valpreventie voor psychogeriatrische cliënten
Aantal valincidenten in verpleeghuizen In verpleeghuizen wordt veel gevallen. Jaarlijks vallen verpleeghuiscliënten gemiddeld 2 keer. Psychogeriatrische cliënten in het verpleeghuis vallen vaker dan somatische cliënten. Hun valrisico kan wel twee maal zo hoog zijn! Maar niet alleen het risico op een val is zeer hoog voor psychogeriatrische verpleeghuiscliënten, ook de letsels zijn zeer ernstig. Uit figuur 1 is af te lezen dat cliënten van een verpleeghuis bijvoorbeeld een hogere kans hebben op een heupfractuur dan de cliënten van verzorgingshuizen. De gevolgen van een heupfractuur zijn ernstig, vaak is een lange revalidatieperiode en een vermindering van mobiliteit niet te vermijden. Ruim een kwart van de mensen met een heupfractuur komt zelfs binnen een jaar te overlijden. En niet alleen de cliënt ondervindt de negatieve gevolgen van een valincident. Voor de organisatie betekent het vaak een toename van de werkdruk en de kosten. Met behulp van de Melding Incidenten Cliënten registratie (MIC-registratie) kan een verpleeghuis of verzorgingshuis zelf in kaart brengen hoeveel er in hun organisatie wordt gevallen. Daarnaast biedt deze registratie ook inzicht in de gevolgen van deze valincidenten. Figuur 1: Heupfractuurincidentie per 100.000 persoonsjaren
12000 10000 70-74 8000
75-79 80-84
6000
90-94 4000
95+
2000 0
verpleeghuis
Bron: Ooms et al. Osteoporos Int
verzorgingshuis
Hoe verminderen we het aantal valongevallen? Wanneer in de organisatie het aantal valincidenten en de betrokken factoren in kaart zijn gebracht met behulp van de MIC-registratie, is het tijd om er iets aan te doen. Voordat er gestart wordt met het organiseren van activiteiten en het nemen van maatregelen, worden de betrokken risicofactoren in kaart gebracht. Op basis van de inventarisatie van de risico’s worden vervolgens maatregelen genomen. Het is belangrijk om te weten of de maatregelen ook daadwerkelijk leiden tot minder valincidenten. Daarom wordt een evaluatie uitgevoerd. En tenslotte is het belangrijk dat de activiteiten worden ingebed in het beleid en de dagelijkse praktijk van de organisatie. Al deze stappen staan uitgewerkt in de ‘Blijf Staan’ module Valpreventie voor psychogeriatrische cliënten. De module ‘Blijf Staan voor psychogeriatrische cliënten’ geeft handvatten om structureel aandacht te besteden aan valpreventie. De module is een aanvulling op het ‘Blijf Staan’* handboek en kan zowel binnen een verzorgingshuis, als binnen een verpleeghuis gebruikt worden. In de module zijn onder andere testen en formulieren opgenomen voor het in kaart brengen van persoonlijke risico’s, worden de verschillende maatregelen beschreven en komt de taakverdeling van verschillende medewerkers aan bod. Het terugdringen van het aantal valongelukken bij psychogeriatrische cliënten kan alleen door te werken met een multidisciplinair team. Uit verschillende (para) medische disciplines moet een valpreventie team gevormd worden. Deze bestaat onder andere uit een verpleeghuisarts, één of meer leden van de verpleging en verzorging, fysiotherapeut en ergotherapeut. Zij zijn verantwoordelijk voor de analyse en maatregelen op cliënt niveau.
* ‘Blijf Staan’ is een methode om binnen verzorgingshuizen het aantal en de ernst van de valongevallen terug te dringen. De MIC-registratie vormt hierbij een uitgangspunt. Deze module kan niet gebruikt worden zonder ‘Blijf Staan’ handboek. Op www.veiligheid.nl is meer informatie te vinden over (de materialen van) ‘Blijf Staan’
Wat is het effect van ‘Blijf Staan’ in het verpleeghuis? De in ‘Blijf Staan’ opgenomen aanpak is afgelopen jaren (2003 - 2005) getest onder de psychogeriatrische afdelingen van zes verpleeghuizen in Nederland. Uit dit project bleek dat de aanpak effectief is in het verminderen van het aantal valincidenten. Dat betekent dat bij het goed uitvoeren van de module het aantal valincidenten ook daadwerkelijk zal gaan afnemen in de komende jaren. Op basis van de leerpunten van dit project zijn de aanpak en de gebruikte materialen verder verbeterd. Daarmee is een effectieve aanpak ontstaan die goed werkt in de dagelijkse praktijk van een zorgorganisatie.
Hoe ziet de aanpak er in grote lijnen uit? Ook in deze aanpak worden de vijf stappen van het ‘Blijf Staan’ handboek gevolgd: inventarisatie, plan van aanpak, activiteiten, evaluatie en borging. Inventarisatie Het is belangrijk dat er op twee verschillende niveaus naar de risico’s gekeken wordt en dus ook op twee niveaus maatregelen worden genomen. Ten eerste op het niveau van de cliënt. Per individuele cliënt kan er een risico-analyse uitgevoerd worden waaruit specifieke maatregelen voor die cliënt volgen. Daarnaast worden de risico’s op organisatieniveau in kaart gebracht. Op basis van deze inventarisatie worden algemene maatregelen genomen. Dit is bijvoorbeeld het verwijderen van drempels, het periodiek controleren van de hulpmiddelen of scholing van personeel. Plan van aanpak Op basis van de resultaten van de inventarisatie wordt een plan van aanpak gemaakt. Dat kan een cliëntgerichte aanpak zijn, maar ook een plan van aanpak dat beschrijft in welke organisatie brede maatregelen worden genomen.
Activiteiten: Het nemen van preventie maatregelen voor psychogeriatrische cliënten Er zijn veel verschillende persoonlijke valpreventieve maatregelen te nemen, die het risico op een val met letsel, per cliënt verlagen. De maatregelen zijn te verdelen in de volgende onderwerpen: • Beweging- en balansoefeningen Individueel afgestemde oefenprogramma’s met aandacht voor het verbeteren van evenwicht en functionele spierkracht, zijn zinvol ter preventie van valongevallen als ze onderdeel zijn van een multifactoriële interventie. Daarnaast bevorderen de beweging- en balansoefeningen het algemeen welbevinden en de algemene conditie van de cliënt. Het verminderen van het aantal valongevallen wordt bereikt wanneer de balanstrainingen gecombineerd worden met: – educatie over valpreventie (richting verzorgende en cliënten) – aanpassingen in de omgeving – goed gebruik van heupbeschermers • Hulpmiddelen Door het gebruik van hulpmiddelen - zoals bijvoorbeeld rollators, tilliften of een douchestoel - kunnen cliënten het gebrek aan balans en kracht compenseren. Wanneer echter niet het juiste hulpmiddel wordt gebruikt, het hulpmiddel op de verkeerde manier wordt gebruikt, de cliënt niet meer in staat is het hulpmiddel te gebruiken of wanneer het hulpmiddel niet goed onderhouden wordt, kan het hulpmiddel juist een extra risicofactor worden. Dit wordt voorkomen door goed te adviseren over, instrueren over en (faciliteren in) het onderhouden van het hulpmiddelen. • Beschermmiddelen Uit onderzoek blijkt dat door het gebruik van bedalarmsystemen het aantal nachtelijke valincidenten met 50% daalt bij mobiele psychogeriatrische patiënten. Waarbij de valincidenten die een letsel tot gevolg hebben dalen met 60%. Ook heupbeschermers kunnen – mits goed aangebracht – op het moment van de val een beschermende werking hebben.
• Medicatie Een kritische evaluatie van het medicijngebruik kan bij psychogeriatrische cliënten erg nuttig zijn. Aandacht voor polyfarmacie en het staken of verminderen van cardiovasculaire middelen (antihypertensiva, diuretica), psychofarmaca (benzodiazepines, neuroleptica, antidepressiva) en antihistaminica kan een bijdrage leveren aan het verlagen van het valrisico. • Schoeisel Het is belangrijk dat de cliënt schoeisel gebruikt dat het valrisico niet extra verhoogd. Dus geen pantoffels met gladde zolen of schoenen met hoge hakken voor een cliënt met een verminderde mobiliteit. Naast de persoonlijke maatregelen per cliënt is het van belang dat er ook algemene maatregelen voor de hele instelling worden genomen. De maatregelen op instellingsniveau gaan onder andere om: Aanpassingen van de omgeving In de algemene ruimte van het verzorgingshuis kunnen verschillende aspecten het valrisico verhogen. Maatregelen die daarbij horen zijn bijvoorbeeld, het aanpassen van de hoeveelheid verlichtingen op de gang, het stroever maken van vloeren en het verwijderen van obstakels. Scholing van personeel Om ervoor te zorgen dat valpreventie een succes wordt in een organisatie is het belangrijk dat iedereen op de hoogte is en een bijdrage kan leveren. Daarom wordt aangeraden om ervoor te zorgen dat medewerkers door kennisuitwisseling op de hoogte zijn van risicofactoren en maatregelen. Dat kan door veel aandacht te besteden aan communicatie en draagvlak. Denk hierbij onder andere aan intervisie bijeenkomsten, klinische lessen, instructiemiddagen etc. Algemene activiteiten Naast de maatregelen die per cliënt worden genomen, kunnen een aantal algemene activiteiten een bijdrage leveren. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een hulpmiddelen spreekuur of beweegactiviteiten. Voor ideeën wordt verwezen naar het ‘Blijf Staan’ handboek, stap 3.
Evaluatie en borging Na het uitvoeren van de activiteiten is het belangrijk om ook te meten in hoeverre deze effect hebben gehad. Om vervolgens de goede resultaten duurzaam in te bedden in het organisatiebeleid. Daarom besteedt de ‘Blijf Staan’ methode veel aandacht aan het evalueren van de genomen maatregelen en het borgen van valpreventie in de organisatie.
Omgaan met psychogeriatrische cliënten / Cliënten participatie Cliënten moeten zo veel mogelijk betrokken worden bij de zorg. Ook bij valpreventie is dit belangrijk. Zowel bij de analyse van risicofactoren als bij het uitvoeren van maatregelen. In het ideale geval kunnen de cliënten: vragen beantwoorden, instructies bij testen opvolgen, meedenken en informatie verwerken. Psychogeriatrische cliënten vertonen door het ouder worden lichamelijk en geestelijke klachten. Een groot deel van de psychogeriatrische cliënten zijn in een vroeg of verder gevorderd stadium van dementie. Een gesprek met dementerende personen kan erg verwarrend zijn. Betrouwbare medische informatie wordt dan vaak verkregen van familie, verwanten en de verzorgenden. Toch moet de cliënt niet uit het oog verloren worden. Er is een aantal belangrijke aandachtspunten waarmee de kans groter is dat de betrokken professional en dementerende elkaar begrijpen. • Een dementerende moet betrokken worden bij zaken die hem/haar aangaan. Geef daarom zoveel mogelijk de kans om zelf te kiezen. Naarmate het ziekteproces vordert, gaat dit steeds slechter. Dan is het nog steeds belangrijk dat er verteld wordt wat er gedaan wordt en waarom. Zo voelt de psychogeriatrische cliënt zich minder buitengesloten. • Ook bij het voorkomen van vallen is het belangrijk om de ervaringen en signalen van de cliënt mee te nemen. Soms is er geduld nodig om te begrijpen wat de cliënt bedoelt. Door woorden te herhalen, die wel begrepen worden, wordt de informatie soms wel duidelijk.
• De lichaamstaal van de cliënt kan veel vertellen. Met gedrag probeert de cliënt soms iets duidelijk te maken. • Psychogeriatrische cliënten zijn vaak gevoelig voor lichaamstaal. Hoe iets gezegd wordt tegen de cliënt is vaak belangrijker dan wat er gezegd wordt. Het maken van oogcontact en stemhoogte verdienen aandacht. • Als u een psychogeriatrische cliënt iets vraagt, kunt u dat het beste doen vlak voor het moment dat het moet gebeuren. Korte gerichte vragen komen beter over dan meerkeuze of openvragen en ‘waarom-vragen’ kunnen beter vermeden worden. Bronvermelding – Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen, Nederlandse Vereniging voor klinische geriatrie / CBO (2004). – iRv. Valincidenten in verpleeghuizen 2000 - 2001 (2002) – www.alzheimer-nederland.nl
blijf staan
www.veiligheid.nl
‘Blijf Staan’ is een project van TNO Kwaliteit van Leven, ActiZ en Consument en Veiligheid. Deze publicatie is samengesteld met de grootst mogelijke zorgvuldigheid. Consument en Veiligheid aanvaardt geen verantwoordelijkheid voor eventuele onjuistheden. Overname van (gedeelten) tekst is toegestaan, mits met juiste bronvermelding.
