Van de redactie Colofon

Van de redactie

Colofon jaargang 14, nummer 3, april 2004 ‘Druppeltje’ is een uitgave van het Dispuut Watermanagement van de faculteit Civiele Techniek van de Technische Universiteit Delft. Het blad verschijnt 4 keer per jaar. Redactie Ellen Tromp, Anneke van der Kraan en Govert Verhoeven Medewerkers aan dit nummer Dr. P. Bol, Nienke Kramer, Wouter Sotthewes, Maarten Lut, Martijn Westhoff, Marco Vroege, Steven Weijs, Jasper Verberk, Matthieu Barthe prof. dr.iir. E van Beek, Anke Grefte

In de afgelopen maanden is er weer veel te doen geweest op het gebied van watermanagment. Iedereen herinnert zich vast nog wel de dijkafschuiving bij Steijn. Dit bleek later veroorzaakt te zijn door een lekke waterleiding. Ook internationaal gezien is er het nodige gebeurt. Prins Willem Alexander heeft op 2 maart zijn visie gegeven over het internationale watermanagement. Dit Druppeltje staat geheel in het teken van de klimaatsveranderingen en het symposium dat het dispuut 27 april as. hierover zal organiseren. Prof. E van Beek geeft zijn visie hierover. Tevens staat er een artikel in over het broeikaseffect. De symposiumcommissie geeft uitleg over de vorderingen.

Ook de vaste rubrieken komen weer aan bod. Zo zijn Marco Vroege en Lay-out ir. E.J.W.H. Bergs, Jeroen Scheepens, Stephen Weijs pas afgstudeerd en Ellen Tromp en Lennart Woltering heeft Maarten Lut stage gelopen bij het duinwaterbedrijf Zuid-Holland. Op Printing onderwijsgebied staat er verder de Koopman & Kraaijenbrink rubriek “Kies Water!” weer in. De buitenlandse inbreng komt dit keer uit ‘Druppeltje’ wordt gratis toegezonden aan alle ere-leden, leden, oud-leden en begunstigers van Frankrijk. het Dispuut Watermanagement Subfaculteit der Civiele Techniek kamer 4.74 Stevinweg 1 2628 CN Delft Telefoon: 015 - 278 4284 Telefax: 015 - 278 5559 E-mail: [email protected] Homepage: www.dispuutwatermanagement.nl

Verder staan er nog vele verslagen van de excursies in, die zijn georganiseerd door en met het dispuut. Heel veel leesplezier! De redactie 3

Inhoudsopgave Van de Redactie Adverteerdersindex

4

3 4

Van de voorzitter WM - actueel Waterdicht ZKH Prins van Oranje Vragen aan de Prins NVA Jongerenplatform Waterkolom

5 6 7 8 10 12 13

Van de secretaris Activiteitenkalender Symposium Klimaatsverandering Buitenlandreis

15 15 16 18 20

Van de penningmeester Gastpublicatie Promo Commissieleden

22 23 28

Van de comm. PR Excursie ct3420 Bedrijfspresentatie

29 30 32

Van de comm. Onderwijs Kies Water! Veldwerk ct5450 Stage Afstuderen Foreign student Vakantiecursus Succes Stories

34 35 38 40 42 46 48 50

Adverteerdersindex KIWA

2

Vitens

51

HKV

52

Van de voorzitter

Wat een mooie tijd!! Elke voorzitter hoopt natuurlijk iets moois tijdens zijn/haar voorzitterschap mee te maken. Zoals Lennart in zijn periode de heer Huisman erelid van het dispuut mocht maken, zo mocht ik kroonprins Willem-Alexander voor een goed gevulde collegezaal toespreken. Dit soort momenten maken het voorzitterschap tot een zeer geslaagd iets. Het was zeker een mooie afsluiting van een gezellig bestuursjaar. De laatste weken stonden in het teken van prins Willem- Alexander. Wanneer zou hij komen? Nu, op 2 maart jongstleden heeft hij een bezoek gebracht aan het college Gezondheidstechniek (ct3420). Voor mij, als voorzitter, gingen daar nog heel wat voorbereidingsuren in zitten. Maar achteraf gezegd was dat het allemaal wel waard. De afstudeerrichting Watermanagement is weer goed ´in the picture´ gezet. In de afgelopen maanden is er ook weer het nodige gebeurd in de dispuutskamer.

Zo is onze commissaris Binnen- en Buitenland, Patrick Dippell uit het bestuur gestapt, aangezien hij voor onbepaalde tijd met zijn studie is gestopt. Zijn taken zijn door alle bestuurs-leden overgenomen en mooie activiteiten zijn er toch weer georganiseerd. Tevens heeft er een kleine verbouwing in de dispuuts-kamer plaatsgevonden. Nieuwe bureaus hebben een hele andere uitstraling aan de kamer gegeven. Verderop in dit Druppeltje staat ook een aankondiging van de oprichting van het NVA-jongerenplatform te lezen. Als voorzitter ben ik hierbij actief betrokken. Voor het dispuut zal dit weer de nodige contacten met andere universiteiten en HBO´s en het bedrijfsleven opleveren. Hierdoor blijven we op de hoogte van wat er in het waterwereldje gebeurt en kunnen we ook meer mensen interesseren voor onze eigen dispuutsactiviteiten en NVA-activiteiten. Eventueel kunnen de contacten met andere wateropleidingen ook leiden tot meer uitwisseling van studenten. Verder zal het NVA- jongerenplatform ook jaarlijks een scriptie-prijs uitreiken. Als voorzitter is dit mijn laatste artikel in het Druppeltje, graag zou ik jullie alvast willen uitnodigen voor de bestuurswissel op 14 april! Zodat jullie het nieuwe bestuur veel succes kunnen wensen met hun bestuursperiode. Ellen Tromp

5

WM - Actueel Algemeen Dagblad dd. 25-02-2004

Zeep moet dijken redden Het nieuwste middel tegen afbrokkelende dijken: zeep...! Het Wageningse onderzoeksbureau Alterra is gisteren een proef begonnen met kunstmatige bevochtiging van veendijken. Het experiment dat een jaar duurt, is onderdeel van een hele reeks onderzoeken naar de effecten van extreme droogte op de waterkeringen in veengebieden. Vorig jaar zomer leidde droogte tot dijkafschuivingen bij Wilnis en Rotterdam. De Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA), het kennisinstituut van de Unie van Waterschappen, heeft opdracht gegeven voor de proef met een biologisch afbreekbare zeep die de spanning van het water vermindert. Zo wordt de vochtigheid in bodems vastgehouden of de herbevochtiging van uitgedroogde veenbodems bevorderd, zo liet de Unie van Waterschappen weten. Dicht bij elkaar worden twee plekken van elk circa vijftien vierkante meter ingericht, een die niet wordt behandeld en een die eens in de drie weken wordt besproeid met een zeepoplossing. STOWA en Alterra willen zo de vochtopname en vochtveranderingen in de dijk tot 50 centimeter diep volgen via een meetsysteem.

6

Waterdicht De Beemster Voor Karel Looten

De Wintvorst, om den rouw van Hollants Maagt te paeien [doen afnemen], Vermits [omdat], door storm op storm, zy schade en inbreuk leê, Schoot [dreef] molenwiecken aan, en maalde, na lang draeien, Den Beemster tot een beemt, en loosde 't meir in zee. De zon verwondert, zagh de klay noch brack van baren, En drooghdese af, en schonckse een groenen staatsikeurs [feestkleed], Vol bloemen geborduurt, vol lovren, ooft en airen; En, toiende heur hair, bestroide het vol geurs. De room en boterbron quam uit haar borsten springen. Het vissigh lijf wert vleesch, noch [nog] maagt en ongerept. Haar voorhoofts torenkroon quam door de wolken dringen: Gelijck gemeenlick [gewoonlijk] weelde in hoogheit wellust schept. Hier jaagt de winthont 't wilt, hier rijt de koets uit spelen. Men danst, men banketteert in 's Koopmans rijke buurt. Hier lacht de goude tijt, in lieve lustprieelen, Die voor geen oorloogh schrickt, noch kiel op klippen stuurt. Verzier van [fantaseer over] Cypris, hoe zy Cypers quam bekoren: Ick weet dat dees Godin uit zeeschuim is geboren. Bron: Vondel, De werken, [WB-editie], deel IV, p. 609. Amsterdam 1930.

Achtergrondinformatie: De fanatiekste en kundigste waterworstelaar van de Gouden Eeuw is Jan Adriaensz Leeghwater (1575 - ca. 1650), een toepasselijke naam die uiteraard pas na bewezen kundigheid werd aangemeten. Hij is in zijn jonge jaren al een bouwer van kleine uitwaterende molentjes. Die verhuurt hij aan boeren in de buurt van zijn geboorte- en woonplaats De Rijp; hij installeert, onderhoudt en demonteert ze. Later verdient hij de kost als o.a. duiker, molenbouwer en maker van speeluurwerken. Maar zijn hartstocht ligt in bedijkingen en inpolderingen. Hij is de stuwende kracht achter de droogmaking van het eerste grote Noord-Hollandse meer, de Beemster. Geld is er genoeg in de jonge republiek maar de geldschieters zijn huiverig voor dit grote werk. Leeghwater klimt in de pen en produceert geschrift na geschrift om ze te overtuigen. Hoe groter een meer, des te winstgevender de drooglegging, zo betoogt hij, want de omringdijk neemt lineair toe met de straal, maar de gewonnen grond kwadratisch. Men begint in 1608; 26 Jan Adriaensz Leeghwater molens met schepraderen werpen het water uit. Na een paar jaar lijken de criticasters gelijk te krijgen. Want wanneer de bodem al zichtbaar wordt en het volk de vis en paling met de hand in de laatste poelen vangt, valt een dijkdeel en komt het meer weer blank te staan. Toch is op 4 juli 1612 het werk geschied. De Schermer en de Wormer volgen. Pieter Bol, 2002

7

ZKH Prins van Oranje Gastcollege ZKH de Prins van Oranje Op 2 maart was het een bijzondere dag voor de 3e jaars studenten van het vak ct3420 Civiele Gezondheidstechniek. In plaats van de reguliere hoogleraren stond die dag kroonprins Willem-Alexander voor de klas. De kroonprins wil op deze wijze zijn kennis en ervaringen met watermanagement overdragen aan de studenten en daarmee tevens aandacht vragen voor de wereldwijde problemen op het gebied van water. Op verzoek van de Prins is gekozen voor een informeel en interactief programma. De kroonprins heeft een gastcollege verzorgd over de internationale ontwikkelingen op het gebied van waterbeheer en watervoorziening. Aansluitend zijn er een aantal cases behandeld over waterprojecten in Indonesië, Oost Europa en Zuid-Afrika. Deze cases zullen nader bestudeerd worden door de studenten. Gedurende 8 weken wordt in een groep een case uitgewerkt als eindwerk voor de 1e fase van de studie Civiele techniek (het BSc-eindwerk) De Prins zou dus om kwart voor elf met het college beginnen. Zijn komst was zo lang mogelijk geheim gehouden om te voorkomen dat de zaal vol zat met bobo's en buitenstaanders.Om half elf werd de Prins in de collegezaal ontvangen met een kopje koffie en werd hij voorbereid op de 250 Delftse studenten die buiten de zaal stonden te trappelen. De Prins vroeg zich af of de studenten net als water naar beneden

ZKH Prins Willem Alexander 8

zouden stromen of dat iedereen bovenin in de collegezaal zou blijven hangen. Gelukkig gedroegen de studenten zich dit keer wel als water, bij de normale colleges blijven ze soms bovenin de krant lezen…. De Prins begon zijn college met de opmerking dat hij als Leidenaar wel een beetje opzag tegen een confrontatie met Delftse techneuten… Vervolgens noemde hij een anekdote van een brief van een jongen van de basisschool die als oplossing voor de zeespiegelstijging aan de Prins had voorgesteld om het water te ontzouten en dan naar de Sahara te laten stromen. Die jongen had goed nagedacht over het watermanagement, constateerde de Prins. Het gastcollege ging in vogelvlucht langs de lange weg van de internationale waterconferenties. Eenduidige oplossingen voor de grote problemen zijn er niet, maar aan de hand van korte sheets en enkele plaatjes gaf de Prins inzicht in de complexe materie en de keuzes die er gemaakt moeten worden. Zo benadrukte hij het belang van duurzame ontwikkeling, dat bij diverse internationale conferenties (Dublin, Johannesburg, Kyoto) is onderschreven. De waterproblematiek staat daarmee stevig op de politieke agenda. De uitdaging is om dit vast te houden. Wat kan door afspraken om te zetten in concrete resultaten. In Johannesburg heeft men afgesproken dat in 2015 verschillende doelen bereikt moeten zijn. De Prins legde uit wat de doelen zijn op het gebied van armoede bestrijding, drinkwater en sanitatie, landbouw, waterbeheer, biodiversiteit, kindersterfte en honger.

ZKH prins van Oranje Werkelijkheid of Utopie? De Prins maakte duidelijk dat niet alle doelstellingen haalbaar zullen blijken. Tot 2015 zullen dagelijks 250.000 mensen toegang moeten krijgen tot schoon drinkwater. Momenteel ligt het tempo veel lager. Met grote projecten kunnen steden wel snel van water worden voorzien, maar is het aanvaardbaar om andere delen van de wereld 'op te geven'? Prins Willem-Alexander riep de studenten op om over deze vragen na te denken. Er zijn 45.000 grote dammen in de wereld. Uit het rapport van de World Commission on Dams bleek dat veel van deze dammen nadelige effecten hebben. Voor- en tegenstanders verschillen van mening over nut en noodzaak van de bouw van dammen voor watervoorziening en energieopwekking. In het rapport 'No Water No Future' dat de Prins op verzoek van Koffi Anan geschreven heeft wordt ook aandacht besteed aan de financiering van het waterbeheer. Hier liggen vaak problemen. Er is veel geld nodig om de waterinfrastructuur aan te legen, te verbeteren en te onderhouden.

aantal thema's over de implementatie van de Kaderrichtlijn Water in Oost-Europa. De laatste case werd toegelicht door ir. Luuk Rietveld. Hij vertelde over de drinkwatervoorziening in Zuid-Afrika en het Lesotho Highlands Water Project.

Na het eerste deel en aan het eind van het college was er ruimte voor discussie, waar door de studenten volop gebruik van werd gemaakt. In de pauze kregen de studenten voor deze ene keer koffie in de collegezaal aangeboden. De Prins kon zijn kopje koffie nauwelijks opdrinken. De studenten bestormden hem met vele vragen die de Prins deskundig en ontspannen beantwoordde. Ook na afloop van het gastcollege werd er onder het genot van een broodje nog lang nagepraat en doorgediscussieerd. Prof. ir. Hans van Dijk voelde zich wat bezwaard dat de kroonprins Maxima alleen had moeten laten om op Amalia te passen en bood daarom als 'goedmakertje' een speelgoedbeertje met TUD- shirtje aan. Ellen Tromp bedankte de prins namens de studenten en gaf de prins een paraplu (i.v.m. de klimaatverandering) en een zakje schoolkrijtjes (om ook bij andere gelegenAls laatste stond Prins Willem-Alexander stil heden college te kunnen geven). bij de klimaatverandering. Door deze De algemene conclusie was dat de studenklimaatverandering neemt het aantal naten veel opgestoken hadden van het gasttuurrampen toe. In 2002 hebben meer dan college en dat er nog enorme uitdagingen 500 rampen plaatsgevonden. De Prins had liggen in het waterbeheer om de internalanger over zijn deel gedaan dan ingepland, tionale doelstellingen te realiseren. wat de prins toeschreef aan de invloed van zijn Argentijnse vrouw. Hierdoor begon Anke Grefte Professor van Beek iets later met zijn presentatie. Hij vertelde over het waterbeheer in Indonesië. De case voor het BSc-eindwerk gaat over de watervoorziening van Jakarta. Het doel is om tot een integraal waterbeheerplan te komen voor de Jakarta - Citarum regio. Na de pauze was het woord aan drs. Jasper Fiselier. Hij vertelde aan de hand van een Koffiepauze 9

Vragen aan ... De Prins

Virtueel water? Ellen Tromp, voorzitster van het Dispuut Watermanagement had de eer de eerste vraag te mogen stellen. Ze wilde weten of het niet beter is dat 3e wereldlanden voedsel inkopen in plaats van dat ze het zelf verbouwen. Voor de landbouw is erg veel water nodig en daar is juist een gebrek aan. Door voedsel te importeren, krijgen ze dus eigenlijk virtueel water.

Prins Willem-Alexander wees op het economische belang van voedselproductie Voor veel 3e wereldlanden is het de enige manier om de armoede te bestrijden en in hun levensonderhoud te voorzien. Miljoenen mensen verdienen nu minder dan 1 dollar per dag (des te schrijnender als we bedenken dat de EU de landbouw subsidieert met een bedrag van 2 dollar per koe per dag). Om te produceren voor de wereldmarkt moet de infrastructuur in de ontwikkelingslanden verbeterd worden en handelsbelemmeringen afgeschaft. Privatiseren of niet? In derde wereld landen wordt vaak geprobeerd om door middel van privatisering geld te genereren. Mag een bedrijf winst maken met water of is het een publiek goed?

De Prins legde uit dat de waterbronnen van iedereen zijn, maar dat er wel voor gezorgd moet worden dat investeringen ook terugverdiend worden. Geld uit private middelen kan soms wel helpen om nieuwe voorzieningen tot stand te brengen. Daarbij moet worden opgemerkt dat de helft van de private investeringen door kleine (locale) ondernemers wordt gedaan. Druppel op de gloeiende plaat? Moet je beginnen met een (grote) druppel op de gloeiende plaat of moet je overal een beetje hulp geven?

Allebei. Het mooiste zou zijn dat er één project opgezet wordt en dat alle mensen die daar geholpen hebben en kennis op hebben gedaan andere projecten helpen opzetten. Zo wordt de kennis verspreid. Helaas werkt het niet zo. De problemen zijn ook zo groot dat je overal een zetje in de goede richting moet geven.

10

ZKH Prins van Oranje Het gaat ook om cultuur Het cultuurverschil is vaak een probleem. Zou het helpen als wij ons meer in hun cultuur zouden verdiepen? De donor heeft het geld en heeft dus altijd gelijk. Als de donor weg is weet niemand hoe dat wat de donor gemaakt heeft werkt en onderhouden moet worden. De mensen in de derde wereld willen de donor te vriend houden en knikken dus bij alles. Daarnaast is ook de cultuur van de ontwikkelingswerker veranderd. Vroeger gingen de mensen er helpen omdat ze zich daartoe geroepen voelen. Nu is het meer een vak geworden. De Prins citeerde hier zijn vader (Prins Claus). Moet de schoorsteen roken ten koste van het milieu?

Elke oplossing tast het milieu aan. Economisch en sociaal moet het veel beter worden om het milieu te compenseren. Het milieu zal er nooit beter op worden, maar de aantasting moet minimaal zijn. Actiegroepen zijn vaak een indicatie voor de duurzaamheid. Als er veel tegen een project geprotesteerd wordt dan wordt een oplossing niet als duurzaam ervaren. Een oude hond kun je geen trucjes leren.

De overdracht van kennis in derde wereldlanden moet veel beter. Kinderen moeten al geschoold worden over water. In Nederland doen we voor een nieuwe zuivering eerst jarenlang onderzoek om te begrijpen hoe iets werkt. Zo zou het ook in de derde wereld landen moeten gaan. Ze moeten zelf ontdekken hoe het in elkaar steekt. Moeten we de moed opgeven? We moeten blijven proberen zo veel mogelijk projecten op te zetten om het leven in ontwikkelingslanden dragelijk te maken. Niet alleen uit ethische overwegingen, maar ook om conflicten en grootschalige migratie te vermijden De enorme verschillen in welvaart zullen op termijn moeten verdwijnen. Anke Grefte

11

NVA Jongerenplatform WATER IN BEWEGING!! Het NVA watersymposium speciaal voor alle nederlandse 'waterstudenten' 16 april 2004, Universiteit Wageningen Een kijk in het dagelijkse waterbeheer Discussie met professionele waterbeheerders Een speciale carrièremarkt op het gebied van waterbeheer

De laatste jaren staat het waterbeheer in Nederland weer volop in de schijnwerpers van de media en onder de aandacht van politiek Den Haag. De (bijna-)overstroming- en van 1993 en 1995 hebben met prangende ernst de vraag gesteld in hoeverre de huidige organisatiestructuur van het waterbeheer ons genoeg veiligheid garandeert. Daarnaast roept de implementatie van de Europese Kaderrichtlijn Water verscheidende dilemma's op omtrent het beheer van het oppervlakte- en grondwater. Deze beide ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat er de afgelopen jaren veel verwarring heerste onder de Nederlandse waterbeheerders over de toekomst van het waterbeheer. Dit uitte zich in een enorme hoeveelheid beleidsdocumenten, rapportages en toekomstvisies die ingingen op de vraag hoe de organisatie van het waterbeheer vorm gegeven moet worden. Nu langzaam maar zeker de mist begint op te trekken worden de nieuwe contouren en sturende visies scherper.

Doel De komende jaren moet een frisse generatie aanstormende water professionals aan de slag met deze nieuwe ideeën en het waterbeheer concreet vorm en inhoud gaan geven. Met dit symposium wil de NVA een eerste aanzet geven om waterstudenten meer met elkaar en de werkende waterwereld in contact te brengen. Overdracht van persoonlijke ideeën en visies staat daarbij centraal. Programma Het programma zal allereerst een beeld schetsen van de belangrijke thema's in het waterbeheer van Nederland met daarbij speciale aandacht voor de nieuwe Europese Kaderrichtlijn Water. Tijdens deze middag zal het NVA Jongerenplatform officieel worden geinstalleerd door het NVA- bestuur. Dit Jongerenplatform zal ongeveer 3 activiteiten per jaar organiseren. Tevens zal zij de Scriptieprijs jaarlijks gaan uitreiken. Wil je op de hoogte worden gehouden van de activiteiten van het NVA Jongerenplatform, wordt dan lid en ontvang tevens H20 26 keer per jaar. Het Dispuut Watermanagement heeft zitting genomen in het NVA Jongerenplatform om waterstudenten en de waterwereld dichter bijeen te brengen. Kom dus ook op 16 april naar Wageningen om te laten zien dat Watermanagement van de TU ook bestaat!! (meer informatie: zie website dispuut of Ellen Tromp) 12

Waterkolom

krijgt klimaatverandering niet teveel aandacht? Leidt het ons niet af van grotere problemen of van andere oorzaken van die problemen? En zijn er ook voordelen aan klimaatverandering? Klimaatverandering is hot en elke vorm van nuancering wordt door een groot deel van de milieubeweging en door wetenschappers als 'politiek incorrect' beschouwd en keihard neergesabeld. Juist van wetenschappers is dat teleurstellend. Maar veel aandacht voor klimaatverandering betekent ook meer onderzoeksgelden en daar leven wetenKlimaatverandering en schappers van. Is het een 'hype', waterbeheer - hoe erg is vergelijkbaar met de zure regen van 10het? 15 jaar geleden? Zure regen was toen de grootste dreiging voor het milieu. Nu Als je alle publiciteit rond klimaatveranhoor je er nauwelijks meer over. Hoe dering moet geloven dan zal de hydrolo- staat het over 10 jaar met onze aangische kringloop wereldwijd drastisch dacht voor klimaat-verandering? veranderen met grote gevolgen voor het waterbeheer. We krijgen te maken met Toch twee nuanceringen als mogelijke meer extremen: grotere overstromingen start voor de discussie tijdens het en langere droge perioden. Dat het klikomende symposium van het dispuut. maat verandert is duidelijk. Dat heeft het altijd gedaan, nog maar 10.000 jaar De eerste nuancering gaat over hooggeleden hadden we hier in Nederland water. De gebruikelijke verklaring van de nog een ijstijd. Dat het versneld veranhoogwaters van de laatste jaren is dat dert als gevolg van menselijk handelen dit door klimaatverandering en ontbosis ook duidelijk. De aandacht voor het sing komt. Ondertussen zijn de meeste verminde-ren van broeikasgassen is dan hydrologen het er over eens dat ontook terecht. We moeten dat terugdrinbossing geen rol speelt. Die valt af. Dus gen. Dat we ons waterbeheer moeten klimaatverandering? Mogelijk, maar het aanpassen klopt ook. Een zeespiegelis zeker niet de belangrijkste oorzaak. stijging vraagt nu eenmaal hogere Een veel belangrijkere oorzaak van de dijken en meer regen vraagt grotere hoogwaterproblemen op onze grote pompen of meer tijdelijke berging. Maar rivieren is dat we de berging in de 13

Waterkolom

14

Uiteraard kunnen er veel kanttekeningen gemaakt worden bij bovenstaande punten. En dat is dan een mooie start voor de discussie tijdens het symposium. Prof. Eelco van Beek

Bergende oppervlakte Rijntakken 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000

Jaar

2000

1990

1980

1970

1960

1950

1940

1930

1920

1910

1900

1890

1880

1870

0 1860

Een tweede nuancering is de aandacht voor klimaatverandering in de derde wereld. Hele hordes onderzoekers duiken op landen als Bangladesh en Mozambique om de gevolgen van klimaatverandering op deze arme landen te onderzoeken. De landen hebben inderdaad forse waterbeheer problemen en klimaatverandering zal deze erger maken. Maar hoeveel erger? Als je problemen in een maat, bijvoorbeeld meters, zou kunnen uitdrukken, dan zijn de huidige waterproble-men in deze landen bijvoorbeeld 3 meter hoog. Klimaat-verandering zet daar nog eens 10 cm bovenop, misschien zelfs maar 1 cm. Rechtvaardigt dat om zoveel meer aandacht te geven aan die 10 cm klimaatverandering ten opzichte van de 3 meter huidige problemen? De meeste Bangladeshi maken zich dus niet zo druk over klimaatveranderingen, ook al omdat het een langzaam proces is. We hebben de tijd om erop te wachten en te handelen als het nodig is. Bijna al onze waterbeheer infrastructuur (dijken, pompen, etc.) hebben een levensduur van minder dan 50 jaar waarna vervanging of groot onderhoud nodig is. Als het dan blijkt dat er wat extra capaciteit nodig is dan doen we dat te zijner tijd

wel. Is het hele civiele vak niet een continue aanpassing aan veranderingen in omstandig-heden, waaronder klimaat?

1850

uiterwaarden in de Rijntakken tot bijna 1/3 gereduceerd hebben, namelijk van 80,000 ha in 1850 tot 30,000 ha nu. Bovendien hebben we steeds meer socio-economische waarden ontwikkeld in overstromingsgevoelige gebieden bij onze rivieren, steden, industrie en mensen. Risico is kans maal gevolg en de gevolgen zijn veel groter geworden. De kans ook?

Van de Secretaris

En misschien nog wel een grotere vraag zijn ze bestand tegen de droge periode die ons in deze zomer te wachten staat? Zullen er nog meer dijken door afschuiving bezwijken? Als je hier meer van wilt weten moet je zeker langs komen op ons Symposium. Nienke Kramer

Dit is alweer mijn tweede stukje voor het druppeltje. Ik begin al aardig bekend te raken met het reilen en zeilen van het dispuut watermanagement. Het brengt ook veel leuke dingen met zich mee; een praatje van de kroonprins, excursies en skiën. Kortom, alles wat maar een beetje met watermanagement te maken heeft. Als ik zo naar buiten kijk valt er ook hier heel wat te watermanagen, de druppels vallen met bakken uit de lucht, af een toe gevolgd door een mooie witte sneeuwbui. Zou er na deze warme winter, zonder schaatsplezier een hele koude zomer komen? Een koude zomer wordt het in ieder geval voor de Australië-gangers, die in juli de winter op gaan zoeken. Terwijl ik dit alles bedenk, zit ik lekker warm in het bestuurshok speculaasjes te eten. Toch zo slecht nog niet, die regen buiten. Een natte winter was het dit jaar zeker. Dit onderwerp komt ook terug in ons Symposium, die in april gehouden zal worden. Zouden de dijken bestand zijn tegen de grote hoeveelheid regen?

Activiteitenkalender 06 apr.

Cursus Interculturele Communicatie

14 apr.

Bestuurswissel

16 apr.

NVA jongerenplatform

27 apr.

Symposium “ Natte winters, droge zomers.”

26 juni

Buitenlandreis Australië 15

Symposium Lieve Dispuutsleden, De symposiumcommissie 2004 is op dit moment hard bezig om een mooi symposium voor jullie en andere geïnteresseerden te organiseren. We zijn bijna rond met alle sprekers, de dagvoorzitter en andere randverschijnselen. Na wat kleine opstartproblemen zijn we helemaal op gang gekomen en kunnen we jullie nu al een aantal zaken verklappen.Het symposium zal dinsdag 27 april 2004 gehouden worden. Op dit moment ziet het programma er ongeveer zo uit: Natte winters, droge zomers "Hoe houden we het systeem robuust" Afschuivende dijken, inklinking, verzilting en problemen met koelwater was wat waterbeheerders in Nederland deze zomer bezig hield. Klimaatscenario's van het KNMI voorspellen dat er steeds vaker zulke droge zomers zullen zijn. Aan de andere kant voorspellen ze ook nattere wintermaanden. Hierdoor zullen waterbeheerders in de toekomst vaker geconfronteerd worden met deze twee extremen, welke specifieke eisen stellen aan het watersysteem. Om aan de eisen wat betreft de faalkans van het watersysteem te voldoen zullen er aanpassingen gemaakt moeten worden. Hierbij moet rekening gehouden worden dat oplossingen voor het ene probleem effect hebben op het andere probleem. Het doel van dit symposium is om inzicht te verschaffen in wat ons als waterbeheerders te wachten staat; wat voor klimaatsveranderingen kunnen wij in de komende jaren verwachten. En wat zijn de effecten van het extremere weer op het watersysteem. Welke problemen gaan zich door dit extremere klimaat voordoen en wat voor oplossingen zijn hiervoor mogelijk. Het symposium zal worden voorgezeten door de oud voorzitter van Wetterskip Fryslan, dhr .E.H. Togtema. Tevens zit dhr. Togtema in de nieuwe adviescommissie Water van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Sprekers en onderwerpen zijn o.a. · "Neerslag en droogte in de toekomst en nu" door dhr. A. Buishand van het KNMI · "Water als ordenend principe in de nota ruimte" ondervoorbehoud · "De droogte van 2003 was een waterkwaliteitsprobleem" door dhr. J. Icke van het WL|Delft Hydraulics · "Stedelijke waterproblemen" door dhr. F.H.M. van de Ven van de TUDelft / RIZA · "De droogte nader bekeken" door dhr. H. van Waveren van de RIZA / Droogtestudie · "Economische effecten van het veranderende klimaat", dhr. M. Kok van HKV · "Effecten en problemen voor het waterbeheer in hoog Nederland", dhr. R. Schrauwen, ZLTO · Discussie · Borrel 16

Symposium

Natuurlijk zal dit symposium niet voor niets zijn. Student dispuutsleden : Studenten : Medewerkers TUDelft: Overige :

€ 7,50 € 12,50 € 45,00 € 100,00

Met dank aan Hessel is het dit jaar zelfs mogelijk je online in te schrijven. Dit kan op: www.dispuutwatermanagement.nl. Meld je dus snel aan! Hopende jullie allemaal te mogen begroeten op het symposium, Groeten, De Symposiumcommissie 2004, Teun Timmermans Bart van genugten Nienke Kramer Lucas van de Winckel

17

Klimaatsverandering Broeikaseffect nonsens ?! In een onlangs naar buiten gekomen geheim rapport van het Pentagon wordt een klimaatscenario beschreven, waarbij Nederland in 2007 deels onbewoonbaar zou worden. Volgens dit rapport is klimaatverandering de grootste bedreiging voor de stabiliteit in de wereld.

op een dergelijke abrupte klimaatverandering toeneemt. Volgens het meest recente IPCC-rapport zal het in 2100 gemiddeld over de aarde tussen de 1,4 en 5,8 graden warmer zijn dan in 1990. Moeten we ons zorgen maken over toekomstige klimaatveranderingen?

Het antwoord is ja! De temperatuurstijging op aarde zal zich de komende Als concreet voorbeeld wordt genoemd hoe Den Haag in dat jaar na een zware eeuw in een versneld tempo voltrekken. storm en vloedgolven verzwolgen wordt Hierdoor stijgt de zeespiegel en neemt de totale hoeveelheid neerslag toe. Voor door de zee. Het betreft hier een met opzet sterk gedramatiseerd scenario om Nederland betekent dit een toenemende kans op wateroverlast zowel door de als leidraad te dienen voor het uithogere zeespiegel alsook door hogere denken van allerlei strategieën op het waterstanden in de grote rivieren in de gebied van rampenbestrijding en winter. Dus ook bij klimaatveranderingen mogelijke militaire conflicten. Maar hoe zonder de verrassingen, zoals realistisch is zo'n scenario eigenlijk? Houdt Nederland dus de voeten droog in beschreven in het Pentagon rapport, moeten strategieën ontwikkeld worden 2007? om de voeten droog te houden. Enkele klimaatmodellen, gebaseerd op toename van broeikasgassen in de In hoeverre de menselijke productie van atmosfeer, laten zien dat bij de daaruit deze gassen het klimaat beduidend en voortvloeiende stijging van de blijvend beïnvloedt blijft echter onderwwereldgemiddelde temperatuur de kans erp van wetenschappelijke discussie. De discussie over de invloed van de mens gaat niet om het feit óf de broeikasgassen het beschreven effect hebben maar in welke mate, en of de invloed meetbaar en bewijsbaar is. Tegenover de productie van broeikasgassen staat namelijk ook de natuurlijke heropname van deze gassen en bovendien verandert het klimaat onafhankelijk van dit effect van nature voortdurend. Hoe moeilijk het is om een verandering van het klimaat vast te stellen, blijkt bijvoorbeeld uit het grafiekje van de gemiddelde temperatuur in de zomer en in de 18

Klimaatsverandering winter in Nederland over de afgelopen eeuw. De variatie van de gemiddeldetemperatuur valt grotendeels binnen de normale grenzen. Een verandering van het klimaat is daaruit dus moeilijk aantoonbaar, laat staan de oorzaak daarvan. (Overigens is De Bilt natuurlijk niet representatief voor de rest van de wereld!) Anneke van der Kraan

19

Buitenlandreis De vorderingen

Op 26 juni zullen 15 studenten en 2 begeleiders naar Australië vliegen. De vliegreis zal ons via Parijs en Perth naar Adelaide brengen. Hier zullen we een week verblijven, waar we een ontmoeting hebben met de studenten, een RWZI bezoeken. Tevens zullen we een presentatie van CSC (het Australische KIWA) krijgen. De reis zal in totaal 25 dagen gaan duren.

op Kangeroo Island zullen we de langs de Murray River gaan trekken. We beginnen met bij de mond en zullen met busjes naar bovenstrooms gelegen gebieden gaan. Onder meer irrigatieprojecten zullen ons traject kruisen. Tijdens onze trip zullen we verschillende klimaten van Australië tegen komen: mediteraan, woestijn, alpine. Als het weer het toelaat, zullen we dan ook op de ski's gaan staan in de Snowy De verdere route van de reis zal als Mountains. Na Adelaide is de eerste stad volgt zijn: Nadat we in Adelaide ook de die we aandoen Mildura, waar we o.a. het meteorologisch meetstation gaan toeristische plaatsen hebben bekeken waarbij we zelfs kangaroos gaan spotten bezoeken. Daarna volgen we de rivier

20

Murray River

Australie naar Albury, waar de grootste dammen van Australië te vinden zijn. Vervolgens hebben we de bron van de Murray bereikt en gaan we naar Thredbo in het Nationaal Park Kosciusko om te skiën. Dan staat Canberra op het programma, waar we ook de Nederlandse ambassade zullen bezoeken. In de laatste week zullen we Sydney gaan bezoeken, waarbij een bezoek aan de Opera en een vaartocht door de haven niet mogen ontbreken. Gedurende de reis zullen we overnachten in jeugdherbergen en motels, eventueel op de Universiteitscampus. In deze weken zullen projecten bezocht worden in alle facetten van watermanagement, en zullen we ook goed de tijd nemen om natuur en cultuur te snuiven van dit prachtige land. Wouter Sotthewes

De Buitenlandreiscommissie 21

Van de Penningmeester

Na zo'n ruim elf maanden penningmeester te zijn geweest van het dispuut watermanagement is het einde nu echt in zicht gekomen. Helaas, moet ik zeggen want ik heb er veel plezier aan beleefd en zal ook nog met veel genoegen de laatste weekjes mijn taak als penningmeester vervullen. Dit zullen geen rustige laatste weekjes worden. Net zoals met leren moet meestal nog het meest op het laatst gedaan worden. Het financieel jaarverslag en een nieuw draaiboek schrijven voor de aankomende penningmeester zijn twee taken waar ik me de komende weken flink in kan stuk bijten. Over de financiën van het afgelopen jaar kan ik zeggen dat het goed is gegaan met het dispuut watermanagement. Alle commissies die afgelopen jaar hun activiteiten hebben afgerond hebben het ook financieel gezien tot een goed einde gebracht. En ook de nu lopende commissies zijn op de goede weg wat betreft de financiën. Maar niet alles is alleen rozengeur en maneschijn. Het blijkt toch altijd weer 22

moeilijk om sponsoren te vinden en te houden voor het dispuut. Dit is enigszins begrijpelijk in deze wat moeilijkere financiële tijd, maar toch jammer gezien het feit dat het dispuut watermanagement een uiterst nuttige rol vervult. Niet alleen brengt het de studenten in contact met watermanagement in de praktijk door o.a. excursies en (kleine) buitenlandreizen. Ook wordt het eerste contact gelegd voor de studenten met de bedrijfswereld binnen watermanagement door het organiseren van bedrijfspresentaties en het jaarlijkse symposium waar vele bedrijven zijn afgevaardigd. Tevens kijkt het dispuut watermanagement kritisch naar het onderwijs en bespreekt regelmatig mogelijkheden tot verbetering hiervan met de sectie. Ook op het gebied van promotie naar beginnende civiele techniek studenten en VWO'ers om nieuwe watermanagers te werven probeert het dispuut een positieve bijdrage te leveren. Al met al voldoende zaken die voor de student én voor bedrijven interessant zijn en een support voor het dispuut rechtvaardigen. Na deze promotalk rond ik mijn verhaal af, wetende dat drie nieuwe gezellige, capabele en kritische personen klaar staan om de bestuursfuncties over te nemen van de vertrekkende bestuursleden. Govert Verhoeven

Gastpublicatie Cholera deel 1 Cholera is een gevreesde gastro-intestinale infectieziekte. Zij wordt veroorzaakt door de Vibrio cholerae, een bacterie die een toxine produceert dat de darmfunctie ontregelt. Het resulterende grote vocht- en mineralenverlies kan tot de dood leiden. Momenteel treedt de ziekte vooral op in derdewereldlanden met slechte sanitaire voorzieningen. Toen zulke slechte omstandigheden nog normaal waren in Europa heeft de cholera ook hier huisgehouden, vanaf haar introductie in het begin van de negentiende eeuw. Deze aflevering meldt vooral de geschiedenis van de cholera en haar invloed op zowel de civiele techniek als de (infectieziekten)epidemiologie. Inleiding Deze eerste van twee afleveringen over cholera biedt vooral het historisch perspectief op deze ernstige gastro-intestinale aandoening. Cholera heeft de civiele techniek de wind in de zeilen gegeven. Ook heeft zij de epidemiologie mee helpen vormen, maar niet minder was zij van belang voor het opbouwen van openbare hygiëne en organisaties in de gezondheidszorg. Zij was de voornaamste prikkel om te komen tot het monsterverbond tussen ingenieurs en artsen: De Hygiënisten. En nog altijd leert de ziekte ons veel over de epidemiologie van infectieziekten. Gesel en gezel De cholerabacterie is een ongewenste metgezel van de mens die hem besmet vanuit drinkwater of voedsel dat in contact is geweest met de ontlasting van patiënten. De bacterie produceert een toxine die de darmfunctie verstoort, resulterend in een groot verlies van vocht en mineralen. De waterdunne diarree kan meer dan 20 liter per dag bedragen en de dood treedt meestal in door shock. Cholera is al tientallen

eeuwen één van de grootste plagen van Zuid-Azië, hoewel de eerste betrouwbare beschrijvingen pas uit de helft van het eerste millennium dateren. De ziekte heeft zich vanaf het begin van de negentiende eeuw over de wereld verspreid en teisterde ook ons land. Bij de derde Nederlandse epidemie, die van 1848-1849, stierven ruim 22.000 mensen eraan. Het ziektecijfer is niet bekend, maar uitgaande van een letaliteit van een kwart zouden wel 100.000 mensen de cholera gehad kunnen hebben, en dat op een bevolking van toen slechts 3 miljoen. Vergeleken met de meest recente uit-

Vibrio Algae 23

Gastpublicatie braak van een 'water borne disease', de veteranenziekte rond de Westfriese Flora in 1999, waren de mortaliteitscijfers van anderhalve eeuw eerder meer dan duizendmaal zo erg. Cholera was dan ook één van de grote plagen die volgens Thomas Malthus (1766-1834) de bevolking teisterden teneinde overbevolking te voorkomen of af te straffen. Maar toen hij zijn beroemde boek schreef, moest de Vibrio cholerae Europa nog bereiken. Dit deed de bacterie aan boord van schepen, in het ballastwater. Werd dit geloosd in de Europese havens, dan kon onder de bevolking, die rivier- en grachtenwater op grote schaal gebruikte, een omvangrijke epidemie ontstaan. Deze verspreidde zich vaak naar andere steden en stadjes; op het platteland hadden de mensen meestal pompen of putten en bleven gevrijwaard. Dat de bacterie niet eerder dan rond 1830 in West-Europa opdook, heeft te maken met de snelheid van de schepen. Pas met het verschijnen van snelle zeilschepen zoals de theeklippers kon de bacterie in patiënten of ballastwater snel genoeg hier zijn om vitaal de mens te lijf te gaan. Maar tezelfdertijd kwam de John Snow

24

bacterie ook via een andere route binnen: de Balkan en Rusland. Vanaf het begin van de negentiende eeuw was de cholera daar 'omhooggekropen' tot bij de Oostzee en vandaar ging zij, vaak met oorlogsschepen, naar Noord Duitsland en de Britse eilanden. Hoe dan ook, begin jaren dertig van de negentiende eeuw brak de eerste cholerapandemie (wereldwijde epdemie) uit. Tot nu toe zijn er zeven pandemieën geweest, de laatste heeft zich in de jaren zeventig van de twintigste eeuw tot heden voorgedaan. Besmettingsbron De cholera heeft door de combinatie van rampspoed voor de Londense bevolking en de intelligentie van de arts John Snow, halverwege de vorige eeuw de wetenschap van de epidemiologie onschatbare diensten bewezen. De watervoorziening van de stad was toen in handen van vele kleine particuliere ondernemingen die ieder hun eigen putten exploiteerden waar tegen betaling water geput kon worden. Uiteindelijk kwam het meeste water uit de Thames en bij een cholera-epidemie eind jaren veertig van de negentiende eeuw (deel van de derde pandemie) kwam Snow op het idee dat dit de oorzaak zou kunnen zijn. De besmettelijkheid kende hij al door contactgevallen onder kinderen die een bed deelden. In 1854 was er opnieuw een epidemie, rond de pomp van Broad Street bij de Hay Market. Hij toonde toen aan dat deze pomp de bron van besmetting was en toen zijn sluitende argumentatie de exploitanten niet overtuigde, had hij de euvele moed om de zwengel van de

Gastpublicatie pomp hoogstpersoonlijk te verwijderen. De hygiënisten De cholera is de belangrijkste Deze wordt nog steeds bewaard in de 'John Snow'-pub aldaar en jaarlijks komt 'bondgenoot' geweest van de negentiende-eeuwers die streefden naar de 'London Epidemiological Society', goede algemene sanitaire voorzieningen. waarvan Snow een van de oprichters was, daar nog bijeen. Het was nog vóór Dat waren voornamelijk ingenieurs en artsen, we noemen hen de 'Hygiënisten'. de triomftocht van de microbiologie, maar Snow postuleerde al het aanwezig In voorgaande eeuwen hadden armoede, onwetendheid, onverschilzijn van uiterst kleine infectieuze deeltligheid en gebrek aan de vereiste techjes als oorzaak van de kwaal. Hij schreef: ".... I suspected some contami- nische kennis het creëren van veilige waterwinning en -distributie plus het nation of the water of the much-fregrootschalig bouwen van riolen in de quented street-pump in Broad Street, weg gestaan. In de eerste helft van 19e near the end of Cambridge Street; but on examining the water, on the evening eeuw werd de ingenieur geboren en we kunnen stellen dat de cholera flink of the 3rd September, I found so little impurity in it of an organic nature, that I geholpen heeft bij het ontwikkelen van de civiel ingenieur. hesitated to come to a conclusion. ...." De hygiënisten ondervonden ".... On proceeding to the spot, I found echter veel weerstand van de gegoede that nearly all the deaths had taken burgerij. Die had vaak zelf al redelijke place within a short distance of the voorzieningen maar bovendien waren de pump. There were only ten deaths in welgestelden de enigen met stemrecht houses situated decidedly nearer to (sinds het revolutiejaar 1848); dit werd another street pump. In five of these toegekend aan hen die een fikse belascases the families of the deceased ting betaalden. Zij waren niet genegen persons informed me that they always om te stemmen voor een forse versent to the pump in Broad Street, as hoging van de staatsbegroting en dus they preferred the water to that of the de belastingen, om de paupers in hun pump which was nearer. ...." ".... We must conclude from this outbreak that the quantity of morbid matter which is sufficient to produce cholera is inconceivably small, ...." Enkele jaren daarvoor had Ignasz Semmelweis ook al minuscule 'lijkedeeltjes' als smetstof gepostuleerd en was daarmee in een lastige polemiek met zijn vakbroeders geraakt (zie het Druppeltje, jrg 14, nr2). Later zijn de verwekkers van de door hem bestreden kraamvrouwenkoorts, streptokokken, pas aangetoond. Snow-Pump 25

Gastpublicatie samenleving betere levensomstandigheden te verschaffen. Dat uiteindelijk de tweede helft van de negentiende eeuw een explosie van werkzaamheden te zien gaf (duizenden kilometers aan waterleidingen en riolen) lijkt hiermee in tegenspraak. Maar de Amsterdamse hoogleraar sociologie De Swaan verklaart dit als volgt. Hij stelt dat de rijken steeds banger werden voor de sociale onrust en het opkomende socialisme en communisme. Ze kozen eieren voor hun geld, want revolutie zou hun kapitaal en de economie verwoesten. Dus konden de ingenieurs aan de slag "ter beteugeling van de onrust en beheersing van de 'sociale vulcanologie'". Zo kon de Prince of Wales in 1865 de aanzet van een uitgebreid Londens rioolnetwerk openen, dat tien jaar later 83 mijl telde en 100 vierkante mijl bediende. Zijn vader Albert, de 1861 overleden echtgenoot van koningin Victoria, had zich niet onledig gehouden met de jacht op wild of op vrouwen. Hij was een enthousiast ijveraar voor de openbare hygiëne geweest en riolering was zijn stokpaardje. Er zijn nog tekeningen van zijn hand voor het Londense rioolstelsel bewaard gebleven, en sommige uitgevoerde onderdelen zijn zelfs nog in gebruik. Helaas mondde het Londense stamriool rechtstreeks uit in de Thames, wat die rivier stroomafwaarts ernstig contamineerde. Zoals in de vorige Druppel te lezen was dat Semmelweis stierf aan de bacterie die de door hem beschreven kraamvrouwenkoorts veroorzaakt, zo is Prins Albert gestorven aan de buiktyfus, meestal veroorzaakt door fecaal verontreinigd drinkwater! De ernst van zijn 26

ziekte, gevoegd bij de onkunde van zijn artsen, deed koningin Victoria haar dierbare echtgenoot verliezen en zij zou veertig jaar in rouw blijven tot haar dood in 1901. Speurtocht De verwekker van de cholera bleek uiteindelijk de kommavormige bacterie Vibrio cholerae. Niemand minder dan de Duitse nestor van de bacteriologen, Robert Koch (1843-1910), die in 1882 de oorzaak van de tuberculose uiteenzette, wist dit vast te stellen op zijn onderzoeksreis naar Egypte en India in 1883-84. In zijn zeven berichten uit Alexandrië, Cairo en Calcutta leest men de wetenschappelijke onderbouwing van zijn choleratheorie maar tevens de ontreddering die een epidemie in een samenleving aanricht. Net zoals Snow, die tegenover zijn scherpzinnige hypothese particuliere belangen en een waaier aan alternatieve medische opvattingen aantrof, kreeg Koch het nog moeilijk. Vooral Max von Pettenkofer (1817-1902), de leidende Duitse miasmaticus, opponeerde. De miasmatheorie beschouwt gassen en dampen uit rottingsprocessen en zaken als neerslag en grondwaterstand van doorslaggevende betekenis bij het ontstaan van ziekte. Hij daagde in 1892 Koch zelfs uit een vibrionen-cultuur aan hem te zenden, welke hij direct opdronk. Hij werd maar een beetje ziek, ondanks het feit dat hij tegelijk zuiveringszout innam om zijn maagzuur te neutraliseren. Had hij al ooit cholera gehad en was hij enigszins immuun, had hij heel sterk maagzuur of was Koch zo humaan geweest verzwakte bacteriën in de kolf te stoppen?

Gastpublicatie We weten het niet. Na verloop van tijd werd de bacteriologie echter zo triomferend dat menigeen alle aandoeningen met micro-organismen in verband wilde brengen. Zo is Koch later nog op bezoek geweest in het gloednieuwe laboratorium van Christiaan Eijkman (1858-1930) in 'ons Indië'. Die deed vanaf 1886 onderzoek naar de beriberi, waarbij hij ervan uitging dat een bacterie de oorzaak was. Hij vond echter geen beriberibacil maar, door toeval, het vitamine B1-gebrek. Dit leverde hem in het jaar voor zijn dood de Nobelprijs op (1929). In de loop van de twintigste eeuw moest de microbiologie een toontje lager gaan zingen en vond men vele andere risicofactoren en ziekteoorzaken dan microscopisch kleine wezens. Maar de laatste decennia is er weer een opleving van de belangstelling

voor hun rol bij ziekteprocessen, direct of indirect. Ze worden niet alleen in verband gebracht met maagzweren, maagkanker en neurodegeneratieve aandoeningen, maar ook met bijvoorbeeld reuma en multipele sclerose. In de volgende Druppel zullen de huidige epidemiologie, de bacteriologie, de verschijnselen, de therapie en de preventie van cholera besproken worden.

Dr. P. Bol is arts-epidemioloog en oudsecretaris van de Gezondheidsraad. Hij is universitair hoofddocent ‘Algemene hygiëne en epidemiologie’ (ct5420) bij de sectie Gezondheidstechniek

27

28

Van de comm. PR en Prof. Van Dijk overspoeld haar met leesvoer. Bovendien moet ze haar telefoon aan laten staan, want ze krijgt pas kort van tevoren een telefoontje dat hij er is (dit ter voorkoming van bobo's in de zaal). Uiteindelijk komt De Prins twee weken later, dan dat Van Dijk haar had doen geloven. Ook is waterbouw met groot gevolg aanwezig… Alle stress is voor niets geweest!!

Stress op het hok Zo dit is alweer mijn laatste stukje over het wel en wee van het commissariaat Public Relations. Wederom zal ik jullie in dit Druppeltje wat 'inside information' over het dispuut geven. Zoals jullie misschien wel weten hebben de Public Relations de laatste tijd veel nieuwe impulsen gehad. Zo heeft het dispuut kennis gemaakt met Zijne Koninklijke Hoogheid De Prins van Oranje, is het dispuut betrokken bij de oprichting van het Jongerenplatform van de NVA, de vereniging voor waterbeheerders en zijn we op bedrijfsbezoek geweest bij één van onze hoofdsponsoren. Maar al die nieuwe activiteiten zorgen zeker wel voor de nodige stress; Ellen is gestressed. Willem Alexander komt college geven en zij moet daarbij het dispuut vertegenwoordigen. Dat vereist wel de nodige voorbereidingen

Bart is ook gestressed. Hij heeft al twee mensen benaderd voor het voorzitterschap van het symposium, maar het zit hem niet mee. Uiteindelijk heeft hij dhr. Togtema, oud-dijkgraaf van Wetterskip Frieslan, kunnen overtuigen om deze taak op zich te nemen. En daarmee heeft het de symposiumcommissie toch goed geboerd. Dhr. Togtema heeft zeker verstand van zaken; Hij is ook op dit moment nog actief in de Commissie Integraal Waterbeheer. De computerproblemen zorgen ook voor de nodige stress en scheldpartijen. Maar zelfs de mensen van de DTO weten niet wat er aan de hand is. Dus als het ooit een beetje gaat tochten in de hal, komt dat omdat we de computer uit het raam hebben gegooid. Gelukkig zijn we ook van de nodige zorgen verlost. Zo is het volgende bestuur al compleet, is de MDE 2003 afgerond met een gezellige borrel en is de GO!! beslissing voor de buitenlandreis genomen. Anneke

29

Excursie ct3420 westelijke gedeelte van Amsterdam. Als bron voor deze productie wordt rivieren duinwater gebruikt. Het bereidingsproces van het drinkwater gebeurt in drie fasen: · De voorzuivering bij de N.V. Watertransportmaatschappij RijnKennemerland(WRK) in Nieuwegein; · De infiltratie en winning in de Amsterdamse waterleidingduinen; · De zuivering en het transport voor de afdeling Productie West op de vestiging Leiduin.

Ozonisatie van het water

Op donderdag 11 maart zijn we op excursie naar drinkwaterleidingbedrijf Amsterdam geweest. Na ontvangst gaf dhr. René van der Aart een korte presentatie over het bedrijf. Gemeentewaterleidingen Amsterdam houdt zich bezig met winning, zuivering, opslag en distributie van drinkwater. Het bedrijf produceert jaarlijks circa 94 miljoen m3 water voor huishoudens en bedrijven in Amsterdam. Het waterleidingbedrijf heeft twee vestigingen waar water gezuiverd wordt. De vestiging in Amstelveen voorziet het oostelijke deel van Amsterdam van water, hier wordt gebruik gemaakt van 'plassenwater'. Wij zijn gaan kijken op de vestiging Leiduin in Vogelenzang. Hier wordt water gezuiverd voor het 30

Na deze interessante presentatie mochten we een kijkje gaan nemen bij een aantal stappen van de nazuivering. Het eerst komt de beluchting en de snelle zandfiltratie aan bod. Het water laat men over een cascade lopen. Hierdoor komt zuurstof in het water en worden sommige stoffen geoxideerd. Bij de snelle zandfiltratie worden vaste stoffen verwijderd. Het water loopt door verschillende lagen zand en grind waarbij de korrels van boven naar beneden steeds grover worden. Vervolgens zijn we gaan kijken bij de ozonisatie zien het water wordt vervolgens intensief vermengd met ozon. Dit gas breekt bestrijdingsmiddelen en ziekteverwekkers af en zorgt voor een betere smaak, geur en kleur van het water. Daarna kwam de ontharding aan bod. Aan het water wordt natronloog toegevoegd. Hierdoor zet kalk zich af op zand, zodat marmerachtige korrels worden gevormd. Het water wordt

Excursie ct3420 onthard tot 8,4 (ºD). Dat er veel kalk uit het water wordt gehaald is te zien aan de stukken kalk die er te show lagen van wel 15 centimeter dik. Als laatste zijn we nog wezen kijken bij een actief koolfilter en de langzame zandfiltratie. De dag werd afgesloten met een verfrissende wandeling door de duinen. We hebben hier de Oranjekom bekeken, waar water wordt opgeslagen voordat het naar de zuivering gaat. Hiermee waren we aan het einde van de excursie gekomen en begaven wij ons weer terug naar Delft. Nienke Kramer http://www.gwa.nl/

Marmerachtige korrels na de ontharding

31

Bedrijfspresentatie HKV Op donderdag 4 maart is een select groepje watermanagement studenten op bezoek geweest bij HKV lijn in water. HKV is een onafhankelijk advies- en onderzoeksbureau op het gebied van water en waterbeheer. HKV richt zich daarbij op waterkwantiteit en de binnenwateren. HKV staat voor een innovatieve en verfrissende aanpak, er wordt dus ruimte gelaten om dieper op een onderwerp in gaan. Daarvoor is deel van de bedrijfstijd voor eigen speurwerk en ontwikkeling gereserveerd.

twee uur aan de lunch begonnen. Hierna heeft Hans Hartong ons nog het gemaal 'De block van Kuffeler' bij Almere laten zien. Dit is een van de gemalen dat is ingezet bij het leegmalen van de flevopolder en de noordoostpolder. Het is één van de grootste dieselgemalen ter wereld. Momenteel is men bezig met onderzoek naar de vernieuwing van dit gemaal, naar de huidige standaarden.

Al met al is het een heel geslaagde dag geworden. Als je een technische of wiskundige studie volgt en binnenkort Rond 10.30 uur arriveerden we bij het moet gaan nadenken over je afstudeerkantoor in Lelystad. Daar werden we werk, dan kan het handig zijn om te ontvangen door Hans Hartong, één van weten dat HKV graag stage- en afsde oprichters van HKV, maar ook van het tudeerplaatsen aanbied. Als je de interDispuut. Allereerst kregen we een prenetpagina's (www.hkv.nl) een beetje sentatie over het bedrijf. HKV heeft vier doorbladert krijg je al snel een idee welk werkgroepen: Rivieren en kanalen, soort onderwerpen aan bod kunnen Veiligheid en risico, Waterbeheer en komen. Enkele specifieke opdrachten Innovatietechnologie. Deze groepen zijn: werken gezamenlijk aan adviezen in pro- · Onderzoek naar ruwheid in SOBEK jecten. HKV heeft niet alleen projecten in · Effectiviteit van de maatregel Nederland, maar ook Duitsland, Belgie 'vasthouden' en diverse landen in Oost-Europa. Verder Wil je hier meer over weten of wil je is HKV ook actief in o.a. Bangladesh en eens overleggen over andere onderwerSuriname. pen? Stuur gerust een mailtje naar Matthijs Kok (directeur onderzoek en Hierna vertelde Bertus de Graaff ons ontwikkelingen: [email protected] ). over zijn werk aan verschillende waterkansenkaarten. Deze worden door waterschappen gebruikt om met gemeenten en provincies te communiceren over waterzaken. Vervolgens kwam een promovendus, Ton Botterhuis, vertellen over zijn onderzoek over onzekerheden bij beslissen. Hierbij beschouwd hij vooral bemalingsschema's. Ondertussen liep het programma behoorlijk uit, waardoor we pas rond 32

Bedrijfspresentatie HKV waterschappen gebruikt om met gemeenten en provincies te communiceren over waterzaken. Vervolgens kwam een promovendus, Ton Botterhuis, vertellen over zijn onderzoek over onzekerheden bij beslissen. Hierbij beschouwd hij vooral bemalingsschema's. Ondertussen liep het programma Op donderdag 4 maart is een select behoorlijk uit, waardoor we pas rond groepje watermanagement studenten op twee uur aan de lunch begonnen. bezoek geweest bij HKV lijn in water. Hierna heeft Hans Hartong ons nog het HKV is een onafhankelijk advies- en gemaal 'De block van Kuffeler' bij onderzoeksbureau op het gebied van Almere laten zien. Dit is een van de water en waterbeheer. HKV richt zich gemalen dat is ingezet bij het leegmalen daarbij op waterkwantiteit en de binnen- van de flevopolder en de noordoostpoldwateren. HKV staat voor een innovatieve er. Het is één van de grootste dieselgeen verfrissende aanpak, er wordt dus malen ter wereld. Momenteel is men ruimte gelaten om dieper op een onder- bezig met onderzoek naar de werp in gaan. Daarvoor is deel van de vernieuwing van dit gemaal, naar de bedrijfstijd voor eigen speurwerk en huidige standaarden. ontwikkeling gereserveerd. Al met al is het een heel geslaagde dag Rond 10.30 uur arriveerden we bij het geworden. Als je een technische of kantoor in Lelystad. Daar werden we wiskundige studie volgt en binnenkort ontvangen door Hans Hartong, één van moet gaan nadenken over je afstudeerde oprichters van HKV, maar ook van werk, dan kan het handig zijn om te het Dispuut. Allereerst kregen we een weten dat HKV graag stage- en afspresentatie over het bedrijf. HKV heeft tudeerplaatsen aanbied. Als je de intervier werkgroepen: Rivieren en kanalen, netpagina's (www.hkv.nl) een beetje Veiligheid en risico, Waterbeheer en doorbladert krijg je al snel een idee welk Innovatietechnologie. Deze groepen soort onderwerpen aan bod kunnen werken gezamenlijk aan adviezen in komen. Enkele specifieke opdrachten projecten. HKV heeft niet alleen prozijn: jecten in Nederland, maar ook · Onderzoek naar ruwheid in SOBEK Duitsland, Belgie en diverse landen in · Effectiviteit van de maatregel Oost-Europa. Verder is HKV ook actief in 'vasthouden' o.a. Bangladesh en Suriname. Wil je hier meer over weten of wil je eens overleggen over andere onderwerHierna vertelde Bertus de Graaff ons pen? Stuur gerust een mailtje naar over zijn werk aan verschillende Matthijs Kok (directeur onderzoek en waterkansenkaarten. Deze worden door ontwikkelingen: [email protected] ). 33

Van de comm. Onderwijs een graadmeter, want aan colleges en dictaten hapert hier en daar ook nog wel wat. Op dit tussenstation heerst nogal wat vertwijfeling, want moet je nu Engels college geven voor een volkomen Nederlands publiek, maar als er dan Engelstaligen zijn, kun je het dan maken om mondelingen in twee talen af te nemen? Behandel je dan iedere student dan wel gelijk? Op het moment dat ik een buitenlandse WM-student in de dictatenverkoop zie overwegen of hij dan een Nederlands dictaat dan maar voor de illustraties moet aanschaffen, weet ik zeker dat we er nog niet helemaal zijn Komen & Gaan met die invoering. Maar dit stukje is gewoon in het Nederlands, en de hierop Komen & gaan, een inmiddels bekende volgende vakbeschrijvingen ook, en zo leus van onze Nederlandse Spoorwegen, staan ze ook op de website. Komen en waarmee eigenlijk al gezegd is dat dat gaan mag problemen geven, het is in komen en dat gaan niet altijd even goed onderwijs ook essentieel, en omdat de verloopt. studentenaantallen niet bepaald toeneZo zie ik het ook om mij heen, op de men, moet dat komen wat meer gestivierde is het een groot komen en gaan, muleerd worden. Het dispuut probeert en ook in het onderwijs in het algedaarom met de afdeling de voorlichting meen. Allereerst het komen van Water aan scholieren en studenten wat te verResources Management en het gaan van beteren, dit moet leiden tot gekke Land & Waterbeheer en Hydrologie & practicumopstellingen, flitsende posters Ecologie. Het gaan van professoren en en een, op alle veranderingen geupdate stafleden, waarvoor we hopen dat er folder. Om het geheel integraal te ook weer wat terug komt… Het komen houden, moet deze voorlichting natuurvan de BaMa loopt inmiddels redelijk, lijk uiteindelijk ook toegankelijk worden maar procedures die daar bijhoren, voor engelstalige studenten… zoals het gaan van Nederlands en de Ondanks dat er genoeg te doen is, komt komst van Engels in de Master zijn er ook een komen en gaan voor mij: dit duidelijk nog ergens op een tussenstazal mijn laatste Druppeltje zijn als tion. Vaak ook letterlijk, sla je Papieren Comm. Onderwijs, daarna zal ik een Patroon er maar op na: de opzet is in andere functie gaan doen binnen het het Engels, sommige vakbeschrijvingen bestuur. Wat dat gaat worden? Zoek dat zijn in het Engels, andere in het maar op in het volgende Druppeltje. Nederlands, en sommige zelfs half om half. Het Papieren Patroon is echter wel Wouter Sotthewes 34

Kies Water! Vakcode: Vaknaam: Lesperiode: Studiepunten: Docent: Boek/dictaat:

CT5510 Stedelijk Waterbeheer Blok 4 4 ects Dr. ir. F.H.M. van de Ven Dictaat

Vakinhoud: Het vak behandelt het waterbeheer in de stad. Onderwerpen zijn onder andere het ontwerpen van een riool en drainagesysteem. Afkoppelen speelt ook een grote rol. Oefen- leermateriaal: Het dictaat is in het Engels. Het is een ringbandmap met losse hoofdstukken. De presentatie van het dictaat is nog wel rommelig, aangezien sommige plaatjes ontbreken en er veel schrijffouten in staan.

Tentamen: Na de colleges wordt er een mondeling tentamen afgenomen dat zeer goed te maken is, als het dictaat enigzins is bestudeerd. Conclusie: Het is een zeer leuk vak, zowel de colleges als de excursie. Het tentamen is ook goed te doen.

Overdracht / Docent: De colleges zijn zeer goed, vooral omdat er veel communicatie is tussen docent en studenten. Ook de gastsprekers hebben een goede inbreng in het geheel. Practicum / Oefening / Excursie: Aan het vak zit een niet-verplichte tweedaagse excursie verbonden. Het is ten zeerste aan te raden deze excursie wel bij te wonen gezien de leuke informele sfeer en omdat je zo kennis op kan doen over hoe het er in de praktijk aan toe gaat.

Het zijn evaluaties van vorig collegejaar en de inhoud van het vak kan zijn veranderd. 35

Kies Water!

Vakcode: Vaknaam: Lesperiode: Studiepunten: Docent: Boek/dictaat:

CT5550 Pompstations en persleidingen Blok 4 4 ects Prof. dr. ir. F.H.L.R. Clemens hand-outs

Vakinhoud: Dit vak behandelt de verschillende aspecten die te maken hebben met het aanleggen en gebruiken van een waterleidingnet. Zo komen de verschillende type pompen, waterslagvoorzieningen en schoonmaakmethodes die gebruikt worden in waterleidingnetten aan bod.

Practicum / Oefening / Excursie: Bij dit vak hoort ook een practicum dat uit 3 delen bestaat. Bij de eerste twee delen moet er gebruik worden gemaakt van het computerprogramma ALEID om een drinkwater netwerk te ontwerpen. Dit is zeer veel werk, ongeveer 10 dagen full time. Het derde deel is beter te doen en bestaat uit het ontwerpen Oefen- leermateriaal: van een drinkwater netje op aansluitHet leermateriaal bestaat uit handouts ingsniveau, deze opdracht kost minder die tijdens het college worden uitgereikt. tijd. Al met al een zeer zwaar practicum, Deze zijn in kleur en al met al in totaal maar wel leerzaam slecht 70 pagina's. De hand-outs zijn duidelijk en gestructueerd. Tentamen: Het tentamen bestaat uit een mondeling Overdracht / Docent: waarbij de practicum opdracht doorgeDe docent geeft enthousiast college en sproken wordt. Als je de opdracht eenmaakt gebruik van powerpoint. Deze maal af hebt is dit tentamen wel goed presentaties zijn via Blackboard, wel te doen. even enrollen, te downloaden. Door de ervaring en betrokkenheid van de Conclusie: docent zijn de colleges interessant en Het vak is op zich interessant, alleen de boeiend. opdracht die erbij hoort is erg veel werk. Het vak wordt goed gegeven en het dictaat is ook goed.

Het zijn evaluaties van vorig collegejaar en de inhoud van het vak kan zijn veranderd. 36

Kies Water!

Vakcode: Vaknaam: Lesperiode: Studiepunten: Docent: Boek/dictaat:

CT4460 Polders en hoogwaterbeheer Blok 3 & 4 4 ects Ir. K.J. Breur Collegedictaat Polders en Hoogwaterbeheer

Vakinhoud: Dit vak behandelt het ontwerpen en aanleggen van polders en de verschillende problemen die hierbij op kunnen treden. Ook komt het ontwerpen van het afwateringssysteem met zijn kanalen aanbod. Oefen- leermateriaal: Het dictaat is 300 bladzijden, maar door de vernieuwde opzet van dit vak dit jaar sluit het dictaat niet aan op de colleges en het tentamen. Het is dus nu vooral een dictaat dat je gebruikt als je iets op wilt zoeken.

Tentamen: Het tentamen van dit jaar was het eerste tentamen van de nieuwe opzet. Het is een schriftelijk tentamen en een combinatie van theorie en rekenen. Op zich nog wel redelijk te doen. Al moest je wel goed alle collegeaantekeningen leren, en was het dictaat niet nodig. Conclusie: Dit vak is moeilijk om te beoordelen omdat het net een nieuwe opzet heeft. Het interactieve deel met de opdrachten was leuk en leerzaam. Maar er dient wel een beter aansluitend dictaat te komen.

Overdracht / Docent: De verschillende docenten geven ook zeer verschillend college. De heer Ankum gaf dit jaar in blok 3 vooral de theorie die bij dit vak behoort en maakte veel gebruik van het bord. Dat was ook nodig want de collegeaantekeningen waren de tentamenstof. In het vierde blok gaven de andere docenten college, dit was zeer leuk en interactief. Tijdens het vierde blok wordt een grote case behandeld. Practicum / Oefening / Excursie: Bij dit vak moet je in blok 4 in groepjes enkele opdrachten doen, deze zijn niet al te veel werk en leuk om te doen.

Het zijn evaluaties van vorig collegejaar en de inhoud van het vak kan zijn veranderd. 37

Veldwerk ct5450 Schelde practicum

bij deze brug moesten staan is er later op de middag alsnog een bezoek aan De colleges waren al voorbij, tentamen- deze brug gebracht, zij het met een periode was net afgelopen, maar het kleinere delegatie. beste moest nog komen. Van vrijdag 23 Bij het bezoek aan de tweede brug tot en met zondag 25 januari vond, in (Dendermonde) werd de meetapparatuhet kader van het vak 'Hydrology of ur getest. Deze 'high-tec' apparatuur catchments, rivers and deltas' (ct5450), bestond uit een grote hamerkop met wederom het jaarlijkse Schelde een touw eraan waar elke meter was practicum plaats. gemarkeerd (de waterstandsmeter) en Ook dit jaar werd er op vier vereen drijver (een colafles gevuld met schilende lokaties de waterstand en zand verbonden aan een lege fles) met watersnelheid van de Schelde gemeten exact 50 meter touw eraan. Door de tijd gedurende een dag. te klokken vanaf het moment dat deze drijver in het water ligt tot het moment Vrijdagmiddag om 12 uur verzamelden dat het 50 meter lange touw strak staat, 19 mensen zich op de parkeerplaats kan je door middel van pythagoras (de voor Civiel om te vertrekken naar België. hoogte tussen het water en de brug is Daar werden eerst de meetlokaties voor immers bekend) de snelheid uitrekenen. de volgende dag bekeken. Deze vier Dat ook op dit technisch niveau bruggen waren een zeer drukke brug in gebreken optreden bleek uit het feit dat Temse, een brede maar afgelegen brug niet op elke lokatie het touw van de in Dendermonde, een brug bij een kroeg waterstandsmeter lang genoeg was om in Schoonaarde en een voetgangersbrug tot op de bodem te komen. Dit was in Wetteren. nodig om ook het doorstromend oppervlak te kunnen berekenen. Omdat sommigen de uitgereikte Nadat dit probleem was verholpen, konroutebeschrijving beter volgden dan den we rustig naar ons onderkomen in anderen verdwaalde één auto in Sint Niklaas. Na het avondeten en een Antwerpen waardoor deze het bezoek kleurrijke discussie (he Jojanneke) ginaan de brug in Temse miste. Omdat pre- gen de eersten al vroeg slapen. Omdat cies in deze auto de mensen zaten die je op elke lokatie hoogwater wil meten,

Wetteren ‘s ochtendsvroeg 38

Veldwerk 5450 die vanuit het warme café heel goed zichtbaar is.

Alessandro meet de watersnelheid

ging de eerste wekker alweer om ca. 5 uur af terwijl de laatste groep twee uur later weg mocht. De meest benedenstroomse lokatie heeft namelijk het eerste hoogwater. Op elke lokatie werd elk kwartier zowel de relatieve waterstand als de snelheid gemeten. Dit moest worden volgehouden tot de tweede keer kentering (het omdraaien van de stroomrichting) was opgetreden. De groep die als eerste weg moest (lokatie Temse) had dus het voordeel dat ze ook het eerste klaar waren. De groep in Wetteren (meest bovenstrooms gelegen lokatie) kwam pas terug, toen het eten op tafel werd gezet. Gedurende de dag moesten minimaal twee mensen op elke lokatie aanwezig zijn terwijl de anderen een van de vele plaatselijke cafés op konden opzoeken.

Nadat iedereen veilig terug was ("let jij op de borden, want ik zie niet zoveel") en gegeten had werden de meetresultaten verzameld en gekeken of de theorie overeen kwam met de praktijk. Waar dit voor sommige onderdelen zeer goed klopten, gold dit voor andere onderdelen in mindere mate. Gelukkig kon dit het goede gevoel van het weekend niet drukken. Pas toen alle alcoholische versnaperingen opwaren gingen de laatsten slapen om zondag-ochtend weer moe maar voldaan huiswaarts te keren. Martijn Westhoff

Hoewel het 's ochtends koud was brak 's middags de zon door en kwamen steeds meer nieuwsgierige Belgen kijken wat we aan het doen waren. Toen bleek dat het soms moeilijk was uit te leggen waarom je zo'n primitieve waterstandsmeter gebruikt terwijl een meter Nabespreking van het practicum er naast al een bestaande pijler hangt 39

Stage Stage Duinwaterbedrijf ZuidHolland

In de periode september tot en met november 2003 heb ik gedurende 12 weken stage gelopen bij het Duinwaterbedrijf Zuid-Holland (DZH) dat drinkwater produceert en levert aan circa 1,2 miljoen mensen in het westelijke deel van Zuid Holland. Voor de productie van drinkwater wordt rivierwater vanuit de Afgedamde Maas te Brakel via een pompstation in Bergambacht getransporteerd naar het duingebied tussen Monster en Katwijk. Het water wordt geïnfiltreerd in de duinen en na een gemiddelde verblijftijd van ongeveer twee maanden weer opgepompt voor de productie van drinkwater. Zoeken naar een stageplaats Het heeft mij vrij weinig moeite gekost om een stageplaats te vinden. Toen op een gegeven moment voor mij de tijd aangebroken was om een stageplaats te gaan zoeken kwam ik al vrij snel terecht bij Jasper Verberk van de sectie Gezondheidstechniek. Met hem heb ik de mogelijkheden besproken en mijn voorkeuren aangegeven. Ik wilde graag in de buurt van mijn woonplaats Leiden een stageplek vinden, waardoor het duinwaterbedrijf al vrij snel in beeld kwam. Via Jasper heb ik contact opgenomen met het bedrijf en al snel werd er gereageerd met een projectvoorstel. Binnen een week was alles wel geregeld en kon ik eigenlijk meteen aan de slag. Watertoren 40

Mijn vaste werkplek was bij de afdeling Ontwikkeling & Advies Productie (OAP) welke gehuisvest is op het pompstation Katwijk. Hoewel deze werkplek in Katwijk was, betrof mijn opdracht een onderzoek naar de relatie tussen de kwaliteit van ongebluste kalk en de prestaties van de onthardingsinstallatie van het pompstation Scheveningen. Men had in het verleden enkele problemen gehad met de installatie en wilde graag weten of de oorzaak hiervan lag bij de kwaliteit van de gebruikte kalkmelk (geproduceerd uit ongebluste kalk) of dat er naar een andere oorzaak gezocht moest worden.

Stage Werkzaamheden Ik ben mijn stage begonnen met een literatuurstudie om mijn kennis m.b.t. het ontharden van water in korrelreactoren uit te breiden. Vooral het productieproces van kalkmelk uit ongebluste kalk was voor mij nog onbekend. Vervolgens ben ik gedurende 6 weken monsters gaan verzamelen welke ik in het laboratorium in Scheveningen heb geanalyseerd. Hierbij kwam mijn ervaring opgedaan tijdens het practicum gezondheidstechniek (CT5430) goed van pas. Met behulp van een testopstelling heb ik een aantal experimenten uitgevoerd om de kwaliteit van de kalkmonsters

duinwaterbedrijf niet naar mijn zin heb gehad. Het merendeel van de stageperiode heb ik doorgebracht in Katwijk waar ik zeer goed contact had met de werknemers en andere stagiaires. Er was een gezellige en redelijk ontspannen werksfeer. Tot slot Na dit alles geschreven te hebben kan ik ook niet anders dan terug te kijken op een erg leerzame en plezierige periode. De twaalf weken waren dan ook binnen de kortste keren voorbij. Ik kan elke student dan ook zeker aanbevelen om gedurende een periode van 10 tot 12 weken stage te lopen. Maarten Lut

te bepalen. Na het beoordelen van onder andere de experimenteel verkregen data en productiedata van de laatste drie jaar heb ik een aantal aanbevelingen gedaan. Deze aanbevelingen betroffen vooral het aanpassen van de ingangscontrole bij levering van ongebluste kalk en de bedrijfsvoering van de kalkmelkaanmaakinstallatie. Goede werksfeer Het zal wel duidelijk zijn dat ik tijdens mijn stage vooral bezig ben geweest met het doen van onderzoek. Mede doordat het onderzoek veel tijd in beslag nam, bleef er vrij weinig tijd over om kennis te maken met andere aspecten binnen het bedrijf DZH. Dat wil overigens niet zeggen dat ik het bij het 41

Afstuderen Afstudeerproject: Sturen met onzekere voorspellingen “Een studie naar onzekerheden in het operationeel waterbeheer van polderboezemsystemen”

Gedurende de afgelopen 9 maanden heb ik mijn afstudeerproject uitge-voerd op kantoor bij Nelen en Schuurmans Hydroinformatics. Ik kwam daar terecht via een afstudeeropdracht bij Peter-Jules van Overloop, AIO bij de sectie Land- en Waterbeheer. Mijn onderzoek bevond zich op het grensvlak van meet- en regeltechniek (sturing), waterbeheer en hydrolo-gie en sloot goed aan bij de vakken Operationeel Waterbeheer en Stochastische Hydrologie. Omdat ik in mijn afstudeercommissie vertegenwoordigers van de verschillende vakgebieden had zitten, kon ik nuttige kritiek van verschillende richtingen gebruiken. Naast de begelei-ding op de TU, kon op kantoor bij NS-Hydroinfo rekenen op een fijne werksfeer, goede lunches en nuttige tips van oud-afstudeerders en collega's. Een aantal onderdelen van mijn werk kunnen direct in de praktijk worden toegepast. Hieronder volgt een zeer korte samenvatting van het afstudeerproject. Neerslagverwachtingen gaan een steeds grotere rol spelen in het beheer van watersystemen in Nederland, met name als gebruik wordt gemaakt van een Beslissing Ondersteunend Systeem (BOS). Ook de betrouw-baarheid van een bepaalde verwachting speelt een belangrijke rol bij het bepalen van een optimale beslissing. In het onderzoek is gekeken naar manieren om informatie over de onzekerheden van voorspellingen te gebruiken in het operationele 42

METEO

P

Onzekerheden Neerslagverwachting

P Onzekerheden Parameters

VERSTORINGS MODEL P

Q

Onzekerheden voorspelling verstoring

Q MPC Q

U(t)

⎡1 0 0 ⎤ ⎢0 A / Δt 0 ⎥ ⎢ ⎥ ⎣⎢0 0 A ⎦⎥

Onzekerheden beste stuuractie

U MMPC !

e1

e2 uopt

e3 uopt

uopt

!

Optimale stuuractie gegeven alle info

Afstuderen beheer van polder-boezemsystemen. Model Predictive Control (MPC) is een regelmethodiek die bij uitstek ge-schikt is voor het operationele waterbeheer, aangezien deze een optima-le pompactie bepaalt uit actuele peilen en voorspelde inloop. Zowel de onzekerheden in de neerslagverwachting als in de toestandsvariabelen en parameters (zoals infiltratiecapaciteit) van het gebruikte neerslag-afvoermodel zijn hierbij van belang. Deze kunnen in kaart worden ge-bracht met behulp van Ensemble Prediction System (EPS) verwachtin-gen en Monte Carlo analyse met een modulair opgezet, conceptueel neerslag-afvoermodel. Dit levert een waaier van scenario's op voor de inloopvoorspelling, die een indruk van de kansverdeling geeft. Deze kan worden gepresenteerd aan de beheerder of worden gebruikt in de rege-laar of het BOS. Met behulp van de recent ontwikkelde regelmethodiek Multiple Model Predictive Control (MMPC) is het mogelijk een robuuste stuuractie te berekenen, die rekening houdt met de onzekerheden door het risico (de statistische verwachtingswaarde van de doelfunctie) te minimaliseren.De methodiek is in een casestudie toegepast op het polderboezemsysteem Delfland. (ir. !) Steven Weijs

43

Afstuderen Afstudeerproject: Stedelijk waterbeheer - de 3D-Bril in de praktijk Het waterbeheer in stedelijke gebieden neemt toe in complexiteit. Veilig, schoon, mooi, mogelijkheden tot waterrecreatie: het water moet aan veel eisen voldoen. Samenwerkingsprocessen tussen bijvoorbeeld gemeente, waterschap en maatschappelijke organisaties zijn dan ook van toenemend belang. Voor de ondersteuning van plan- en ontwerpprocessen in het stedelijk waterbeheer is in eerder onderzoek aan de TU Delft het denkraam de 3D-Bril ontwikkeld. In het onderzoek dat dit artikel beschrijft is de toegevoegde waarde van deze methode voor de planvorming in het Nederlandse stedelijk waterbeheer nagegaan. Hierbij zijn de stedelijke waterplannen van Meppel en Heerhugowaard geëvalueerd. Een stedelijk waterplan is een plan waarin gemeente, waterschap en andere belanghebbenden samen een visie op het waterbeheer in een stad ontwikkelen. Tussen stedelijke waterplannen bestaan grote verschillen, zowel wat betreft de behandelde themathiek als wat betreft het 'karakter' (gericht op concrete problemen of vooral het ontwikkelen van een visie). In Waterplan Meppel wordt aandacht besteed aan oppervlaktewater, drinkwater, recreatieve en ecologische functies. De grote diversiteit in Waterplan Meppel blijkt echter een oorzaak te zijn van vertraging bij uitvoering van maatregelen. In Waterplan Heerhugowaard ligt de aanleiding bij bergingsproblemen in een 44

verstedelijkte polder. De relaties met een aantal beleidsvelden, bijvoorbeeld de ruimtelijke ordening, zijn hier beperkt behandeld. Beide waterplannen zijn eerst getoetst aan "de stand van de praktijk" met een vragenlijst die samengesteld is op basis van actuele literatuur. Vervolgens zijn beide waterplannen geëvalueerd met de 3D-Bril. De resultaten van de beide evaluaties zijn vervolgens vergeleken en geanalyseerd.

Afstuderen De belangrijkste verschillen tussen de methode 3D-Bril en de evaluatie met de op de literatuur gebaseerde vragenlijst zijn: · Het concept volgens de methode 3DBril geeft een completer kader waar zaken als themakeuze en duur zaamheid van een plan aan getoetst kunnen worden. · De 3D-Bril geeft weinig steun bij selec tie van maatregelen. · De 3D-Bril geeft een vollediger beeld van de relaties tussen actoren, thema's en gebieden. Zo wordt bijvoorbeeld duidelijk dat in Heerhugowaard enkele actoren die een belang hebben in het gebied ontbreken in het planproces. · De 3D-Bril gaat in op achtergronden voor bepaalde keuzes in het plan proces. Daarmee kan de gebruiker inzicht krijgen in het procesverloop. Zo accepteert men bij Waterplan Meppel een grotere onzekerheid ten aanzien van de uitvoering van het waterplan dan bij Waterplan Heerhugowaard. Uit het onderzoek kan worden geconcludeerd dat de methode 3D-Bril toegevoegde waarde heeft bij planvorming in het stedelijk waterbeheer. Bij complexe processen met veel partijen en thema's (als het stedelijk waterplan) is zo'n methode een zinvol instrument. Marco Vroege

45

Foreign student My name is Matthieu, I'm french. Since november and for six month I am an Erasmus exchange student in the civil engineering department of the TUDelft. I come from Reims a middle sized city one hour east from Paris and just underneath the French ardennes. This city lies comfortably in the heart of the Champagne vineyards which ensure its prosperity. This city is famous (at least in France) for its cathedral which was the place of every kings coronation. I have spent my last three years in Strasbourg. As citizens of the European Union you probably know this city that accomodate the European parliament. It is actually a very nice, germanic-style town. Many old buildings and some canals give a very specific charm to it. It is also a very attractive city for national and international students because of its nightlife. Many thematics cafes and discos opened till the latest of the night

Cathedrale of Reims 46

and the huge number of students there ensure a good atmosphere to the streets. My school in Strasbourg is called ENGEES which stands for : National School for Water and Environnement Engineering of Strasbourg. Around five hundred students and hundred researchers are working in this centuries old building located very near from the historic center of the city. The specialty of that school is sewerage but we are also teached about almost all the other aspects of water management (hydrology, drinking water, hydraulics...). My professional and personnal project since a long time is to work abroad, maybe somewhere in Asia, so I needed to strenghten a little bit my english level which, like many french, was very weak. In the third year of my school I had the opportunity to go and study abroad so I've search for a country where I could have a high level english teaching in water engineering and notably hydrology. The choice was not very hard and it

Foreign student was no long before me to apply for a semester in TU, so here am I. My semester is almost at its end, and for me it was a real profitable experience even beside university. I had the opportunity to meet people from almost all over the world, to learn from other cultures or even simply to have a good beer with dutch peoples. To conclude I will just advise you to jump on this opportunity offered by the Erasmus exchange programma and why not go to my school in Strasbourg. Matthieu Barthe

47

Vakantiecursus Elke eerste vrijdag van het nieuwe jaar is het weer zover. De sectie Gezondheidstechniek organiseert dan de jaarlijkse Vakantiecursus. Dit jaar werd alweer de 56e vakantiecursus in Drinkwatervoorziening en de 23e Vakantiecursus in Riolering en Afvalwaterbehandeling georganiseerd. Velen van jullie kennen de cursus waarschijnlijk wel en zoniet dan moet je volgend jaar zeker komen. Tussen collegezaal A en B staat het dan vol met vele oud-civielers die weer eens een dagje terug zijn bij de hun wel bekende faculteit om te luisteren naar de vele lezingen maar vooral om te netwerken tijdens de koffiepauzes en borrel. Afgelopen jaar waren er zelfs meer dan 400 deelnemers! Diverse sprekers uit Belgie, Duitsland, Engeland, Frankrijk en zelfs Australië vertelden in boeiende presentaties over de actuele themas op het gebied van waterbehandeling in hun landen.

gende reeks hoogleraren in de drinkwatervoorziening uit al dan niet calvinistische overwegingen hebben gestoord. Daarom besloten zij om in de vakantieperiode van de studenten een cursus voor oud-studenten te organiseren. En zo is de naam Vakantiecursus ontstaan.

Drinkwater en Riolering & Afvalwaterbehandeling Jarenlang waren er jaarlijks twee Vakantiecursussen: één voor de drinkwater en één voor afvalwater. Een belangrijke, dikwijls onderschatte functie van deze cursussen was het generen van kopij voor de bladen Water (bestaat nu niet meer) en H2O. Toen dat voor de afvalwatercursus nog zo'n beetje de enige functie was, is de Vakantiecursus voor afvalwater gestaakt. De voor deze cursussen verantwoordelijke hoogleraren waren op dat moment professor Huisman en professor Koot. Tijdens een vergadering voor de voorbereiding van de Vakantiecursus veroorloofde profesVakantie & cursus sor Huisman zich een opmerking over Bij het noemen van de naam Vakantiehet verdwijnen van de afvalwatercursus cursus denken de meeste mensen dat in de richting van professor Koot. Koot het om een cursus gaat waarbij had echter onmiddellijk een passend vakantiefotos of iets dergelijks getoond antwoord klaar: "Wij kennen de stof nu worden. Hierdoor hebben sommige deel- volledig, maar julie van drinkwater nemers wel eens moeite met het aan hebben kennelijk nog veel te leren!" hun bazen uitleggen dat de cursus geen Na jaren van afwezigheid wordt sinds dagje vrij is. Om voor toekomstige deel- 199? de Vakantiecursus in Riolering en Afvalwaterbehandeling weer georgannemers deze verwarring te voorkomen iseerd. Sinds 2000 worden beide cureven een korte uitleg hoe de naam sussen zelfs op dezelfde dag gehouden. Vakantiecursus ontstaan is. In 1948 De redenen hiervoor zijn dat de samenorganiseerde prof. Krul de 1e Vakantiewerking in de waterketen steeds beter cursus in Drinkwatervoorziening. Deze verloopt waardoor deelnemers aan de vond plaats in de kerstvakantie van de studenten. De perioden van ledigheid in cursus soms een leizng over drinkwater en dan weer over afvalwater willen bij het academisch jaar moet een opvol48

Vakantiecursus

elk jaar weer een volle collegezaal

wonen en dat het ook praktisch is om beide cursussen op een dag te organiseren

Vakantiecursus: voorbeeld van samenwerking De Vakantiecursus is de grootste eendaagse gebeurtenis die bij Civiel georganiseerd wordt. Al in mei vindt het eerste overleg plaats over het thema en de sprekers. In september wordt de folder gedrukt en in december wordt de bundel die op de dag zelf wordt uitgereikt opgemaakt. Op de dag van de

Vakantiecursus helpen er vele mensen mee om de dag tot een succes te maken. Zo helpt de huishoudelijhke dienst met de audiovisuele ondersteuning, de kantine verzorgt koffie, lunch en borrel voor de 400 deelnemers en zorgt een tiental studenten dat iedereen zich 's ochtends kan inschrijven, koffie krijgt bij aankomst en dat tekenzaal II tot lunchruimte omgebouwd wordt en later na de lunch weer tot tentamenzaal. Al met al een drukke dag, maar zeker de moeite waard ervaren de studenten die helpen. Naast een leuke financiële vergoeding is dit namelijk ook de mogelijkheid om stages en afstudeerprojecten te regelen. Iedereen in waterwereld is namelijk aanwezig. Dus sla je slag volgend jaar. Jasper Verberk

Elk jaar bouwen studenten van Watermanagement de ruimte tuseen collegezaal A en B om tot borrelvloer

49

Succes Stories We missen je enorm Hugo Ik stel mij zo voor dat niet alleen wij als staf benieuwd zijn hoe onze afgestudeerde studenten, die we jarenlang in de watten hebben gelegd, het nu doen in de echte boze buitenwereld, maar dat ook degenen die momenteel in de watten liggen daar in geinteresseerd zijn. Daarom leek het mij leuk eens een stukje te schrijven waarin verhaal wordt gedaan over een succes verhaal van een pas afgestudeerde. Uiteraard is het leuk dat de persoon in kwestie daar ook zelf aan bijdraagt. Deze keer gaat het over Hugo Hellebrand. Hugo heeft tijdens zijn afstuderen gepionierd in de Luxemburgse Ardennen waar de toenmalige sectie Hydrologie & Ecologie net begonnen was met waarnemingen en onderzoek naar de hydrologische afvoer processen. De velen die deelgenomen hebben aan het jaarlijkse veldwerk kennen inmiddels het gebied en hebben tevens kennis mogen maken met Hugo. Toen Hugo als student nog deel nam aan het practicum zal menigeen zijn zorgen over het lege A4tje kunnen herinneren, dat zijn CV op dat moment voorstelde en waar hij uren over kon vertellen. Na zijn afstuderen heeft Hugo een jaar voor de sectie H&E gewerkt en bleek de opleiding samen met het inmiddels gevulde A4tje voldoende om een baan in Luxemburg bij het Gabriel Lippmann Instituut te bemachtigen. Daar is hij inmiddels een soort ambassadeur voor de TUDelft geworden. Vandaar dat wij ook nog regelmatig van Hugo vernemen. Hieronder volgen een aantal e-mails van zijn eigen hand nadat hij een week op zijn nieuwe post werkte. 1/3/04 Hallo, hallo. Ik heb net een hele nieuwe PC gekregen en mag daar nu op werken. Verder is het onderkomen dat Berry mij bezorgd heeft hopeloos. Geen verwarming in de slaapkamer en het wordt hier 's nachts -10. Laat even weten wanneer je weer naar Luxemburg komt. Doe verder iedereen de groeten. Hugo.

50

5/3/04 Dag Wim, allereerst ben ik hartstikke verkouden. Ik slaap in een onverwarmde kamer en de gasfles voor de douche is op. Verder heb ik gister een V-notch moeten inbouwen en na een half uur waren mijn voeten doornat. Jef had problemen met software in ik had ontzettende hoofdpijn van de griep. Dus aan het eind van de dag zat ik met blote voeten in de Jeep. Ciryl rijdt al net zo als Jef. Gelukkig betaalt het goed. Ik zal aan Patric vragen of er een bekent meetpunt is. In de map met de meetformulieren en de kaarten is een kaartje waarin alle informatie over de pijlbuizen staat. Hoogteligging en onderlinge afstand tot elkaar. Dat kaartje bedoel ik. Kan Teun even per buis de gegevens doormailen. Doe Huub de groeten. Ik weet nog niet of ik met Harald meekom want ik heb het erg druk. Ik zit ook nog met de presentatie voor 18 mrt te klooien. Hebben ze die MOU nu al gestuurd, want ik durf dat hier niet te vragen. Harald zie ik vanmiddag dus dan weet ik meer. 5/3/04

Beste Wim,

Helaas ben ik niet in de gelegenheid om mee te komen. Ik heb te veel werk en verder ga ik begin volgende week op zoek naar een woning, daar ik anders longontsteking oploop en dat zou een slechte zaak zijn. Groeten en een prettig weekeind, Hugo

Zoals een ieder kan lezen blijkt hieruit dat het heel erg goed gaat met Hugo in den vreemde, want het verdient in ieder geval erg goed. En verder denk ik dat ik namens een ieder spreek die deze rubriek leest als ik zeg: we missen je enorm Hugo !!

Ir. W.M.J. Luxemburg

Kabouter Hugo in Luxemburg

Vitens is het grootste waterbedrijf in Nederland. Ontstaan in 2002 uit een fusie tussen Nuon Water, Waterbedrijf Gelderland en Waterleidingmaatschappij Overijssel. Vitens levert water aan 4 miljoen mensen in Friesland, Overijssel, Gelderland, een deel van Flevoland en enkele Drentse gemeenten. Van ongeveer 2.500 hectare waterwingebied in Nederland is Vitens eigenaar en beheerder. In deze gebieden liggen meer dan 1.000 waterwinputten, die jaarlijks 260 miljoen m³ grondwater oppompen. Genoeg om ruim 350.000 zwembaden mee te vullen! We leveren een van de beste kwaliteiten drinkwater ter wereld. Om dit te waarborgen onderzoeken wij dagelijks honderden watermonsters tijdens alle fasen van het zuiveringsproces: tijdens de winning bij productiebedrijven, tijdens en na de zuivering bij zuiveringsinstallaties, bij aftappunten in de waterleidingen die door de provincies lopen en bij klanten thuis.