTHESEN WORDEN GETOETST. DAARNAAST ZAL DE DATASET DIE IN DIT ONDERZOEK GEBRUIKT WORDT, UITGEBREID WORDEN BESPROKEN.

39

In de vorige hoofdstukken is besproken welke factoren een stimulerende werking hebben op actief burgerschap en buurtinitiatieven volgens eerder onderzoek (de Gast et al., 2011; Denters et al., 2013) en wetenschappelijke theorieën (Laffont & Martimort, 2001; Verba et al., 1995; Putnam et al., 2003; Pattie et al., 2003). In dit onderzoek zal getoetst worden of deze factoren in de praktijk actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren. In dit hoofdstuk bespreken we welke dataset en welke statistische methode we daarvoor gebruiken. Allereerst wordt de onderzoeksmethode besproken (§4.1) gevolgd door de onderzoekspopulatie (§4.2), het onderzoeksproces (§4.3) het meetinstrument (§4.4) en daarna de methodologische strategie met kwaliteitsverantwoording (§4.5). Verder zal er kort worden stil gestaan bij de expertinterviews die zijn gehouden ter aanvulling van het onderzoek (§4.6).

4.1

Onderzoeksmethode

De verklarende deelvraag zal beantwoord worden door middel van een kwantitatief onderzoek. Voor het onderzoek is een enquête opgesteld die samengesteld

is

vanuit

de

WELKE FACTOREN ZIJN BEPALEND VOOR HET STIMULEREN VAN ACTIEF BURGERSCHAP EN BUURTINITIATIEVEN? Deelvraag 2 - Verklarende deelvraag

besproken

wetenschappelijke theorieën om de daaruit voortvloeiende hypothesen te toetsten. De volledige enquête is raadpleegbaar in appendix I. Alvorens het kwantitatieve onderzoek gedeelte is allereerst een literatuurstudie gedaan naar actief burgerschap. Hiervoor zijn voornamelijk wetenschappelijke artikelen, beleidsliteratuur en publicaties vanuit overheidsinstanties en publicaties van welzijnsorganisaties geraadpleegd (de Jong et al., 2014; Ministerie BZK, 2013; Penninx, 2010; Tonkens et al., 2015; van der Wijdeven, 2012). Naast de literatuurstudie en de kwantitatieve dataverzameling voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag worden er expertinterviews gehouden met ambtenaren van zeven gemeenten en een initiatieftrekker van een bestaand buurtinitiatief op het gebied van zorg en welzijn. Hieronder vallen ambtenaren van gemeenten die het beheer van bewonersinitiatieven en actief burgerschap in hun portefeuille hebben en wijkregisseurs of wijkmanagers vanuit gemeenten die bewonersinitiatieven en bewonerszaken oppakken en begeleiden. Tevens, is er een initiatieftrekken van het buurtinitiatief “Lunetten Wil Wel” geïnterviewd. Deze aanvullende expertinterviews met de ambtenaren zijn gehouden ter verdieping van het onderwerp en om te onderzoeken wat gemeenten op dit moment al aan beleid voeren op dit terrein. Deze informatie is nuttig voor het doen van beleidsaanbevelingen.

4.2

Onderzoekspopulatie

De onderzoekspopulatie van dit kwantitatief onderzoek betreffen bewoners van 18 jaar of ouder uit vier buurten in twee Nederlandse steden. Te weten, de buurten “Lunetten” en “Oog in Al” in de stad Utrecht en de buurten ‘Geitenkamp” en “De Laar” in de stad Arnhem. Deze vier buurten zijn gekozen aan de hand van bepaalde buurteigenschappen. Namelijk, de leeftijdsgroepen die in de buurt wonen, de sociaal economische status van de buurt en homogeniteit10. Het is aannemelijk dat een buurtinitiatief ten behoeve van kwetsbare ouderen meer noodzaak heeft in een buurt waar veel ouderen wonen dan in een buurt waar jonge gezinnen wonen. Daarnaast hebben buurten met een laag inkomen per huishouden vaak minder ruimte om te investeren in het ondernemen van een buurtinitiatief (Verba et al., 1995). Daartegenover hebben welvarende buurten vaak de financiële middelen, de contacten en de kennis in huis om een buurtinitiatief te ondernemen en elkaar te steunen, waarbij bewoners uit een kansarme buurt voornamelijk het eigen hoofd boven water proberen te houden en daardoor geen mogelijkheid hebben om andere hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap te helpen (Tonkens, 2006). Homogeniteit of diversiteit in een buurt kan ook een rol spelen bij het ondernemen van een buurtinitiatief of het helpen van hulpbehoevende ouderen. Putnam bewijst in een onderzoek dat etnische diversiteit in een buurt kan leiden tot minder ervaren sociale cohesie doordat mensen zich terugtrekken als een schildpad (Putnam, 2007). Putnam (2007) beschrijft het als volgt: “In colloquial language, people living in ethnically 10

Hoeveel (niet-westerse) allochtonen er in de buurt wonen.

40

diverse settings appear to ‘hunker down’ – that is, to pull in like a turtle” p.13. Dit is niet bevorderlijk voor de samenredzaamheid en het bieden van hulp aan hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap. Dit onderzoek vergelijkt niet of de vier buurten ze van elkaar verschillen op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven. Er is gekozen voor deze buurten omdat ik getracht heb vier buurten mee te nemen in het onderzoek die enigszins een afspiegeling zijn van de verschillende buurten in Nederland. De Utrechtse buurt “Oog in Al” is op sociaal en economische gebied een relatief welvarende buurt, vergeleken met de gemiddelde buurt in Nederland (weetmeer.nl, 2015). De Arnhemse buurt “De Laar is” een buurt die niet welvarend is maar ook niet kansarm, vergeleken met de gemiddelde buurt in Nederland (weetmeer.nl, 2015). Deze buurt is stabiel waar de gemeenten geen speciale aandacht aan hoeft te geven (Gemeente Arnhem, 2013b). De Utrechtse buurt Lunetten is ook een stabiele buurt (weetmeer.nl, 2013). De Arnhemse buurt Geitenkamp is daarentegen een buurt die veel aandacht heeft gehad, en overigens nog steeds krijgt, maar op het moment op weg is om een sociaal en economische stabiele buurt te worden (Gemeente Arnhem, 2013a). Tabel 4.1 geeft de buurtgegevens en de gemiddelde buurtgegevens weer ten opzichte van het Nederlandse gemiddelde. De vier buurten tezamen vormen naar verhouding een representatieve afspiegeling van de Nederlandse buurten. De vier buurten tezamen verschillen enigszins met het Nederlands gemiddelde omdat de vier buurten meer eenpersoonshuishoudens hebben (43% t.o.v. 29%), er wonen meer ongehuwde bewoners (59% t.o.v. 44%) en meer niet-westerse allochtonen (11% t.o.v. 5%) ten opzichte van het Nederlands gemiddelde. Tabel 4.1

Buurtgegevens ten opzichte van Nederland LunettenNoord

Oog in Al

De LaarOost

Geitenkamp

Gemiddelde 4 buurten

Gemiddeld Nederlandse buurten

11% 21% 36% 23% 9%

29% 10% 27% 26% 8%

19% 12% 30% 31% 8%

14% 11% 31% 31% 13%

18% 14% 37% 28% 10%

17% 12% 23% 31% 17%

1,6

2,8

2,3

1,9

2,1

2,4

67%

23%

34%

46%

43%

29%

18%

22%

25%

23%

22%

33%

15%

55%

40%

31%

35%

38%

Burgerlijke status Gehuwd Gescheiden Ongehuwd Verweduwd

21% 6% 70% 3%

35% 4% 59% 3%

37% 8% 52% 2%

27% 13% 55% 5%

30% 8% 59% 3%

45% 6% 44% 5%

Nationaliteit Niet-westerse allochtonen Turkse Marokkaanse Surinaamse Antilliaanse/Arubaanse

15% 1% 3% 3% 1%

3% 0% 0% 1% 0%

12% 2% 1% 2% 1%

15% 5% 1% 2% 3%

11% 2% 1% 2% 1%

5% 1% 1% 1% 1%

Leeftijdsgroepen Leeftijd 0-14 jaar Leeftijd 15-24 jaar Leeftijd 25-44 jaar Leeftijd 45-64 jaar Leeftijd 65+ Huishoudens Gemiddelde huishoud grootte (in personen) Eenpersoonshuishoudens Meerpersoonshuishoudens zonder kinderen Meerpersoonshuishoudens met kinderen

41

Inkomen Gem. inkomen per inwoner (per jaar) Lage inkomens Hoge inkomens Bron: weetmeer.nl

LunettenNoord

Oog in Al

De LaarOost

Geitenkamp

Gemiddelde 4 buurten

Gemiddeld Nederlandse buurten

€22.600

€31.100

€20.800

€16.100

€ 22.650

€21.200

41% 20%

18% 52%

34% 17%

51% 5%

36% 24%

40% 20%

Om een terugkoppeling te maken naar de doelstelling van dit onderzoek wordt er gestreefd naar een veranderkundige aanpak voor gemeenten hoe zij actief burgerschap en buurtinitiatieven kunnen stimuleren. Echter, elke gemeenten, elke stad, elke wijk, elke buurt en zelf elke straat heeft op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven maatwerk nodig. De onderzoeksresultaten zijn daarom niet volledig te generaliseren over anderen buurten in Nederland. Periodiek

worden

buurtkenmerken

van

Nederlandse

gemeenten

gemonitord

naar

buurteigenschappen

(buurtmonitor.nl, 2015) De vier wijken zullen in deze paragraaf kort besproken worden. 4.2.1

Lunetten

De wijk Lunetten kent in totaal 11.490 inwoners in 2013 en bevindt zich in het stadsdeel Utrecht Zuid (CBS, 2015). Gezien dit grote aantal bewoners is er gekozen om de onderzoekspopulatie af te bakenen tot de subwijk Lunetten-Noord. Lunetten-noord telt 4390 inwoners, 2780 particuliere huishoudens en 3940 inwoners zijn 18 jaar of ouder (Buurtmonitor, 2015). Gemiddeld genomen bestaat een huishouden uit 1,6 personen. De grootste leeftijdsgroep is 25 – 45 jaar en 15% van de bewoners in Lunetten zijn van niet-westerse afkomst (Buurtmonitor, 2015). Bewoners beoordelen de ervaren sociale cohesie met

het rapport cijfer 5,8 en 29,4% van de

Lunettenaren zijn actief in hun eigen buurt (Scheelbeek et al., 2015). Het gemiddelde inkomen per inwoner in Lunetten is ongeveer gelijk aan het gemiddelde inkomen voor heel Nederland.

Bron: CBS Plattegrond stad Utrecht. Gemarkeerde gebied is Lunetten-Noord

Namelijk, het gemiddelde inkomen per inwoner van Lunetten bedraagt €22,600,- ten opzichte van €21.200,- voor de gemiddelde Nederlander (weetmeer.nl, 2015). 4.2.2

Oog in Al

De Utrechtse buurt Oog in Al telt 3960 inwoners, 1430 particuliere huishoudens en 2604 inwoners zijn 18 jaar of ouder. Oog in Al bevindt zich in stadsdeel Utrecht West (CBS, 2015). De buurt Oog in Al is populair bij twee verdieners en gezinnen met kinderen (Buurtmonitor, 2015). De buurt is sociaal economische sterk (Scheelbeek et al.,2015). Een gemiddelde huishouden bestaat uit 2,8 personen. Oog in Al is een witte wijk waarbij slechts 3% van de bewoners van niet westerse afkomst is. Bewoners beoordelen de sociale cohesie met een 6,2 en 34,1% van de bewoners zijn actief in de buurt (Scheelbeek et al.,2015). Het gemiddelde inkomen per inwoner in Oog in Al is wezenlijk hoger dan het gemiddelde inkomen in Nederland. Het gemiddelde inkomen van een inwoner uit Oog is Al

Bron: CBS Plattegrond stad Utrecht. Gemarkeerde gebied is Oog in Al

is €31.100 per jaar ten opzichte van €21.200,- voor de gemiddelde Nederlander (weetmeer.nl, 2015). 42

4.2.3

De Laar

De Arnhemse wijk De Laar is verdeelt in twee buurten: De Laar-Oost en West. In dit onderzoek worden de bewoners van De Laar-Oost benaderd. De Laar-Oost kent 6250 inwoners in 2014, 2750 particuliere huishouden en 3906 inwoners zijn 18 jaar of ouder. De gemiddelde huishoudgrootte is 2,3 personen (CBS Statline, 2015). De wijk is gebouwd in de tweede helft van de jaren ’70 en is een overwegend groene wijk. De Laar is voornamelijk populair bij gezinnen met kinderen (Gemeente Arnhem, 2013b). 12% van de inwoners van De Laar heeft een niet-westerse afkomst (CBS Statline, 2015). Bewoners van De Laar beoordelen de leefbaarheid van de buurt met een rapportcijfer 7,1 (Gemeente Arnhem, 2013b). Het gemiddeld jaarlijks inkomen per inwoner van De Laar-Oost is ongeveer gelijk aan dat van het Nederlands gemiddelde. Het gemiddelde jaarlijks inkomen per bewoner uit De Laar-Oost bedraagt €20.800,- ten opzichte van €21.200,- voor de gemiddelde Nederlandse buurt (weetmeer.nl, 2015). 4.2.4

Bron: CBS Plattegrond stad Arnhem. Gemarkeerde gebied is De Laar

Geitenkamp

De Arnhemse wijk Geitenkamp is een wijk met een relatief laag sociaal economische status maar bloeit steeds verder op (Gemeente Arnhem, 2013a). Geitenkamp telt in 2014 precies 4000 inwoners, 2185 particuliere huishoudens (CBS Statline, 2015) en 3260 inwoners zijn 18 jaar of ouder (Buurtmonitor, 2015). De gemiddelde huishoudgrootte is 1,9. 15% van de bewoners uit Geitenkamp zijn van niet-westerse afkomst (CBS Statline, 2015). De grootste leeftijdsgroep is tussen de 45 en 65 jaar. Bewoners van Geitenkamp geven de leefbaarheid van de woonomgeving het rapportcijfer 6,6 (Gemeente Arnhem,2013). Het gemiddelde jaarlijks inkomen per inwoner in Geitenkamp is substantieel lager dan het totale gemiddelde in de Nederlandse buurten. Het gemiddelde inkomen per bewoner in Geitenkamp bedraagt namelijk €16.100 vergeleken met €21.200,- voor de gemiddelde Nederlandse buurt. Daarbij heeft 51% van de bewoners uit Geitenkamp een laag inkomen. Dit betekent dat zij minder of gelijk verdienen dan 40% van de laagste inkomens van het landelijke inkomensverdeling (CBS, 2015).

4.3

Bron: CBS Plattegrond stad Arnhem. Gemarkeerde gebied is Geitenkamp

Onderzoeksproces

Zoals in §4.1 is aangegeven begon het onderzoek met het bestuderen van wetenschappelijke literatuur en beleidsliteratuur. Aan de hand van de vergaarde informatie door middel van het literatuuronderzoek is er een vragenlijst opgesteld die bedoeld is voor de bewoners van de hierboven beschreven wijken. 4.3.1

Enquêteren

Om de respons zo hoog mogelijk te maken is er gekozen voor drie benadermethoden. Ten eerste, ben ik – samen met ondersteunende enquêteurs – bij de bewoners, uit de hierboven besproken buurten, langs de deur gegaan om de enquête ter plekke af te nemen. Ten tweede, konden de bewoners de enquête schriftelijk invullen en opsturen met behulp van een meegegeven gefrankeerde envelop. Ten derde, hadden de bewoners de mogelijkheid om de enquête

43

digitaal in te vullen. Voor het enquêteren aan de deur is er ondersteuning in gezet. In totaal hebben er vier verschillende enquêteurs een dag(delen) meegelopen waarbij 1 enquêteur structureel 11 van de 12 enquêteerdagen is meegegaan. Tabel 4.1 geeft de planning weer wanneer er geënquêteerd is. Tabel 4.1

Enquêteer planning

Datum

Aantal enquêteurs

Tijd

Aantal enquêtes

Utrecht Pilot 24 april 2015 25 april 2015

Lunetten Oog in Al

1 1

13:00 – 21:00 13:00 – 21:00

42 13 Totaal 55

Week 18 28 april 2015 29 april 2015 2 mei 2015

Lunetten Oog in Al Lunetten

2 2 2

13:00 – 21:00 13:00 – 21:00 13:00 – 17:00

51 60 39 Totaal 150

Week 19 4 mei 2015 5 mei 2015 9 mei 2015

Oog in Al Lunetten Oog in Al

3 2 2

13:00 – 21:00 13:00 – 21:00 13:00 – 17:00

83 85 37 Totaal 205

Arnhem Week 20 13 mei 2015 14 mei 2015 16 mei 2015

Geitenkamp De Laar Geitenkamp

2 2 3

13:00 – 21:00 13:00 – 21:00 13:00 – 17:00

34 52 36 Totaal 122

Week 19 18 mei 2015 19 mei 2015 23 mei 2015

De Laar Geitenkamp De Laar

2 3 2

13:00 – 21:00 13:00 – 21:00 13:00 – 17:00

49 56 32 Totaal 137 Subtotaal 669

Om te voorkomen dat er alleen respondenten worden meegenomen in de analyse die overdag thuis zijn, is er ook in de avond en in het weekend geënquêteerd. Hierdoor worden ook bewoners meegenomen die overdag op locatie werken of andere activiteiten buitenshuis uitvoeren. Bij bewoners die op het moment dat één van de enquêteurs aan de deur stonden voor het afnemen van de enquête geen tijd hadden, is een enquête achter gelaten. Deze werd dan op een later moment opgehaald. De aan de deur afgenomen enquêtes heb ik vervolgens ingevoerd in SPSS. Daarnaast werden de bewoners geattendeerd op de mogelijkheid om de enquête online in te vullen waarbij ze een flyer ontvingen met de link naar de digitale enquête. Wanneer het voor bewoners niet mogelijk was om de enquête later op te halen of online in te vullen, kregen zij een schriftelijke enquête met een gefrankeerde envelop. Ook de ontvangen enquêtes heb ik ingevoerd in SPSS. Deze verzoeken kwamen voornamelijk rond etenstijd. Grofweg kan gesteld worden dat gemiddeld genomen 20% van de bewoners in een straat bereid waren om mee te doen met het onderzoek. Hierin dient in ogenschouw genomen te worden dat mensen die niet thuis waren op het moment van enquêteren niet direct benaderd zijn. Om hen toch te bereiken hebben we bij hen een flyer achtergelaten - met het verzoek de enquête online in te vullen. In totaal zijn er 669 enquêtes aan de deur afgenomen, 53 bewoners hebben de enquête online ingevuld en 26 bewoners hebben de enquête schriftelijk ingevuld en opgestuurd. Tabel 4.2 geeft het aantal afgenomen enquêtes weer per buurt en stad. De verschillen in aantallen kunnen verschillende redenen hebben die later in dit hoofdstuk besproken worden.

44

Tabel 4.2

Aantal enquêtes per buurt Geënquêteerd

Digitaal

Opgestuurd

Totaal

42 51 39 85 217

26

3

246

13 60 83 37 193

12

10

215

34 36 56 126

7

7

140

52 49 32 133

8

6

Utrecht Lunetten 24 april 2015 28 april 2015 2 mei 2015 5 mei 2015 Oog in Al 25 april 2015 29 april 2015 4 mei 2015 9 mei 2015 Arnhem Geitenkamp 13 mei 2015 16 mei 2015 19 mei 2015 De Laar 14 mei 2015 18 mei 2015 23 mei 2015

147 Totaal

669

53

26

747

De respondenten uit de dataset vormen niet een volledige representatief beeld van de onderzoekspopulatie of de Nederlandse samenleving. Hierom dienen de uitspraken en conclusies met enige nuances geformuleerd te worden.

4.4

Meetinstrument

De enquête die gebruikt is voor dit onderzoek bestaat uit 60 vragen en/of stellingen waarbij bewoners kunnen aangeven in hoeverre ze het eens zijn met de stellingen. Bewoners kunnen kiezen uit de antwoordcategorieën “absoluut oneens”, “oneens”, “neutraal”, “eens”, “absoluut eens” en “n.v.t. / weet ik niet”. Getracht wordt om met behulp van de enquête te onderzoeken welke factoren actief burgerschap stimuleren. In deze paragraaf zal besproken worden welke vragen en stellingen uit de enquête gebruikt zijn om de invloed van de factoren op actief burgerschap te meten.

4.4.1

Afhankelijke variabele

Te beginnen bij de afhankelijke variabele. In dit onderzoek wordt de afhankelijke variabele “actief burgerschap” breed geïnterpreteerd met de focus op welzijn. In hoofdstuk 2 is besproken dat we onderzoek doen naar actief burgerschap op het gebied van zorg en welzijn. Actief burgerschap is in de enquête gemeten aan de hand van de volgende vraag: Bent u een actieve burger in de zin dat u zich actief inzet voor kwetsbare en hulpbehoevende burgers in de gemeenschap? ⃞ Ja ⃞ Nee

4.4.2

Onafhankelijke variabelen

De onafhankelijke variabelen van het onderzoek zijn de factoren uit het factorenmodel gepresenteerd in het eerste hoofdstuk – inleiding. Tabel 4.3 laat zien aan de hand van welke stellingen uit de enquête de factoren getoetst worden. 45

Tabel 4.3

Operationalisering onafhankelijke variabelen

Factoren

Operationalisering

Antwoordcategorieën

Motieven en drijfveren Persoonlijke motieven

-

Doelmatige motieven

-

Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid

-

Participeren staat goed op mijn CV doordat het laat zien dat ik maatschappelijk betrokken ben Participeren vergroot mijn kansen op het behalen van mijn ambitie

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

Ik wil graag de leefomgeving van de gemeenschap verbeteren en veranderen Ik ben ontevreden over de handelingswijze van de gemeente en wil mezelf inzetten voor de gemeenschap

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

Het is je burgerlijke plicht om je in te zetten voor de gemeenschap Ik kan erop vertrouwen dat burgers mij helpen wanneer ik hulp nodig heb Ik ben bereid andere burgers te helpen zodat ik deze hulp in de nabije toekomst terug kan verwachten

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

In hoeverre voelt u zich verantwoordelijk voor het welzijn van andere bewoners in uw buurt op schaal van 1 op 5? (bijvoorbeeld: het welzijn van kwetsbare ouderen)

1 - Ik voel me helemaal niet verantwoordelijk t/m 5 - Ik voel me volledig verantwoordelijk

Praktische factoren Tijd

-

Ik heb tijd om hulpbehoevende burgers te helpen Ik kan participeren combineren met andere verplichtingen

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

Geld

-

Ik kan het mezelf permitteren om hulpbehoevende burgers vrijwillig te helpen i.p.v. betaalde arbeid

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

-

Ik ben bekend met de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeenten onder de WMO 2015

-

Ik ben bekend met de maatschappelijke problemen rondom hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap

1 – Absoluut oneens t/m 5 – Absoluut eens 8 – N.v.t / weet ik niet 1 – Absoluut oneens t/m 5 – Absoluut eens 8 – N.v.t / weet ik niet

-

Ik beschik over de informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie ik daarvoor moet zijn

1 – Absoluut oneens t/m 5 – Absoluut eens 8 – N.v.t / weet ik niet

Eenvoud

-

Wanneer ik gevraagd wordt om hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap te helpen, ben ik daartoe bereid

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

Toegankelijkheid

-

Ik beschik over de kennis en vaardigheden die nodig zijn om een buurtinitiatief te ondernemen

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

Prioriteit

-

Ik ben trots op mijn gemeenschap Ik ben loyaal naar mijn gemeenschap Ik wil een goede burger zijn Ik vind mijn gemeenschap belangrijk

1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief

46

Factoren Waardering

Operationalisering - Ik ben bereid maatschappelijk actief te zijn omdat ik gerespecteerd wil worden door de gemeenschap - Ik ben bereid maatschappelijk actief te zijn omdat ik erkend wil worden door de gemeenschap

Antwoordcategorieën 1 - Absoluut oneens t/m 5 - Absoluut eens 8 - N.v.t / weet ik niet

De stellingen die de factoren in de enquête meten zijn samengevoegd door de waarden bij elkaar op te tellen en te delen door het aantal items die zijn samengevoegd. Voordat de items zijn samengevoegd is er aan de hand van Cronhach’s alpha berekend of deze items hetzelfde meten. De items mogen samengevoegd worden wanneer de waarde hoger of gelijk aan .7 is (Agresti en Finlay, 2009). Tabel 4.4 illustreert deze waarden. Tabel 4.4

Cronhach’s Alpha van samengevoegde items

Factoren

Items

Persoonlijke motieven

-

Doelmatige motieven

-

α

Participeren staat goed op mijn CV doordat het laat zien dat ik maatschappelijk betrokken ben Participeren vergroot mijn kansen op het behalen van mijn ambitie

.831

Ik wil graag de leefomgeving van de gemeenschap verbeteren en veranderen Ik ben ontevreden over de handelingswijze van de gemeente en wil mezelf inzetten voor de gemeenschap

.807

Tijd

-

Ik heb tijd om hulpbehoevende burgers te helpen Ik kan participeren combineren met andere verplichtingen

.727

Prioriteit

-

Ik ben trots op mijn gemeenschap Ik ben loyaal naar mijn gemeenschap Ik wil een goede burger zijn Ik vind mijn gemeenschap belangrijk

.952

Waardering

-

Ik ben bereid maatschappelijk actief te zijn omdat ik gerespecteerd wil worden door de gemeenschap Ik ben bereid maatschappelijk actief te zijn omdat ik erkend wil worden door de gemeenschap

.747

-

4.4.3

Controle variabelen

Naast de hierboven gepresenteerde factoren zal er gecontroleerd worden op een aantal kenmerken die van invloed zouden kunnen zijn op actief burgerschap. Tabel 4.5 illustreert de controle variabele. Tabel 4.5

Operationalisering controle variabelen

Variabele

Operationalisering

Antwoordcategorieën

Geslacht

Wat is uw geslacht?

0. Man 1. Vrouw

Leeftijd

Wat is uw leeftijd?

47

Variabele Opleidingsniveau

Operationalisering Wat is uw hoogst behaalde opleidingsniveau?

Antwoordcategorieën 1. Geen 2. Basisonderwijs 3. Vmbo, mbo1, avo onderbouw 4. Havo, vwo, mbo 5. HBO 6. WO Bachelor 7. WO Master 8. Gepromoveerd

Woonduur

Hoelang woont u al in [naam van de wijk]?

Relatie met buren

In hoeverre heeft u contact met bewoners uit [naam van de wijk?] op schaal van 1 op 5?

1. 2. 3. 4. 5.

Ik heb geen contact Ik zeg bewoners gedag Ik maak wel eens een praatje Ik ga bij bewoners op bezoek Ik heb intensief contact en we doen wel eens leuke dingen

Frequentie buurcontact

Hoe vaak heeft u ongeveer contact met buurtbewoners?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Dagelijks 2 – 3 x per week 1 x per week 1 x in de twee weken 1 x in de maand 1 x per kwartaal 1 x per half jaar 1x per jaar Geen

Religie

Heeft u een geloofsovertuiging? Zo ja, welke?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Geen Christendom Jodendom Islam Boeddhisme Hindoeïsme Anders, namelijk…

De controle variabele “opleidingsniveau” is een ordinale variabele. De variabele “opleidingsniveau” is gecodeerd naar drie dichotome variabelen – laag, middel en hoog onderwijs. Geen onderwijs, basisonderwijs, Vmbo, mbo1 en avo onderbouw valt onder laag onderwijs. Het afronden van de havo, vwo en mbo valt onder middel onderwijs. HBO, WO bachelor, WO master of gepromoveerd vallen onder hoog onderwijs. Deze indeling in opleidingsniveau is gebaseerd op de standaard onderwijsindeling 2006 (SOi) van het Centraal bureau voor de Statistieken (CBS, 2010). Naast opleidingsniveau is de variabele “religie” gereconstrueerd naar een dichotome variabele waarbij onderscheid gemaakt wordt tussen wel of geen geloofsovertuiging. Deze keuze is gemaakt omdat een relatief klein aantal een andere geloofsovertuiging hadden dan het christendom (christendom N=87; Jodendom N=3; Islam N=14; Boeddhisme N=1; Hindoeïsme N=1). Ook de variabele “frequentie buurcontact” is gereconstrueerd. Respondenten die bij deze variabele de waarde “9: Geen” hebben, zijn als missing gecodeerd. Geen enkele respondent had deze antwoordcategorie aangegeven. Vervolgens zijn de antwoordcategorieën met elkaar gespiegeld. Deze spiegeling geeft een logischer effect op de variabele doordat bewoners die hebben aangegeven dagelijks contact te hebben met buurtbewoners, de hoogste waarde hebben bij deze variabelen. Dus hoe vaker je contact hebt met je buurtbewoners, hoe hoger de waarden op de variabele.

48

4.4.3

Missende waarden

Er zijn meerdere methode waarmee omgegaan kan worden met de missende waarden in de dataset (te Grotenhuis & Visscher, 2007). Een aantal van deze methoden zijn “Listwise deletion”, “Pairwise deletion” en “Replace with mean”. Met behulp van Listwise deletion worden respondenten uitgesloten van de analyse wanneer deze geen waarden heeft bij één of meerdere variabelen die in de analyse worden meegenomen. Deze methode heeft zijn voor- en nadelen. Een voordeel is dat de respondenten die wel worden meegenomen in de analyse, op alle variabelen een waarde hebben, waardoor je in staat bent een representatieve relatie te kunnen toetsten tussen de afhankelijke variabelen en de onafhankelijke variabele (Schlomer et al., 2010). Een nadeel van deze methode is dat het kan resulteren in vertekende uitkomsten. Namelijk, de respondenten die missende waarden hebben, kunnen anders zijn dan de respondenten die wel een waarden hebben. Bijvoorbeeld, wanneer meer oudere respondenten missende waarden hebben dan jonge respondenten. Deze oudere respondenten worden dan niet meegenomen in de analyse wat betekent dat de uitkomsten eigenlijk alleen te gegeneraliseerd zijn over de jonge respondenten. Een oplossing voor de vertekende uitkomst hierdoor is om de respondenten met een missende waarde te vergelijken met de respondenten met waarden om te kijken of zij significant van elkaar verschillen (te Grotenhuis & Visscher, 2007). Wanneer ze significant van elkaar verschillen, is de uitkomst niet representatief en kunnen de uitspraken niet gegeneraliseerd worden over de gehele onderzoekspopulatie. Een andere methode om met missende waarden om te gaan is de Pairwise deletion. Deze methode neemt alleen de missende waarde van de variabele niet mee in de analyse, waarbij de andere waarde van de case wel worden meegenomen (te Grotenhuis & Visscher, 2007). De respondenten met bijvoorbeeld één missende waarde worden met deze methode niet volledig afgeschreven. Deze methode wordt vaak gehanteerd bij kleine datasets om het behoud van een genoeg aantal cases te behouden of wanneer je een groot aantal respondenten kwijt zal raken wanneer je de listwise deletion methode zou hanteren (te Grotenhuis & Visscher, 2007). Ook bij deze methode geldt dat het kan leiden tot vertekende uitkomsten. Wanneer respondenten een bepaalde vraag bewust niet hebben ingevuld omdat deze wellicht privacy gevoelig is, zullen de uitkomsten voor deze variabele gebaseerd zijn op een kleiner aantal respondenten dan de andere variabelen. Deze kleinere eenheid is vaak geen representatieve afspiegeling van de onderzoekspopulatie (Schlomer et al., 2010). Een andere oplossing om veel verloren cases tegen te gaan is de Replace with mean methode. Deze methode vervangt de missende waarde met het gemiddelde van de desbetreffende variabele (te Grotenhuis et al., 2007). Wanneer je deze methode hanteert is het belangrijk om ervoor te zorgen dat het gemiddelde gebaseerd is op een representatief deel van de respondenten in de dataset. Wanneer 80% van de respondenten geen waarden heeft bij een variabelen, is het niet representatief om het gemiddelde van de overige 20% te vervangen voor de missings. Wanneer men een dataset gebruikt dat uit weinig respondenten bestaat, is het voor het behoud van het aantal respondenten, vaak raadzaam om pairwise deletion of replace with mean te hanteren (te Grotenhuis et al., 2007). In dit onderzoek is er voor de listwise deletion methode gekozen. Tabel 4.5 geeft het aantal missende waarden weer per variabele. Na het filteren van de missende waarden met de listwise deletion methode doen er 656 respondenten van de 748 mee in de analyse. Het is opvallend dat de percentages van missende waarden bij de onafhankelijke variabelen dicht bij elkaar liggen. Dit valt te verklaren doordat er een aantal respondenten zijn die de enquête online hebben ingevuld de vragenlijst hebben verlaten vóórdat de stellingen van de onafhankelijke variabele gepresenteerd werden. De vragenlijst is namelijk zo opgebouwd dat de bewoners allereerst een aantal algemene vragen krijgen (controle variabelen) vervolgens de stelling voor de afhankelijke variabele en daarna de stellingen voor de onafhankelijke variabelen. De 5,3% bij de controle variabele “frequentie buurcontact” valt te verklaren aan de hand van de route in de enquête. Deze variabele is gebaseerd op een vraag die alleen aan respondenten gesteld zijn, die eerder in de vragenlijst hadden aangegeven dat ze wel eens contact hebben met buurtbewoners. Respondenten die eerder hadden aangegeven geen contact te hebben met buurtbewoners is ook niet gevraagd hoe vaak ze contact hebben met buurtbewoners.

49

Ik heb getoetst of de resultaten van elkaar verschillen wanneer de drie hierboven besproken methoden toegepast worden. Uit deze toets blijkt dat de resultaten met de listwise deletion en de pairwise deletion hetzelfde zijn, maar bij de replace with mean blijkt de factor “toegankelijkheid” geen significante relatie te hebben met actief burgerschap terwijl deze factor dat wel heeft bij de andere twee missing value deletion methoden. De significantiewaarden van de verschillende methoden zijn te vinden in appendix III. Tabel 4.5

Percentage missende waarden % missende waarden

Afhankelijke variabele Actieve bewoners Onafhankelijke variabelen Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid Tijd Geld Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief Eenvoud Toegankelijkheid Prioriteit Waardering

4.5

% missende waarden

0% 1,7% 2,3% 2% 1,7% 1,6% 0,3% 2% 2,4%

Controle variabelen Geslacht Leeftijd Opleidingsniveau Laag Middel Hoog Woonduur Relatie met buren Frequentie burencontact Religie

0,3% 0,8% 0% 0% 0% 0,1% 0,4% 5,3% 0%

2,5% 2% 2,5% 2,3% 2,5% 2,4% 2,1%

Methodologische met kwaliteitsverantwoording

Goed onderzoek doen vraagt om een kritische houding. Het is belangrijk om rekening te houden met methodologische zwakke en sterke punten.

4.5.1

Methodologische reflectie

De verklarende vraag zal beantwoord worden door middel van de resultaten van het kwantitatieve onderzoek waarbij aan de hand van een enquête gevraagd wordt naar de meningen van bewoners uit de onderzoekspopulatie. In deze paragraaf zullen de zwakke en sterke punten van kwantitatief onderzoek tegen elkaar afgezet worden. Een voordeel van kwantitatief onderzoek is dat je een breed beeld krijgt van een groter geheel omdat je een grote groep respondenten kunt meenemen. De uitkomsten van het onderzoek geven een beeld van de mate waarin iets zich voordoet binnen de onderzoekspopulatie. Daarnaast is er de mogelijkheid om verschillen en trends in kaart te brengen (Boeije, ’t Hart, & Hox, 2007). Het nadeel daarvan is dat je een abstract beeld krijgt doordat je geen diepgang kan creëren omdat respondenten niet hun volledige verhaal kunnen vertellen. Het komt vaak voor dat respondenten naast de keuze voor een antwoordcategorie ook een toevoeging of kanttekening hebben (Boeije et al., 2007). Deze toevoeging en kanttekening worden voor de stellingen en vragen in de enquête niet verder toegelicht. Een ander voordeel is dat je met een kwantitatief onderzoek in een korte tijd een grote groep mensen kan bereiken (Boeije et al., 2007). Verder is het door middel van een standaard enquête mogelijk om dezelfde vragen aan alle respondenten te stellen (Boeije et al., 2007). Dit kan tevens ook een nadeel zijn omdat je niet de mogelijkheid hebt om andere interessante vragen buiten de

50

vragenlijst te stellen en door te vragen. Voor sommige respondenten kan een verdieping en doorvragen waardevol zijn voor het onderzoek (Boeije et al., 2007). Ook de verschillende benadermethoden kennen voor- en nadelen. In dit onderzoek zijn bewoners uit de vier onderzochte buurten benaderd door mij en ondersteunende enquêteurs die de enquête face-to-face hebben afgenomen. Daarnaast hadden de bewoners de mogelijkheid om de enquête online en schriftelijk in te vullen. Een voordeel bij het face-to-face enquêteren is dat de enquêteur de mogelijkheid heeft om een toelichting te geven op vragen die de bewoner in kwestie niet begrijpt. Dit maakt de kans groter dat de respondenten de vragen op zoveel mogelijk dezelfde manier interpreteren. Dit voordeel kent ook een nadeel. Het antwoord van de respondent kan namelijk beïnvloed worden door de toelichting van de enquêteur. De ondersteunende enquêteurs hebben vooraf een briefing en uitleg gekregen van het onderzoek waarbij hen is benadrukt om geen sturing aan de vraag te geven om bepaalde antwoorden te krijgen. Hen is aangeleerd dat het belangrijk is om neutraal te blijven, geen waardeoordeel te geven en niet je eigen mening te uiten. Daarbij mag een reactie meelevend zijn maar niet afkeurend (Baarde et al., 2007: 188; 120). Andere pluspunten bij deze benadering zijn dat de respons relatief hoog is omdat de enquête direct afgenomen wordt en de kans op missende waarden is lager omdat de enquêteur de regie heeft over de te beantwoorde vragen zodat er geen vragen worden overgeslagen. Hierop dient ook de enquête aangepast te worden (Baarde et al., 2007). Wanneer je als enquêteur langs de deuren gaat, is het niet efficiënt om een lange enquête met 100 vragen ter plekke af te nemen. Dit maakt dat de enquête gebonden is aan een beperkt aantal vragen (Baarde et al., 2007). Tevens is deze benaderingsmethode relatief duur en vergt het veel tijd (Baarde et al., 2007). Denk hierbij aan het geven van een training aan enquêteurs en het bekostigen van deze enquêteurs. Een nadeel aan deze benaderingsmethode is dat respondenten sociaal wenselijk antwoord kunnen geven omdat de bewoners direct contact heeft met de enquêteur. Vaak geven respondenten sociaal wenselijk antwoord op privacy gevoelige vragen zoals het inkomen of vragen omtrent een gevoelig onderwerp zoals het gebruik van drugs of het aantal sekspartner(Tourangeau & Smith, 1996). In de vragenlijst voor dit onderzoek zijn geen privacy gevoelige vragen gesteld. Sociaal wenselijk antwoorden wordt voornamelijk beïnvloed door de anonimiteitgehalte van het onderzoek. De enquêteur kan de respondent persoonlijk zien, en door aan de deur te enquêteren weet de enquêteur waar de respondent woont. Bewoners zijn door de gedeeltelijke geschade anonimiteit eerder geneigd om sociaal wenselijk te antwoorden omdat zij de angst hebben afgerekend te worden op de antwoorden die zij geven (Tourangeau & Smith, 1996). De respondent kan het één zeggen, maar in de praktijk het andere doen. De andere twee benaderingsmogelijkheden kennen ook plus en min punten. De voordelen van een online enquête is dat het snel en goedkoop is (Baarde et al., 2007). Daarnaast heb je direct de resultaten ter beschikking en is het niet meer nodig om zelf de antwoorden in SPSS te verwerken. Een nadeel aan de online enquête is dat het alleen toegankelijk is voor internetgebruikers (Baarde et al., 2007). Voor de online enquête die voor dit onderzoek is aangeboden aan bewoners, was het zowel mogelijk om de vragenlijst op een laptop of computer in te vullen als op een smartphone of tablet. Bewoners die geen toegang hebben tot het internet worden hierdoor niet bereikt. Daarnaast is het niet mogelijk om een bewoner te begeleiden tijdens het invullen van de vragenlijst en heb je geen zicht op de non-responsredenen (Baarde et al., 2007). Deze twee nadelen gelden ook voor de schriftelijke enquête. Een voordeel voor zowel de online enquête als de schriftelijke enquête is dat de respondent volledig zelf kan bepalen wanneer hij of zij de enquête invult en hoelang hij of zij daarover doet. Het invullen van een vragenlijst in eigen tempo biedt ook de mogelijkheid om langer na te denken over de vraag en persoonlijke herinneringen op te roepen (Baarde et al., 2007). De kans op sociaal wenselijk antwoorden is voor deze twee benaderingsmethode lager omdat de enquêteur niet aanwezig is waardoor de anonimiteit van de respondent gewaarborgd blijft. Een nadeel aan deze benaderingsmethode is dat de respondenten de vragenlijst op een andere volgorde kunnen invullen dan de enquêteur gewenst of voorgesteld had (Baarde et al., 2007).

51

4.5.2

Betrouwbaarheid

De mate van betrouwbaarheid van het onderzoek hangt af van de situatie en omstandigheden waarbinnen het onderzoek is uitgevoerd. Dit betekent ook dat wanneer het onderzoek herhaald wordt, er ongeveer dezelfde resultaten uitkomen. Door bepaalde omstandigheden en situaties kunnen er toevallige fouten ontstaan (Boeije et al., 2007). Hierbij kan gedacht worden aan de periode waarin de gegevens zijn verzameld, welke enquêteur de gegevens heeft verzameld, is deze enquêteur een man of een vrouw, autochtoon of allochtoon, het tijdsstip van enquêtebenadering face-to-face en de context waarin de gegevens zijn verzameld. Externe betrouwbaarheid Eerder is aangegeven dat het aantal afgenomen enquêtes per buurt verschillen. Dit zou kunnen komen door de weersomstandigheden en de periode waarin de enquêtes zijn afgenomen. De weersomstandigheden tijdens het enquêteren in de Arnhemse buurten waren regenachtig waardoor het enquêteren een aantal keer onderbroken moest worden. De verwachting is dat wanneer de weersomstandigheden niet regenachtig waren, er meer enquêtes afgenomen zouden zijn en dat er met meer bewoners gesproken zou zijn. Dit zou eventueel kunnen leiden tot andere onderzoeksresultaten als het om bewoners zou gaan die substantieel andere meningen en opvattingen hebben ten opzichte van actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve van kwetsbare ouderen in de gemeenschap. De periode waarin geënquêteerd is, vond plaats tijdens een schoolvakantie. Dit heeft vooren nadelen. Een voordeel is dat bewoners (vaak bewoners met kinderen) tijdens schoolvakantie thuis benaderbaar zijn. Althans, wanneer ze niet op vakantie gaan of een dagje weg zijn. Dit is dan ook gelijk het nadeel. De bewoners die tijdens de periode van enquêteren op vakantie waren, zijn niet benaderd. Ook het tijdstip waarop de bewoners zijn benaderd kunnen toevallige resultaten als gevolg hebben. Gedurende het enquêteren heb ik gemerkt dat bewoners die rond etenstijd benaderd zijn, niet wilde meedoen aan het onderzoek. De antwoorden van deze bewoners zouden voor significante verschillen in de resultaten kunnen zorgen wanneer de deelnemende respondenten en de weigerende bewoners significant van elkaar verschillen. Om dit uit te sluiten zouden deze twee groepen met elkaar vergeleken moet worden. Echter, is deze mogelijkheid niet aanwezig. Interne betrouwbaarheid Om de interne betrouwbaarheid te vergroten is getoetst of de geconstructureerde variabelen aan de hand van een aantal stellingen uit de enquête samengevoegd konden worden. Deze toetsing is uitgevoerd en berekend met Cronbach’s Alpha. De vuistregel is dat wanneer de waarde van de Cronbach’s alpha hoger of gelijk is aan 0.7, het betrouwbaar is om de items samen te voegen. Tabel 4.4 in de vorige paragraaf geeft weer bij welke factorenvariabelen het mogelijk was om items samen te voegen.

4.5.3

Validiteit

Naast de betrouwbaarheid van het onderzoek is het belangrijk om stil te staan bij de validiteit van de onderzoeksresultaten en de meetinstrumenten. In wetenschappelijk onderzoek kan onderscheid gemaakt worden tussen interne en externe validiteit (Boeije et al., 2007; Struyf, 2000). Interne validiteit betreft de mate wat je onderzoekt ook daadwerkelijk hetgeen is dat je wilt onderzoeken (Struyf, 2000: 72). Externe validiteit slaat op de mate waarin de onderzoeksresultaten te generaliseren zijn over de onderzoekspopulatie (Struyf, 2000: 72). Interne validiteit Om de interne validiteit te verhogen is de vragenlijst – voordat er geënquêteerd ging worden – kritisch beoordeeld door de scriptie- en stagebegeleidsters, studiegenoten en vrienden en familie. Aan de hand van deze controle zijn er een aantal vragen helderder omschreven en zijn er een aantal stellingen die hetzelfde meten weggelaten.

52

In de twee Utrechtse buurten is een pilot gedraaid om te ervaren hoe bewoners reageren op de vragenlijst en of de vragenlijst geschikt is om direct aan de deur afgenomen te worden. Na deze pilot is de vragenlijst niet aangepast en bleek de enquête geschikt te zijn om direct aan de deur af te nemen. Vandaar dat de gegevens die verzameld zijn tijdens de pilot meegenomen zijn in de analyse. Om de validiteit van de gestelde vragen te verhogen, voor wat betreft de enquêteurs, hebben er briefings, rollenspellen en oefeningen plaats gevonden. Voorafgaand aan het enquêteren konden de enquêteurs die voor het eerst mee waren een paar deuren met mij meelopen zodat ze een idee hadden wat ze kunnen verwachten. Ook hebben zij de mogelijkheid gehad om de enquête van te voren aandachtig te bestuderen en wanneer ze vragen hadden aangaande de enquête of het onderzoek konden ze bij mij terecht. Op deze manier is getracht om het verloop bij het afnemen van de enquête bij iedereen hetzelfde te laten zijn. Eerder is aangegeven dat respondenten sociaal wenselijke antwoorden kunnen geven aangezien de enquête direct bij hen wordt afgenomen. De enquêteur en de bewoners hebben direct contact wanneer de enquêteur de vragen stelt. Hierdoor kunnen bewoners antwoorden geven die ze in werkelijkheid niet doen. Bijvoorbeeld, wanneer een bewoner het wel belangrijk vindt om te participeren maar dit niet doet, zou hij of zij kunnen liegen en aangeven dat hij of zij zich wel actief inzet voor de gemeenschap. Om dit uit te sluiten is er gekeken of de respondenten significant andere antwoorden geven wanneer de enquête ter plekke in de aanwezigheid van de enquêteur wordt afgenomen dan wanneer ze de enquête schriftelijk of digitaal – in de afwezigheid van de enquêteur – wordt ingevuld. Tabel 4.7 illustreert deze uitsluiting. Tabel 4.7

Vergelijking van benaderingsmethoden

Afhankelijke variabele Actieve bewoners Onafhankelijke variabelen Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid Tijd Geld Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief Eenvoud Toegankelijkheid Prioriteit Waardering Controle variabelen Man Leeftijd Opleidingsniveau Laag Middel Hoog Woonduur Relatie met buren Frequentie burencontact Religie

Direct afgenomen Gem/proportie

Niet direct afgenomen Gem/proportie

p

,2418

,2179

0,334

2,4432 2,9709

2,8030 3,2213

0,162 ***0,000

3,6522 2,9612 3,3015 2,8373

3,1111 2,9693 3,3788 2,9868

0,442 0,281 0,559 0,140

2,5889 1,8276

2,8594 1,6984

0,094 0,574

3,6756 3,1271 2,4410 3,8954 3,3049 3,2332 2,4582

3,4000 3,3125 2,2000 3,5968 3,4000 2,7375 2,7419

0,753 0,233 0,169 *0,042 **0,002 ***0,000 0,542

0,5343 44,2174

0,5658 49,0800

0,178 0,258

0,1104 0,1761 0,6940 15,9090 2,8119 7,5757 0,1254

0,1154 0,1795 0,7051 18,2532 3,3867 7,4189 0,2821

0,794 0,883 0,681 *0,042 *0,025 **0,002 ***0,000

*p<.05, ** p<.01, ***p<.001

53

Om deze vergelijking tussen de benaderingsmethoden te maken is er gebruik gemaakt van een onafhankelijke t-test. Door middel van de t-test kan er statistisch berekend worden of de gemiddelde van de variabelen significant van elkaar verschillen. Uit deze t-test blijkt dat respondenten die de vragenlijst ter plekke hebben gedaan, op een aantal variabelen significant verschillen van de respondenten die de enquête online of schriftelijk hebben ingevuld. Zo hebben respondenten die de enquête schriftelijke of online hebben ingevuld een significant betere relatie met buurtbewoners (M= 3,3867) dan respondenten waarbij de enquête ter plekke is afgenomen (M= 2,8119; p < 0,05). Daarbij hebben respondenten bij wie de enquête ter plekke is afgenomen wel significant vaker contact met hun buurtbewoners (M=7,5757) dan respondenten die de enquête online of schriftelijk hebben ingevuld (M= 7,4189; p < 0,01). Desalniettemin, verschillen respondenten binnen de verschillende benaderingsmethode niet van elkaar voor wat betreft de afhankelijke variabelen actief burgerschap (p > 0,05). De verwachting was namelijk dat respondenten bij wie de enquête direct is afgenomen, vanuit de sociaal wenselijkheid, vaker zouden zeggen dat ze zich inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap dan met respondenten die de enquête online of schriftelijk hebben ingevuld. Dit schijnt niet zo te zijn. Externe validiteit De externe validiteit betreft in hoeverre de onderzoeksresultaten te generaliseren zijn op de onderzoekspopulatie en ook over de tijd heen. Eerder is besproken dat de respondenten geen volledige representatieve afspiegeling zijn van de onderzoekspopulaties. Dit maakt dat de resultaten van dit onderzoek ook niet volledig generaliseerbaar zijn over de onderzoekspopulaties. In de Utrechtse buurt Lunetten-Noord hebben 246 respondenten de enquête ingevuld, in de buurt Oog in Al hebben 215 bewoners de enquête ingevuld, in de Arnhemse buurt De Laar Oost hebben 140 bewoners de enquête ingevuld en in de buurt Geitenkamp 147 bewoners. Tezamen zijn dit 747 respondenten. Wanneer je deze aantallen afzet tegenover het totaal aantal bewoners in de buurten van 18 jaar en ouder dan komen er kleine percentages uit. De vraag is echter of de respondenten die hebben meegedaan aan het onderzoek, representatief zijn voor de gemeenschap en uiteindelijk voor de Nederlandse samenleving? Dit kan beoordeeld worden door een aantal kenmerken van de respondenten te vergelijken met die van de Nederlandse samenleving. Wanneer we kijken naar de seksratio in de dataset zien we dat 53,6% vrouw is en 46,1% is man. De verdeling in de Nederlandse samenleving is 49,5% man en 50,5% vrouw (Statline CBS, thema Bevolking, 2015). Om na te gaan of deze percentages significant van elkaar verschillen heb ik een one sample t-test uitgevoerd. De t-test laat zien dat de seksratio in de dataset en in de Nederlandse samenleving niet significant van elkaar verschillen p > 0,05 (mean difference = 0,032; t(745)=1,781; p=0,075). Hieruit blijkt dat de respondenten qua geslacht een representatieve afspiegeling is van de Nederlandse samenleving. De gemiddelde mannelijke respondent uit de dataset is 45,6 jaar oud en de gemiddelde vrouwelijke respondent uit de dataset is 43,9 jaar oud. De gemiddelde leeftijd van Nederlandse mannen is 40,1 jaar en voor vrouwen 41,9 jaar (Statline CBS, thema Bevolking, 2015). Om te berekenen of de gemiddelden significant van elkaar verschillen, wordt wederom een one sample t-test uitgevoerd (95% CI). Uit deze t-test blijkt dat voor beiden geldt dat de gemiddelden significant van elkaar verschillen. Voor de gemiddelde leeftijd voor mannen is het verschil ongeveer 5,5 jaar (p=0,000; t(341)=6,177). Voor het vrouwelijk leeftijdsgemiddelde scheelt het ongeveer 2 jaar (p=0,011; t(399)=2,560). Voor wat betreft leeftijd is de dataset geen goede afspiegeling voor de Nederlandse gemeenschap. Desondanks, kunnen de bevindingen uit dit onderzoek van meerwaarde zijn voor veel gemeenten in Nederland. Dit onderzoek laat in de praktijk zien welke factoren een stimulerende werking hebben op actief burgerschap en buurtinitiatieven. Dit onderzoek is uitgevoerd naar aanleiding van de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeente onder de Wmo 2015. De transformatie om de samenredzaamheid van bewoners te verhogen is nog in volle ontwikkeling. De effecten daarvan zijn nog niet zichtbaar of meetbaar. De sociale context op het gebied van actief burgerschap is vol op in beweging en zal de komende tijd alleen maar toenemen. Bij een herhaling van het onderzoek zou het kunnen zijn dan de resultaten – door de veranderende sociale context en/of beleidsaanpassingen bij de 54

gemeenten – anders zijn. Daarbij is de generaliseerbaarheid van de resultaten gezien de afhankelijkheid van periode beperkt.

4.5.5

Analysestrategie

Om te achterhalen welke factoren actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren en welke hypothese we kunnen bevestigen of verwerpen, zal er een logistische regressie analyse worden uitgevoerd. De afhankelijke variabele in dit onderzoek is namelijk dichotoom van aard. Een logistische regressie maakt het mogelijk om significante relaties aan te tonen tussen de onafhankelijke variabele en de dichotome afhankelijke variabele (Lammers, et a., 2007). In dit onderzoek wordt onderzocht welke factoren een invloed hebben op “je actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap” of “je niet actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap”. Het logistische regressie model berekend de kansen dat iemand zich wel of niet actief inzet voor hulpbehoevende in de gemeenschap. De kansverhouding heeft een bereik van 0 (niet actief) tot 1 (wel actief) (DeMaris, 1995). Door middel van deze berekening kan er achterhaald worden aan welke knoppen gemeenten kunnen draaien om de kansen te vergroten dat bewoners zich actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap.

4.6

Expertinterviews

Naast de verklarende vraag (deelvraag 2) bevat dit onderzoek ook een verdiepende vraag (deelvraag 3) waarin wordt ingegaan op wat er al aan beleid wordt uitgevoerd door gemeenten op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven. Daarnaast wordt er ingegaan op wat de perceptie van de gemeenten is ten opzichte van het factorenmodel dat in het eerste hoofdstuk is geïntroduceerd (figuur 1.1). Om deze vraag te beantwoorden heb ik zeven semigestructureerde expertinterviews gehouden met ambtenaren werkzaam bij de gemeenten die verantwoordelijk zijn voor dit stuk van de transformatie. De interviews fungeren als aanvullen op het methodologische kwantitatieve gedeelte van het onderzoek. De gemeenten die hebben meegedaan aan het onderzoek zijn de gemeente Arnhem, de gemeente Harderwijk, de gemeente Utrecht, de gemeente Zutphen, de gemeente Apeldoorn, de gemeente Tiel en de gemeente Ede. Binnen deze gemeenten heb ik gesproken met programmamanagers of wijkregisseurs/managers of het hoofd van de wijkregisseurs/managers. Aan hen is gevraagd wat zij precies doen op dit terrein, hoe dit er concreet uit ziet, wat de doelstellingen zijn en hoe zij denken zich te verhouden tot de bewoners. Daarnaast is hen gevraagd hoe bewoners de gemeenten kunnen bereiken, welke rol zijn innemen voor het ondernemen van een buurtinitiatief en hoe hun relatie is met bestaande buurtinitiatieven en hoe zij geholpen hebben om deze te verwezenlijken. Om de perceptie ten opzichte van het factorenmodel in kaart brengen zijn de factorenstellingen uit de enquête omgevormd tot stellingen die te beantwoorden zijn door de ambtenaren. De vragenlijst van de semigestructureerde interviews bevindt zich in bijlage II. Om het geheel helemaal compleet te maken heb ik een interview gehouden met een initiatieftrekker van het bestaand buurtinitiatief “Lunetten Wil Wel”. Aan de initiatieftrekker is gevraagd om welke redenen het initiatief is opgestart en hoe deze start is verlopen. Het initiatief is namelijk ontstaan met ondersteuning van de gemeente Utrecht en Stichting Omzien die actief is op het gebied van zorg en welzijn. Verder is aan de initiatieftrekker gevraagd waar zij tegen aan zijn gelopen tijdens de start en waar zij behoeften aan hebben voor wat betreft ondersteuning. Tabel 4.8 geeft de planning van de gehouden interviews weer.

55

Tabel 4.8 Datum 20 april 2015 24 april 2015 30 april 2015 8 mei 2015 13 mei 2015 20 mei 2015 26 mei 2015 26 mei 2015

Planning expertinterviews Geïnterviewde gemeente of instantie Programmamanager - Gemeente Arnhem Initiatieftrekker - Lunetten Wil Wel Programmamanager - Gemeente Harderwijk Wijkmanager - Gemeente Utrecht Wijkregisseur – Gemeente Zutphen Programmamanager – Gemeente Tiel Programmamanager – Gemeente Apeldoorn Manager wijkregisseurs – Gemeente Ede

In dit hoofdstuk is uitgebreid aandacht geschonken aan de dataset en de onderzoeksmethode. Door middel van een breed scala aan informatieverzameling kunnen de deelvragen, en uiteindelijke de hoofdvraag van dit onderzoek, beantwoord worden. In de volgende twee hoofdstukken zullen de resultaten van het kwantitatieve onderzoek worden behandeld en komen de interviews met de zeven gemeenten en het bestaande buurtinitiatief aanbod.

56

Hoofdstuk 5 – Resultaten

IN DIT HOOFDSTUK ZULLEN DE RESULTATEN VAN DE KWANTITATIEVE ANALYSES WORDEN BESCHREVEN. AAN DE HAND VAN DEZE ANALYSES WORDEN DE HYPOTHESES DIE AFGELEID ZIJN UIT WETENSCHAPPELIJKE THEORIEËN BEVESTIGD OF VERWORPEN.

57

We zijn aangekomen bij het onderzoeksgedeelte waarin we de resultaten gaan bespreken en toetsen of we de hypothesen kunnen bevestigen of verwerpen. De resultaten van het onderzoek

WELKE FACTOREN ZIJN BEPALEND VOOR HET STIMULEREN VAN ACTIEF BURGERSCHAP EN BUURTINITIATIEVEN? Deelvraag 2 - Verklarende deelvraag

vormen het beantwoorden op de verklarende deelvraag – deelvraag 2. In het vorige hoofdstuk is de dataset besproken die in dit onderzoek gebruikt is. Daarnaast is besproken met behulp van welke statistische analyse de hypothesen getoetst gaan worden. Allereerst bespreken we de univariate statistieken (§5.1). Vervolgens worden de bivariate statistieken behandeld (§5.2) daarna bespreken we het logistische model die de hypothesen bevestigt of weerlegt (§5.3).

5.1

Univariate analyse

In het eerste hoofdstuk zijn de factoren besproken die, volgens wetenschappelijke theorieën, een invloed hebben op actief burgerschap en buurtinitiatieven (Laffont & Martimort, 2001; Verba et al., 1995; Putnam, 2000; Putnam et al., 1993; Pattie et al., 2003). Deze factoren zijn onderverdeeld in motieven & drijfveren en praktische factoren. In hoofdstuk 4 is besproken op welke manier de factoren gemeten zijn en hoe ze omgevormd zijn in variabelen. Tabel 5.1 toont de beschrijvende statistieken van deze variabelen. De beschrijvende statistieken geven een beeld van de onderzoekspopulatie van het onderzoek. De tabel geeft het aantal respondenten weer (N) evenals de minimale en de maximale waarde van de variabele. Ook het gemiddelde (M) en de standaarddeviatie(s.d.) worden gepresenteerd. Tabel 5.1

Univariate statistieken

Afhankelijke variabele Actieve bewoners Onafhankelijke variabelen Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid Tijd Geld Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief Eenvoud Toegankelijkheid Prioriteit Waardering

N

Min.

Max.

748

0

1

0,23

735 731

1 1

5 5

2,47 2,99

1,08 1,18

733 735 736 746

1 1 1 1

5 5 5 5

3,60 2,96 3,30 2,85

1,08 1,04 1,15 1,05

733 730

1 1

5 5

2,61 1,81

0,89 0,91

1

5

3,65

1,40

3,14

1,28

1

5 2,42

1,30

1

5

1 1 1,5 1

5 5 5 5

3,87 3,31 3,27 2,48

0,92 0,98 0,98 0,98

729 733 729 731 729 730 732

M

S.D.

58

N Controle variabelen Man Leeftijd Opleidingsniveau Laag Middel Hoog Woonduur Relatie met buren Frequentie burencontact Religie

Min.

Max.

M

S.D.

746 742

0 4

1 87

0,53 44,70

16,15

748 748 748 747 745 708

0 0 0 0,5 1

1 1 1 60 5

1

9

0,11 0,17 0,69 16,15 2,86 7,55

13,27 1,07 1,25

748

0

1

0,14

Tabel 5.1 toont aan dat ongeveer 23% van de 748 respondenten in de dataset zich actief inzetten voor de gemeenschap. De dataset bevat ongeveer evenveel mannen als vrouwen (53% is vrouw). De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 44 jaar en bijna 70% van de respondenten zijn hoog opgeleid11. Dit houdt in dat de hoogst behaalde opleiding of HBO of WO is, of de respondent is gepromoveerd. Gemiddeld genomen wonen de respondenten 16 jaar in de buurt en maken ze meerdere keren in de week wel eens een praatje met buurtbewoners of zeggen ze buurtbewoners gedag. Gemiddeld genomen scoren de respondenten rond de waarde 3 op de onafhankelijke variabelen. In het vorige hoofdstuk is besproken dat de variabelen die meegenomen zijn in de analyse bestaan uit stellingen. De gemiddelde waarde 3 betekent dat de respondent het niet eens zijn met de stellingen van de variabelen, maar ook niet mee oneens, maar neutraal. Het gemiddelde van enkele variabelen wijken hier van af. Namelijk de “norm” variabele van de sociale motieven, de bekendheid met de decentralisatie van de factor gebruiksvriendelijk en de variabele eenvoud. De respondenten zijn het gemiddeld eens met de stelling “participeren in je burgerlijke plicht”. Verder zijn de respondenten het eens met het gegeven dat ze bekend zijn met de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeenten en zijn respondenten gemiddeld genomen bereid om hulpbehoevende bewoners te helpen wanneer ze gevraagd worden. De volgende vraag is “hoe verhouden de onafhankelijke variabelen zich tot elkaar en tot de afhankelijke variabele?”

5.2

Bivariate analyse

De verklarende vraag van dit onderzoek stelt de vraag welke factoren een stimulerende werking hebben op actief burgerschap. De dichotome afhankelijke variabele maakt onderscheid tussen bewoners die zich wel of niet actief inzetten voor hulpbehoevende en kwetsbare bewoners in de gemeenschap. Allereerst zal er berekend worden of de respondenten die niet actief zijn significant andere waarden hebben op de variabelen dan de respondenten die zich actief inzetten voor de gemeenschap. Dit zal berekend worden met behulp van een independent samples t-test. De t-test berekent of de gemiddelde score op de onafhankelijke variabelen significant verschillende zijn voor bewoners die wel actief zijn en voor bewoners die niet actief zijn (Gravetter & Wallnau, 2009: 309). Vervolgens zal er door middel van een correlatie berekend worden in hoeverre de onafhankelijke variabele samenhangen met elkaar en met de afhankelijke variabelen.

5.2.1

Independent Sample t-test

In deze paragraaf bespreken we de Independent Sample t-test die berekent of de gemiddelde scores op de onafhankelijke variabele van actieve bewoners en niet-actieve bewoners significant van elkaar verschillen. Tabel 5.2 toont de coëfficiënten van de t-test.

Dit percentage is hoog vergeleken met het gemiddelde in Nederland. In 2012 was 28% van de Nederlandse bevolking hoog opgeleid volgens deze onderwijs schaal: WO bachelor, WO master en gepromoveerd (CBS, 2013b). 11

59

Tabel 5.2

T-test – motieven en drijfveren Actieve bewoners

Niet-actieve bewoners

Mean difference

t

df

p

3,57 4,03

2,13 2,66

-1,43 -1,36

-16,96 -20,29

255,28 539,08

**0,002 ***0,000

3,76 3,23 2,87 3,85

3,57 2,87 3,45 2,54

-0,20 -0,36 0,58 -1,32

-2,17 -3,87 6,01 -17,20

731 280,68 734 744

*0,031 ***0,000 ***0,000 ***0,000

3,54 1,55

2,31 1,90

-1,23 0,35

-16,96 5,45

244,09 436,07

***0,000 ***0,000

4,56

3,36

-1,20

-14,59

598,63

***0,000

4,01

2,86

-1,15

-15,36

597,59

***0,000

3,11

2,20

-0,91

-8,50

727

***0,000

4,17 4,12 4,07 2,85

3,77 3,05 3,02 2,36

-0,39 -1,07 -1,05 -0,48

-6,35 -14,23 -17,56 -6,32

481,76 727 491,07 338,39

***0,000 ***0,000 ***0,000 ***0,000

Motieven en drijfveren Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid Praktische factoren Tijd Geld Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief Eenvoud Toegankelijkheid Prioriteit Waardering *p<.05, ** p<.01, ***p<.001

Persoonlijke motieven De persoonlijke motieven zijn redenen waarom iemand zich wel of niet inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap vanuit persoonlijke belangen (Denters et al., 2013). Dit zijn bijvoorbeeld de redenen dat participeren goed op je CV staat en dat het je kansen vergroot bij het behalen van een ambitie. Dit mechanisme wordt verwacht vanuit de general incentive theorie vanuit de selectieve incentive en de civic voluntarism model vanuit de materiële voordelen (Verba et al., 1995; van der Wijdeven, 2012). De t-test laat zien dat er een significant verschil is tussen de gemiddelde scores van actieve bewoners (n=175; M=3,57; SD=1,02) en niet-actieve bewoners (n=560; M=2,13; SD=0,85). Actieve bewoners vinden, gemiddeld genomen, significant vaker dat participeren goed op hun CV staat en dat het de kansen op het behalen van een ambitie vergroot dan niet-actieve bewoners. Doelmatige motieven Bewoners die de gemeenschap waarin ze leven graag willen verbeteren en ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente, zullen zich – volgens de general incentive theorie theorie vanuit de collectieve- en groepsincentive – eerder actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (van der Wijdeven, 2012: 124). Ook de civic voluntarism model voorspelt vanuit het participatierendement dat bewoners die iets willen verbeteren in de gemeenschap zich actief inzetten voor hulpbehoevende en kwetsbare bewoners (Verba et al., 1995). De t-test laat zien dat de actieve bewoners (n=178; M=4,0281; SD=0,63)de gemeenschap significant vaker willen verbeteren dan niet-actieve bewoners (n=553; M=2,6582; SD=1,13) en zijn actieve bewoners significant vaker ontevreden met de handelingswijze van de gemeente dan niet-actieve bewoners.

60

Sociale motieven Bewoners participeren volgens de social capital theorie vanuit sociale motieven (Putnam et al., 1993). Vanuit de sociale motieven participeren bewoners omdat het de norm is in de gemeenschap en vanuit de overtuiging dat het je burgerlijke plicht is. Daarnaast participeren bewoners wanneer ze erop kunnen vertrouwen dat andere buurtbewoners hen helpen wanneer zij dat nodig hebben en daarom ook bereid zijn anderen te helpen zodat ze het in de toekomst terug krijgen (van der Wijdeven, 2012: 124). De t-test laat zien dat bewoners die actief zijn (n=178; M=3,76; SD=1,17) significant vaker vinden dat participeren een burgerlijke plicht is vergeleken met niet-actieve bewoners (n=555; M=3,55; SD=1,05). Daarnaast laat de t-test zien dat actieve bewoners (n=179; M=3,23; SD=1,11) significant vaker het vertrouwen hebben dat buurtbewoners hen zullen helpen wanneer zij dit nodig hebben, vergeleken met niet-aciteve bewoners (n=556; M=2,87; SD=1,01). Verder toont de t-test aan dat actieve bewoners (n=179; M=3,85; SD=0,90) zich significant verantwoordelijker voelen voor het welzijn van andere bewoners in de gemeenschap dan niet-actieve bewoners (n=567; M=2,54; SD=0,89). Opvallend is dat uit de t-test blijkt dat niet-actieve bewoners (n=557; M=3,45; Sd=1,16) significant vaker bereid zijn andere bewoners te helpen zodat ze deze hulp in de nabije toekomst terug kunnen verwachten, vergeleken met actieve bewoners (n=179; M=2,87; SD=1,03). Tijd Om je in te zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap dien je daar ook de tijd voor beschikbaar te hebben. Ook dienen bewoners het te kunnen combineren met eventuele andere verplichtingen, zoals werk of een gezin. De civic voluntarism model houdt hier rekening mee en voorspelt dat de tijd en de mogelijkheid tot combineren met andere verplichtingen meegenomen worden in de afweging om je wel of niet in te zetten voor de gemeenschap (Verba et al., 1995). De t-test laat zien dat actieve bewoners (n=178; M=3,54; SD=0,89) significant vaker te kennen geven dat ze tijd hebben om hulpbehoevende bewoners te helpen en het kunnen combineren met andere verplichtingen, vergeleken met niet-actieve bewoners (n=555; M=2,31; SD=0,66). Geld Ook geld kan een rol spelen in de overweging om je wel of niet actief in te zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. De civic voluntarism model voorspelt dat wanneer bewoners het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners op vrijwillige basis te helpen, zij zich eerder actief inzetten voor de gemeenschap dan wanneer ze het zich niet kunnen permitteren om vrijwillig andere te helpen in plaats van betaalde arbeid (Verba et al., 1995). Opmerkelijk genoeg blijkt uit de t-test dat niet-actieve bewoners (n=552; M=1,90; SD=0,96) significant vaker te kennen geven dat ze het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners op vrijwillige basis in plaats van betaalde arbeid, vergeleken met actieve bewoners (n=178; M=1,55; SD=0,66). Speculerend zou je kunnen veronderstellen dat bewoners die zich niet actief in zetten voor de gemeenschap, het niet doen omdat ze er geen geld voor hebben maar dat andere factoren zwaarder wegen. Bijvoorbeeld, bewoners zouden het zichzelf wel kunnen permitteren om vrijwillig hulpbehoevenden in de gemeenschap te helpen in plaats van betaalde arbeid, maar hebben ze er geen tijd voor of zijn ze niet bekend met de noodzaak van hun deelname en het maatschappelijke probleem. Gebruiksvriendelijk De factor gebruiksvriendelijk is opgeknipt in drie variabelen. De cognitive engagement theorie voorspelt dat bewoners die op de hoogte zijn en beschikken over de nodige informatie, zich eerder actief zullen inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (Pattie et al., 2003; Van der Wijdeven, 2012:123). Met deze nodige informatie wordt de informatie over de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeente bedoelt, de informatie over maatschappelijke problemen in de gemeenschap en de informatie over hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie je daarvoor moet zijn. De t-test laat zien dat actieve bewoners (n=176; M=4,56; SD=0,72) significant vaker op de

61

hoogte zijn van de decentralisatie, dan niet-actieve bewoners (n=553; M=3,36; SD=1,45). Verder zijn actieve bewoners (n=178; M=3,11; SD=0,66) significant vaker bekend met de maatschappelijke problemen in de gemeenschap, vergeleken met niet-actieve bewoners (n=555; M=2,86; SD=1,31). En beschikken actieve bewoners (n=176; M=3,11; SD=,122) significant vaker over informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen, dan niet-actieve bewoners (n=553; M=2,20; SD=1,25). Eenvoud De civic voluntarism model voorspelt dat wanneer men gevraagd wordt om andere hulpbehoevende in de gemeenschap te helpen, zij eerder geneigd zijn om dit ook daadwerkelijk te doen (Verba et al., 1995: 135). Uit de t-test blijkt dat actieve bewoners significant vaker bereid zijn om hulpbehoevende bewoners te helpen wanneer ze gevraagd worden, dan niet-actieve bewoners. Verder blijkt uit de enquêtes dat 12,9% van de actieve bewoners zijn gevraagd om hulpbehoevende te helpen en daarom actief geworden. Daarbij was 7,9% van de niet-actieve bewoners zijn wel eens gevraagd om hulpbehoevende bewoners te helpen maar waren daar of niet toe bereid of nog niet aan toegekomen. Uit de enquêtes van dit onderzoek blijkt bovendien dat 62,7% van de respondenten het eens zijn met de stelling “Wanneer ik gevraagd wordt om hulpbehoevende burgers in de gemeenschap te helpen, ben ik daar toe bereid”. Waarbij 18,2% van de respondenten het hier zelf absoluut mee eens zijn. De t-test toont aan dat actieve bewoners (n=178; M=4,17; SD=0,61), gemiddeld genomen, significant vaker bereid zijn om hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap te helpen, vergeleken met niet-actieve bewoners (n=553; M=3,77; SD=0,98). Toegankelijkheid Wanneer je iets voor hulpbehoevenden in de gemeenschap wilt betekenen, dien je daar wel toe in staat te zijn. Dit houdt in dat je – afhankelijk wat je voor de gemeenschap wil betekenen – dient te beschikken over de nodige kennis en vaardigheden. Wanneer je hier niet over beschikt is de toegankelijkheid naar een bewonersinitiatief niet aanwezig. Volgens de civic volutarism model is de aanwezigheid of afwezigheid van kennis en vaardigheden bepalend voor de keuze om te participeren (Verba et al., 1995). De t-test laat zien dat actieve bewoners (n=177; M=4,12; SD=0,84) significant vaker beschikken over de nodige kennis en vaardigheden dan de niet-actieve bewoners (n=552; M=3,05; SD=0,88). Prioriteit De general incentive theorie pleit vanuit de loyale incentives dat wanneer het welzijn van de gemeenschap hoge prioriteit heeft, men eerder geneigd is hulpbehoevende in de gemeenschap te helpen (van der Wijdeven, 2012: 124). Bij mensen die de gemeenschap belangrijk vinden, trots zijn op de gemeenschap, loyaal zijn naar de gemeenschap en een goede burger willen zijn, heeft de gemeenschap vaak hoge prioriteit. De t-test laat zien dat de gemeenschap een significant hogere prioriteit heeft bij actieve bewoners (n=179; M=4,07; SD=0,59) dan bij niet-actieve bewoners (n=551; M=3,02; SD=0,95). Waardering Bewoners kunnen hulpbehoevende ook helpen om erkenning en respect te ontvangen vanuit de gemeenschap (de Gast et al., 2011). Het civic voluntarism model pleit vanuit de burgerlijke voordelen dat men zich actief inzet voor de gemeenschap om respect en erkenning te ontvangen (Verba et al., 1995). Deze burgerlijke voordelen kunnen een doorslaggevende motivatie zijn in de keuze om hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap te helpen. De t-test toont aan dat actieve bewoners (n=178; M=2,84; SD=0,87) significant vaker gerespecteerd en erkend willen worden wanneer ze hulpbehoevende bewoners helpen dan niet-actieve bewoners (n=553; M=2,36; SD=0,98).

62

De t-test laat zien dat actieve bewoners en niet actieve bewoners een significant gemiddelde verschil hebben voor alle onafhankelijke variabelen. Bij de meeste variabele – op twee variabelen na – is het gemiddelde verschil in de richting zoals de theorie deze voorspelt. Voor de variabelen “wederkerigheid” en “geld” blijkt dat niet-actieve bewoners een significant hoger gemiddelde hebben dan actieve bewoners. We hebben nu een beeld bij de verhouding tussen de onafhankelijke variabelen en de afhankelijke variabelen. De volgende stap is onderzoeken in hoeverre de onafhankelijke variabelen met elkaar en met de afhankelijke variabelen samenhangen. Deze samenhang zal getoetst worden door middel van correlaties.

5.2.2

Correlaties

In deze paragraaf wordt berekend in hoeverre de variabelen met elkaar samenhangen. We beginnen allereerst met de samenhang tussen de onafhankelijke variabelen en de controle variabelen op de afhankelijke variabele. Vervolgens zal berekend worden in hoeverre de onafhankelijke variabelen en de controle variabelen met elkaar samenhangen. De variabelen die worden meegenomen in de analyse hebben verschillende meetniveau. De afhankelijke dichotome variabele “actief burgerschap” heeft een nominaal meetniveau en de stellingen die representatief zijn voor de factoren zijn van ordinaal meetniveau (Agresti & Finlay,2009). De controle variabelen “geslacht”, “religie” en de opleidingsniveaus “laag”, “middel” en “hoog” zijn dichotome variabele en daarom van nominaal meetniveau (Agresti & Finlay,2009). Het berekenen van de correlaties tussen deze variabelen van verschillend meetniveau vraagt om verschillende correlatietoetsen. De Point bisereal correlatie wordt gebruikt bij het berekenen van de sterkte van de relatie tussen twee variabelen waarbij één van de twee dichotoom is (Gravetter & Wallnau, 2009: 552). In dit geval berekent de Point bisereal correlatie de relatie tussen de onafhankelijke variabelen en de afhankelijke variabele. Voor de point bisereal correlatie wordt de Pearson (r) formule toegepast (Gravetter & Wallnau, 2009: 552). De Spearman correlatie (ρ) wordt gebruikt wanneer beide variabelen van ordinaal meetniveau zijn (Gravetter & Wallnau, 2009: 552). De Spearman correlatie zal toegepast worden bij de berekening van de samenhang tussen de onafhankelijke variabelen op elkaar. Als laatste wordt de phi coëfficiënt correlatie toegepast wanneer beide variabele dichotoom zijn (Gravetter & Wallnau, 2009: 552). Dit is het geval bij de afhankelijke variabele en enkele controle variabele. Ook voor de phi coëfficiënt correlatie wordt de Pearson (r) toegepast (Gravetter & Wallnau, 2009: 552). Tabel 5.3 demonstreert de correlatie coëfficiënten van de samenhang tussen de onafhankelijke- en de controle variabelen op de onafhankelijke variabele – actief burgerschap. Tabel 5.3

Samenhang tussen de onafhankelijke- en controle variabelen op actief burgerschap (N=735) Actief burgerschap Actief burgerschap Onafhankelijke variabelen Toegankelijkheid 0,467*** Persoonlijke motieven 0,566*** Prioriteit 0,459*** Doelmatige motieven 0,497*** Waardering 0,211*** Sociale motieven Norm 0,080* Controle variabelen Vertrouwen 0,148*** Geslacht -0,039 Wederkerigheid -0,216*** Leeftijd 0,124** Verantwoordelijkheid 0,533*** Opleidingsniveau Tijd 0,587*** Laag -0,068 Geld -0,165*** Middel -0,079* Gebruiksvriendelijk Hoog 0,133*** Bekendheid decentralisatie 0,365*** Woonduur 0,326*** Bekendheid maatschappelijke 0,383*** Relatie met buren 0,435*** problemen Beschikbare informatie 0,301*** Frequentie burencontact 0,357*** buurtinitiatief Eenvoud 0,184*** Religie 0,338***

*p<.05, ** p<.01, ***p<.001

63

De tabel toont aan dat alle onafhankelijke variabelen een correlerende relatie hebben met de afhankelijke variabele actief burgerschap. De meeste onafhankelijke variabelen hebben een positieve relatie met actief burgerschap – met uitzondering van de variabele “wederkerigheid” en “geld”. Dit kan op de volgende manier geïnterpreteerd worden. Naarmate, de respondenten het zich niet kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap op vrijwillige basis te helpen in plaats van betaalde arbeid, des te minder groot de kans dat deze bewoners zich actief inzetten voor de hulpbehoevende in de gemeenschap. Hetzelfde geldt voor wederkerigheid. Wanneer respondenten te kennen geven dat ze niet bereid zijn hulpbehoevenden in de gemeenschap te helpen zodat ze deze hulp in de toekomst terug kunnen verwachten, is de kans klein dat deze respondenten zich inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. De controle variabelen geslacht en laag opleidingsniveau hebben geen correlerende relatie met actief burgerschap. Tabel 5.3 geeft de coëfficiënten weer van de Spearman correlatie (r) tussen de onafhankelijke variabelen onderling. Het is van belang om te berekenen in welke mate de variabele sterk of zwak met elkaar correleren. Omdat wanneer er variabelen sterk met elkaar correleren en tegelijkertijd in een regressie analyse worden meegenomen, kunnen de effecten tegen elkaar opwegen waardoor het significantieniveau verdwijnt (Gravetter & Wallnau, 2009).

64

Tabel 5.3

Samenhang tussen de onafhankelijke variabelen onderling (N=735) 1

Onafhankelijke variabelen 1. Persoonlijke motieven 2. Doelmatige motieven Sociale motieven 3. Norm 4. Vertrouwen 5. Wederkerigheid 6. Verantwoordelijk 7. Tijd 8. Geld Gebruiksvriendelijk 9. Bekendheid decentralisatie 10. Bekendheid maatschappelijke problemen 11. Beschikbare informatie buurtinitiatief 12. Eenvoud 13. Toegankelijkheid 14. Prioriteit 15. Waardering

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

0,108** 0,204** 0,120** 0,006

0,126** 0,110** 0,031

0,223** 0,110**

0,156**

0,354** 0,035

0,109**

0,078* -0,175** 0,277** 0,301** -0,056

0,101** -0,132** 0,246** 0,337** -0,062

0,202** -0,005 0,089* 0,115** 0,001

0,047 0,065 0,223** 0,141**

-0,121** -0,145** -0,002

0,337** -0,063

-0,117**

0,267**

0,163**

0,095*

0,062

-0,062

0,223**

0,212**

-0,082*

0,232**

0,243**

0,020

0,166**

-0,164**

0,274**

0,282**

0,044

0,215**

0,173**

0,160**

-0,015

0,005

-0,064

0,192**

0,111**

-0,075*

0,148**

0,154**

0,083* 0,350** 0,339** 0,188**

0,092* 0,270** 0,294** 0,201**

0,108** 0,020 0,024 0,050

0,048 0,064 0,081* 0,159**

-0,084* -0,134** -0,081* 0,014

0,104** 0,261** 0,331** 0,119**

0,114** 0,267** 0,340** 0,213**

-0,029 -0,111** -0,076* 0,052

0,015 0,239** 0,203** 0,064

0,050 0,224** 0,253** 0,090*

*p<.05, ** p<.01, ***p<.001

65

5.3

Multivariate analyse

We hebben gezien dat de onafhankelijke variabelen afzonderlijk van elkaar een correlerend effect hebben op de afhankelijke variabele en in de meeste gevallen in de richting van de voorspellingen. We dienen er niet alleen vanuit te gaan dat één enkele variabele een effect heeft op de afhankelijke variabele zonder te controleren voor andere factoren. Vaak spelen er meerdere factoren een rol in de overweging om je wel of niet actief in te zetten voor de gemeenschap. Door middel van een logistische regressie is het mogelijk om met een dichotome afhankelijke variabele te toetsen welke factoren een stimulerende werking hebben op actief burgerschap. Tabel 5.6 illustreert model 1 en model 2 van de logistische regressie. Tabel 5.6

Logistische regressie model 1 en model 2 B

Motieven en drijfveren Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid Praktische factoren Tijd Geld Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief Eenvoud Toegankelijkheid Prioriteit Waardering Controle variabelen Man1 Leeftijd Opleidingsniveau Middel2 Hoog2 Woonduur Relatie met buren Frequentie burencontact Religie3 Constant Chi2 Nagelkerke pseudo R2 Hosmer and Lemeshow test (df=8)

Model 1 s.e. Wald

exp (B)

B

Model 2 s.e. Wald

exp (B)

**0,717 ***1,376

0,268 0,330

7,164 17,348

2,048 3,959

**0,888 **1,190

0,329 0,355

7,260 11,205

2,429 3,286

-0.294 *0,589 *-0,532 ***1,230

0,253 0,218 0,292 0,303

5,422 5,952 17,724 16,411

0,746 1,803 0,588 3,422

-0,355 *0,716 **-0,745 **1,186

0,267 0,286 0,260 0,371

1,769 6,273 8,204 10,213

0,701 2,045 0,475 3,274

***1,226 **-0,809

0,303 0,301

16,411 7,214

3,408 0,445

**1,114 *-0,883

0,353 0,356

9,965 6,166

3,048 0,414

0,470

0,265

3,155

1,601

0,410

0,295

1,929

1,507

*0,475

0,227

4,398

1,608

*0,541

0,274

3,892

1,718

***0,855

0,229

13,895

2,352

**0,833

0,271

9,446

2,300

-0,038 **0,802 ***1,569 0,137

0,360 0,298 0,423 0,259

0,011 7,229 13,726 0,278

0,963 2,229 4,800 1,146

-0,097 *0,826 **1,660 0,216

0,396 0,342 0,495 0,303

0,059 5,822 11,239 0,509

0,908 2,285 5,257 1,241

-0,404 0,031

0,562 0,022

0,518 2,114

0,667 1,032

0,587 -0,426 -0,004 0,234 0,509

1,168 1,045 0,030 0,293 0,268

0,253 0,167 0,021 0,638 3,608

1,799 0,653 0,996 1,263 1,664

0,412 -32,831

0,621 5,199

0,440 39,873

1,510 0,000

-28,113

3,735

56,642

0,000

df = 15 ; Chi2 = 644,145*** 0,898

df = 23 ; Chi2 = 640,456*** 0,914

Chi2 = 49,007 ; p = 0,000

Chi2 = 2,549 ; p = 0,959

*p<.05, ** p<.01, ***p<.001 1 vrouwen vormen de referentie categorie 2 respondenten met een laag opleidingsniveau vormen de referentiecategorie 3 respondenten met een geloofsovertuiging vormen de referentiecategorie

66

Model 1 Het eerste model betreft de analyse met de onafhankelijke variabelen. Voordat de effecten besproken worden bekijken we eerst hoe het model zich verhoudt tot de dataset. Dit kan het beste beoordeeld worden aan de hand van de Chi2 in het model. De Chi2 vergelijkt namelijk de aannemelijkheidsratio van het geschatte model met de aannemelijkheidsratio van een model die alleen een constante bevat. De aannemelijkheidsratio van het geschatte model wordt aangeduid met de -2 Log Likelihood (Lammers et al., 2007; Hosmer & Lemeshow, 1989: p. 140). In dit model heeft -2 Log Likelihood de waarde 131,318. In dit model is de Chi2 waarde significant met een waarde van 644,145 bij 9 vrijheidsgraden. Een andere methode om te bepalen of het model een goede uitspraak kan doen is de Hosmer Lemeshow Goodness-of Fit test (Hosmer & Leneshow, 1989). Deze test laat zien hoe goed het model de kans kan inschatten of een respondent zich “wel’ of “niet” actief inzet voor hulpbehoevende en kwetsbare bewoners in de gemeenschap aan de hand van de meegenomen variabelen in het model. Hiervoor worden de respondenten in 10 even grote groepen verdeeld. Binnen deze groepen wordt het verwachte aantal respondenten die zich “wel” actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap tegenover het daadwerkelijke aantal respondenten die actief zijn gezet. Wanneer het aantal daadwerkelijke respondenten die actief zijn dicht bij het verwachte aantal respondenten op basis van het model zit, kun je er van uit gaan de het model een goede voorspelling kan maken. Bij een dataset met een klein aantal respondenten is deze test niet erg betrouwbaar omdat de 10 groepen dan kleiner zijn, wat de kans vergroot dat de verwachte waarden op basis van het model hetzelfde is (Hosmer & Lemeshow, 1989). Bijvoorbeeld, wanneer de 10 groepen bestaan uit bijvoorbeeld 5 respondenten, heb je 20% kans om de juiste waarden te voorspellen. In het geval van dit onderzoek hoeft ik me daar geen zorgen over te maken. In het model zijn 703 respondenten meegenomen. Belangrijk hierbij is dat een significante waarde hoger moet zijn dan 0,05 om vast te stellen of een model goed bij de dataset past. Wanneer deze wel significant is, past het model niet goed bij de dataset. De significantie waarde in model 1 betreft p=0,000. We kunnen hierbij niet aannemen dat model 1 goed bij de dataset past. In model 1 zijn 169 respondenten actieve bewoners en 534 respondenten zijn dit niet. Wanneer je geen rekening houdt met factoren of eigenschappen die van invloed kunnen zijn op actief burgerschap, zou je kunnen stellen dat je 24% kans hebt om je actief in te zetten voor de gemeenschap. Echter, geldt dit in de praktijk niet zo en spelen bepaalde factoren en eigenschappen weldegelijk een rol. Wanneer we naar de coëfficiënten kijken zien we dat de variabelen “persoonlijke motieven”, “doelmatige motieven”, “vertrouwen”, “wederkerigheid”, “verantwoordelijkheid”, “tijd”, “geld”, “bekend met maatschappelijke problemen”, “beschikbare informatie over buurtinitiatieven” en “toegankelijkheid” en “prioriteit” een significante relatie hebben met de afhankelijke variabele “actief burgerschap”. Uit model 1 blijkt dat de variabele “persoonlijke motieven” een positief significante relatie heeft met actief burgerschap. Dit betekent dat actieve bewoners significant vaker vinden dat participeren goed op zijn of haar CV staat en het hen helpt bij het behalen van een ambitie. Uit de analyse blijkt dat ook de doelmatige motieven een significante positieve relatie hebben met actief burgerschap. Dit houdt in dat bewoners die ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente en graag de gemeenschap willen verbeteren, zich eerder inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (B=1,376; p=0,000). Ook drie componenten van de sociale motieven hebben een significante relatie met actief burgerschap. Dit zijn de componenten ‘vertrouwen’, ‘wederkerigheid’ en ‘verantwoordelijkheid’. Uit de analyse blijkt dat bewoners die erop vertrouwen dat buurtbewoners hen helpen wanneer zij dat nodig hebben, zich vaker inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (B=0,589; p=0,020). Uit de analyse is gebleken dat de variabele wederkerigheid een negatieve relatie heeft met actief burgerschap. Dit betekent dat naarmate bewoners bereid zijn andere bewoners te helpen zodat zij deze hulp in de toekomst terug krijgen, de kans kleiner is dat zij zich zullen inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (B=-0,532; p=0,015). 67

De variabele “verantwoordelijkheid” heeft wel een positieve relatie met actief burgerschap (B=1,230; p=0,000). Bewoners die zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van andere bewoners in de gemeenschap, zetten zich eerder in voor hulpbehoevenden in de gemeenschap. Ook de variabele “tijd” heeft een positieve relatie met actief burgerschap. Dit betekent dat bewoners die tijd hebben om hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap te helpen en dit kunnen combineren met de andere verplichtingen, zich eerder actief inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (B=1,223; p=0,000). De variabele “geld” heeft een negatieve relatie met actief burgerschap. Bewoners die te kennen geven dat ze het zichzelf kunnen permitteren om hulpbehoevende in de gemeenschap te helpen in plaats van betaalde arbeid, zullen zich niet eerder inzetten voor de gemeenschap (B=-0,809; p=0,007). Daarnaast blijkt uit de analyse dat twee componenten van de variabele “gebruiksvriendelijkheid” een positieve relatie hebben met actief burgerschap. Namelijk, of je bekend bent met de maatschappelijke problemen in de buurt en of je bekend bent met de mogelijkheden die je hebt om een buurtinitiatief te ondernemen. Bewoners die bekend zijn met de maatschappelijke problemen in de gemeenschap, zullen zich eerder inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (B=0,541; p=0,049). Bewoners die bekend zijn met de mogelijkheden die zij hebben om een buurtinitiatief te ondernemen, zullen zich ook eerder inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (B=0,833; p=0,002). Ook de variabele “toegankelijkheid” heeft een positieve relatie met actief burgerschap. Dit betekent dat bewoners die beschikken over de nodige kennis en vaardigheden, zich eerder inzetten voor de gemeenschap (B=0,826; p=0,016). Verder heeft de variabele “prioriteit” een positieve relatie met actief burgerschap. Bewoners die hun gemeenschap belangrijk vinden, trots zijn op hun gemeenschap en loyaal zijn naar hun gemeenschap, zetten zich eerder in voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (B=1,66; p=0,001). Model 2 Model 2 neemt naast de onafhankelijke variabelen ook de controle variabelen mee in de analyse. De Chi 2 heeft een significante waarde van 640,456 bij 23 vrijheidsgraden en de Hosmer and Leneshow test is niet significant (p=0,959). Aan de hand van deze informatie kan gesteld worden dat het model een goede voorspelling kan doen. De controle variabelen en de onafhankelijke variabelen voorspellen 91,4% van actief burgerschap (R 2=0,914). Uit deze analyse blijkt dat de persoonlijke- en de doelmatige motieven een significante relatie hebben met actief burgerschap. Ook de componenten ‘vertrouwen’, ‘wederkerigheid’ en ‘verantwoordelijkheid’ vanuit de sociale motieven hebben een significante relatie met actief burgerschap. Daarnaast blijkt dat de praktische factoren “tijd”, “geld”, “gebruiksvriendelijkheid”, “toegankelijkheid” en “prioriteit” een significante relatie hebben met actief burgerschap. Met behulp van model 2 zullen de hypothesen getoetst worden. Te beginnen met de motieven en de drijfveren. Persoonlijke motieven De general incentive theorie voorspelt vanuit de selectieve incentives dat men hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap helpen omdat het goed op zijn of haar CV staat en waardoor de kansen op het behalen van een persoonlijke ambitie worden vergroot (van der Wijdeven, 2012: 124). Ook de civic voluntarism model voorspelt deze beweging vanuit de materiële voordelen (Verba et al., 1995). Uit deze theorieën is de volgende hypothese geformuleerd:

Hypothese 1: naarmate bewoners vinden dat participeren goed op zijn of haar CV staat en het de kansen vergroot op het behalen van een ambitie, des te groter de kans op actief burgerschap

Model 2 laat zien dat de persoonlijke motieven een significante positieve relatie hebben met actief burgerschap. Dit betekent dat actieve bewoners significant vaker vinden dat participeren goed op zijn of haar CV staat en het de kansen 68

op het behalen van een persoonlijke ambitie vergroot, ten opzichte van niet-actieve bewoners (B=0,888; p=0,007). Deze bevinding komt overeen met de voorspellingen vanuit de general incentive theorie en de civic voluntarism model. Kortom, aan de hand van deze bevinding kan hypothese 1 bevestigt worden. Doelmatige motieven Naast de persoonlijke motieven voorspellen de general incentive theorie (collectieve- en groepsincentive) en de civic volutarisme model (participatierendement) ook de doelmatige motieven (Verba et al., 1995; van der Wijdeven, 2012). De theorieën voorspellen dat wanneer men ontevreden is met de handelingswijze van de gemeente en de gemeenschap graag zou willen verbeteren, eerder bereid zijn hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap te helpen (Verba et al., 1995; van der Wijdeven, 2012). Uit de theorieën is de volgende hypothese geformuleerd:

Hypothese 2: naarmate bewoners ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente en de gemeenschap willen verbeteren, des te groter de kans op actief burgerschap

Model 2 toont aan dat de doelmatige motieven een significant positieve relatie hebben met actief burgerschap (B=1,190; p=0,001). Met andere woorden, actieve bewoners zijn significant vaker ontevreden over de handelingswijze van de gemeente en willen significant vaker de gemeenschap verbeteren dan niet-actieve bewoners. Hierdoor kan hypothese 2 bevestigd worden. Sociale motieven De sociale incentive vanuit de general incentive theorie voorspelt dat wanneer bewoners vinden dat participeren een burgerlijke plicht is, wanneer bewoners erop kunnen vertrouwen dat buurtbewoners hen zullen helpen wanneer zij hulp nodig hebben, wanneer zij bereid zijn buurtbewoners te helpen zodat zij deze hulp in de toekomstig terug kunnen verwachten en wanneer bewoners zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van medebewoners, zullen zij zich eerder actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (van der Wijdeven, 2012: 124). Hieruit zijn de volgende hypotheses geformuleerd:

Hypothese 3a: Naarmate bewoners participeren een burgerlijke plicht vinden, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 3b: Naarmate bewoners erop vertrouwen dat buurtbewoners hen zullen helpen wanneer zij hulp nodig hebben, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 3c: Naarmate bewoners bereid zijn buurtbewoners te helpen zodat zij in de nabije toekomst deze hulp terug kunnen verwachten, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 3d: Naarmate bewoners zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van buurtbewoners, des te groter de kans op actief burgerschap

Model 2 laat echter zien dat de variabele “norm” geen significante relatie heeft met actief burgerschap. Dit betekent dat hypothese 3a verworpen kan worden. De variabelen ‘vertrouwen’, ‘wederkerigheid’ en ‘verantwoordelijkheid’ hebben wel een significante relatie met actief burgerschap wat betekent dat bewoners die erop vertrouwen dat buurtbewoners hen helpen wanneer zij hulp nodig hebben, zich eerder actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (B=0,716; p=0,012). De variabele ‘wederkerigheid’ heeft een negatieve relatie met actief burgerschap. 69

Bewoners die bereid zijn andere bewoners te helpen zodat zij deze hulp in de toekomst terug krijgen, zullen zich niet eerder inzetten voor de gemeenschap (B=-0,745; p=0,004). Verder blijkt dat bewoners die zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van medebewoners, zich eerder actief in zullen zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap (B=1,186; p=0,001). Aan de hand van deze bevindingen kunnen hypothese 3b en 3d bevestigd worden en hypothese 3c verworpen worden aangezien de tegenovergestelde richting van de hypothese uit de analyse is bewezen. Tijd en geld De civic voluntarism model pleit dat tijd en geld een belangrijke rol speelt in de overweging om je wel of niet in te zetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (Verba et al., 1995). Je dient er beschikbare tijd voor te hebben en het te kunnen combineren met eventuele andere verplichtingen. Daarnaast vraagt het ondernemen van een buurtinitiatief tijd die ook ingezet zou kunnen worden in betaalde arbeid. Bewoners dienen het zich te kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners vrijwillig te helpen in plaats van betaalde arbeid. De volgende hypotheses zijn geformuleerd vanuit de civic volunartism model voor de praktische factor “tijd en geld”:

Hypothese 4a: naarmate bewoners tijd hebben om hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap te helpen en het kunnen combineren met andere verplichtingen, des te groter de kans op actief burgerschap Hypothese 4b: Naarmate bewoners het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners vrijwillig te helpen in plaats van betaalde arbeid, des te groter de kans op actief burgerschap

Uit het model blijkt dat de factor “tijd” een significant positieve relatie heeft met actief burgerschap (B=1,114; p=0,002). Uit de enquêtes van dit onderzoek blijkt dat 60,7% van de niet-actieve bewoners alleen buiten kantooruren eventuele hulpbehoevende bewoners eventueel kunnen helpen. Naar aanleiding van deze informatie kan hypothese 4a bevestigd worden. De factor “geld” heeft negatieve significante relatie met actief burgerschap (B=-0,883; p=0,013). Dit houdt in dat bewoners die het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap te helpen, zich niet eerder inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap. Waarschijnlijk hebben andere factoren hierin de bovenhand. Aan de hand van deze bevinding kan hypothese 4b verworpen worden aangezien deze een voorspelling doet naar de andere richting. Gebruiksvriendelijk De

cognitieve engagement theorie pleit dat bewoners de keuze om zich actief in te zetten voor hulpbehoevende

bewoners uit de gemeenschap maken aan de hand van de informatie waarover zij beschikken en de informatie die beschikbaar is (van den Brink, 2002). In de context van dit onderzoek dienen bewoners op de hoogte te zijn van de decentralisatie van ondersteuning en begeleiding naar de gemeente onder de WMO 2015, bekend te zijn met de problematiek rondom hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap en te beschikken over informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie je daarvoor moet zijn. De volgende hypotheses zijn geformuleerd vanuit deze theorie:

Hypothese 5a: Naarmate bewoners bekend zijn met de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeente onder de WMO 2015, des te groter de kans op actief burgerschap

70

Hypothese 5b: Naarmate bewoners bekend zijn met de problematiek rondom hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap, des te groter de kans op actief burgerschap hypothese 5c: Naarmate bewoners beschikken over informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en weten bij wie ze daarvoor moeten zijn, des te groter de kans op actief burgerschap

Model 2 laat zien dat er geen significante relatie is tussen de mate waarin men bekend is met de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeenten en actief burgerschap (p=0,165). Dit betekent dat hypothese 5a verworpen wordt. De mate waarin bewoners bekend zijn met de problematiek rondom hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap heeft wel een significante positieve relatie met actief burgerschap (B=0,541; p=0,049). Hetzelfde geldt voor de mate waarin men beschikt over informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie je daarvoor moet zijn (B=0,833; p=0,002). We kunnen aannemen dat hypothese 5a verworpen kan worden en hypothesen 5b en 5c bevestigd kunnen worden. Bij de factor gebruiksvriendelijkheid is er sprake van causaliteit. Namelijk, wanneer bewoners actief zijn in hun gemeenschap, zijn zij automatisch op de hoogte van maatschappelijke ontwikkelingen en problemen in de gemeenschap. Daarnaast zijn zij ook automatisch op de hoogte van de mogelijkheden om een buurtinitiatief te ondernemen, omdat ze al actief zijn in de gemeenschap. Eenvoud Hoe eenvoudig het is om je in te zetten voor de gemeenschap gaat gepaard met de gestelde vraag of bewoners andere bewoners zouden willen helpen wanneer zij een hulpvraag hebben (van Xanten, 2014b). Eerder onderzoek laat zien dat bewoners vaak bereid zijn om andere bewoners te helpen wanneer ze gevraagd worden om iets voor een hulpbehoevende bewoner te doen of uitgenodigd worden om ergens aan deel te nemen – bijvoorbeeld in het bestuur van een buurtinitiatief of als vrijwilliger bij een buurtinitiatief (Verba et al., 1995: 135). Het civic voluntarism model voorspelt dat wanneer mensen gevraagd worden om andere te helpen, zij ook eerder actieve bewoners zijn (Verba et al., 1995). Daarbij is uit de studie van Verba en collega’s (1995) gebleken dat actieve bewoners vaak kennissen, vrienden, familie of collega’s hebben die zich actief in zetten voor hulpbehoevende en dat zij via hen – als snow ball effect – gevraagd zijn om zich ook in te zetten voor de gemeenschap. De volgende hypothese is geformuleerd voor de praktische factorvariabele ‘eenvoud’:

Hypothese 6: Naarmate bewoners gevraagd worden om hulpbehoevende bewoners te helpen, des te groter de kans op actief burgerschap

Model 2 toont aan dat er geen significante relatie bestaat tussen het gegeven of men wel eens gevraagd is om hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap te helpen en actief burgerschap (p=0,807). Van de 178 respondenten uit de dataset die zich actief inzetten voor hulpbehoevende uit de gemeenschap, is slechts 12,9% gevraagd zich in te zetten voor hulpbehoevende uit de gemeenschap. Hypothese 6 kan aan de hand van deze bevinding verworpen worden. Toegankelijk Afhankelijk van wat je voor de gemeenschap wil betekenen dien je in sommige gevallen te beschikken over bepaalde kennis, vaardigheden en technieken (van Xanten, 2014b). Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld bestuurservaring, EHBO certificaten of kennis over omgang met eenzame ouderen. Het civic voluntarism model voorspelt dat mensen die beschikken over de nodige kennis, ervaring en vaardigheden, eerder actieve bewoners zijn 71

die zich inzetten voor hulpbehoevende bewoners uit de gemeenschap (Verba et al., 1995). Vanuit dit mechanisme is de volgende hypothese geformuleerd:

Hypothese 7: Naarmate bewoners beschikken over kennis en vaardigheden die nodig zijn om zich actief in te zetten voor de gemeenschap, des te groter de kans op actief burgerschap

Uit model 2 blijkt dat er een significante positieve relatie bestaat tussen het beschikken over de nodige kennis en vaardigheden en actief burgerschap (B=0,826; p=0,016). Door deze significante positieve relatie tussen de toegankelijkheid en actief burgerschap kan hypothese 7 bevestigd worden. Prioriteit De loyale incentive vanuit de general incentive theorie beschrijft dat loyale bewoners trots zijn op de gemeenschap waarin ze leven en de gemeenschap belangrijk vinden (van der Wijdeven, 2012: 124). Vanuit deze loyaliteit kent het welzijn van de gemeenschap vaak een hoge prioriteit. De theorie voorspelt dat bewoners die de gemeenschap belangrijk vinden en waarbij de gemeenschap een hoge prioriteit heeft, eerder hulpbehoevende bewoners helpen dan bewoners die de gemeenschap niet belangrijk vinden en waarbij de gemeenschap geen prioriteit heeft (van der Wijdeven, 2012: 124). Vanuit deze theorie is de volgende hypothese geformuleerd:

Hypothese 8: Naarmate het welzijn van de gemeenschap voor bewoners hoge prioriteit heeft, des te groter de kans op actief burgerschap

Uit model 2 blijkt dat er een significante positieve relatie bestaat tussen de mate waarin men de gemeenschap belangrijk vindt, waarbij het welzijn van de gemeenschap een hoge prioriteit heeft en actief burgerschap (B=1,660; p=0,001). Met deze bevinding kan hypothese 8 bevestigt worden. Waardering Als laatste, voorspelt het civic voluntarism model vanuit de burgerlijke voordelen dat bewoners die erkend en gerespecteerd willen worden door de gemeenschap, zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap (Verba et al., 1995). De waardering die men ontvangt naar aanleiding van de hulp die zij bieden aan hulpbehoevende bewoners zijn voor sommige bewoners erg waardevol. Vanuit deze theorie is de volgende hypothese geformuleerd:

Hypothese 9: Naarmate bewoners erkend en gerespecteerd willen worden door de gemeenschap, des te groter de kans op actief burgerschap

Model 2 toont aan dat er geen significant verband is tussen de waardering die men ontvangt naar aanleiding van het bieden van hulp en actief burgerschap (p=0,546). Met deze informatie kunnen we hypothese 9 verwerpen. Voor de relatie met de onafhankelijke variabele en de afhankelijke variabele is gecontroleerd voor een aantal controle vragen. Namelijk, het geslacht van de respondenten, leeftijd, opleidingsniveau, hoelang een respondent in de gemeenschap woont, in hoeverre zij contact hebben met buurtbewoners en hoe vaak zij contact hebben met

72

buurtbewoners en religie. Deze controle variabele hebben allen geen significant relatie met actief burgerschap. Daarbij zijn de significantieniveau van de onafhankelijke variabelen niet verandert na het contoleren voor deze controle variabelen.

73

Hoofdstuk 6 - Expertinterviews

IN DIT HOOFDSTUK WORDEN DE RESULTATEN BESPROKEN VAN DE INTERVIEWS MET AMBTENAREN VAN ZEVEN GEMEENTEN EN KOMT ER EEN INITIATIEFTREKKEN VAN EEN BESTAAND BUURTINITIATIEF AANBOD. DEZE INFORMATIE VORMT HET ANTWOORD OP DE VERDIEPENDE VRAAG.

74

Naast de kant van de bewoners wordt in dit onderzoek ook aandacht besteed aan de kant van de gemeenten en een bestaand buurtinitiatief dat ondersteuning biedt aan hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap. In dit hoofdstuk worden de bevindingen uit de semigestructureerde interviews gepresenteerd. Allereerst zal besproken worden waarom deze interviews gehouden zijn en wat de toegevoegde waarden van deze interviews zijn aan dit onderzoek (§6.1). Om een inventarisatie te maken van wat er al gebeurt op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven hebben er interviews plaats gevonden met ambtenaren van zeven gemeenten. Aan hen is gevraagd wat zij op dit moment aan beleid voeren om actief burgerschap en buurtinitiatieven te stimuleren en hoe de verhouding is tussen de gemeenten en de bewoners. Daarnaast zijn er een aantal stellingen voorgelegd aan deze ambtenaren om te onderzoeken wat de perceptie is van de deelnemende gemeenten ten opzichte van het factorenmodel. Bevindingen uit de interviews met gemeenten worden besproken in §6.2. Naast de interviews met ambtenaren

heeft

er

ook

een

interview

plaatsgevonden met een initiatieftrekker van een bestaand buurtinitiatief. Dit interview wordt behandeld in §6.3. De informatie die verkregen is

WAT DOEN DE GEMEENTEN OM BUURTINITIATIEVEN TE STIMULEREN EN WAT IS DE PERCEPTIE VAN DE GEMEENTEN TEN OPZICHTE VAN DE FACTOREN UIT HET FACTORENMODEL? Deelvraag 3 – verdiepende deelvraag

aan de hand van de interviews vormen een antwoord op deelvraag 3. De informatie in dit hoofdstuk is gebaseerd op de expertinterviews.

6.1

De toegevoegde waarde van de expertinterviews aan dit onderzoek

Eén van de doelstellingen van dit onderzoek – zoals in de inleiding beschreven – is het doen van beleidsaanbevelingen en het formuleren van adviezen aan gemeenten hoe zijn actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn kunnen stimuleren. Om tot een verandering te komen is het allereerst belangrijk om te weten wat er al gedaan wordt op dit terrein zodat je niet helemaal opnieuw beleid hoeft te ontwikkelen, maar bestaand beleid kunt bijsturen of aanpassingen kunt implementeren om de stimulans van actief burgerschap en buurtinitiatieven te optimaliseren. Daarnaast dien je de werkwijze, visie en cultuur van gemeenten in ogenschouw te nemen waarbij je rekening moet houden met eventuele randvoorwaarden. Om tot een goed advies te komen is het daarom van belang om een verdiepingsslag te maken binnen de gemeenten zodat een advies zowel bij gemeenten als bij bewoners aanslaat. Daarnaast is er een initiatieftrekker van een bestaand initiatief geïnterviewd om te onderzoeken hoe het ontstaan is verlopen. Het initiatief dat deelneemt aan dit onderzoek is door middel van ondersteuning van de gemeente ontstaan. Een relevante vraag voor deze initiatieftrekker is in hoeverre deze totstandkoming met ondersteuning van de gemeente gestroomlijnd is verlopen, of niet. Op deze manier kan er een beeld geschetst worden van situaties waar initiatiefnemers tegen aan lopen en waar verbeterslagen gemaakt kunnen worden. De wetenschappelijk onderzoeksmethode Q-sort pleit dat onderzoek doen naar een bepaalde sociaal fenomeen vraagt om een variatie aan verschillende respondenten om zoveel mogelijk naar het onderwerp te kijken vanuit verschillende invalshoeken (Tonkens et al., 2015: 25). Deze methode belicht het onderwerp vanuit verschillende kanten door respondenten te interviewen die verschillende meningen, visies en belangen hebben aangaande het onderwerp van het onderzoek. (Tonkens et al., 2015: 25). De visie achter deze methode is van toepassing voor dit onderzoek. Voor dit onderzoek is het namelijk belangrijk om personen met verschillende meningen, verschillende standpunten en invalshoeken mee te nemen in het onderzoek om te komen tot een advies aan gemeenten die zowel aansluit bij de belangen van gemeenten als bij de wensen van bewoners. Zeker gezien het feit dat gemeenten op zoek zijn naar een nieuwe relatie tussen de gemeente en bewoners is het belangrijk om de kloof tussen de bewoners en de

75

gemeente te minimaliseren en er voor te zorgen dat het beleid dat gehanteerd wordt aansluit bij de wensen, behoeften en belevingen van bewoners (Klein et al., 2013).

6.2

Gemeenten

6.2.1

Gemeentelijk beleid op actief burgerschap en buurtinitiatieven

De ambtenaren die zijn geïnterviewd bekleden de functies programmamanager of wijkregisseur/manager. In grote lijnen zijn de programmamanagers verantwoordelijk voor het coördineren van de beleidsuitvoering omtrent het ondersteunen en stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven. In veel gevallen hebben deze programmamanagers geen direct contact met bewoners, in tegenstelling tot de wijkregisseur en de wijkmanagers. Deze wijkregisseurs en wijkmanagers zijn verantwoordelijk voor een buurt of een wijk waarbij ze ondersteuning bieden aan bewoners die een initiatief willen ondernemen en behandelen vaak de aanvragen. Zij hebben direct contact met bewoners en zijn in sommige gevallen gepositioneerd in de buurten. Alle zeven gemeenten hebben in ieder geval nagedacht over hoe de gemeente actief burgerschap en buurtinitiatieven willen stimuleren en hoe ze daarmee om gaan. De meeste gemeenten hebben beleid ontwikkeld en sommige gemeenten zijn bezig met het ontwikkelen van beleid op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven. Dit heeft ook te maken met hoe belangrijk het college van burgermeester en wethouders actief burgerschap en buurtinitiatieven vindt. Zo geeft een programmamanager aan: “Mijn conclusie is dat actief burgerschap op de één of andere manier te weinig geborgd is in onze organisatie om op die manier te gaan werken. Het bleven projecten. En terug kijkend hangt het heel erg samen met personen. De toenmalige secretaris en de toenmalige burgermeester waren hele erge voorstanders van dit verhaal. Die burgermeester is vertrokken, daar is een ander voor gekomen die het ook wel leuk vind maar net iets minder. En de grootste bottelnek was dat ook de secretaris hier vertrok.” Binnen andere gemeenten vindt het college van burgermeester en wethouders het juist wel belangrijk om te investeren in actief burgerschap en buurtinitiatieven en formuleren doelstellingen, speerpunten en veranderopgave in allerlei beleidsnota’s en toekomst plannen. Om de participatie van bewoners te stimuleren nodigen veel van de geïnterviewde gemeenten bewoners uit om mee te denken over het vormgeven van bepaald beleid. Zo vragen ze advies aan bewoners en organiseren projecten om bewoners mee te laten doen, blijkt uit de volgende uitspraak van een programmamanager: “Mensen mochten komen met plannen voor de toekomst. Die moesten de mensen zelf gaan uitvoeren. Dat was echt die oude ladder van meedenken, meebeslissen en mee uitvoeren”. Ook hebben de geïnterviewde gemeenten een duidelijk visie geformuleerd op welke manier zij denken dat actief burgerschap en buurtinitiatieven gestimuleerd dienen te worden en hoe de gemeente te werk moet gaan. Veel gemeenten hebben een bepaalde rol en houding aangenomen vanuit waar ze beleid uitvoeren. De volgende citaten illustreren een aantal visies en houdingen die gemeenten aannemen ten opzichte van het stimuleren en ondersteunen van actief burgerschap en buurtinitiatieven.

76

→ “Ik vind dat we meer aan mensen moet overlaten en niet moeten duwen op wat wij denken dat er moet gebeuren. Ik ben ook van mening dat in heel veel situaties bewoners het veel beter kunnen dan de gemeente. Ze weten beter wat er in de wijk speelt en zijn creatiever, efficiënter en vaak goedkoper in hun oplossingen” → “Dat vraagt natuurlijk wel dat de bewoners de gelegenheid moeten hebben om de vraag te stellen en dat wij daar voor open staan. 30 jaar geleden bepaalde een bestuur wat er ging gebeuren” → “Bewonersinitiatieven dienen vanuit de bewoners te komen en dienen bij de bewoners te blijven. Wij moeten ons daar als gemeente inhoudelijk niet mee bemoeien” → “Ook wij als gemeenten moeten leren om los te laten en meer in oplossingen en mogelijkheden denken in plaats van vanuit de problemen en wat niet kan”

Dit bewijst dat gemeenten druk bezig zijn met de transformatie en de kanteling naar een andere manier van werken. Veel ambtenaren geven aan dat sinds de decentralisaties, buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn in opkomst zijn en dat er steeds meer aanvragen binnen komen. Ook hierin zijn gemeenten op zoek naar de juiste verhouding tussen wat verantwoord is voor de bewoners en wat onder de verantwoording moet blijven van de gemeenten. Zo geeft een programmamanager het volgende aan: “Wat verwacht je van bewoners? Dat ze alleen stofzuigen, boodschappen doen en af en toe een verbandje verwisselen. Alles wat kan en wat verantwoord is kan je als gemeente overdragen aan de bewoners. Dat wordt op het moment per initiatief bepaald. De tijd zal het leren” Uiteindelijk komt het er op neer dat de rol van gemeenten niet zijn uitgespeeld op dit terrein voor het welzijnsdomein, en zeker niet op het gebied van buurtinitiatieven en actief burgerschap ten behoeve van kwetsbare ouderen. Daarbij gaat het om beleid voor de lange termijn dat in de meeste gevallen vraagt om geduld. 6.2.3

Omgang met regelruimte, subsidies en begeleiding

Het is interessant om te zien hoe gemeenten van gedaante en van houding veranderen naar aanleiding van de decentralisatie, de transformatie oftewel de kanteling. In deze paragraaf zal besproken worden welke concrete middelen gemeenten bieden om buurtinitiatieven te stimuleren en te ondersteunen. Subsidie Alle geïnterviewde gemeenten hebben een budget vrij gemaakt om actief burgerschap en buurtinitiatieven te stimuleren. Deze budgetten kennen verschillende constructies. Zo blijkt uit een interview met één van de gemeenten dat bewoners ieder €4,- te besteden hebben aan een activiteit ten goede van de gemeenschap. €4,- is wellicht niet veel, maar wanneer mensen zich gaan verenigingen en middels een draagvlak beroep doen op deze subsidie komen ze toch vaak tot een mooi bedrag. Een andere gemeente is bezig met het ontwerpen van een platform waar bewoners een initiatief kunnen plaatsen waarbij ze ook de mogelijkheid hebben om aan crowd funding te doen als financieringsvorm. Niet op elke subsidie kunnen bewoners gemakkelijk een beroep doen. Vaak dienen initiatieven te voldoen aan een waslijst aan voorwaarden en criteria. Een aantal gemeenten hebben geëxperimenteerd met het versoepelen van deze regels. De meeste gemeenten proberen deze regels te beperken tot de essentiële regels. Een andere gemeente geeft aan helemaal geen regels te hebben, zo zegt een programmamanager:

77

“Wij hebben geen reglement. Wij hebben een handleiding die mensen kunnen raadplegen waarin staat waar ze aan moeten denken als ze een buurtinitiatief willen ondernemen. Op voor hand hebben wij geen regels. We gaan met bewoners in spreken en maken ter plekke afspraken. Wanneer er zich problemen voor doen, bekijken we te zijner tijd wie er voor verantwoordelijk is” Niet alle gemeenten hebben even veel vrijgemaakt voor het ondersteunen van buurtinitiatieven. Een wijkregisseur zegt hier het volgende over: “Ik denk niet dat regels en voorwaarden belemmerend zijn voor bewoners. Bij ons is het een redelijk vrij gebeuren. Dit hebben we gedaan om mensen de ruimte te geven om te oefenen. Het gaat ook om een hoop geld. In deze barre tijden […] is dit een behoorlijk budget. Je ziet hoe belangrijk het college het vindt.” Regelgeving Echter, één gemeente wijkt af van deze mening. Deze gemeente is namelijk van mening dat actief burgerschap en buurtinitiatieven vragen om meer regels dan dat er nu zijn. “Veel burgers en actieve burgers vragen juist aan mij om meer regels. Omdat zij ergens tegen aanlopen waar geen afspraken en regels voor gemaakt zijn. Wanneer bewoners iets willen verbeteren en worden daarin belemmerd door andere organisaties of andere burgers, komen deze burgers naar mij om te vragen of wij als gemeente daar een regel voor willen ontwikkelen. Dus, nee minder regels is niet altijd de oplossing” Dit geeft aan dat het beleid omtrent buurtinitiatieven en actief burgerschap bij verschillende gemeenten heel divers kunnen zijn. Gemeenten heb je in allerlei vormen en maten en bewoners – bewonerssamenstellingen – zijn overal verschillende. Daar dient het gemeentelijk beleid op aangepast te worden. Begeleiding Naast het vrijmaken van een budget, stellen een aantal gemeenten ook materiaal en menskracht beschikbaar. Het zijn voornamelijk de wijkregisseur en de wijkmanagers die fungeren als aanspreekpunt en contactpersoon voor bewoners die iets willen ondernemen. Deze wijkregisseurs bekijken het problemen en zoeken gezamenlijk met de bewoners naar een oplossing. Hieraan voegt een wijkregisseur het volgende toe: “De gemeente speelt een bijrol en zeker geen faciliterende rol. Elk initiatief is anders omdat ook elke buurt anders is. Dat vraag aan de gemeente om maatwerk te leveren”. Daarnaast hebben veel gemeenten samenwerkingsafspraken met organisaties in het maatschappelijk veld zoals woningcoöperaties,

welzijnsorganisaties,

onderwijs-

en

zorginstellingen

en

wijkagenten.

Deze

samenwerkingsafspraken en contacten zijn waardevol bij de begeleiding en ondersteunen van bewoners bij het ondernemen van een buurtinitiatief. Een programmamanager zegt hierover het volgende: “Mensen worden ook gestimuleerd door onze welzijnsorganisaties. […] Dat is een opdracht en afspraken die wij met ze maken. Het is de bedoeling dat ze zaken oppakken en stimuleren maar ook vervolgens weer loslaten, en zorgen dat mensen het zelf gaan doen en niet blijven faciliteren”

78

Een wijkregisseur die actief vanuit de wijken werkt geeft aan: “Ik heb heel veel contacten met de wijkagent, de woonconsulent en de sociaalwerkers. Zij komen ook achter de voordeur van mensen. En als er dingen achter de voordeur niet goed zijn, kan dat effect hebben op de leefbaarheid en andersom dus we stemmen wel heel erg af. Maar in principe in het tuinhek mijn grens.” Kortom, veel gemeenten hebben beleid geformuleerd of zijn er mee bezig, om buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn te stimuleren. Daarbij hebben alle gemeenten een budget beschikbaar gemaakt waar bewoners een aanvraag voor kunnen indienen. De meeste gemeenten zijn van mening dat de regels, criteria en voorwaarde waaraan een aanvraag dient te voldoen, voordat deze in aanmerking komt voor een subsidie, zoveel mogelijk beperkt moet worden tot het minimale. Dit geldt echter niet voor alle gemeenten, wat uitwijst dat het beleid omtrent het stimuleren van buurtinitiatieven afgestemd dient te worden op de wensen en behoeften van bewoners binnen de gemeente. Naast de subsidies bieden gemeenten – indien mogelijk – ondersteuning en begeleiding in adviezen en stellen zij materiaal beschikbaar. Daarnaast werken veel gemeente samen met dienstverlenende organisaties in het zorg en welzijnsdomein die iets kunnen betekenen voor buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn ten behoeve van kwetsbare ouderen. 6.2.2

De relatie tussen de gemeente en haar bewoners

Veel gemeenten hebben een duidelijke visie geformuleerd over hoe de gemeente de verbinding legt met de bewoners. Zo heeft een gemeente verschillende wijkregisseurs gepositioneerd in de buurten waarbij de programmamanager het volgende zegt: “Zo wilt het college een soort organische verbinding tot stand brengen tussen ambtenaren en bewoners waardoor bewoners veel beter aan kunnen geven wat ze allemaal nodig vinden en wat zij mooi vinden in die wijken omdat die ambtenaren zo dicht in de wijken zitten. Ook zodat het bestuur vanuit de gemeente veel meer gericht is op wat er nodig is in die wijken. In plaats van wat wij denken dat er nodig is in die wijken. Het creëren van een burg tussen de leef en systeemwereld om de leefwereld meer zeggenschap te geven en burgers het roer te geven.” De meeste gemeenten streven naar een gebalanceerde verhouding tussen de gemeente en bewoners waarin de gemeente laagdrempelig en toegankelijk is. De contacten die gemeenten hebben met actieve bewoners worden gekoesterd en onderhouden. Veel van de geïnterviewde gemeenten hebben regelmatig contact met deze actieve bewoners en spreken elkaar op informele wijze. Het volgende citaat ondersteunt deze bevinding: “Zo vaak mogelijk proberen wij duidelijk te maken van, kom maar op met je ideeën. Dat is de beginfase. Het komt pas in de stroom versnelling bij persoonlijk contact. We hebben een kleine 60 à 80 mensen die we persoonlijk kennen die iets voor hun eigen omgeving willen betekenen. En dan zijn we ook makkelijker benaderbaar, Oh ik ken Paul, ik ken Bram en ik ken Willemien” - Programmamanager

79

Toch geven de meeste gemeenten aan dat ze nog aan het zoeken zijn welke relatievorm ze willen met bewoners en hoe ze deze relatieomslag voor elkaar krijgen. Dit blijk ook uit de volgende twee citaten. “Ik denk dat we daar als gemeente nog veel

“We zouden er als gemeente voor moeten zorgen dat

punten kunnen scoren door dichter bij de

wij toegankelijker zijn en dat bewoners de gemeente

bewoners te zijn voor het beantwoorden van

niet als een tegenstander zien. Naar mijn mening

vragen en toegankelijker te zijn. We moeten meer

kunnen we dat alleen bereiken als we met bewoners in

de stad in gaan en met mensen spreken zodat we

gesprek gaan”

zeker weten wat goed is voor de stad. Daar

-

Wijkregisseur

moeten we nog een slag in slaan”. 6.2.4

Programmamanager

Perspectief van gemeenten ten opzichte van het factorenmodel

Aan de verschillende ambtenaren van de zeven gemeenten zijn stellingen voorgelegd die gebaseerd zijn op het factorenmodel (figuur 1.1). De ambtenaren konden aangeven in hoeverre ze het eens waren met de stelling waarnaar ze vervolgens hun keuze konden toelichten. Persoonlijke motieven Gemeenten zijn niet in staat om aan deze knoppen te draaien. Zij kunnen bijvoorbeeld niet bepalen voor bewoners of zij een persoonlijke ambitie hebben waarbij participeren de kansen op het behalen van deze ambitie vergroot. Ook kunnen zij niet bepalen voor bewoners dat participeren goed op een CV staat. Wat zij wel kunnen doen is gebruik maken van de informatie en inspelen op de doelgroepen die een ambitie hebben waarbij participeren de kansen vergroot. Een gemeente kan bijvoorbeeld de politieke jongerenvereniging vragen of zij iets voor elkaar kunnen betekenen. In de meeste gevallen ambiëren deze jongeren een publieke functie waarbij participeren een bijdrage levert aan het behalen van deze functie. Doelmatige motieven Aan de ambtenaren is de volgende stelling voorgelegd:

“De bijdrage van actieve bewoners zijn waardevol voor de gemeenschap en de gemeente”

Alle geïnterviewde ambtenaren zijn het unaniem “absoluut eens” met deze stelling. Dit blijkt uit de volgende twee citaten: “Absoluut – zonder enige twijfel. Wat mensen allemaal

“Zeker ja – absoluut eens. Als je ziet wat zij allemaal

doen en wat ze neer zetten voor hun buurt en voor

voor elkaar krijgen. Pet je af. En met de passie en

elkaar. Daar heb ik wel respect voor gekregen”

doorzettingsvermogen kunnen onze bewoners bergen

-

Programmamanager

verschuiven. Nee, ik zie ontzettend veel positieve verandering door de inzet van actieve bewoners” -

Wijkregisseur

80

Sociale motieven Voor de sociale motieven is de volgende stelling voorgelegd aan de ambtenaren:

“Bewoners zijn verantwoordelijk voor het welzijn van andere bewoners”

Deze stelling werd vaak na lang nadenken met een zekere voorzichtigheid beantwoord. De meningen zijn ook uiteenlopend. Aan de ene kant vinden veel ambtenaren dat bewoners wel verantwoordelijk zijn voor de mate waarin bewoners gelukkig in de buurt leven. Maar voor een groot deel vinden ambtenaren niet dat bewoners volledig verantwoordelijk zijn. Een aantal ambtenaren vinden wel dat bewoners medeverantwoordelijk zijn voor het welzijn van andere buurtbewoners. Dit blijkt uit de volgende citaten: → “Van mij hoeft helemaal niet iedereen zich verantwoordelijk te voelen. Als mensen er toch geen zin in heb, hebben ze er toch geen zin in. Dat moeten mensen toch zelf weten.” – Programmamanager → “Ik vind verantwoordelijk een groot woord omdat je dan ook iemand daarop kan afrekenen als je het niet zou doen”. – Wijkregisseur → “Ik zou eerder willen zeggen dat mensen medeverantwoordelijk zijn voor anderen. Zeker niet volledig want dat ben jezelf. Maar ik ben wel van mening dat we als mensen met elkaar omgaan en dat betekent ook een zekere mate van sociale controle”. – Wijkregisseur Naast de stelling of bewoners verantwoordelijk zijn voor het welzijn van andere bewoners, is de volgende stelling voorgelegd aan de geïnterviewde ambtenaren:

“Burgerparticipatie kan verwacht worden van bewoners”

Ook bij deze stelling zijn de meningen verdeeld. Drie van de zeven geïnterviewde ambtenaren geven aan dat je het niet kan verwachten en dat je er ook niet vanuit moet gaan. De overige vier ambtenaren zijn daarbij wel van mening dat je vanuit je normen en waarden kan verwachten dat mensen op elkaar letten en iets doen zodra ze constateren dat buurtbewoners problemen hebben. De volgende twee citaten demonstreren deze verdeeldheid: “Je kunt niet eisen van mensen dat ze participeren. Ik

“Ja, je kan het wel verwachten niet verplichten maar

zou het ook niet verwachten van mensen.”

wel verwachten.”

- Programmamanager

- Programmamanager

Tijd en geld Voor wat betreft de praktische factoren tijd en geld is de volgende stelling voorgelegd:

“Burgerparticipatie wordt flexibel aangepakt”

Hiermee wordt bedoeld dat het stimuleren van burgerparticipatie ook in de weekenden en in de avonduren plaats vinden. Vanuit het kwantitatief onderzoek blijkt namelijk dat 60,7% van de bewoners alleen in staat is om buiten

81

kantooruren te participeren. Alle geïnterviewde ambtenaren houden hier rekening mee en organiseren bijvoorbeeld bijeenkomsten in de avonduren of in de weekenden. De volgende citaten zijn geven dit weer: “We houden er wel rekening mee. We hebben een hele

“Wij werken standaard 2 à 3 avonden in de week. Als er

discussie gehad met een welzijnsinstelling die allerlei

iets in het weekend plaats vindt, zijn wij daar gewoon

voorzieningen heeft maar in het weekend en ’s avonds

bij”

dicht is. Dan gaan we kijken ‘hoe kunnen we die nou zo

-

Programmamanager

maximaal mogelijk beschikbaar stellen voor mensen” -

Wijkregisseur

Eerder hebben we het ook gehad over de regel, criteria en voorwaarden waaraan een buurtinitiatiefvoorstel moet voldoen voordat ze in aanmerking komen voor een subsidie. Naar aanleiding van deze reglementen is de volgende stelling gepresenteerd aan de geïnterviewde ambtenaren:

“Subsidie aanvragen bij de gemeente gaat gemakkelijk”

De meeste ambtenaren zijn van mening dat de regels wat soepeler kunnen en soms wel moeten. Ze hebben echter niet het idee dat het heel moeilijk is en dat de voorwaarden schappelijk zijn. Daarbij zijn veel ambtenaren wel van mening dat je deze regels moet beperken tot de essentiële regels. Een essentiële voorwaarde die regelmatig ter sprake kwam tijdens het interview was de voorwaarden dat het initiatief een collectief doel moet hebben waarbij meerdere buurtbewoners baat bij hebben en niet slechts één enkel persoon of een kleine groep. Vaak dienen bewoners een draagvlak aan te tonen dat meerdere buurtbewoners achter het voorstel staan. Twee ambtenaren zeggen hier het volgende over: “Gaat wel steeds makkelijker. Als ik zie hoe snel wij in

“Ik ben er niet van overtuigd dat bewoners denken dat

staat zijn alles af te handelen en mensen hun geld

het moeilijk gaat. Maar ik vind wel dat je moet blijven

geven, het gaat niet altijd even goed, maar het is wel

kijken welke regels overbodig zijn. Ook om het voor

echt verbetert”

bewoners gemakkelijk te maken. […] Als je aan de -

Programmamanager

voorwaarden voldoet dan krijg je gewoon je geld. Klaar! -

Programmamanager

Gebruiksvriendelijk De cognitieve engagement theorie pleit dat buurtbewoners alleen de keuze kunnen maken om zich in te zetten voor hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap wanneer zij beschikken over die nodige informatie (van der Wijdeven, 2014). Hierin kunnen gemeente een belangrijke rol spelen. De gemeente is het orgaan dat beleid ontwikkelt voor verschillende maatschappelijke vraagstukken en bewoners op te hoogte dienen te houden van de maatschappelijke problemen/vraagstukken die spelen. Daarom is de volgende stelling voorgelegd aan de geïnterviewde ambtenaren:

“Bewoners worden voldoende op de hoogte gehouden van maatschappelijke problemen”

82

Ook hierbij zijn de meningen verdeeld. Vaak zijn ambtenaren wel van mening dat zij bewoners voldoende op de hoogte stellen van maatschappelijke problemen en verandering. Zo geeft een gemeente aan dat alle bewoners die te maken hebben met de decentralisatie persoonlijk zijn geïnformeerd over wat er gaat veranderen en wat dat voor hen betekent. Of ook bewoners die daar niet mee te maken krijgen op de hoogte zijn van de gevolgen van de decentralisatie voor hulpbehoevende ouderen vinden de geïnterviewde ambtenaren moeilijk in te schatten. Desalniettemin, zijn zij wel van mening dat zij bewoners op velerlei manieren proberen te bereiken. De volgende citaten ondersteunen dit: “Ik denk dat dat wel mee valt, misschien moet je zeggen

“Wij twitteren. Verschillende ambtenaren twitteren

tegen valt. We communiceren ons een bult, of we het

over allerlei onderwerpen. Ook op die manier proberen

allemaal goed doen dan weet ik niet”

we via social media informatie te verspreiden”

-

Programmamanager

-

Wijkregisseur

Hetzelfde geldt voor de informatie rondom mogelijkheden die bewoners hebben om een buurtinitiatief te ondernemen. Wanneer bewoners geen weet hebben van het feit dat zij zelf iets kunnen doen voor de gemeenschap en de hulpbehoevende ouderen, gebeurt er ook niets. Om deze reden is de volgende stelling gepresenteerd aan de geïnterviewde ambtenaren:

“Bewoners zijn op de hoogte van de mogelijkheden die ze hebben om een buurtinitiatief te ondernemen”

De meeste ambtenaren vonden het moeilijk hier een antwoord op te geven omdat zij van mening zijn dat deze stelling aan de bewoners gesteld moet worden. Daarbij geven de meeste aan dat deze informatie beschikbaar en raadpleegbaar is voor bewoners wanneer ze iets willen ondernemen. De volgende stelling dekt de lading van deze mening: “Als mensen op de hoogte gehouden willen zijn, kunnen ze dat” - wijkregisseur Eenvoud Voor de praktische factor eenvoud is de volgende stelling voorgelegd aan de geïnterviewde ambtenaren:

“Bewoners worden gevraagd/uitgenodigd om zich actief in te zetten voor de gemeenschap”

De antwoorden op deze stelling blijven in het midden. Veel ambtenaren zijn van mening dat er voldoende mogelijkheden worden gecreëerd waarin de mening en de inbreng van bewoners wordt gevraagd. De concrete vraag wordt echter niet aan bewoners gesteld. Dit blijkt uit de volgende twee citaten:

83

“Sinds kort werken wij met de ‘right to challenge 12’. Dat is

“We houden regelmatig bijeenkomsten ja

nog heel recent dus wat dat betekent voor de gemeente kan

waar burgers bij aan kunnen sluiten. We

ik nog niet zeggen. We hebben gisterenavond voor het eerst

stellen niet specifiek de vraag of zij een taak

een toezegging gedaan aan een bewonersgroep die wilt

voor ons uit willen voeren of ze willen

samenwerken met de gemeente bij het uitvoeren van een

aansluiten bij bijeenkomsten. We kondigen

gemeentelijk taak. Maar met het project rondom de right to

aan wat we gaan doen en wanneer de

challenge wordt niet alleen gevraagd om mee te denken

bijeenkomst is”

maar doelen we er meer op dat burgers het zelf oppakken” -

-

Wijkregisseur

Programmamanager

Toegankelijk Voor de praktische factor toegankelijkheid is de volgende stelling gepresenteerd:

“Bewoners hebben diploma’s, certificaten of andere documenten nodig om een buurtinitiatief te ondernemen”

De meeste ambtenaren zijn het niet eens met deze stelling. Daarbij hebben ze wel de kanttekening dat het in sommige gevallen wel nodig is en dat het van het initiatief af hangt. Dit blijkt uit de volgende twee citaten: “Dat is moeilijk om te zeggen want dat hangt van het initiatief

“Ik vind niet dat het ingewikkelder gemaakt

af. Wanneer je bijvoorbeeld een evenement wilt organiseren

moet worden dan dat het al is”

waarbij eten wordt geserveerd, dien je een horecacertificaat

- Programmamanager

te hebben en een hygiënekeurmerk. Ook als je alcoholische drankjes verkoopt. Dat moet wel geregeld zijn dan” - Wijkregisseur Prioriteit en waardering Voor de factoren prioriteit en waardering hebben ambtenaren hun mening gegeven over de volgende stelling:

“Bewoners worden gewaardeerd en serieus genomen wanneer ze zich actief inzetten voor de gemeenschap”

Alle ambtenaren zijn het in ieder geval eens met deze stelling. Daarbij geven zij aan dat je als gemeente je dankbaarheid moet uiten aan bewoners wanneer zij iets goeds doen voor de gemeenschap. Ook worden aan alle aanvragen, ideeën en voorstellen serieus aandacht geschonken en krijgen bewoners altijd een terugkoppeling van het besluit. Een aantal gemeente nodigen bewoners uit wanneer ze een voorstel hebben gedaan om er met de bewoners over te praten. Dit geeft blijk dat de gemeente bewoners serieus neemt. De volgende citaat geeft dit weer:

De right to challenge is een concept uit Engeland waarbij bewoners worden uitgedaagd om taken van de gemeente over te nemen wanneer zij de mogelijkheid hebben om deze taken uit te voeren. Dit concept is sinds de invoering van WMO 2015 onderdeel van de wet geworden in Nederland. Gemeenten hebben de volledige vrijheid om hier handen en voeten aan te geven. 12

84

“Absoluut mee eens. Wij bekijken elke aanvraag serieus. Ook geven wij een prijs weg aan burgers met het beste initiatief. Ook de carnavalsvereniging geeft een prijs weg aan een vrijwilliger die veel heeft gedaan voor de gemeenschap. Daarin ben ik heel er tevreden wat wij aan waardering uit aan onze burgers” - Programmamanager De mate van serieus genomen worden heeft ook te maken met in hoeverre gemeente luisteren naar de wensen en behoeften van bewoners. Het heeft geen zin om als bewoners je mening te geven als er niets mee wordt gedaan. Vandaar dat de volgende stelling is voorgelegd:

“Bewoners hebben het laatste woord”

Ook deze stelling werd vaak na lang nadenken voorzichtig beantwoord. Dit had voornamelijk te maken met dat alle ambtenaren van mening zijn dat bewoners in heel veel gevallen het laatste woord hebben, maar dat sommige besluiten genomen moeten worden door de gemeente. De ambtenaren geven bijvoorbeeld aan dat je met heel veel belangen rekening moet houden en dat sommige kwesties op verschillende terreinen door de gemeente besloten moet worden – bijvoorbeeld juridische kwesties. De volgende citaten illustreren deze constatering: “Als het kan en we hebben de middelen daarvoor en

“Soms wel, soms niet. De burgers hebben het laatste

het beschadigd niets anders dan hebben burgers in de

woord bij het kiezen van de gemeenteraad. Maar bij

toekomst een behoorlijk laatste woord ja […] het is wel

besluiten heeft de gemeenteraad het laatste woord

even zoeken naar, hoe maak je die verhouding precies

omdat we allerlei belangen moeten afwegen”

zo dat we niet alleen zitten te bepalen in het

-

Programmamanager

gemeentehuis terwijl we net doen alsof de burgers aan zet zijn. Die strijd gaan we de komende tijd voeren”. -

Programmamanager

Hiermee zijn we aan het eind gekomen van de resultaten van de expertinterviews met ambtenaren van zeven gemeenten. Kort samengevat kan gesteld worden dat alle zeven gemeenten goed hebben nagedacht op welke manier ze actief burgerschap en buurtinitiatieven willen stimuleren. Ook op het gebied van de factoren die buurtinitiatieven stimuleren (factorenmodel). Uit de interviews is verder gebleken dat ambtenaren vooral te maken hebben gekregen met initiatieven op het gebied van leefbaarheid (sociale cohesie bevorderen door middel van buurtevenementen, georganiseerd door bewoners) en de fysieke openbare ruimte (aanpassingen aan de infrastructuur op initiatief van bewoners). Buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn en in het kader van decentralisatie – voornamelijk voor kwetsbare ouderen in de gemeenschap – staan nog in de kinderschoenen. Dit onderzoek biedt kansen aan gemeenten om hierin te profileren.

6.3

Buurtinitiatief

Naast de ambtenaren van zeven gemeenten heb ik een interview gehouden met een initiatieftrekker van een bestaand buurtinitiatief op het gebied van zorg en welzijn voor kwetsbare ouderen. “Lunetten Wil Wel” is het initiatief dat geïnterviewd is. Een van de trekkers, en tevens bestuurslid, van het initiatief heeft een aantal vragen beantwoord over het ontstaan van het initiatief, hoe de begeleiding vanuit de gemeenten verliep tijdens het ontstaan en hoe de verhoudingen op het moment is met de gemeente. Het interview zal in deze paragraaf worden besproken.

85

6.3.1

Lunetten Wil Wel

Het buurtinitiatief “Lunetten Wil Wel” is opgericht in september 2014 en bekommerd zich om kwetsbare ouderen in de buurt. Het initiatief draagt de slogan “samen prettig oud worden in een aantrekkelijke wijk”. Het initiatief bestaat uit vier bestuursleden en acht trekkers die zich structureel bezig houden met verschillende onderdelen van Lunetten Wil Wel. Het initiatief werkt met een aantal teams van vrijwilligers uit de buurt, die verschillende ondersteuningsvragen oppakken. Zo is er een team dat kwetsbare ouderen in de buurt bezoekt en ondersteunende taken uitvoeren zoals huishoudelijke hulp en boodschappen doen. Daarnaast bestaat er een team dat klusjes in en om het huis uitvoeren en de tuin onderhoudt. Daarnaast begeleiden vrijwilligers kwetsbare ouderen bij het maken van sociale contacten in de straat door straatactiviteiten te organiseren zoals een straatbarbecue of een huiskamerbijeenkomst waar straatgenoten bij elkaar komen en koffie en thee kunnen nuttigen. Het initiatief biedt kwetsbare ouderen ook hulp aan op het gebied van ICT en de afhandeling van administratieve zaken. Naast deze diensten organiseert het initiatief ontspanningsactiviteiten voor kwetsbare ouderen zoals een meezing middag, een wandelavond en sportactiviteiten. Verder voorziet het initiatief bewoners van informatie over de veranderingen op het gebied van zorg, wonen en welzijn en vertalen dit naar de gevolgen voor bewoners in de buurt. Deze informatie delen ze op de website (www.lunettenwilwel.nl). 6.3.2

Het begin

Het initiatief is ontstaan na een bijeenkomst die georganiseerd werd door stichting Omzien. Stichting Omzien biedt landelijke ondersteuning aan buurtinitiatieven op het gebied van zorg, welzijn en wonen en helpt buurtinitiatieven bij de start (Omzien, 2015). Deze stichting had begin 2014 een aantal bijeenkomsten georganiseerd door het land om met buurtbewoners te praten over de veranderingen die zouden gaan plaats vinden op het gebied van zorg en welzijn. Stichting Omzien heeft de droom dat in 2025 zoveel mogelijk wijken in het bezit zijn van een buurtinitiatief dat producten en diensten verleent op het gebied van zorg, welzijn en wonen. Daarbij beoogd de stichting kwetsbare groepen, zoals ouderen, extra aandacht te geven (Omzien, 2015). De huidige bestuursleden van Lunetten Wil Wel waren aangeschoven bij deze bijeenkomst en zo was het buurtinitiatief geboren. Het initiatief is op de kaart gezet door gewoon te doen. Zo geeft de initiatieftrekken aan: “We hebben een website gebouwd. Betrokken organisaties zagen dat en hebben ons toen serieus genomen […] De weg die gekozen is, is de weg van we gaan eerst doen, dan gaan we kijken welke problemen zich voor doen. En niet we gaan eerst alle problemen inventariseren die er zijn, en dan gaan we pas aan de slag. Dan doe je niks” Daarna hebben zij contacten aangehaald bij groepen zoals het sociale buurtteam en de mensen van het gezondheidscentrum. Om ook zichtbaar te worden voor hen en voor kwetsbare ouderen. Zo geeft de geïnterviewde trekker aan dat het buurtteam en de verpleegkundige in de wijk vaak niet wisten hoe ze de informele zorg van oudere bewoners kunnen organiseren. De initiatieftrekker zegt hierover het volgende: “De verpleegkundige in de wijk heeft aangegeven dat er zoveel mensen zijn die informele zorg nodig hebben, en ik herken ze allemaal. Maar ja, waar moet je met ze naar toe? En wij als initiatief zeggen – waar zijn deze kwetsbare ouderen, wij kunnen ze niet vinden” Aan de hand van dit citaat blijkt dat samenwerken met (thuis)zorginstelling belangrijk is voor buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn.

86

6.3.3

Waar lopen de initiatieftrekker warm van?

De reden dat de geïnterviewde trekker van Lunetten Wil Wel naar de bijeenkomst van Stichting Omzien is gekomen, is een persoonlijk verhaal. De geïnterviewde trekker had besloten om oud te worden in Lunetten. Vanuit dit besef kwam de overtuiging dat er iets moest gebeuren op het terrein van zorg en welzijn in de buurt. Daarbij wilde hij een toekomst perspectief creëren voor de wijk en wilde hij iets terug doen voor de wijk. Dat blijkt uit het volgende citaat: “Er kwam op een gegeven moment een gevoel “ik moet ook wat terug doen voor de wijk als ik hier oud wil worden.” Deze redenen komen overeen met de doelmatige motieven uit het factorenmodel. Vanuit zijn eigen expertise en beroepsachtergrond was hij gewend om zich te oriënteren op wat er op maatschappelijk vlak gebeurt en waar dingen heen gaan. Daarnaast heeft hij de stap gezet om gezamenlijk met medebewoners een buurtinitiatief te ondernemen vanuit zijn opgedane bestuurlijke ervaringen. Deze redenen komen overeen met de praktische factor toegankelijkheid, die er vanuit gaat dat bewoners zich actief inzetten voor de gemeenschap wanneer zij beschikken over de nodige kennis en vaardigheden. Wederkerigheid is een begrip waar het initiatief voor staat. Door meer betrokkenheid in de wijk te creëren en het doorgeslagen individualiseringsproces (zoals de geïnterviewde trekker het noemt) te verminderen. “Wederkerigheid is echt een begrip dat wij willen promoten en zichtbaar proberen te maken en degene die op de een of andere manier betrokken willen zijn. In feite gebeurt dat ook zo. Het moment dat jij ergens deel vanuit maakt, raak je betrokken bij de groep […] en waarmee je jezelf identificeert wellicht. Als er dan eens wat is, dan gebeurt er in de groep ook wat. En dat

TIJDENS DE VERBOUWING VAN ONZE BADKAMER MOESTEN WE DE OVERWEGING MAKEN “NEMEN WE EEN LIGBAD OF EEN INLOOPDOUCHE?” DENKEN WIJ DAT WE HIER NOG 20 JAAR WONEN, DAN KOMT DAAR HELEMAAL GEEN LIGBAD IN. DAN MOETEN WIJ EEN INLOOPDOUCHE HEBBEN, WANT ALS WIJ OP EEN GEGEVEN OGENBLIK MINDER MOBIEL RAKEN, KUNNEN WIJ MAKKELIJK ONZE DOUCHE IN. EN TOEN HEBBEN WIJ GEZEGD “WIJ WILLEN OUD WORDEN IN LUNETTEN”.

mechanisme, dat zullen we op de een of andere manier moeten stimuleren en bevorderen” Waarbij het initiatief van mening is dat samen prettig oud worden in de wijk alleen tot stand kan komen wanneer buurtbewoners elkaar helpen. Zowel nu als in de toekomst. Het opstarten van een initiatief was daarbij ook deels uit eigen belang, blijkt uit de volgende uitspraak: “Ik ben nu nog jong en energiek. Jong genoeg in ieder geval om allerlei dingen te doen. Nu moet het gebeuren want als ik straks 80 ben, heb ik die energie misschien niet meer. Nu investeren en straks misschien wel profiteren”. 6.3.4

De verhouding tussen Lunetten Wil Wel en de gemeente

Het initiatief is in het begin begeleid door Stichting Omzien. Zij hebben de bestuursleden geholpen met het regelen van subsidie bij de gemeente en hen in contact gebracht met de stakeholders die van betekenis zijn voor het initiatief. Deze ondersteuning en begeleiding is beperkt in duur en voornamelijk benut tijdens de start van het initiatief. Het initiatief heeft nauw contact met het wijkbureau Zuid. Het wijkbureau Zuid is een onderdeel van de Gemeente Utrecht en is het aanspreekpunt van bewoners in Utrecht Zuid en beoordelen de aanvragen voor buurtinitiatieven (Utrecht, 2015). De 87

geïnterviewde initiatieftrekker is van mening dat deze begeleiding en advies laagdrempelig is en dat de wijkwethouder en de wijkregisseur niet te beroerd zijn om in gesprek te gaan, mee te denken en oplossingen te zoeken bij eventuele problemen. Bewoners uit Utrecht Zuid, waaronder ook de trekkers van het initiatief, hebben de beschikking om informatie, advies en vragen te stellen tijdens inloopspreekuren. Hier heeft het initiatief nog geen gebruik van gemaakt, maar wanneer de vraag er wel naar is, is de gemeente bereikbaar. De initiatieftrekkers van Lunetten Wil Wel worden regelmatig uitgenodigd door verschillende ambtenaren van de gemeente om te praten hoe het met ze gaat, wat de gemeente eventueel voor ze kan doen en hoe de zaken verlopen. Het initiatief krijgt gefaseerd subsidie van de gemeente vanuit een Leefbaarheidbudget. Hiervoor dient het initiatief te verantwoorden waar ze dit geld voor inzetten door bonnetjes, facturen en afschriften te tonen. De geïnterviewde initiatieftrekker geeft aan dat ambtenaren buurtinitiatieven erg interessant vinden omdat zij enerzijds enthousiast zijn wat het initiatief doet en anderzijds willen zij wel op de hoogte blijven wat zij doen. Zeker wanneer de ambtenaar of wethouder verantwoordelijk is voor zorg en welzijn. De initiatieftrekker zegt hierover het volgende: “Wethouders en ambtenaren van de gemeente geven aan ‘jullie hebben alle ruimte om jullie eigen ding te doen, maar wel onder deze en deze voorwaarden’. Ook een beetje omdat ze bang zijn om de controle te verliezen en zij zich moeten verantwoorden tegenover de raad wanneer iets fout gaat. Dat is een spanning waar wij gelukkig nog behoorlijk buiten zitten. […] de gemeente als gesprekspartner is daarom relevant om een goede relatie te onderhouden” Het bovenstaande citaat illustreert dat buurtinitiatieven en gemeenten onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Een goede samenwerkingsrelatie is daarbij, zoals de initiatieftrekker zelf al zegt, erg belangrijk. Kort samengevat, is het initiatief ontstaan door middel van een bijeenkomst die georganiseerd werd door een stichting dat landelijk buurtinitiatieven op het gebied van zorg, welzijn en wonen aanjaagt ten behoeve van kwetsbare ouderen. De geïnterviewde initiatieftrekker heeft zich gecommitteerd aan het initiatief vanuit de overtuiging dat er iets gedaan moest worden in de buurt naar aanleiding van de decentralisatie en de veranderingen in de zorg. Daarnaast is de initiatieftrekker actief geworden omdat hij oud wilt worden in de wijk Lunetten en door op dit moment te investeren in het initiatief gaat hij er vanuit dat hij er later profijt van heeft. De volgende vraag is, hoe gaan we verder nu we weten welke factoren actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren, wat buurtbewoners voor welke hulpbehoevende ouderen kunnen betekenen en waar gemeenten nog aan moeten werken? Het antwoord vindt u in het volgende hoofdstuk.

88

Hoofdstuk 7 – Beleidsaanbevelingen IN DIT HOOFDSTUK WORDEN DE BELEIDSAANBEVELINGEN AAN DE HAND VAN DE ONDERZOEKSRESULTATEN BESPROKEN. DEZE BELEIDSAANBEVELINGEN EN ADVIES WORDEN BEOORDEELD AAN DE HAND VAN EEN AANTAL OPGESTELDE RANDVOORWAARDEN. TOT SLOT WORDT EEN VAN DE MAATREGELEN UITGEWERKT IN EEN STAPPENPLAN

89

Een van de doelstellingen die gepresenteerd zijn in de inleiding is het geven van advies en beleidsaanbevelingen aan gemeenten en het bewerkstelligen van een interventie, op welke manier gemeenten actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen kunnen stimuleren. In dit hoofdstuk worden deze beleidsaanbevelingen, op basis van de resultaten van het onderzoek, gepresenteerd. Voor één van deze aanbevelingen zal een concreet stappenplan worden uitgewerkt. Deze maatregel is gekozen om verder uit te werken omdat deze een langere tijd nodig heeft om doorgevoerd te worden en meer aandacht verdiend omdat er verschillende partijen en personen bij betrokken zijn. Deze beleidsaanbevelingen vormen een antwoord op deelvraag 4. Het probleem dat door middel van deze aanbevelingen aangepakt zal worden, is het gegeven

OP WELKE MANIER KAN EEN GEMEENTE ACTIEF BURGERSCHAP EN BUURTINITIATIEVEN STIMULEREN DIE BEVORDERLIJK ZIJN VOOR DE SAMENREDZAAMHEID VAN BEWONERS IN BUURTEN EN EEN ALTERNATIEF ZIJN VAN BESTAANDE WMO VOORZIENINGEN? Deelvraag 4 - Beleidsvraag

dat kwetsbare ouderen in de gemeenschap, door de bezuiniging, minder ondersteuning en begeleiding krijgen dan voorheen. Actieve bewoners en buurtinitiatieven kunnen er voor zorgen dat deze kwetsbare ouderen alsnog de ondersteuning krijgen die zij nodig hebben. Daarbij speelt de gemeente een belangrijke rol om actief burgerschap en buurtinitiatieven te stimuleren. De adviezen die in dit hoofdstuk worden voorgelegd zijn bestemt voor verschillende afdelingen van gemeenten en geven een handreiking aan welke knoppen gedraaid kan worden om actief burgerschap en buurtinitiatieven aan te sporen. Om tot een goed advies te komen is het belangrijk om rekening te houden met randvoorwaarden (Jans, 2010). Deze randvoorwaarden worden besproken in §7.1. Vervolgens zullen de beleidsaanbevelingen, op basis van de onderzoeksresultaten, worden behandeld (§7.2) en zal er beoordeeld worden hoe deze aanbevelingen zich verhouden tot de gestelde randvoorwaarden (§7.3). Een van de aanbevelingen zal verder worden uitgewerkt in een stappenplan (§7.4).

7.1

Randvoorwaarden

Om tot een goed advies te komen is het belangrijk om rekening te houden met randvoorwaarden (Jans, 2010; van den Heuvel, 2005). Op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen is het verstandig om rekening te houden met de verschillende kaders waarin het beleid is vormgegeven. Daarbij zijn op het gebied van ondersteuning en begeleiding aan kwetsbare ouderen vanuit de WMO 2015 een aantal doelstellingen geformuleerd wat de decentralisatie moet beogen. Zoals ook in de inleiding behandeld, zijn deze doelstellingen het verbeteren van de kwaliteit van zorg en ondersteuning, financiële houdbaarheid van de langdurige zorg en het vergroten van de participatie en betrokkenheid van bewoners bij de samenleving. Bij het formuleren van adviezen zal rekening gehouden worden met de volgende randvoorwaarden: 

Financiële kosten

De beleidsaanbevelingen dienen niet teveel kosten met zich mee te brengen. De decentralisatie is doorgevoerd met een bezuinigingsopgave van totaal 4.3 miljard euro (Algemene rekenkamer, 2014). Om deze reden is er weinig ruimte om drastische beleidshervormingen door te voeren die veel geld zouden kosten. 

Direct inzetbaar

De decentralisatie is doorgevoerd per 1 januari 2015. Gemeenten zijn op dit moment vol op aan het transformeren en aan het kantelen naar de juiste werkwijze die past bij de doelstelling van de decentralisatie en de verandering van de verzorgingsstaat (VNG, 2012). De jaren 2015 en 2016 zijn uitgetrokken als overgangsjaren. Dit betekent dat de decentralisatie en de kanteling verzilverd dient te zijn in 2017. Om deze reden is het van belang dat de aanbevelingen direct door te voeren zijn.

90



Duurzaam

Veel gemeenten zijn nog op zoek naar de juiste manier van handelen (VNG, 2012). Vaak vraagt het aanpassen of het ontwikkelen van beleid om veel geduld en een lange adem (van den Heuvel, 2005). De beleidsaanbevelingen dienen duurzaam te zijn. Dit houdt in dat het beleid over een aantal jaren nog toepasbaar dient te zijn (Jans, 2010). 

Kwaliteit van zorg en ondersteuning

Belangrijk bij de invulling of aanpassing van beleid omtrent actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen is dat de ondersteuning die opgepakt kunnen worden door buurtbewoners van goede kwaliteit is. In sommige gevallen kan het niet verantwoord zijn dat een buurtbewoner voor een kwetsbare oudere zorgt waar eigenlijk professionals voor ingezet dienen te worden. 

Belangen behartigen

Het is niet altijd mogelijk om de belangen te behartigen van alle betrokken stakeholders die te maken hebben met buurtinitiatieven of ondersteuning en begeleiding aan kwetsbare ouderen. Zo kunnen de bewoners of de gemeenten niet tevreden zijn met de manier waarop bepaalde zaken geregeld zijn. Om tot een goed advies te komen is het belangrijk om zoveel mogelijk belangen mee te nemen in de ontwikkeling van aanbevelingen zodat er zo min mogelijk conflicten ontstaan tussen de bewoners en de gemeente. De gemeente is ten slotte dienstbaar aan de bewoners. Beide partijen dienen tot een overeenkomst of een compromis te komen

7.2

Beleidsaanbevelingen

7.2.1

Combineren van domeinen in het Sociaal Domein

Uit dit onderzoek blijkt dat bewoners die van mening zijn dat participeren goed op het CV staat en waarbij participeren de kansen vergroot op het behalen van een ambitie, zetten zich vaker actief in voor hulpbehoevenden in de gemeenschap dan bewoners die dat niet vinden. Voor gemeenten is het moeilijk om in te spelen op de persoonlijke ambities van bewoners. Aan deze knoppen kunnen gemeenten niet draaien. Desalniettemin, zijn gemeenten sinds de decentralisatie verantwoordelijk voor doelgroepen die ver van de maatschappij staan of ver van de arbeidsmarkt staan. Door middel van de nieuwe “Participatiewet”13 trachten gemeenten om deze doelgroepen weer onderdeel te laten uitmaken van de samenleving, door ze te begeleiden naar werk of een vrijwilligerswerk (Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 2014). Deze doelgroep betreft bewoners die langdurige werkloos zijn, langdurig in de bijstand zitten of bewoners met een beperking waardoor zij niet optimaal kunnen deelnemen aan de samenleving. Door de verschillende domeinen binnen het Sociaal Domein14 met elkaar te combineren en dwarsverbanden te leggen, worden zowel de kwetsbare ouderen geholpen en worden de doelgroepen die ver van de samenleving en de arbeidsmarkt staan weer onderdeel van de gemeenschap. Ook uit de interviews met verschillende ambtenaren kwam naar voren dat gemeenten voorstanders zijn van het beramen van oplossingen waar meerdere problemen mee worden aangepakt. Zo geeft een ambtenaar aan: “We hadden te maken met eenzame ouderen en kinderen met te laag ontwikkelde leesvaardigheden. We hebben eenzame ouderen laten voorlezen aan kinderen op de basisschool. Ouderen vonden het fantastisch en deze kinderen ontwikkelden betere leesvaardigheden. Zo hadden we twee vliegen in één klap” – Programmamanager De participatiewet vervangt de “Wet werk en bijstand - WWB”, de “Wet sociale werkvoorziening – WSW” en een gedeelte van de “Wet Werk en arbeidsondersteuning jonggehandicapten – Wajong”. 14 In totaal hebben er drie decentralisaties plaats gevonden sinds 1 januari 2015. Ten eerste, de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning waarbij de Wet Maatschappelijke Ondersteuning is uitgebreid. Ten tweede, is de gemeente sinds de decentralisatie verantwoordelijk voor het begeleiden van doelgroepen die ver van de samenleving en de arbeidsmarkt staan vanuit de Participatiewet. Ten derde, zijn gemeenten ook verantwoordelijk voor hulp, begeleiding en ondersteuning aan de jeugd door gezinnen die kampen met problemen te begeleiden en te ondersteunen vanuit de Jeugdwet. Deze drie decentralisaties zijn ondergebracht onder het sociaal domein. Het sociaal domein is een onderdeel van de gemeenten waar het college, wethouders en ambtenaren zich bezig houden met de inrichting en de uitvoering van deze drie decentralisaties (RMO, 2014). 13

91

Wanneer de doelgroepen die ver van de maatschappij en de arbeidsmarkt staan, zich in zetten voor de gemeenschap en de mogelijkheid krijgen om hulpbehoevende ouderen te ondersteunen, zijn beiden kwetsbare doelgroepen geholpen. Deze ontwikkeling kan de gemeenten in samenwerking met bijvoorbeeld sociale werkplaatsen 15 faciliteren. Wanneer de doelgroep vanuit de Participatiewet zich inzet voor de gemeenschap en hulpbehoevende ouderen ondersteuning bieden, ontwikkelen zij een dagritme, nieuwe vaardigheden, maken ze nieuwe contacten en staat het goed op het CV. Al deze uitkomsten zorgen voor hen voor een stap dichter bij betaalde arbeid. Daarnaast krijgen de kwetsbare ouderen de ondersteuning die ze nodig hebben. Aan deze maatregel zit wel een kanttekening. Niet alle bewoners vanuit de Participatiewet zijn namelijk in staat om ondersteuning aan kwetsbare ouderen te bieden. Het is niet verantwoord om de kwetsbare voor de kwetsbare te laten zorgen. Desondanks, zijn er wel bewoners vanuit de Participatiewet en hulpbehoevende ouderen die baat hebben bij deze maatregel. Deze maatregel is bestemd voor wethouders of ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor deze domeinen binnen het sociaal domein, door samen een project te bewerkstelligen die deze twee groepen bij elkaar brengen.

7.2.2

Een nieuwe relatie tussen de gemeente en haar bewoners

Er heerst vaak een discrepantie tussen de wens van de gemeente en de behoefte van de bewoners. Om er voor te zorgen dat de gemeente en haar bewoners als gelijkwaardige partners met elkaar tot gezamenlijk beleid komen, is het gunstig wanneer de relatie tussen de gemeente en haar bewoners goed is. Aan de hand van de interviews met ambtenaren van zeven gemeenten blijkt dat zij allemaal willen werken aan de relatie tussen de gemeente en de bewoners. De meeste ambtenaren geven ook aan dat zij wel bijeenkomsten organiseren maar dat daar vaak weinig opkomst is. Er zijn meerdere maatregelen mogelijk om deze twee werelden dichter bij elkaar te brengen. Ten eerste, is het raadzaam om bijeenkomsten te organiseren op plaatsen en tijdsstippen die gunstig zijn voor bewoners. Denk hierbij aan de weekenden en de avonduren. Daarnaast is het aanbevelingswaardig om bewoners een persoonlijke uitnodiging te sturen in plaats van een aankondiging dat er een bijeenkomst zal gaan plaatsvinden. Verder is het aanbevolen om niet één bijeenkomst te organiseren maar periodiek op verschillende momenten. Deze maatregel is bestemd voor de programmamanagers op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven en de wijkregisseurs/managers. Ten tweede, is het raadzaam om bijeenkomsten te organiseren samen met bestaande buurtinitiatieven. De initiatieftrekker van het bestaande buurtinitiatief Lunetten Wil Wel gaf aan dat zij bijeenkomsten organiseren waar veel bewoners op af komen. Bovendien, kunnen buurtinitiatieven die samen met de gemeente een bijeenkomst begeleiden voor bewoners, hun ervaringen, prestaties en successen presenteren die enthousiasme en inspiratie kunnen oproepen bij andere bewoners. Deze maatregel is bestemd voor de programmamanagers op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven, de wijkregisseurs/managers en bestaande buurtinitiatieven. Ten derde, hebben veel gemeenten wijkregisseurs of wijkmanagers die als contactpersoon of aanspreekpunt fungeren. Om bewoners zoveel mogelijk kansen te bieden om een idee aan te kaarten of een vraag te stellen zouden deze wijkregisseur en wijkmanagers minimaal 1 keer in de week een inloop dag(deel) kunnen houden in de wijk. Bijvoorbeeld bij een buurthuis. Belangrijk is om bewoners op de hoogte te brengen van deze inloop dagen/dagdelen. Daarnaast is het efficiënt wanneer een wijkregisseur of een wijkmanagers optimaal bereikbaar is voor ideeën en vragen. Niet alleen tijdens een inloopdag maar ook telefonisch of per email, waarbij deze contactgegevens beschikbaar en gemakkelijk te vinden zijn.

15

Werkplaatsen voor gehandicapten en langdurige werklozen

92

Een vierde advies aan gemeenten is om naar de bewoners toe te gaan, in plaats van dat bewoners naar de bijeenkomsten van de gemeente gaan. Bewoners hebben niet altijd de mogelijkheid om zich te schikken aan de momenten die de gemeente voorstelt. Hierom zouden ambtenaren of wijkregisseurs met een marktkraam op plaatsen kunnen gaan staan waar veel bewoners komen om voorlichting te geven en informatie (folders, krantjes etc.) te verspreiden. Denk hierbij aan drukbezochte winkelcentra, supermarkten, evenementen, de binnenstad of festivals die gehouden worden in de gemeente. Deze aanbevelingen zijn niet alleen bevorderlijk voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen, maar ook in het algemeen. Kortom, zorg ervoor dat je als gemeente zichtbaar en toegankelijk bent voor bewoners door regelmatig je gezicht te laten zien, open te staan voor bewoners en op een informele wijze bewoners aan te spreken. Deze maatregelen zijn bedoeld voor de programmamanagers die verantwoordelijk zijn voor de beleidsuitvoering omtrent actief burgerschap en buurtinitiatieven, wijkregisseurs en wijkmanagers.

7.2.3

Transparant communiceren

Naast het werken aan de nieuwe relatie tussen de gemeente en haar bewoners is het aan te raden om meer aandacht te besteden aan communicatiewijze tussen de gemeente en haar bewoners. Uit dit onderzoek blijkt dat bewoners die op de hoogte zijn van de maatschappelijke problemen in de buurt en over de mogelijkheden die ze hebben om een buurtinitiatief te ondernemen, zich vaker inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap. Vanuit deze bevinding zou je kunnen assumeren dat bewoners die op de hoogte zijn van de gevolgen van de decentralisatie voor kwetsbare ouderen, zich eerder inzetten voor hulpbehoevende ouderen. Er is hier sprake van causaliteit. Wanneer bewoners al actief zijn, zijn zij vaak ook op de hoogte van de maatschappelijke problemen en ontwikkelingen. Ook hier zijn meerdere maatregelen mogelijk om de communicatie te verbeteren. Ten eerste, speel open kaart met bewoners en laat weten welke maatschappelijke vraagstukken er binnen de gemeente spelen en stel daarbij de vraag wat bewoners hierin zouden kunnen en willen betekenen – right to challenge. Deze kunnen gecommuniceerd worden tijdens de hierboven besproken bijeenkomsten maar ook via social media zoals facebook, twitter en de website van de gemeenten. Sommige buurten hebben ook een eigen facebook- en/of twitterpagina. Voor het stimuleren van buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen is het wenselijk om de probleemstelling rondom dit fenomeen te introduceren met daarbij de wenselijke uiting wat de gemeente van bewoners vragen. Een belangrijk aandachtspunt bij deze maatregel is dat de gemeenten goed moeten nadenken over via welke weg en met welke woorden ze bewoners benaderen. Leg het bewoners bijvoorbeeld niet op of ga het ze niet verplichten. Daag bewoners op een leuke manier uit wanneer zij van mening zijn dat zij het beter kunnen organiseren dan de gemeente – right to challenge. Geïnterviewde ambtenaren zijn namelijk van mening dat

IK ZEG VAN TE VOREN ‘NEE’ IS OOK EEN ANTWOORD BIJ MIJ. ALS IK EEN AANVRAAG AFWIJS DAN LEG IK UIT WAAROM HET NIET KAN. VAAK KRIJG IK TERUG DAT BEWONERS BLIJ ZIJN DAT IK VAN TE VOREN HEB AANGEGEVEN DAT ‘NEE’ OOK EEN ANTWOORD IS. OP DIE MANIER WETEN BEWONERS WAT ZE KUNNEN VERWACHTEN - Wijkregisseur

bewoners vaak betere, creatievere en goedkopere oplossingen bedenken dan de gemeente. Deze maatregel is bestemd voor de communicatieafdeling van gemeenten; de programmamanagers die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het beleid omtrent actief burgerschap en buurtinitiatieven en eventueel de wijkregisseur/managers. Ten tweede, wees redelijk en transparant. Om de relatie tussen de bewoners en de gemeente te optimaliseren is het goed dat bewoners niet naar de gemeente kijken als een tegenstander of als een organisatie die altijd in de weg staat. Hierbij is het advies om met bewoners in gesprek te gaan en op een redelijke en rationele wijze bewoners uitlegt 93

waarom een idee of een voorstel al dan niet realistisch is. Daarbij is het wenselijk om ook uit te leggen om welke redenen, zodat bewoners begrip krijgen voor het antwoord. Dit advies is bestemd voor ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor het afhandelen van de aanvragen voor buurtinitiatieven. Ten derde, stel concrete vragen. Gemeenten beschikken over de informatie in welke regio veel hulpbehoevende ouderen wonen. In dit soort regio’s is de noodzaak voor een buurtinitiatief ten behoeve van hulpbehoevende ouderen en actieve bewoners groot. In deze regio’s zou de gemeente de bewoners gerichte vragen kunnen stellen. Hierbij is het ook van belang om in kaart te brengen wat de behoeften zijn van de hulpbehoevende ouderen. Uit eerder onderzoek van Verba en collega’s (1995) en uit dit onderzoek blijkt dat bewoners vaak wel bereid zijn om hulpbehoevende in de gemeenschap te helpen maar vaak niet weten waar en op welke manier ze bij kunnen springen. Eenvoud mag in dit onderzoek dan wel geen significante relatie hebben met actief burgerschap, maar uit de dataset blijkt dat ruim 80% van de respondenten bereid zijn hulpbehoevenden in de gemeenschap te helpen wanneer ze daarvoor gevraagd worden. Leg deze taak bij de wijkregisseur of de wijkmanager van de desbetreffende buurt. Wanneer bewoners bereid zijn verantwoordelijkheid op zich te nemen, kunnen ze contact opnemen met de wijkregisseur/manager die vervolgens de verbinding legt met de hulpbehoevende oudere of een bestaand buurtinitiatief – indien die aanwezig is – die daarover gaat. Ten vierde, organiseer meerdere panelgesprekken in verschillende buurten met ongeveer 10 à 15 bewoners over bepaalde maatschappelijke vraagstukken zodat verschillend meningen, belangen en voorstellen aanbod komen. Nodig deze bewoners persoonlijk uit door hen een brief of email te sturen. Maak tijdens deze gesprekken afspraken die bewoners op zich kunnen nemen. Het is hierbij niet alleen van belang om de agendapunten van de gemeenten door te nemen maar ook te luisteren naar de wensen van bewoners. Welke vraagstukken vinden bewoners belangrijk? Ten vierde, maak bewoners enthousiast om zich in te zetten voor

BEWONERS DIENEN HET EERSTE EN HET LAATSTE WOORD TE HEBBEN. BEWONERS ZIJN EXPERTS ALS HET WE HEBBEN OVER WAT ER IN DE BUURT NODIG IS. ZIJ ZOUDEN DE AGENDA VAN DE GEMEENTE MOETEN BEPALEN EN BEPALEN WAT BELANGRIJK IS EN WAT PRIORITEIT HEEFT - Expert

hulpbehoevende in de gemeenschap door de succesverhalen en prestaties die door buurtbewoners zij behaald te delen met de buurt zodat andere bewoners geïnspireerd raken. Laat daarnaast ook zien wat het voor de buurt oplevert. Uit dit onderzoek blijkt dat bewoners die graag de gemeenschap zouden willen verbeteren, zich eerder inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Wanneer bewoners zich actief inzetten voor hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap kan dat op lange termijn kostenbesparend zijn. Gemeenten hoeven dan bijvoorbeeld minder dure begeleiding en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen te leveren omdat deze ouderen al worden voorzien van ondersteuning vanuit de gemeenschap. Hiervoor is het wenselijk om in kaart te brengen wat het oplevert voor bewoners als zij zich inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap. Geef hetgeen dat het oplevert qua kostenbesparing ook weer terug aan de buurt zodat zij daar weer goede dingen mee kunnen doen voor de gemeenschap. Deze maatregel is bedoeld voor de wijkregisseur/managers en de communicatieafdeling. Kortom, voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van hulpbehoevende ouderen is het belangrijk dat de gemeente en de bewoners elkaar goed kunnen vinden zodat zij elkaar op de hoogte kunnen houden. Door samen te werken kom je uiteindelijk verder.

7.2.4

Samenwerkingsverbanden

Niet alleen samenwerken met bewoners maar ook samenwerken met maatschappelijke en dienstverlenende instanties kan het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven een duw in de rug geven. De voedingsbodem van buurtinitiatieven en actief burgerschap bestaat voor een belangrijk deel uit de dienstverlenende organisaties (Ham & 94

van der Meer, 2015). De volgende drie maatregelen dienen actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen te bevorderen in samenwerking met maatschappelijke organisaties in het zorg en welzijnsdomein. Ten eerste, maak duidelijke afspraken met dienstverlenende organisaties die iets kunnen betekenen voor buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen. Denk hierbij aan woningcorporaties, welzijnsorganisaties en (thuis)zorginstellingen. Het is voor een gemeente raadzaam om het beleid dat gevoerd wordt om buurtinitiatieven te verbreden naar organisaties in het maatschappelijk speelveld. Verschillende organisaties in het zorg en welzijnsdomein hebben de expertise in huis die behulpzaam kan zijn voor buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen in de gemeenschap. Zo is ’t Zorg huus in het Brabantse Ysselsteyn ontstaan vanuit een bewonersinitiatief dat samenwerkte met een woningcoöperatie en een aannemersbedrijf. Gezamenlijk hebben zij ervoor gezorgd dat er een huis gebouwd is voor dementerende ouderen in de buurt en bewoners met een beperking. Sinds dit huis er is, hoeven bewoners niet meer te verhuizen naar een andere wijk, stad of dorp (Ham & van der Meer, 2015). Ook het buurtinitiatief ‘Samen Hooggraven’ in de Utrechtse wijk Hooggraven is ontstaan vanuit een samenwerking met Axxioncontinue, een dienstverlenende organisatie voor ouderen (Ham & van der Meer, 2015). Door nauw samen te werken en duidelijke afspraken te maken met dienstverlenende organisaties, kunnen buurtinitiatieven ondersteund worden. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is het verbinden van bewoners met de dienstverlenende organisaties en eventueel bestaande buurtinitiatieven die dezelfde doelstellingen hebben. Hierin kan een wijkregisseur van meerwaarde zijn. Hiermee wordt kennis, kunde en ervaring met elkaar gedeeld. Naast de samenwerking met gemeenten en dienstverlenende organisaties is het aanbevolen om als gemeenten van elkaar te leren. Uit de interviews met ambtenaren van de gemeenten is gebleken dat een aantal gemeenten heel erg ver zijn in het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatief en dat een andere gemeente nog beleid aan het ontwikkelen zijn en waar nog weinig tot stand is gebracht. Om buurtinitiatieven te stimuleren ten behoeve van kwetsbare ouderen is het waardevol om ervaringen met elkaar te denken. Een aantal gemeenten hebben flink geëxperimenteerd op dit gebied en kennen alle do’s en don’t. Het delen van deze kennis en informatie zorgt ervoor dat gemeenten verder komen.

7.2.5

Reflectie

Om het huidige beleid omtrent buurtinitiatieven te optimaliseren is het verstandig om te inventariseren waar het beter kan. Zeker gezien het feit dat de buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn nog in de kinderschoenen staan. De volgende twee maatregelen dienen het huidige beleid te vervolmaken. Ten eerste, ga in gesprek met bestaande buurtinitiatieven. Voor een verdere verdieping in de relatie tussen gemeenten en buurtinitiatieven heb ik een interview gehouden met een initiatieftrekker van een bestaand buurtinitiatief. In het interview kwam naar voren dat het buurtinitiatief graag ondersteuning en advies krijgt van de gemeente of een betrokken organisatie. Deze bestaande buurtinitiatieven, op welk gebied dan ook, zijn ooit ergens begonnen. Door aan hen te vragen waar behoefte aan is, wat er bij de start ontbrak en wat zij graag hadden willen zien, kan het huidige beleid aangescherpt worden zodat het opstarten van toekomstige buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare ouderen gestroomlijnd verlopen. Daarbij is het raadzaam om deze gesprekken periodiek te houden met steeds verschillende buurtinitiatieven. Tevens, kunnen deze gesprekken niet alleen het huidige beleid aanscherpen om het voor nieuwe buurtinitiatieven gemakkelijker te maken, maar biedt het ook een inventarisatie waar bestaande buurtinitiatieven behoeften aan hebben. Evenzeer, kunnen bestaande initiatieven gemeenten adviezen geven. Hierdoor maak je het ondernemen van een buurtinitiatief en het besturen van een bestaand initiatief eenvoudiger, gebruiksvriendelijker en toegankelijker. Deze maatregel is bestemd voor de wijkregisseurs/managers.

95

Ten tweede, voer evaluatieonderzoek uit op dit terrein. Veel gemeenten voeren al een leefbaarheidsonderzoek uit. Om er voor te zorgen dat tijd en geld efficiënt wordt besteed aan buurtinitiatieven is het aanbevelingswaardig om te onderzoeken in hoeverre buurtinitiatieven bijdragen aan de leefbaarheid in de DIE STUDENT DIE NU ZIJN ONDERZOEK AFROND HEEFT EEN INVENTARISATIE GEMAAKT VAN NU 37 INITIATIEVEN OVER DE AFGELOPEN 2 À 3 JAAR EN ZEGT ‘IK HEB WAARSCHIJNLIJK NIET ALLES’

7.3

gemeenschap. Tevens, is het raadzaam om te monitoren hoeveel buurtinitiatieven er in de buurten zijn. Eén van de geïnterviewde gemeente heeft een onderzoek uitgevoerd naar hoeveel buurtinitiatieven er zijn opgestart over de laatste jaren. Een student van de Universiteit Utrecht heeft deze verkenning gedaan en is tot de conclusie gekomen dat er ontzettend veel is gebeurt de afgelopen jaren maar dat ook niet alles bekend is bij de gemeenten.

Randvoorwaardelijke beoordeling

De hierboven beschreven maatregelen worden in deze paragraaf tegen het licht gehouden. Tabel 7.1 illustreert in hoeverre de maatregelen voldoen volgens de gestelde randvoorwaarden. Tabel 7.1 is samengesteld aan de hand van het boek van Jans (2001). Tabel 7.1

Randvoorwaardelijke beoordeling van maatregelen RANDVOORWAARDEN

MAATREGELS

Direct Financiële kosten

inzetbaar

Duurzaam

Kwaliteit

Belangen

++

-

++

+/-

+/-

+

+

+

+

+/-

+

+

+

+

+/-

+/-

+/-

+

+

+

+/-

+

+

+

+/-

Speel open kaart

+

+

+

+

+

-

Stel concrete vragen

+

+

+

++

+

-

Maar bewoners enthousiast met succesverhalen en participatierendement

+

+/-

+

+

+

+

-

+

++

+/-

-

Duidelijke afspraken maken met dienstverlenende organisaties Zorg voor verbinding

+

+

+

+

+/-

-

Leer van andere gemeenten

+

+

+

++

-

Combineren van domeinen in het Sociaal domein -

De doelgroep vanuit de Participatiewet bieden ondersteuning en begeleiding aan kwetsbare ouderen

Een nieuwe relatie tussen de gemeente en haar bewoners

-

Organiseer bijeenkomsten in de avond en in het weekend Organiseer bijeenkomsten met bestaande buurtinitiatieven Houd inloopdagen in de buurt Zoek bewoners op met een marktkraam

Transparant communiceren

-

Samenwerkingsverbanden -

96

RANDVOORWAARDEN MAATREGELS

-

Ga in gesprek met bestaande buurtinitiatieven Voer evaluatieonderzoek uit

Direct Financiële kosten

inzetbaar

Duurzaam

Kwaliteit

Belangen

+

+

+

++

+/-

-

+/-

+/-

++

+

++ = zeer goed + = goed +/- = matig - = slecht - - = zeer slecht

7.4

Stappenplan: de route naar activering

Deze paragraaf presenteert een stappenplan die één van de bovenstaande maatregelen verder uitwerkt. De maatregel die verder uitgewerkt zal worden is het combineren van de Participatiewet en de ondersteuning vanuit de Wet Maatschappelijke ondersteuning. De reden dat er voor deze maatregel is gekozen is omdat het financieel gezien een dure maatregel is die veel tijd kost en waarbij veel personen en partijen bij betrokken zijn. Deze aanbeveling zou op den duur veel kunnen opleveren voor beide doelgroepen. Een nadeel is dat het niet direct toepasbaar is. Het bewerkstelligen van deze maatregel vraagt om het maken van duidelijke afspraken en experimenten wat wel en wat niet werkt. Eerder in dit hoofdstuk is besproken dat het niet in alle gevallen een goede match zal zijn. Een bewoner die ondersteuning krijgt vanuit de Participatiewet is niet altijd in staat om kwetsbare ouderen in de gemeenschap te helpen. Ook niet alle kwetsbare ouderen willen door bewoners die ondersteuning krijgen vanuit de Participatiewet geholpen worden. Voor het doorvoeren van de maatregel dient minimaal een jaar uitgetrokken te worden. Om belemmering en hindering te voorkomen is het van belang om voordat de maatregel opgezet wordt, de keuze te maken welke personen binnen de gemeenten zullen participeren in het vormgeven van deze maatregel. Daarbij dienen deze personen structureel onderdeel te zijn van alle acties die worden omschreven in het stappenplan. Het stappenplan is samengesteld aan de hand van beleidsplanningsmodellen van Van den Heuvel (2005).

97

Tabel 7.1

Stappenplan Benoem één of twee projectleiders die verantwoordelijk zijn voor het organiseren en het begeleiden van de acties.

Maand 1 en 2

Stap 1 – Visievorming > Organiseer een samenkomst van wethouders en ambtenaren die zich bezig houden met het coördineren van beleid omtrent de Participatiewet en de WMO voorzieningen aan kwetsbare ouderen. -

Bespreek tijdens deze samenkomt om hoeveel bewoners het gaat die ondersteuning ontvangen vanuit de Participatiewet en hoeveel kwetsbare ouderen begeleiding en ondersteuning ontvangen vanuit de WMO 2015.

-

Breng elkaars visie, droom en mogelijkheden in kaart. Waar zou het moeten zijn over een jaar en filosofeer over hoe je daar kunt komen.

Maand 3 en 4

Stap 2 – Communicatie naar de doelgroep > Inventariseer op welke manier de betrokken doelgroepen tegenover het project staan. Waarbij de gemeente de hulpbehoevende ouderen de vraag stellen in hoeverre zij bezwaar hebben tegen het traject. Dit kan onderzocht worden door de betrokken bewoners een brief te sturen waar het idee wordt geïntroduceerd en gevraagd wat zij daarvan vinden en of zij daar wellicht problemen mee hebben. Breng daarnaast in kaart hoeveel bewoners die ondersteuning krijgen vanuit de Participatiewet geschikt zijn om hulpbehoevende ouderen te helpen en onderzoek in hoeverre zij bereid zijn om hulpbehoevende ouderen te helpen.

Maand 5 en 6

Stap 3 – Contact leggen met betrokken stakeholders > Onderzoek welke overige betrokken stakeholder kunnen aanhaken op dit traject. Mogelijke partijen: -

Sociale werkplaatsen

-

UWV

-

Bestaande buurtinitiatieven

-

Thuiszorgorganisaties

-

Het sociaal buurtteam

-

De wijkverpleegkundige

> Neem contact op met verschillende stakeholders en bespreek welke mogelijkheden er zijn. > Plan separate afspraken in met iedere stakeholder en bespreek wat zijn of haar rol zou kunnen zijn

98

Maand 7

Stap 4 – Gezamenlijke doelstelling formuleren > Organiseer een samenkomst met verantwoordelijke wethouders en ambtenaren en vertegenwoordigers van betrokken stakeholders. Door verschillende actoren bij elkaar te krijgen wordt het onderwerp vanuit verschillende invalshoeken bekeken. Filosofeer gezamenlijk over de te varen koers en formuleer gezamenlijk de doelstellingen.

Maand 8

Stap 5 – Concrete afspraken maken met de betrokken stakeholders > Zodra de doelstellingen geformuleerd zijn dienen deze vertaald te worden in afspraken. Bespreek gezamenlijk welke partij welke taak op zich neemt. Hierbij is het van belang om de afspraken duidelijk op papier te zetten zodat het voor iedereen helder is wat zijn of haar verantwoordelijkheden en taken zullen zijn. Hierbij gaat het voornamelijk over de begeleiding van de bewoners die ondersteuning krijgen vanuit de Participatiewet.

Maand 9

Stap 6 – Regio- en begeleidingsbepaling > Breng in kaart welke bewoners en welke kwetsbare ouderen in een buurt gekoppeld kunnen worden > Wijs aan welke stakeholder verantwoordelijk is de voor begeleiding van de Participatiewet doelgroep > Organiseer een ontmoetingsmogelijkheid tussen deze twee doelgroepen

Maand 10

Stap 7 – Voorbereiding

en 11

> Bereid verschillende bewoners die ondersteuning krijgen vanuit de Participatiewet voor door middel van intensieve trainingen en cursussen. Deze trainingen kunnen gegeven worden door thuisorganisaties waarbij de bewoners bijvoorbeeld leren hoe ze huishoudelijke taken kunnen uitvoeren, hoe ze om moeten gaan met eenzame ouderen.

Maand 12

Stap 8 – Uitvoering > Het sociaal buurtteam en de thuisorganisatie blijven in de begin fase van de uitvoering betrokken bij de hulp en ondersteuningsvraag van ouderen en worden voor een groot deel ondersteund door de doelgroep vanuit de Participatiewet

Stap 9 – Evaluatie > Omdat het een pilot is, is het belangrijk om te evalueren hoe de uitvoering van deze maatregel is gegaan en of de doelstellingen zijn behaald Het stappenplan biedt een handreiking aan gemeenten om deze twee domeinen met elkaar te verbinden. Het valt ook aan te raden om als gemeente te werken aan de communicatie en de nieuwe relatie tussen de gemeente en de bewoners. Uit de expertinterviews kwam duidelijk naar voren dat veel gemeenten hier behoeften aan hebben. Kortom, voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van zorg en welzijn zijn er nog veel stappen te zetten maar deze aanbevelingen bieden voldoende mogelijkheden.

99

Hoofdstuk 8 - Conclusie & discussie WE ZIJN BIJNA AAN HET EIND GEKOMEN VAN DIT ONDERZOEK. IN DIT HOOFDSTUK WORDT DE CONCLUSIE VAN HET ONDERZOEK GEPRESENTEERD WAARIN ER ANTWOORDEN WORDEN GEGEVEN OP DE HOOFD- EN DEELVRAGEN (DEEL I). DAARNAAST ZAL ER IN DE DISCUSSIE AANDACHT BESTEED WORDEN AAN DE STERKE EN ZWAKKE PUNTEN VAN HET ONDERZOEK EN WORDEN ER AANBEVELINGEN GEDAAN VOOR VERVOLGONDERZOEK (DEEL II)

100

Dit hoofdstuk bestaat uit twee delen. Het eerste deel betreft de conclusie van dit onderzoek. Het tweede deel betreft de discussie. We zullen in het eerste deel een terugblik werpen op de essentie van dit onderzoek (§7.1). In voorgaande hoofdstukken zijn de antwoorden geformuleerd op de deelvragen. Op deze antwoorden komen we in §7.2 concluderend terug. Nadat we deze deelvragen hebben behandeld zal er een antwoord geformuleerd worden op de hoofdvraag (§7.3). In het tweede deel van dit hoofdstukken zullen de sterke en de zwakke punten besproken worden (§7.4) en sluiten we af met aanbevelingen voor vervolgonderzoek (§7.5)

DEEL I - CONCLUSIE 8.1

Essentie van het onderzoek

In voorgaande hoofdstukken is veel informatie aanbod gekomen over actief burgerschap en buurtinitiatieven ten behoeve van kwetsbare en hulpbehoevende ouderen in Nederland. Laten we even terug gaan naar de in- en aanleiding van dit onderzoek. Per 1 januari 2015 zijn er een aantal overheidstaken gedecentraliseerd naar de gemeenten. De ondersteuning en begeleiding valt namelijk vanaf 1 januari 2015 onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten onder WMO 2015 (op het Veld & Wachtmeester, 2012). In een notendop is de decentralisatie doorgevoerd om de kwaliteit van ondersteuning te vergroten, de begeleiding en ondersteuning financieel houdbaar te houden en om de betrokkenheid van bewoners bij de samenleving te bevorderen (Algemene Rekenkamer, 2014; Kromhout et al., 2014; Wilken & Dankers, 2012). In de inleiding is besproken dat de decentralisatie ook gepaard gaat met een bezuinigingsopgave van 3,4 miljard in 2017 (Algemene rekenkamer, 2014). De aanleiding van dit onderzoek is dat deze bezuiniging er toe leidt dat gemeenten minder budget en minder ruimte hebben om begeleiding en ondersteuning te bieden aan hulpbehoevende ouderen in de gemeente. De probleemstelling van dit onderzoek is daarom dat hulpbehoevende ouderen – als gevolg van de bezuiniging – gekort worden in de ondersteuning en begeleiding die ze momenteel ontvangen maar wel nodig hebben (Doekhei et al., 2014). Ook binnen de gemeenten is er veel aan het veranderen naar aanleiding van de decentralisatie. Gemeenten nemen niet langer de ondersteuningsvraag over, maar leggen de focus op de eigen kracht van de oudere en de zelfredzaamheid. Deze omslag wordt ook wel de ‘Transformatie’ of ‘de Kanteling’ genoemd (Rijnkels et al., 2014; VNG, 2012; 2013). Deze kanteling in de systeemwereld vindt ook steeds meer plaats in de leefwereld. Er is een toenemende trend waarneembaar waarbij actieve buurtbewoners buurtinitiatieven ondernemen (Ham & van der Meer, 2015). Deze bewoners nemen zelf het initiatief om hulpbehoevende ouderen te helpen en te ondersteunen. Buurtinitiatieven en hulp van actieve bewoners zorgen ervoor dat hulpbehoevende ouderen kwalitatief goede ondersteuning ontvangen die zij nodig hebben om zolang mogelijk zelfstandig te blijven wonen. Om deze samenredzaamheid te bevorderen is aan het begin van dit onderzoek de volgende hoofdvraag gesteld:

“Welke factoren zijn bepalend voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven gericht op de zorg- en ondersteuningsbehoeften van ouderen?”

De doelstelling van dit onderzoek is om inzicht te krijgen in de factoren die actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren en om beleidsaanbevelingen te doen aan gemeenten op welke manier zij de samenredzaamheid in de gemeenschap kunnen bevorderen ten behoeve van hulpbehoeve ouderen in de gemeenschap. In dit hoofdstuk zullen, naar aanleiding van de informatie in voorgaande hoofdstukken, concluderende antwoorden gegeven worden op de deelvragen die in hoofdstuk 1 zijn geïntroduceerd.

101

8.2

Antwoorden op de deelvragen

8.2.1

Deelvraag 1: beschrijvende deelvraag

Om een helder beeld te krijgen van de zorg en ondersteuning rondom kwetsbare ouderen is in hoofdstuk 2 aandacht besteed aan de WMO 2015. Daarnaast is uiteengezet wat de zorgbehoeften van kwetsbare ouderen zijn. Aan de hand van deze informatie kan antwoord gegeven worden op deelvraag 1. “Wat zijn de zorg- en ondersteuningsbehoeften van hulpbehoevende ouderen en op welke manier is de zorg- en ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen op dit moment georganiseerd vanuit de Wmo 2015?” Het belang van een goede organisatie rondom ondersteuning aan hulpbehoevende ouderen in Nederland is groot aangezien ruim driekwart van de ouderen in Nederland hulp vanuit de WMO ontvangt (van Campen, 2011: 37). Op peildatum 1 januari 2015 telt Nederland 803.050 mensen die WMO voorzieningen ontvangen vanuit de gemeente, waarvan 57,8% 75 jaar of ouder zijn (CIZ, 2015). Gemeenten zijn wettelijk verantwoordelijk voor individuele- en groepsbegeleiding, huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, kortdurend verblijf, ondersteuning aan mantelzorgers, opvang, vervoer, hulpmiddelen, woningaanpassingen, dagbesteding en doventolkzorg. De essentie van de WMO 2015 is kwetsbare bewoners ondersteuning bieden zodat zij zo optimaal mogelijk deel kunnen nemen aan de samenleving en begeleiding ontvangen zodat bewoners zelfredzaam zijn (van Campen, 2011, 167). Sinds de decentralisatie vinden er de zogenaamde “keukentafelgesprekken” plaats, waarin de wijkverpleegkundige samen met de hulpvrager en eventuele contactpersonen een plan op stellen hoe de ondersteuningsbehoeften vervuld kunnen worden. Tijdens dit gesprek wordt er allereerst gekeken wat de hulpbehoevende zelf kan doen om de behoefte te vervullen. Wanneer dit niet mogelijk is wordt er gekeken wat het sociaal netwerk kan betekenen in de ondersteuningsvraag. Wanneer het sociaal netwerk ontbreekt of niet in staat is om de behoefte te vervullen wordt er gekeken naar wat de gemeenschap te bieden heeft. Hiermee worden de buurtinitiatieven en actieve bewoners bedoeld die ondersteuning bieden aan hulpbehoevende ouderen. Pas wanneer uitgesloten is dat zowel het sociaal netwerk als de gemeenschap niets kunnen betekenen voor de desbetreffende hulpvrager, biedt de gemeente de nodige ondersteuning en begeleiding (op het Veld & Wachtmeester, 2012; Kromhout et al., 2014). Uit een onderzoek van het Universitair Medische Centrum Groningen blijkt dat de zorg- en ondersteuningsbehoefte van hulpbehoevende ouderen onderverdeeld kunnen worden in 5 zorgprofielen. Buurtinitiatieven en actieve bewoners uit de gemeenschap kunnen iets betekenen voor ouderen die vitaal zijn, moeite hebben met ouder worden, en lichamelijke en mobiliteitsklachten hebben. De vitale ouderen hebben vaak behoefte aan preventieve ondersteuning zodat zij zo lang mogelijk vitaal blijven. Hierbij kan gedacht worden aan activiteiten waarbij ouderen fysiek en mentaal fit blijven zoals sportmogelijkheden, valpreventie cursussen en cursussen waarbij ouderen leren omgaan met ICT (Welnu, 2013). De tweede groep kampt vaak met psychische klachten en hebben de neiging zich terug te trekken van de samenleving. Om vereenzaming te voorkomen hebben deze mensen behoefte aan sociale contacten. De derde groep, heeft vaak moeite met algemeen dagelijkse levensverrichtingen (ADL) zoals bijvoorbeeld huishoudelijke hulp, boodschappen en vervoer. De twee andere profielen slaan op ouderen die te maken hebben met multi domeinproblemen en extreem kwetsbare ouderen. Deze ouderen hebben behoefte aan gespecialiseerde zorg waarbij het niet verantwoord is dat de gemeenschap deze zorg overneemt. In het kader van dit onderzoek is het belangrijk om te weten wat de behoeften zijn van ouderen omdat gemeenten en buurtinitiatieven hierop kunnen anticiperen. Zeker gezien het gegeven dat gemeenten zich meer willen richten op de vraag in plaats van het aanbod. Daarbij kunnen gemeenten, actieve bewoners en buurtinitiatieven gerichter te werk gaan wanneer ze weten waar behoefte aan is in de gemeenschap. 102

8.2.2

Deelvraag 2: Verklarende deelvraag

Door middel van het kwantitatief onderzoek is onderzocht welke factoren een effect hebben op actief burgerschap en buurtinitiatieven. De verklarende deelvraag luidt: “Welke factoren zijn bepalend voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven?” Om deze vraag te beantwoorden hebben bewoners uit vier Nederlandse buurten een vragenlijst ingevuld. Ik ben, samen met ondersteunende enquêteurs, bij bewoners aan de deur geweest om de enquête af te nemen. Ook hadden bewoners de mogelijkheid om de enquête online of schriftelijk in te vullen. In totaal hebben 747 bewoners de vragenlijst ingevuld. Uit het onderzoek blijkt dat persoonlijke-, doelmatige en sociale motieven een effect hebben op actief burgerschap. Daarnaast blijkt dat de praktische factoren tijd, geld, gebruiksvriendelijkheid, toegankelijkheid en prioriteit een effect hebben op actief burgerschap. Vanuit de wetenschappelijke theorieën – general incentive theorie; civic voluntarism model; social capital theorie; cognitive engagement theorie – zijn voorspellingen gemaakt voor de hierboven gepresenteerde factoren. Voor de persoonlijke motieven voorspelt de general incentive theorie vanuit de selective incentive dat men zich actief in zet voor de gemeenschap wanneer zij daar persoonlijke belang bij hebben (Schumpeter, 1945; Laffont & Martimort, 2001; van der Wijdeven, 2014). Ook het civic voluntatism model van Verba en collega’s voorspelt vanuit de materiëleen sociale voordelen dat bewoners participeren omdat ze er persoonlijke voordelen uit halen (Verba et al., 1995: 640). Uit dit onderzoek blijkt dat respondenten die vonden dat participeren goed op zijn of haar CV staat of het hen helpt een persoonlijke ambitie te behalen, zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Deze bevindingen bevestigen de theorieën. Hetzelfde geldt voor de doelmatige motieven. De general incentive theorie voorspelt vanuit de collectieve- en groepsincentive dat bewoners participeren omdat ze ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente. Het civic voluntarism model voorspelt vanuit het participatierendement dat bewoners participeren omdat ze de gemeenschap graag willen veranderen en verbeteren. Dit onderzoek beaamd deze theorieën omdat uit dit onderzoek is gebleken dat respondenten die ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente en graag de gemeenschap willen veranderen en verbeteren, zich eerder actief in zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Voor wat betreft de sociale motieven pleit de social capital theorie dat bewoners participeren omdat het de norm is die in de gemeenschap geldt en zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van medebewoners. Daarbij voorspelt de theorie dat bewoners die erop vertrouwen dat zij geholpen worden door buurtbewoners en bereid zijn buurtbewoners te helpen zodat zij in de toekomst ook geholpen worden, vaker actieve bewoners zijn. Uit dit onderzoek blijkt dat bewoners die erop vertrouwen dat buurtbewoners hen helpen wanneer zij dat nodig hebben, zich vaker actief in zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Actieve bewoners zijn ook vaker bereid hulpbehoevende te helpen zodat ze deze hulp in de toekomst ook kunnen verwachten. Daarbij voelen actieve bewoners zich eerder verantwoordelijk voor het welzijn van hulpbehoevende in de gemeenschap. Uit het onderzoek blijkt echter dat of respondenten vinden dat participeren een burgerlijke plicht is (norm), geen effect heeft op actief burgerschap. Dit is in contrast met de social capital theorie. Naast deze motieven en drijfveren blijken een aantal praktische factoren een invloed te hebben op actief burgerschap. De praktische factoren tijd en geld, gebruiksvriendelijkheid, toegankelijkheid en prioriteit blijken een stimulerende werking te hebben op actief burgerschap. Het civic volunatism model voorspelt vanuit de beschikbare capaciteiten van een persoon dat wanneer iemand tijd en geld hebben om te participeren, de kans groter is dat zij zich actief in zetten voor hulpbehoevende bewoners in de 103

gemeenschap (Verba et al., 1995). Ook uit dit onderzoek blijkt dat respondenten die tijd beschikbaar hebben om te participeren en die het kunnen combineren met eventuele andere verplichtingen, zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Dit geldt ook voor respondenten die het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende vrijwillig te ondersteuning in plaats van betaalde arbeid. Deze bevindingen beamen het civic voluntarism model. De cognitieve engagement theorie voorspelt dat de keuze om te participeren af hangt van de aanwezigheid en de beschikbare informatie omtrent het probleem in kwestie. Uit dit onderzoek blijkt dat respondenten die op de hoogte zijn van de maatschappelijke problemen in de gemeenschap en de kennis in huis hebben hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie je daarvoor moet zijn, zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Opvallend is dat er geen significante relatie blijkt te bestaan tussen actief burgerschap en of iemand op de hoogte is van de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeente onder WMO 2015. het civic voluntarism model pleit ook dat de keuze om te participeren af hangt van hoe toegankelijk het is om je actief in te zetten voor de gemeenschap. Hiermee wordt bedoeld dat bewoners die beschikken over de nodige kennis en vaardigheden om een buurtinitiatief te ondernemen of kwetsbare te ondersteuning, zich eerder actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Dit onderzoek bewijst dit en laat zien dat respondenten die beschikken over de nodige kennis en vaardigheden, zich eerder inzetten voor de hulpbehoevende in de gemeenschap. Tot slot, voorspelt de general incentive theorie vanuit de loyale incentives dat actieve bewoners hun gemeenschap vaak belangrijk vinden en dat het welzijn van de gemeenschap bij actieve bewoners hoger is dan bij bewoners die zich niet actief inzetten voor de gemeenschap. Dit onderzoekt laat zien dat respondenten die trots zijn op hun gemeenschap, loyaal zijn naar hun gemeenschap, een goede bewoners willen zijn en de gemeenschap belangrijk vinden, zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Zoals ook de general incentive theorie voorspelt, heeft het welzijn van de gemeenschap bij deze respondenten een hoge prioriteit. Bij de hierboven behandelde factoren is gecontroleerd voor een aantal controle variabelen. Te weten, geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, hoelang iemand in de buurt woont, hoe de relatie is met buurtbewoners en hoe vaak men contact heeft met buurtbewoners. 8.2.3

Deelvraag 3: Verdiepende deelvraag

Om ook de kant van de gemeenten te belichten zijn er interviews gehouden met ambtenaren van zeven gemeenten die verantwoordelijk zijn voor actief burgerschap. Daarnaast is er een initiatieftrekker geïnterviewd om de relatie tussen het initiatief en de gemeente door te lichten. Daarbij zijn er twee experts op het gebied van actief burgerschap geïnterviewd. Namelijk, de directeur van de Landelijke Samenwerking Actieve bewoners en een teamlid van het ‘doedemocratieteam’ van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Aan de hand van deze interviews is getracht om te komen tot een antwoord voor de verdiepende vraag: “Wat doen de gemeenten om buurtinitiatieven te stimuleren en wat is de perceptie van de gemeenten ten opzichte van de factoren uit het factorenmodel?” Uit de interviews met de gemeenten kan geconcludeerd worden dat er op veel plaatsen al veel gedaan wordt en dat de meeste gemeenten goed hebben nagedacht op welke manier ze actief burgerschap en buurtinitiatieven kunnen stimuleren. De ene gemeente doet wat meer dan de ander maar de meeste gemeenten hebben al goed nagedacht over de manier waarop ze actief burgerschap en buurtinitiatieven kunnen stimuleren. Zo hebben bijna alle gemeenten een budget opgesteld waarop bewoners een aanvraag kunnen doen wanneer zij een initiatief willen organiseren met collectieve uitkomsten. Ook stellen een aantal gemeenten materiaal en menskracht beschikbaar bij het begeleiden en ondersteunen van buurtinitiatieven. Sommige gemeenten hebben de vormgeving van het stimuleren van actief 104

burgerschap en buurtinitiatieven uitgewerkt in beleidsnota. Ook hebben een aantal gemeenten wijkregisseur, wijkmanager of sociaal makelaars die fungeren als het aanspreekpunt voor bewoners die een idee hebben. Zij helpen deze bewoners om iets op te zetten of verwijzen of verbinden hen door naar een afdeling binnen de gemeenten of welzijnsorganisaties die hen verder kunnen helpen. Gemeenten willen blijven experimenteren om er achter te komen, welke rol zij het beste kunnen aannemen bij het stimuleren, ondersteunen en faciliteren van buurtinitiatieven. Kortom, er gebeurt veel maar toch geven veel gemeenten aan dat ze nog niet klaar zijn en dat er nog veel moet gebeuren. Uit de interviews met de gemeentelijke ambtenaren kwam regelt naar voren dat zij willen werken aan een betere relatie met bewoners. De geïnterviewde ambtenaren geven aan dat de ideale relatie tussen de bewoners de gemeente ligt in persoonlijk contact en elkaar vinden. Bewoners kunnen niet altijd gemakkelijk contact leggen met de gemeente. Voordat ze de juiste persoon te pakken krijgen, hebben ze vaak al opgegeven. Wanneer gemeenten contacten willen leggen met bewoners, is er vaak weinig opkomst. Hier zijn nog wel slagen in te slaan. Ook de informatieoverdracht en communicatie op het gebied van actief burgerschap is niet altijd optimaal georganiseerd. Hier zou zo kunnen zijn dan bewoners niet op de hoogte zijn van de werkzaamheden binnen de gemeenten en hebben geen idee dat de gemeenten contact willen leggen. De relaties die gemeenten hebben met bewoners worden echter goed onderhouden. De gemeenten stellen zich persoonlijk, informeel en toegankelijk naar hen op. De geïnterviewde ambtenaren zijn allemaal van mening dat bewoners niet verantwoordelijk zijn voor het welzijn van andere bewoners maar dat de gemeente dat voor een groot deel is. Uit het interview met een initiatieftrekker van een bestaand buurtinitiatief kwam naar voren dat zij zijn ontstaan door middel van financiële ondersteuning van de gemeente maar dat zij af en toe worden belemmerd door regels en voorwaarden waaraan zij zich dienen te houden. Een aantal geïnterviewde ambtenaren delen deze mening en gaan flexibel om met regels en voorwaarden en willen deze regels minimaliseren. Alle geïnterviewde ambtenaren hebben een budget vrij gemaakt voor bewoners die iets willen betekenen voor de gemeenschap. Om hiervoor in aanspraak te komen kunnen bewoners een voorstel indienen. 8.2.4

Deelvraag 4: Beleidsvraag

Aan de hand van de hierboven besproken informatie, kunnen manieren bedacht worden op welke manier gemeenten actief burgerschap en buurtinitiatieven kunnen stimuleren. De beleidsvraag luidt daarom als volgt: “Op welke manier kan een gemeente actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren die bevorderlijk zijn voor samenredzaamheid van bewoners in buurten en een alternatief zijn van bestaande WMO voorzieningen?” Er zijn verschillende manieren mogelijk. Zeker omdat hetgeen wat bij gemeente A werkt, bij gemeente B niet hoeft te werken. Ook vragen verschillende buurten om verschillende aanpakken. Wat in buurt A werkt, hoeft in buurt B niet te werken. Voor wat betreft het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven geldt maatwerk op buurtniveau – “1 plan, 1 buurt, 1 regie”. Uit de kwantitatieve resultaten van dit onderzoek blijkt dat de persoonlijke motieven een stimulerende werking hebben op actief burgerschap. De gemeente kan niet bepalen voor bewoners wat wel of niet goed op zijn of haar CV staat maar gemeenten kunnen wel dwarsverbanden leggen tussen de verschillende domeinen waar de gemeente voor verantwoordelijk is. Een maatregel om de probleemstelling van dit onderzoek op te lossen is het om de doelgroep die ondersteuning krijgt vanuit de Participatiewet te combineren met de hulp en ondersteuning die hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap nodig hebben. De doelgroep uit de participatiewet zijn voornamelijk bewoners die langdurige werkloos zijn, in de bijstand zitten of bewoners met een beperking waardoor zij niet kunnen deelnemen aan het arbeidsleven. Deze doelgroep staat vaak ver van de samenleving en de arbeidsmarkt. Door bewoners uit de doelgroep kwetsbare ouderen te laten helpen, worden zij weer onderdeel van de samenleving. Daarbij staat het goed op het CV wat weer een stap dichter bij de arbeidsmarkt is. Zowel uit de kwantitatieve resultaten als de interviews met gemeentelijke ambtenaren is gebleken dat communicatie een belangrijk onderdeel is waar stappen gemaakt kunnen worden. Uit de kwantitatieve resultaten blijkt namelijk dat bewoners die op de hoogte zijn van de

105

maatschappelijke problemen in de buurt en op de hoogte zijn van de mogelijkheden die zij hebben om een buurtinitiatief te ondernemen, zich vaker inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap. De gemeentelijke ambtenaren geven hierbij aan dat ze op zoek zij naar de juiste wijze waarop ze de bewoners kunnen bereiken. Hiervoor zouden gemeenten contact momenten kunnen organiseren zoals bijeenkomsten, inloopdagen en een marktkraam. Een tweede onderdeel die vaak aan bod kwam tijdens de interviews is dat gemeenten een nieuwe relatievorm willen met bewoners. Hiervoor zouden zij zich meer transparant kunnen opstellen door met bewoners in gesprek te gaan als gelijkwaardige samenwerkingspartners. Ook zouden gemeenten bewoners concrete vragen kunnen stellen en bewoners enthousiast maken om hulpbehoevende ouderen in de gemeenschap te helpen.

8.3

Antwoord op de onderzoeksvraag

In dit onderzoek is er gesproken met buurtbewoners, met ambtenaren van gemeenten, met experts op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven en met een initiatieftrekken van een bestaand buurtinitiatieven die ondersteuning biedt aan hulpbehoevende ouderen. Met behulp van de informatie vanuit deze invalshoeken en de hierboven gepresenteerde antwoorden op de deelvragen kunnen we antwoord geven op de hoofdvraag” “Welke factoren zijn bepalend voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven gericht op de zorg- en ondersteuningsbehoeften van ouderen en op welke manier kan actief burgerschap en buurtinitiatieven bevorderd?” Uit het antwoord van deelvraag 2 kan geconcludeerd worden dat de persoonlijke motieven, de doelmatige motieven, de sociale motieven, de praktische factoren tijd, geld, gebruiksvriendelijkheid, toegankelijkheid en prioriteit, bepalend zijn voor het stimuleren van actief burgerschap en buurtinitiatieven. De general incentive theorie voorspelt vanuit de selectieve incentives dat men zich actief in zet wanneer zij daar persoonlijk belang bij hebben (Schumpeter, 1945; Laffont & Martimort, 2001; van der Wijdeven, 2014). Ook de civic voluntarism model voorspelt vanuit de materiële- en sociale voordelen dat bewoners participeren omdat ze er persoonlijke voordelen uit halen (Verba et al., 1995). Uit het dit onderzoek blijk dat bewoners die persoonlijke voordelen en persoonlijke belangen hebben bij participeren, zich eerder actief in zetten voor de hulpbehoevende in de gemeenschap. De bevindingen uit dit onderzoek bevestigen de theorieën. Verder kan uit dit onderzoek kan gesteld worden dat bewoners die ontevreden zijn met de handelingswijze van de gemeente en graag de gemeenschap willen verbeteren, zich eerder inzetten voor hulpbehoevenden in de gemeenschap. Deze uitkomst komt overeen met de collectieve- en groepsincentive van de general incentive theory en het participatierendement van de civic voluntarism model. Vanuit de social capital theory wordt verwacht dat wanneer participeren een norm is die in de gemeenschap geldt, en bewoners op elkaar hulp kunnen vertrouwen en waar bewoners bereid zijn elkaar te helpen zodat zij deze hulp in de toekomst terug krijgen, zij vaker actieve bewoners zijn (Putnam, 1993; 200). Uit dit onderzoek blijkt dat bewoners die erop vertrouwen dan buurtbewoners hen helpen wanneer zij dat nodig hebben en bereid zijn om hulpbehoevende buurtbewoners te helpen zodat ze in de toekomst ook geholpen zullen worden, zich vaker actief in zetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Uit het onderzoek blijkt echter dat of men participeren een burgerlijke plicht vinden (norm) geen invloed heeft op actief burgerschap. Dit is in contrast met de social capital theory. De civic volunatism model voorspelt vanuit de beschikbare capaciteiten van een persoon dat wanneer iemand tijd en geld heeft om te participeren, is de kans groter dat zij zich actief in zetten voor hulpbehoevende bewoners in de gemeenschap (Verba et al., 1995). Ook uit dit onderzoek blijkt dat respondenten die tijd beschikbaar hebben om te participeren en die het kunnen combineren met eventuele andere verplichtingen, zich vaker actief inzetten voor de gemeenschap. Daarbij blijkt dat bewoners die het zich kunnen permitteren om hulpbehoevende vrijwillig te 106

ondersteuning in plaats van betaalde arbeid, zich vaker inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Naast tijd en geld blijkt dat gebruiksvriendelijkheid een stimulerende factor is voor actief burgerschap. Uit het onderzoek blijkt dat wanneer men op de hoogte is van de maatschappelijke problemen in de buurt en weet hoe hij of zij een buurtinitiatief kan ondernemen, vaker actieve bewoners zijn die hulpbehoevende in de gemeenschap helpen. Ook de cognitive engagement theory voorspelt deze uitkomst. Verder blijkt dat de toegankelijkheid een rol speelt bij het stimuleren van actief burgerschap. Respondenten die beschikken over kennis en vaardigheden om een buurtinitiatief te ondernemen, zetten zich vaker in voor hulpbehoevende in de gemeenschap. Ook vanuit de civic voluntarism model kan verwacht worden dat bewoners die beschikken over de nodige kennis en vaardigheden om hulpbehoevende bewoners te ondersteunen, zich vaker inzetten voor de gemeenschap (Verba et al., 1995). Tot slot, blijkt dat bewoners zich vaker actief inzetten voor hulpbehoevende in de gemeenschap wanneer zij hun gemeenschap belangrijk vinden en waarbij het welzijn van de gemeenschap een hoge prioriteit heeft. De hierboven besproken factoren blijken een stimulerende werking te hebben op actief burgerschap. Maar wat kunnen deze actieve bewoners betekenen voor hulpbehoevende ouderen? Uit het antwoord van deelvraag 1 blijkt dat de vitale ouderen, de ouderen die moeite hebben met ouder worden en de ouderen die lichamelijke en mobiliteitsklachten hebben geholpen kunnen worden door actieve bewoners en buurtinitiatieven (Welnu, 2013). Vitale ouderen willen graag vitaal blijven en hebben behoefte aan preventieve ondersteuning waardoor ze fysiek en geestelijk vitaal blijven (Welnu, 2013). Buurtinitiatieven en buurtbewoners zouden activiteiten kunnen organiseren voor deze ouderen die hen fysiek en geestelijk fit houden. Denk aan wandelavonden, schildercursussen, muziekcursussen of iets dergelijk. Ouderen die moeite hebben met ouder worden kampen vaak met psychische klachten en neigen zich terug te trekken waardoor ze vereenzamen (Welnu, 2013). Deze ouderen hebben vaak behoefte aan sociale contacten (Welnu, 2013). Als actieve bewoners of buurtinitiatief zou ontmoetingsplaatsen kunnen organiseren zodat eenzame ouderen elkaar kunnen vinden en ervaringen met elkaar kunnen delen. Of bij deze eenzame ouderen op de koffie gaan of een wandeling maken. Deze voorbeelden kunnen gezien worden als een alternatief voor de WMO voorziening ‘dagbesteding’ waarbij ouderen allerlei activiteiten doen. Voor de ouderen die kampen met lichamelijke en mobiliteitsklachten kunnen actieve bewoners en buurtinitiatieven de boodschappen regelen. Deze ouderen worden door lichamelijke klachten vaak beperkt in hun dagelijkse functioneren. Zij hebben vaak behoefte aan lichte ADL ondersteuning (algemene dagelijkse levensverrichtingen) zoals boodschappen doen, huishoudelijke taken, klusjes in en om het huis, hulp bij administratieve zaken etc. (Welnu, 2013). Dit kunnen enkele buurtbewoners voor elkaar doen, maar bewoners kunnen zich ook verenigingen in een buurtinitiatief. Gemeenten kunnen actief burgerschap en buurtinitiatieven stimuleren door aandacht te blijven geven aan dit thema. Gemeenten kunnen hun huidige beleid omtrent actief burgerschap aanscherpen door te werken aan de relatie tussen de gemeente en de bewoners door kloof tussen hen te verkleinen. Dit kan bewerkstelligd worden wanneer de gemeenten en de bewoner elkaar gemakkelijk kunnen vinden en elkaar op de hoogte houden. Waarbij bewoners de gemeente op de hoogte houdt van de maatschappelijke problemen die zich voordoen in de gemeenschap, en de gemeente die de bewoners op de hoogte houden welke vraagstukken er binnen de gemeente spelen.

107

Deel II - DISCUSSIE 8.4

Discussie punten

Gedurende het onderzoek zijn er een aantal punten die noemenswaardig zijn. In deze paragraaf besteden we aandacht aan deze discussiepunten. 

Ten eerste, de civic volunatrism model en de general incentive theory voorspellen naast dat participeren goed op iemands CV staat, ook dat men participeert omdat ze het leuk vinden, omdat ze zichzelf willen ontplooien en nieuwe vaardigheden willen leren, en nieuwe sociale contacten willen opdoen. Kortom, participeren vanuit eigen belang ongeacht de uitkomsten en resultaten van het participeren. Of dat mensen het leuk vinden etc. kan alleen gevraagd worden aan bewoners die ook daadwerkelijk actief zijn. Deze stellingen zijn in de vragenlijst wel gesteld. Echter, waren de stellingen anders voor actieve bewoners dan voor de niet-actieve bewoners. Deze items konden daarom niet getoetst worden.



Een tweede discussiepunt is dat er meer enquêtes zijn afgenomen in de buurten Lunetten en Oog in al. Dit komt onder meer omdat er een pilot heeft plaats gevonden in Lunetten en in Oog in al om te verkennen of de enquête aangepast diende te worden. Verder hebben bewoners uit Lunetten de meeste enquêtes ingevuld. Dit komt doordat de enquête ook op de Facebook pagina van de buurt Lunetten is gedeeld. De andere wijken hebben de enquête niet gedeeld op social media. Daarnaast zaten de weersomstandigheden tijdens de enquêteerdagen in Arnhem niet mee.



Ten derde, de enquêteerdagen hebben plaats gevonden tijdens de voorjaarsvakantie. Hierdoor hebben we de bewoners die op dat moment op vakantie waren niet kunnen bereiken. Het zou wellicht verschil kunnen maken wanneer het enquêteren plaatsvindt tijdens een periode zonder schoolvakantie.



Ten vierde, bij de factor gebruiksvriendelijkheid is er sprake causaliteit. Vaak zijn mensen die actief zijn al op de hoogte van de maatschappelijke problemen in de buurt en op de hoogte hoe ze een buurtinitiatief moeten ondernemen en weten bij wie ze moeten zijn omdat ze dat al gedaan hebben en gaande weg deze informatie hebben bemachtigd.



Ten vijfde, een mogelijke verklaring waarom er geen significant verband is gevonden voor de factor “eenvoud” en actief burgerschap kan te maken hebben met door wie buurtbewoners gevraagd worden om zich actief in te zetten. Speculerend kan voorspelt worden dat bewoners zich eerder actief in zetten voor de gemeenschap wanneer ze gevraagd worden door een goede vriend, vriendin of familie dan wanneer een vage kennis of onbekende hen benaderd om te participeren. Dit is vanuit de vragenlijst en de dataset niet te onderscheiden.

8.5

Sterke en zwakke punten

Sterke punten: een sterk punt van dit onderzoek is dat er zelf data is verzameld. De dataset bevat veel respondenten doordat de enquête direct bij de bewoners zijn afgenomen tijdens het enquêteren door mij en de ondersteunende enquêteurs. Een ander voordeel aan het zelf verzamelen van data is dat de enquête geheel naar eigen wensen is opgesteld. Hierdoor was het mogelijk om precies datgene te vragen aan de respondenten waarmee de hypotheses getoetst konden worden dit verhoogd de validiteit van het onderzoek. Een tweede sterk punt van dit onderzoek is dat er informatie is verzameld vanuit een brede blik. Er is niet alleen gesproken met buurtbewoners, maar ook met gemeenten en een initiatiefnemer. Deze verschillende sprekers hebben een inspirerende werking gehad op het vormgeven van het onderzoek. Verder is het model dat gebruikt is in dit onderzoek is gebaseerd op een reeds artikelen van Movisie die in gesprek zijn gegaan met actieve bewoners. Aan hen is vraagt om redenen dat ze actief zijn geworden van hoog naar laag te 108

rangschikken. Uit dit onderzoek is naar voren gekomen dat de motieven en drijfveren en de praktische factoren een rol spelen bij de overweging om actief te worden. Deze factoren zijn die de artikelen gebaseerd op actieve bewoners. In dit onderzoek is op wetenschappelijke manier onderzocht of deze factoren in de praktijk een effect hebben op actief burgerschap. Zowel voor actieve bewoners als voor niet-actieve bewoners. Een methodologische sterk punt van dit onderzoek is dat de items die gecombineerd zijn voor enkele onafhankelijke variabele een hoge mate van betrouwbaarheid hebben doordat de Crohn bach’s alpha hoger is dan 0.7. Zwakke punten: een zwak punt van dit onderzoek is dat de resultaten niet volledig te generaliseren zijn over onderzoekspopulatie en dat de uitspraken met enige voorzichtigheid en nuances gedaan zijn. Daarnaast zijn de bevindingen ook niet 100% valide voor andere buurten aangezien elke buurt andere kenmerken, eigenschappen en karakteristieken heeft. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek is om deze factoren te onderzoeken waarbij rekening wordt gehouden met verschillende buurteigenschappen zoals bijvoorbeeld de sociaal economische status van de buurt en de mate van vergrijzing. Een ander zwak punt is dat de theorieën en de vragenlijst zich niet specifiek richten op hulpbehoevende ouderen. De theorieën zijn algemeen gericht op hulpbehoevenden en kwetsbare. Dit hoeven niet ouderen te zijn. Vaak zijn ouderen wel hulpbehoevend en kwetsbaar maar ook jongeren kunnen dat zijn. Daarbij is de enquête niet gespecificeerd naar ouderen maar hulpbehoevende in het algemeen. Toch is er in dit onderzoek de koppeling gemaakt naar hulpbehoevende ouderen omdat een groot gedeelte van de kwetsbare bewoners in Nederland kwetsbare ouderen zijn. Het laatste zwakke punt van dit onderzoek is dat de resultaten niet 100% te generaliseren zijn over de andere buurten in Nederland. Elke buurt in Nederland is anders en niet met elkaar te vergelijken. De bevindingen uit dit onderzoek zouden anders kunnen zijn wanneer het onderzoek in andere buurten gedaan zijn. Deze zwakke punten geven aanleiding tot vervolgonderzoek.

8.6

Aanbevelingen voor vervolgonderzoek

Actief burgerschap is in dit onderzoek relatief breed geïnterpreteerd. Eerder onderzoek maakt namelijk onderscheid tussen politiek en sociaal burgerschap (Tonkens et al., 2015). Het zou interessant zijn om onderzoek te doen waarbij actief burgerschap is onderverdeeld in deze tweedeling en wat voor effect dat heeft op buurtinitiatieven op het gebied van welzijn. Een andere aanbeveling voor vervolg onderzoek is om te onderzoeken in hoeverre deze factoren ook stimulerende werkingen heeft op actief burgerschap en buurtinitiatieven op het gebied van duurzaamheid en leefbaarheid. Een andere aanbeveling voor vervolgonderzoek is om rekening te houden met ‘vraagverlegenheid’ van hulpbehoevende ouderen (van Campen, 2011). Veel hulpbehoevende ouderen willen namelijk geen hulp van buurtbewoners omdat ze zich schamen voor het feit om hulpbehoevend te zijn (van Campen, 2011). Daarnaast willen ze niemand lastig vallen met hun hulpvraag en vinden ze het gemakkelijker deze zaken te regelen via de gemeenten omdat ze daar geen directe relatie mee hebben. Veel hulpbehoevende ouderen zijn namelijk angstig dat de relatie die ze hebben met bepaalde buurtbewoners of familieleden, veranderen of verslechteren op het moment dat zij voor deze hulpbehoevende oudere gaan zorgen (van Campen, 2011). Verder is het interessant om te onderzoeken of er verschillen zijn in uitkomsten tussen deze buurten. Eerder is al aangegeven dat iedere buurt beschikt over verschillende eigenschappen en karakters. Wellicht gebeurt er meer in welvarende buurten dan in kansarme buurten. Hoeveel allochtonen er in de buurt wonen, zou een invloed kunnen hebben op de mate van actief burgerschap. Ook hoe oud gemiddeld genomen de bewoners zijn. Ik kan me voorstellen dat een buurt met alleen maar jonge gezinnen, een buurtinitiatief ten behoeve van oudere mensen niet zal aanslaan. Een buurtinitiatief ten behoeve van jonge kinderen weer wel. Denk hierbij bijvoorbeeld aan genoeg speelruimte en een veilige en omgeving waar kinderen kunnen spelen en kinderopvang.

109

Kortom, er is nog veel te doen op het gebied van actief burgerschap en buurtinitiatieven. Het beleid rondom deze termen vraagt om beleid dat op lange termijn denkt en waarbij veel geduld nodig is. Gemeenten dienen niet meer te zorgen voor, maar te zorgen dat hulpbehoevende ouderen de ondersteuning en begeleiding kregen van buurtbewoners en buurtinitiatieven.

110

Literatuurlijst

111

Agresti, A., B. Finlay (2009). Statistical Methods for the Social Sciences. Pearson Education, Unites states of America Algemene rekenkamer. (2014). Hervorming AWBZ. Een simulatie van de gevolgen. Den Haag Allen, P. & Bennett, K. (2010). PASW Statistisch by SPSS. A practical guide. Australia: Cengage Learning Baarda, D.B., Goede, M.P.M. de, Kalmijn, M. (2007). Basisboek Enquêteren. Handleiding voor het maken van een vragenlijst en het voorbereiden en afnemen van enquêtes. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff p. 103 Bakker, J., Denters, B., Klok, P.J. (2011). Welke burger telt mee(r) in de doe-democratie? Beleid en Maatschappij, 38, 402418 Beest, R. van (2014). Gemotiveerde burgers in stad en land. Utrecht: Aedes Actiz & Universiteit Utrecht Blankestijn, B. & R. van Duuren. (2013). Langdurige zorg in transitie. Op weg naar een nieuw inrichtingsmodel. De Veghte, Soesterberg Blokland, T. V. (2002). Waarom de populariteit van Putnam zorgwekkend is. Een bespreking van Robert Putnams benadering van sociaal kapitaal. Beleid en Maatschappij, 29(2), 101-109. Blom, R., Bosdriesz, G., Heijden, J. van der, Zuylen, J. van, Schamp, K. (2010). Help een buurtinitiatief. Den Haag: BZK Bogaart, A. & B. van Dijk. (2012). Decentralisatie en transitieprocessen participatie en zelfredzaamheid. Integrale, vraaggerichte en ondersteuningsgerichte maatschappelijke ondersteuning. Amsterdam: DSP groep Boeije, H., ’t Hart, H. en Hox, J. (2009) Onderzoeksmethoden. Amsterdam: Boom. 384 pp. Brink, G. van den (2002). Mondiger of moeilijker? Een studie naar de politieke habitus van hedendaagse bewoners. Den Haag: SDU Uitgevers. Buffel, T., Verté D., Vyncke, V. & Willems, A. (2009). Netwerken, vertrouwen en wederkerigheid: Over de complexiteit van het concept sociaal kapitaal. Welzijnsgids, vol. 75, p 1-36. Buurtmonitor Swing (2015). Wist U data Utrecht. Geraadpleegd op 1 juni 2015 via http://utrecht.buurtmonitor.nl/ Buurtmonitor Swing (2015). Arnhem in cijfers Geraadpleegd op 1 juni 2015 via http://arnhem.buurtmonitor.nl/ Campen, C. van (2011). Kwetsbare ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau Centraal Bureau voor de Statistieken (2010). Standaard Onderwijsindeling 2006. Heerlen: CBS Centraal Bureau voor de Statistieken (2013a). Gezondheid en Zorg in cijfers 2013. Heerlen: CBS Centraal Bureau voor de Statistieken (2013b). Onderwijsniveau bevolking gestegen. Heerlen: CBS Geraadpleegd op 11 juni 2015 via http://www.cbs.nl/nlNL/menu/themas/onderwijs/publicaties/artikelen/archief/2013/2013-3905-wm.htm CIZ (2015). CIZ Basisrapportatie 1 januari 2015 Geraadpleegd op 11 juni 2015 via http://ciz.databank.nl/quickstep/QsReportAdvanced.aspx?report=rapport&selcode=0.2205319271888584&g eolevel=nederland&geoitem=1 Coleman, J.S. & Fararo, T.J. (1992). Rational Choice Theory. Advocacy and Critique. Key Issues in Sociological Theory. Newbury Park/London/New Delhi: International Educational and Professional Publisher. Crooy, I. (maart 2015). Groot dromen, klein beginnen. Lessen over krimp en ruimte. Den Haag: Platform CSO. (2014). Werken aan betere ouderenzorg. Centrale en Samenwerkende ouderenorganisaties Geraadpleegd op 9 februari 2015 via http://ouderenorganisaties.nl/cso/download/krachtigclientenperspectief/pdf-werken-aan-betere-ouderenzorg-definitief.pdf David W. Hosmer & Stanley Lemeshow (1989). Applied Logistic Regression. New York: Wiley. DeMaris A. (1995). A Tutorial in Logistic Regression. Journal of Marriage and the Family, 57: 956-968. Denters, B., Tonkens, E., Verhoeven, I & Bakker, J. (2013). Bewoners maken hun buurt. Den Haag: Platform 31

112

Doekhei, K.D., Veer, A.J.E. de., Rademakers, J.J.D.J.M., Schellevis, F.G., Francke, A.L. (2014). Ouderen van de toekomst. Utrecht: Nivel Enthoven, G., Taanman, M. & Jullens, J.J. (2014). Maatschappelijke initiatieven in het 3D-domein. Zeven brillen op een nieuwe werkelijkheid. Leiden: Instituut Maatschappelijke Innovatie Figueira, H.A., Figueira, A.A., Cader, S.A., Guimarães, A.C., De Oliveira, R.J., Figueira, J.A., Figueira, O.A., Dantas, E.H.M. (2012). Effects of a physical activity governmental health programme on the quality of life of elderly people. Scandinavian Journal of Public Health, 2012; 40: 418–422 Gast, W.J. de, I. van Steekelenburg, A. van den Bosch. (2011). Van betrokkenheid naar actie. Sport Bestuur & Management, (april-mei), pp. 26-28. Gemeente Arnhem (2013a). Wijk Actie Plan: Geitenkamp en Monnikenhuizen Geraadpleegd op 30 mei 2015 via http://www.arnhem.nl/Wonen_en_leven/Wijken:64065/Geitenkamp Gemeente Arnhem (2013b). Wijk Actie Plan: De Laar Geraadpleegd op 30 mei 2015 via http://www.arnhem.nl/Wonen_en_leven/Wijken:64065/De_Laar Gemeente Utrecht. (2015) Wijk Zuid Geraadpleegd op 24 april 2015 via http://www.utrecht.nl/wijk-zuid/ Geffen, S. van (2012). Acht keer samenwerken. Ouderen en onderzoekers over participatie in projecten. Wormerveer: CSO De koepel voor ouderenorganisaties Gravetter, F.J. & Wallnau, L.B. (2009) Statistics for the behavioral sciences. Belmont: Wadsworth p.552 Grotenhuis, M. te & Visscher, C. (2007). SPSS met syntax. Assen: Koninklijke van Gorcum. p.100 Ham, M. & Meer, J. van der. (2015). De ondernemende burger. De woelige wereld van lokale initiatieven. Utrecht: Movisie Heuvel, van den (2005). Beleidsinstrumentatie. Sturingsinstrumenten voor het overheidsbeleid. Utrecht: Uitgeverij Lemme p. 122 Jager, H. de & Mok, A.L. (1971) Grondbeginselen der sociologie. Leiden: Stenfert Kroese Jans, R. (2010). Het schrijven van beleidsadviezen. Soest: Uitgeverij Nellissen Jong, F. de. & Feliksdal-de Jong, D. (2014). Buurtinitiatieven in zorg en welzijn. Utrecht: Vilans Kromhout, M., Feijten, P., Vonk, F., Klerk, M. de, Marangos, A.M., Mensink, W., Draak, M. den, Boer, A. de (2014). Wmo in beweging. Evaluatie Wet maatschappelijke ondersteuning 2010-2012. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau Klein, M, Stavenuiter, M. van der, Smits van Waesberghe, E. (2013). Het begint bij de burger. Dilemma’s van gemeenten bij initiatieven van burgers in zorg en welzijn. Utrecht: Verwey Jonker Instituut Laevendecker, L. (1981). Orde, verandering, ongelijkheid: een inleiding tot de geschiedenis van de sociologie. Meppel: Boom Lammers J., Pelzer B., Hendrickx J., Eisinga R. (2007). Categorische Data Analyse met SPSS, Inleiding in loglineaire analysetechnieken. Assen: Van Gorcum. Laffont, J.J. & Martimort, D. (2001). The theory of incentives. Princeton University Press Maat, J.W. van de & Veldhuysen, C. (2011). Actief burgerschap. Een overzicht van interventies. Utrecht: Movisie Mackenbach, J. (2010). Ziekte in Nederland. Gezondheidzorg tussen politiek en biologie. Amsterdam: Elsevier Gezondheidzorg Makai, P., Brouwer, W.B.F., Koopmanschap, M.A., Stolk, E.A., Nieboer, A.P. (2014). Quality of life instruments for economic evaluations in health and social care of older people: A systematic review. Elsevier: Social Science & Medicine, 2014; 102: 83-93 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninklijke relaties. (2013). Doe-democratie. Kabinetsnota ter stimulering van een vitale samenleving. Den Haag: BZK

113

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. (2014). Invoeringswet Participatiewet. Kenmerk 20140000087446. Den Haag: SZW Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2010). Welzijn nieuwe stijl. Den Haag: VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2012). De zorg: hoeveel extra is het ons waard? Den Haag: VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2003). Plan van aanpak. Visie op vergrijzing en het integrale ouderenbeleid. Den haag: VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2015). Wet Maatschappelijke ondersteuning 2015. Geraadpleegd op 22 februari 2015, van http://wetten.overheid.nl/BWBR0035362/geldigheidsdatum_22-02-2015 Newman, J & Tonkens, E. (2011). Participation, Responsibility and Choice. Summoning to Active Citizen in Western European Welfare State. Amsterdam: Amsterdam University Press Niemans, J. & Slegh, E. (2014). Meer ruimte voor initiatief. Organische stedelijke ontwikkeling: Een tussenstand. Platform31 Noortwijk, R. van, Zanten, I. van, Oelkers, B. (2015). Knooppunten voor maatschappelijke initiatieven. Green wish & Plan van Aanpak Norris, P. (Ed.). (1999). Critical citizens. Oxford: Oxford University Press. Op het Veld, A. & J. Wachtmeester. (2012). Decentralisatie betekent transitie & transformatie. Nieuwe verantwoordelijkheden, rollen en opgaven in maatschappelijke ondersteuning. Den Haag: TransitieBureau Begeleiding in de Wmo Omzien. (2015) Omzien naar elkaar! Dat doet wat met je. Geraadpleegd op 24 april 2015 via http://omziennaarelkaar.nl/over-omzien/ Onderwater, K. & B. Venneman. (2013). Verantwoordelijkheid nemen voor je buurt is maatwerk. Maatwerk. Vakblad voor maatschappelijk werk, 2013, (nummer 6), pp 19 – 22. Oude Vrielink, M. & Verhoeven, I. (2011). Burgerinitiatieven en de bescheiden overheid. Beleid en Maatschappij, 38, 377387 Oude Vrielink, M. & Wijdeven, T. van der. (2011). Ondersteuning in vieren. Zichtlijnen in het faciliteren van burgerinitiatieven in de buurt. Beleid en Maatschappij, 38, 438-455 Oude Vrielink, M., Verhoeven, I., Wijdeven, T. van der. (2013). Meedoen met de overheid? Over de stille beleidspraktijk van de doe-democratie. Bestuurskunde, 2013, (nummer 2), pp 13 – 22. Plasterk, R.H.A. (2013) Decentralisatiebrief. Kenmerk 2013-0000108917. Den Haag Pattie, C., Seyd, P., & Whiteley, P. (2003). Citizenship and civic engagement: attitudes and behaviour in Britain. Political Studies, 51, 443-468. Pattie, C., Seyd, P., & Whiteley, P. (2004). Citizenship in Britain. Values, participation and democracy. Cambridge: Cambridge University Press. Peeters J, Wiegers T, Bie J de, Friele R, (2013). Overzichtsstudies. Technologie in de zorg thuis, nog een wereld te winnen! Utrecht: NIVEL Penninx, K. (2010). Zin in meedoen. Utrecht: Movisie Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: the collapse and revival of American community. New York: Simon & Schuster. Putman, R.D. (2007). E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-first Century The 2006 Johan Skytte Prize Lecture. Scandinavian Political Studies, Vol. 30 Putnam, R. D., Leonardi, R., & Nanetti, R. Y. (1993). Making democracy work: civic traditions in modern Italy. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Putters, K., E, den Breejen, P.H.A. Frissen. (2009). De winst van zorgvernieuwing. Assen: Van Gorcum Olson, M. (1965). The logic of collective action. Cambridge, MA: Harvard University Press. RMO (2014). Leren innoveren in het sociale domein. Den Haag: Raad voor maatschappelijke ontwikkeling 114

Rijnkels, H., Man, S. de (2010). Kantelen in de wmo. Den Haag: Vereniging van Nederlandse Gemeenten Scheelbeek, L., & Brokken, M. (2015). Wijkwijzer 2015. De tien Utrechtse wijken in cijfers. Gemeente Utrecht Schlomer, G.L., Bauman, S. en Card, N.A. (2010). Best Practices for Missing Data Management in Counseling Psychology. Journal of Counseling Psychology. American Psychological Association, Vol. 57, No. 1, pp. 1–10 Steyart, J. & R. Kwekkeboom. (2010). Op zoek naar duurzame zorg. Movisie, Utrecht Struyf, E. (2000). Evalueren: een leerkans voor leraren en leerlingen. Leuven: Leuven University Press TK (2014). Transitieplan WMO 2015. Den Haag. Bijlage bij brief 355051-119080-HLZ TK (2014-2015). Begroting van het gemeentefonds 2015. Den Haag, kamerstuknummer 34000B, vergaderjaar 20142015 Tonkens, E. (2006). De bal bij de burger: Burgerschap en publieke moral in een pluriforme dynamische samenleving. Amsterdam: Amsterdam University Press Tonkens, E. & Verhoeven, I. (2011). Bewonersinitiatieven: proeftuin voor partnerschap tussen burgers en overheid. Een onderzoek naar bewonersinitiatieven in de Amsterdamse wijkaanpak. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam & Stichting Actief burgerschap Tonkens, E., Trappenburg, M.J., Hurenkamp, M. & Schmids, J. (2015). Montessori-democratie. Spanningen tussen burgerparticipatie en de lokale politiek. Amsterdam: Amsterdam University Press B.V. Tourangeau, R. & Smith T.W. (1996). Asking Sensitive Questions: The Impact of Data Collection Mode, Question Format, and Question Context. The Public Opinion Quarterly, Vol. 60, No. 2. pp. 275-304: Oxford University Press Verba, S., Schlozmann, K. L., & Brady, H. E. (1995). Voice and equality: civic voluntarism in American politics. Harvard: Harvard University Press. Verba, S., K.L. Schlozman, H.E. Brady & N. Nie, (1993), ‘Citizen Activity: Who Participates? What Do They Say?’. The American Political Science Review, 87 (2), 303-318. Vereniging van Nederlandse Gemeenten (2012). De Kanteling en burgercommunicatie. In gesprek met gemeenten. Den Haag: VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten (2013). Kantelkracht. Gras groeit boven 7 graden. Den Haag: VNG Verschuren, P., Doorewaard, H. (2007). Het ontwerpen van een onderzoek. Den Haag: Boom Lemma uitgevers Vonk, F. M. Kromhout. P. Feijten A.M. Marangos. (2013). Gemeentelijk Wmo-beleid 2010. Een beschrijving vanuit het perspectief van gemeenten. Den Haag: SCP Vulta, M., Goris, A., Jong, F. de (2014). Op naar 2022. Drie toekomstscenario’s voor wijkgerichte zorg en ondersteuning. Utrecht: Vilans Weetmeer. (2015) Inzicht in de 11.896 buurten in Nederland Geraadpleegd op 13 juni 2015 via Lunetten: http://data.weetmeer.nl/buurt/item/view/03440711 Oog in Al: http://data.weetmeer.nl/buurt/item/view/03440112 De Laar-Oost: http://data.weetmeer.nl/buurt/item/view/02022296 Geitenkamp: http://data.weetmeer.nl/buurt/item/view/02021053 Welnu. (2013). De andere kijk op ouderenzorg en welbevinden. Groningen: Welnu Wilken, J.P., Dankers, T. (2012). Supportgericht werken in de Wmo. Utrecht: Movisie Wijdeven, T.M.F. van der. (2012). Doe democratie: Over actief burgerschap in stadswijken. Delft: Eburon WRR. (2005). Vertrouwen in de buurt. Amsterdam: Amsterdam University Press. WRR. (2012). Vertrouwen in burgers. Amsterdam: Amsterdam University Press. Xanten, H. van, (2014a). Langer thuis. Artikel 1: Drie inspirerende voorbeelden. Utrecht: Movisie Xanten, H. van, (2014b). Langer thuis. Artikel 2: Daar doe je het voor. Utrecht: Movisie Xanten, H. van (2015). Wijzigingen AWBZ en Wmo: een overzicht. Utrecht: Movisie 115

Appendix

I – ENQUÊTE II – VRAGENLIJST EXPERTINTERVIEWS III - TABELLEN

116

Appendix I - Enquête Geachte meneer / mevrouw,

Voor het afronden van de sociologische master “Vraagstukken van Beleid en Organisatie” aan de Universiteit Utrecht doe ik namens het adviesbureau ParView B.V. onderzoek naar actief burgerschap in de vorm van buurtinitiatieven. Vanaf 1 januari jl. is uw gemeente verantwoordelijk voor begeleiding en ondersteuning aan hulpbehoevende burgers vanuit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 (WMO 2015). De nieuwe WMO 2015 pleit niet alleen voor zelfredzaamheid maar ook voor samenredzaamheid. Met anderen woorden, burgers die andere hulpbehoevende burgers helpen. Naar aanleiding van deze ontwikkeling richt ik mij in mijn afstudeeronderzoek op wat actieve burgers motiveert en wat actief burgerschap belemmert. Een buurtinitiatief is een vorm van actief burgerschap. Actieve burgers zetten zich op eigen initiatief in voor dingen die zij belangrijk vinden voor de gemeenschap. Met de gemeenschap wordt [naam van de buurt] bedoeld. U zou mij een groot plezier doen als u de enquête invult. Het uiteindelijke doel van het onderzoek is om aanbevelingen te doen aan uw gemeente op welke manier zij haar burgers het beste kunnen helpen en ondersteunen op dit terrein. Het is daarom van cruciaal belang dat u uw mening laat horen. De vragenlijst bestaat uit 60 vragen en stellingen en zal ongeveer 10 minuten van uw tijd in beslag nemen. U heeft de keuze uit antwoordcategorieën van absoluut oneens tot absoluut eens en alles daar tussen. Wanneer een stelling of vraag niet voor u bestemd is kunt u “niet van toepassing (n.v.t.)” aankruisen. U kunt de vragenlijst invullen en retourneten met behulp van de bijgevoegde gefrankeerde envelop. De vragenlijst kunt u ook digitaal invullen op uw computer of laptop, smartphone of tablet middels onderstaande link. Graag vóór 1 juni 2015. www.tinyurl.com/actiefburgerschap-[naam van de buurt] uw antwoorden zullen uitsluitend voor dit onderzoek gebruikt worden waarbij uw anonimiteit gewaarborgd wordt. Wanneer u vragen of opmerkingen heeft over de enquête of het onderzoek, kunt u altijd contact met mij opnemen middels de onderstaande contactgegevens. Ik dank u alvast hartelijk voor uw deelname aan het onderzoek.

Met vriendelijke groet,

Lorene Henkel [email protected] | [email protected] | 06 22 23 48 47

117

ALGEMEEN

1. Wat is uw geslacht ⃞ Man ⃞ Vrouw 2. Wat is uw leeftijd? ……………………… 3. Wat is uw hoogst behaalde opleidingsniveau? ⃞ Geen

⃞ HBO

⃞ Basisonderwijs ⃞ Vmbo, mbo1, avo onderbouw

⃞ WO Bachelor ⃞ WO Master

⃞ Havo, vwo, mbo

⃞ Gepromoveerd

4. Wat is uw huidige situatie? ⃞ Betaalde arbeid

⃞

Arbeidsongeschikt

⃞ Werkzoekende ⃞ Student

⃞ ⃞

Uitkering Gepensioneerd

⃞ Zorg voor het huis/gezin

⃞

Anders, namelijk …

5. Hoelang woont u al in [naam van de buurt]? ……………………… jaar 6. In hoeverre heeft u contact met bewoners uit [naam van de buurt] op schaal van 1 op 5? 1 Ik heb geen contact met bewoners uit [naam van de buurt]

2 Ik zeg bewoners uit [naam van de buurt] gedag

3 Ik maak wel eens een praatje

4 Ik ga bij bewoners uit [naam van de buurt] op bezoek

5 Ik heb intensief contact met bewoners uit [naam van de buurt] en we doen wel eens leuke dingen

Ga door naar vraag 8

7. Wat is de reden dat u geen contact heeft met andere bewoners uit [naam van de buurt] ? (meerdere antwoorden mogelijk) ⃞ Ik vind ze niet aardig ⃞ Ik heb er geen behoefte aan ⃞ Ik zie ze nooit ⃞ Ik ben recentelijk in [naam van de buurt] komen wonen ⃞ Anders, namelijk … Ga door naar vraag 9

8. Hoe vaak heeft u ongeveer contact met buurtbewoners? ⃞ Geen ⃞ 1 x in de maand ⃞ Dagelijks ⃞ 1 x per kwartaal ⃞ 2 – 3 x per week ⃞ 1 x per half jaar ⃞ 1 x per week ⃞ 1x per jaar ⃞ 1 x in de twee weken

118

9. Heeft u een geloofsovertuiging? Zo ja, welke? ⃞ Geen ⃞ Christendom ⃞ Jodendom ⃞ Islam

Boeddhisme Hindoeïsme Anders, namelijk ………. ⃞ ⃞ ⃞

ACTIEF BURGERSCHAP

10. In hoeverre voelt u zich verantwoordelijk voor het welzijn van andere burgers in uw buurt op schaal van 1 tot 5? (bijvoorbeeld: het welzijn van kwetsbare ouderen) 1

2

3

4

5

Ik voel mij helemaal niet verantwoordelijk voor het welzijn van buurtbewoners

Ik voel me volledig verantwoordelijk voor het welzijn van buurtbewoners

11. Wanneer u signaleert dat een buurtbewoner niet zelfredzaam is en behoefte heeft aan hulp in welke vorm dan ook, wat doet u? ⃞ Ik grijp in voordat het erger wordt of uit de hand loopt en bekijk welke hulp ik zou kunnen bieden ⃞ Ik onderneem gezamenlijk actie met medebewoners ⃞ Ik kaart het aan bij de gemeente of een andere instantie ⃞ Ik doe niets ⃞ Anders, namelijk ……… 12. Bent u een actieve burger in de zin dat u zich actief inzet voor kwetsbare en hulpbehoevende burgers in de gemeenschap? ⃞ Ja ⃞ Nee  ga door naar stelling 14 13. Op welke manier zet u zichzelf actief in voor kwetsbare en hulpbehoevende burgers in de gemeenschap? ⃞ Ik oefen invloed uit op gemeentelijk beleid voor hulpbehoevende burgers ⃞ Ik bied directe hulp aan kwetsbare en hulpbehoevende burgers ⃞ Ik ben (mede)oprichter van een buurtinitiatief ⃞ Anders, namelijk ……… Ga door naar stelling 19 PERSOONLIJKE MOTIEVEN Ik ben niet maatschappelijk actief omdat …

14. Ik het niet leuk vind 15. Ik er geen voldoening uit zou halen 16. Ik genoeg sociale contacten heb 17. Ik het geen nuttige tijdbesteding vind 18. Bent u bereid om hulpbehoevende burgers in uw gemeenschap te helpen?

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞ Ja

⃞ Nee

Indien ja, wat zou u dan willen doen? – wat zijn uw talenten die u kunt delen met hulpbehoevende burgers

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

In het bestuur van een burgerinitiatief of cliëntenraad Als vrijwilliger bij een buurtinitiatief Boodschappen doen Vervoeren naar een accommodatie Huishoudelijke hulp bieden aan kwetsbare burgers Klusjes in en om het huis van kwetsbare buurtbewoner 119

⃞ ⃞ ⃞ ⃞ ⃞

Tuinen onderhouden van kwetsbare buurtbewoners Adviseren, informeren en begeleiden voor het regelen van administratieve zaken Op de koffie bij eenzame ouderen of een wandeling maken Activiteiten organiseren zoals spelletjesdag, koffieuur of creatieve bezigheden Anders, namelijk ……

Ga door naar vraag 24

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Ik ben maatschappelijk actief omdat …

19. Ik het leuk vind 20. Het persoonlijk voldoening geeft 21. Ik mezelf wil ontplooien en nieuwe vaardigheden wil leren 22. Ik sociale contacten wil opdoen 23. Ik mijn vrije tijd nuttig wil besteden

24. Participeren staat goed op mijn CV doordat het laat zien dat ik maatschappelijk betrokken ben 25. Participeren vergroot mijn kansen op het behalen van mijn ambitie

DOELMATIGE MOTIEVEN

26. Ik wil graag de leefomgeving van de gemeenschap verbeteren en veranderen 27. Mijn deelname brengt verbetering en verandering te weeg of zou verandering te weeg brengen 28. Ik ben ontevreden over de handelingswijze van de gemeente en wil mezelf inzetten voor de gemeenschap 29. Ik heb affiniteit met een bepaalde kwetsbare doelgroep in de gemeenschap en ben bereid mij voor hen in te zetten

SOCIALE MOTIEVEN

30. Het is je burgerlijke plicht om je in te zetten voor de gemeenschap 31. Participeren wordt van mij verwacht 32. Ik voel mij verantwoordelijk voor het welzijn van andere burgers en ben daarom bereid om te participeren 33. Ik kan erop vertrouwen dat burgers uit de gemeenschap mij helpen wanneer ik hulp nodig heb

120

34. Ik ben bereid andere burgers te helpen zodat ik deze hulp in de nabije toekomst terug kan verwachten 35. Ik voel me betrokken bij de gemeenschap TIJD EN GELD

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

36. Ik heb tijd om hulpbehoevende burgers te helpen 37. Ik kan participeren combineren met andere verplichtingen 38. Ik beschik over startkapitaal om een buurtinitiatief te ondernemen en ik ben bereid het daarvoor te gebruiken 39. Ik krijg subsidie van de gemeente of andere subsidiefondsen 40. Ik kan het mezelf permitteren om hulpbehoevende burgers vrijwillig te helpen in plaats van betaalde arbeid 41. Ik kan alleen buiten kantooruren hulpbehoevende burgers helpen

GEBRUIKSVRIENDELIJK

42. Ik ben bekend met de decentralisatie van begeleiding en ondersteuning naar de gemeenten onder de Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 43. Ik ben bekend met de maatschappelijke problemen rondom hulpbehoevende burgers in de gemeenschap 44. Ik beschik over de informatie hoe je een buurtinitiatief kunt ondernemen en bij wie ik daarvoor moet zijn 45. Ik word belemmerd door de hoeveelheid regels en eisen waar een initiatief aan moet voldoen volgens de gemeente 46. Ik heb er nooit over nagedacht om een buurtinitiatief te ondernemen 47. Ik wist niet dat het mogelijk was om een buurtinitiatief te ondernemen EENVOUD

48. Bent u ooit gevraagd om hulpbehoevende burgers in de gemeenschap te helpen? 49. Wanneer ik gevraagd word om hulpbehoevende burgers in de gemeenschap te helpen, ben ik daartoe bereid 50. Ik heb kennissen, vrienden, familieleden of collega’s die hulpbehoevende burgers helpen

⃞ Ja

⃞ Nee

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

121

TOEGANKELIJK

Absoluut oneens

Oneens

Neutraal

Eens

Absoluut eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut oneens ⃞ ⃞ ⃞ ⃞

Oneens

Neutraal

Eens

n.v.t.

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

Absoluut eens ⃞ ⃞ ⃞ ⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

51. Ik beschik over de kennis en vaardigheden die nodig zijn om een buurtinitiatief te ondernemen 52. Ik ben fysiek in staat om hulpbehoevende burgers in de gemeenschap te helpen

PRIORITEIT EN WAARDERING

53. Ik ben trots op mijn gemeenschap 54. Ik ben loyaal naar mijn gemeenschap 55. Ik wil een goede burger zijn 56. Ik vind mijn gemeenschap belangrijk 57. Ik ben bereid maatschappelijk actief te zijn omdat ik gerespecteerd wil worden door de gemeenschap 58. Ik ben bereid maatschappelijk actief te zijn omdat ik erkend wil worden door de gemeenschap

⃞ ⃞ ⃞ ⃞

HULP EN ONDERSTEUNING

59. Bent u afhankelijk van hulp en ondersteuning van derden? Indien ja, ontvangt u al hulp en ondersteuning vanuit de gemeenschap of vanuit de gemeente (wet maatschappelijke ondersteuning – WMO)?

⃞ Ja

⃞ Nee Ga door naar de slotvraag

⃞ Ik ontvang geen hulp, maar heb wel behoefte ⃞ Gemeente - WMO ⃞ Gemeenschap – buurtbewoners en buurtinitiatieven ⃞ Sociaal netwerk – vrienden, familie, kennissen etc. ⃞ Zowel gemeente als gemeenschap

60. Kunt u aangeven wat u ontvangt aan hulp en ondersteuning, van wie u deze hulp en ondersteuning ontvangt en waar u behoefte aan hebt wat u nog niet ontvangt

             

Boodschappen Hulp in het huishouden Klusjes in en om het huis Onderhoud aan de tuin Vervoer Dagbesteding Maaltijdvoorziening Thuiszorg Ondersteuning en begeleiding bij het maken van sociale contacten Hulpmiddelen voor in en om het huis Tijdelijke hulpmiddelen Hulp bij administratie Begeleiding bij het gebruik van ICT Anders, namelijk ….

Gemeente WMO

Gemeenschap

Behoefte

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

⃞

122

Bedankt voor uw deelname aan het onderzoek! Wilt u op de hoogte gehouden worden van het onderzoek, noteer dan hier uw contact gegevens: Adres of e-mail adres

123

Appendix II – Topiclist interview gemeenten INTRODUCTIE Persoonlijke introductie Korte toelichting van het onderzoek Ruimte voor eventuele vragen over het onderzoek FUNCTIEOMSCHRIJVING Functiebeschrijving Hoelang bent u al werkzaam binnen deze functie? BURGERINITIATIEVEN Wat doet de gemeente op dit moment om buurtinitiatieven te stimuleren? Is er veel verandert over de afgelopen jaren op het gebied van burgerparticipatie en buurtinitiatieven? Wat voor effect heeft dit op uw functie en de gemeente? Wat biedt de gemeente buurtinitiatieven? En wat bieden buurtinitiatieven de gemeente? Hoe komen ideeën/initiatieven bij de gemeente binnen? Loket | Brief | Email | Aanvraagformulier Doet de gemeente zelf onderzoek naar actief burgerschap? RELATIE GEMEENTE EN ACTIEVE BURGER Hoe ziet de ideale relatie tussen de gemeente en haar bewoners eruit? Hoe ziet de ondersteuning/begeleiding van buurtinitiatieven door de gemeente eruit? Hoeveel ruimte/tijd/geld is er beschikbaar voor burgerinitiatieven en burgerparticipatie In hoeverre krijgen bewoners de ruimte om een burgerinitiatief te ondernemen? Regelement buurtinitiatieven Is het mogelijk om de voorwaarden en regels te versoepelen? Waar zijn deze regels voor? Geen regels om regels Zijn er risico’s aan het ondernemen van een buurtinitiatief bevonden? Lopen bewoners risico’s?

124

FACTORENMODEL Introductie factorenmodel Hoe verhouden de factoren zich tot gemeentelijk beleid

Eenvoud Gebruiks-

Toeganke-

vriendelijk

Tijd en geld

lijk

Prioriteit en

Buurt-

waardering

initiatieven

Persoonlijke

Doelmatige

motieven

motieven Sociale motieven

Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen: Persoonlijke motieven Doelmatige motieven De bijdrage van actieve bewoners zijn waardevol voor de gemeenschap en de gemeente Sociale motieven Bewoners zijn verantwoordelijk voor het welzijn van andere bewoners Burgerparticipatie kan verwacht worden van bewoners Tijd en geld Burgerparticipatie wordt flexibel aangepakt Buiten kantooruren en in het weekend Subsidie aanvragen bij de gemeente gaan gemakkelijk Gebruiksvriendelijk Bewoners worden voldoende op de hoogte gehouden van maatschappelijke problemen Bewoners zijn op de hoogte van de mogelijkheden die ze hebben om een burgerinitiatief te ondernemen Eenvoud Bewoners worden gevraagd/uitgenodigd om zich actief in te zetten voor de gemeenschap Toegankelijk Bewoners hebben diploma’s, certificaten of andere documenten nodig om een burgerinitiatief te ondernemen EHBO, VOG Prioriteit en waardering Bewoners worden gewaardeerd en serieus genomen wanneer ze zich actief in zetten voor de gemeenschap 125

Bewoners hebben het laatste woord TOEKOMSTPERSPECTIEF Bent u tevreden met de burgerparticipatie van bewoners van [naam gemeente]? Wat zijn de doelstelling op dit terrein? Waar wilt de gemeente in 2020 zijn op het gebied van burgerparticipatie en burgerinitiatieven? Is het aantrekkelijk voor gemeenten om burgerinitiatieven mee te nemen in de aanbesteding?

126

Appendix III – Tabellen Tabel 1

Significante niveaus voor drie missing value methoden Listwise deletion

Pairwise deletion

Replace with mean

Sig.

Sig.

Sig.

**0,007 **0,001

**0,005 **0,001

**0,001 ***0,000

0,184 *0,012 **0,004 **0,001

0,193 *0,011 **0,006 **0,001

0,086 *0,024 **0,005 ***0,000

**0,002 *0,013

**0,000 *0,020

***0,000 **0,009

0,165 *0,049

0,165 *0,049

0,122 *0,033

**0,002

**0,002

**0,002

0,807 *0,016 **0,001 0,476

0,826 *0,016 **0,001 0,472

0,779 0,076 *0,003 0,480

Geslacht1 Leeftijd Opleidingsniveau Middel2 Hoog2 Woonduur Relatie met buren Frequentie burencontact Geloofsovertuiging3

0,472 0,146

0,472 0,141

0,981 0,552

0,615 0,683 0,885 0,424 0,057 0,507

0,614 0,683 0,885 0,420 0,068 0,477

0,307 0,966 0,241 0,542 0,093 0,153

Constant

0,000

0,000

0,000

Motieven en drijfveren Persoonlijke motieven Doelmatige motieven Sociale motieven Norm Vertrouwen Wederkerigheid Verantwoordelijkheid Praktische factoren Tijd Geld Gebruiksvriendelijk Bekendheid decentralisatie Bekendheid maatschappelijke problemen Beschikbare informatie buurtinitiatief Eenvoud Toegankelijkheid Prioriteit Waardering

*p<.05, ** p<.01, ***p<.001 1 vrouwen vormen de referentie categorie 2 respondenten met een laag opleidingsniveau vormen de referentiecategorie 3 respondenten met een geloofsovertuiging vormen de referentiecategorie

127