Update jaar. Welkom in de winkel

Update 2016

30 jaar

Welkom in de winkel

nrw update 2016

Inhoud 3 Welkom in de winkel 4 Albert Hoogland, voorzitter NRW 5 Waar staat NRW voor? 6 NRW in 2015

10 Marijke van Hees over de Retailagenda 12 De toekomst van decentrale retail

18 Willem Reimers: ‘Het begint bij de opvoeding’

14 NewGen in Hamburg

22 Bruisend Berlijn

16 Retail in Kopenhagen en Malmö

23 Michel Zalac: ICSC en NRW aantal bezoekers

25 Retailgevoel in cijfers 26 Retailupdate 28 Retail top tien

Van de commissies

34 NRW Scriptieprijs 2016

9 Een spannend tweede jaar in

100

100

80

80

60

60

40

40

20

20

0

Q1 14

Q1 15

Q2 14 Q2 15 Q3 14 Q3 15 Q4 14 Q4 15

afgenomen

31 Mindlogyx over consumenten gelijk

toegenomen

15 NewGen in 2016

36 Ledenlijst

24 De waarde van kennis 26 De Nieuwe Winkelstraat 30 Een nieuw begin 33 Het gekooktekikkersyndroom

2

COLOFON nrw Godebaldkwartier 64 3511 dz Utrecht t +31 (0)30 231 37 54 e info @ nrw.nl i www.nrw.nl

externe auteurs Hans van Tellingen, Edwin Brugman redactie NRW vormgeving Hyperion creatieve communicatie druk Indrukwerk

0

nrw update 2016

Tessa Vosjan in 1986

W

elkom. Een heel mooi woord waar je direct een goed gevoel bij krijgt. Het woord geeft aan op welke manier je zelf ontvangen wordt of waarop je iemand anders ontvangt. En het woord associeert met aandacht, gevoel en gastvrijheid. Meedenken, vooruitdenken, kan-wel, service en anderen naar de zin maken. Het doel is om het bezoek te veraangenamen en een onderscheidend vermogen te genereren. En dat zijn nu juist de elementen die de toekomst van ons winkellandschap kunnen bepalen. Daarom hebben we gekozen voor het jaarthema Welkom in de winkel. U gaat ons jaarthema nog vaak terugzien in de bijenkomsten van 2016. verandering als constante Voor het eerst sinds zeven jaar blijkt het consumentenvertrouwen weer positief. De economie is weer aangetrokken en de retailmarkt is innovatief en veerkrachtig gebleken. De winkels zijn niet dood. Conceptstores, pop-up, blurring, Store of the future, city-dhz-stores, pick-uppoints, foodboxes, ‘living’ websites en foodmarkets zagen het levenslicht. Vanzelfsprekend gaat het nog niet overal goed, en niet in ieder segment. De komende jaren zal verandering de enige constante blijven. Binnen dit speelveld hebben de leden van nrw één belangrijk doel voor ogen: het behouden van een aantrekkelijke en toekomstbestendige winkelomgeving, voor de ondernemers en de consumenten. Ons programma voor volgend jaar zal er weer volledig op gericht zijn om elkaar te inspireren en inzicht te verschaffen, op basis waarvan onze leden – ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid - de juiste keuzes kunnen maken. jubileum En dat is precies wat we al 30 jaar doen. Dit jubileum gaan we dan ook zeker vieren in 2016. Op de Nieuwjaarsbijeenkomst, het Marketingcongres en ons Jaarcongres zullen wij u extra warm welkom heten. Ook onze studiereis zal dit jaar heel bijzonder worden. Met als bestemming San Francisco en Silicon Valley is hondered procent inspiratie gegarandeerd. De Amerikanen staan wereldwijd bekend om hun gastvrijheid. “Hi! How are you doing?” We hopen dat u dit vaak zal horen in september.

Brigit Gerritse in 1986

Welkom in de winkel nrw in 2016 In 2016 zullen we ook een vervolg geven aan ons succesvolle scenarioplanningstraject Decentrale retail dat we samen met INretail hebben uitgevoerd. En De Nieuwe Winkelstraat zal u de eerste resultaten presenteren. Ook blijven we actief betrokken bij de uitvoering van de Retailagenda. U leest het allemaal in deze Update. Wilt u weten welke leden en deskundigen hier komend jaar allemaal actief mee aan de slag gaan? Zoek dan snel de 73 selfies op de volgende bladzijden… madonna en marillion Van Tessa en mij ziet u geen selfie bij dit voorwoord. Wij zijn speciaal voor u op zoek gegaan naar portretfoto’s uit 1986. Tessa was toen twaalf en fan van Madonna. Zij wilde graag stewardess worden. Een gastvrouw pur sang dus. Ik was al achttien en net begonnen aan de hts Ruimtelijke ordening. Ik draaide vooral Pink Floyd en Marillion. In het weekend stond ik achter de toonbank van de herenmodewinkel van mijn ouders in winkelcentrum Kerkelanden. Dus dat Tessa en ik nu bij nrw werken is eigenlijk heel logisch. Kortom; ook in 2016 bent u van harte welkom bij deze mooie vereniging. ■ tessa en brigit

3

nrw update 2016

albert hoogland hoogland real estate, voorzitter bestuur

brigit gerritse nrw, lid bestuur

caroline kievit klépierre, lid bestuur

hans de jong provast, lid bestuur

I

n 2013 sprak ik op deze plek de ambitie uit dat NRW de komende jaren nog meer zichtbaar zou worden bij alle actoren in de winkelmarkt en een ook inhoudelijke bijdrage zou gaan leveren aan de grote uitdaging waarvoor wij allen in ons vakgebied staan. Ik durf te stellen dat nu, twee jaar later, NRW zeer goed op weg is hier invulling aan te geven. De afgelopen jaren heb ik diverse initiatieven zien ontstaan die allemaal op de een of andere manier waren gericht op integrale verbetering­ van ons winkellandschap. Soms op hoog abstractieniveau zoals de Retailagenda, soms op een lokaal niveau zoals De Nieuwe Winkel Straat. Het doet mij deugd te constateren dat NRW een veelgevraagd meisje is bij alle partijen die bij dergelijke initiatieven betrokken waren. Dit leidt ertoe dat leden van bureau, bestuur en diverse commissies deelnemen aan de verschillende overleggen die plaatsvinden en initiatieven die worden genomen. Dank voor iedereen die hiervoor belangeloos tijd en energie vrij voor wil maken. Samen met InRetail hebben wij in 2015 een strategische planningtool ontwikkeld voor de decentrale retail in Nederland waarbij de presentatie uitmondde in een actieve workshop. Op het jaarcongres gingen Jan Meerman (HBD, Inretail), Marijke van Hees (ministerie EZ) en René Vierkant namens ons bestuur met elkaar in gesprek over de Retailagenda. Namens de minister deed Marijke van Hees een oproep aan alle NRW leden in de zaal positie te kiezen en waar mogelijk een bijdrage te leveren aan de discussie of aan concrete initiatieven. De markt is weer flink op stoom en iedereen die er ook maar enigszins toe doet is nu inmiddels wel aangesloten op de landelijke discussie en heeft zich wel een gedachte gemaakt over de toekomst van ons winkellandschap. Dít is het moment om gezamenlijk de handen uit de mouwen te steken! NRW zal hier ook in 2016 graag zijn steen(tje) aan bijdragen. ■

4

albert hoogland, voorzitter nrw

maarten van lit dtz, lid bestuur

jacco meeuwissen 3w real estate, lid rvt

jan meerman inretail, lid rvt

hildegard assies urban retail, lid rvt

eddy smit mvgm, lid rvt

frank quix q&a, lid rvt

paul van der eng hoorne vastgoed, lid rvt, voorzitter newgen

michiel boonen cushman & wakefield, lid rvt, voorzitter r&e

nrw update 2016

Waar staat NRW voor?

D

e maatschappij verandert voortdurend en de dynamiek rondom de winkelsector verandert mee. Binnen dit speelveld hebben de leden van nrw één belangrijk doel voor ogen: het behouden van een aantrekkelijke en toekomstbestendige winkelomgeving, voor de ondernemers en de consumenten. Hiertoe brengt nrw de disciplines retail, vastgoed, en ruimtelijke ordening samen. Om te inspireren en inzicht te verschaffen, op basis waarvan onze leden – ieder vanuit hun eigen verantwoordelijkheid – de juiste keuzes kunnen maken. wat biedt nrw? Met circa 500 leden is nrw uitgegroeid tot hét platform in de winkelsector voor alle spelers uit de markt: retailers, overheid, ontwikkelaars, beleggers, financiers, onderzoekers, marketeers en consultants. Wij

nrw lidmaatschap Persoonsgebonden lidmaatschap dat gratis deelname biedt aan: ■ Algemene Ledenvergadering ■ Nieuwjaarsbijeenkomst met uitreiking Scriptieprijs ■ Jaarcongres met uitreiking Jaarprijs ■ Marketingcongres met uitreiking Marketingprijs ■ zes tot acht expertmeetings en seminars ■ Provada-bijeenkomst voor leden ■ meerdaagse studiereis (€) ■ quicktrip (€)

€ 1250

buitengewoon lidmaatschap voor overheid/onderwijsinstellingen

nodigen alle betrokken professionals uit lid te worden en actief mee te bouwen aan de nieuwe winkelomgeving. ■ Als lid van nrw maakt u deel uit van een uitgebreid kennisnetwerk. ■ U kunt gratis alle bijeenkomsten bezoeken. ■ U krijgt voorrang bij inschrijven, ook voor onze studiereizen. ■ U kunt deelnemen aan onze commissies Research & Educatie, Overheid & Beleid, Consument & Gedrag, Duurzaamheid en New Gen, alsmede het bestuur (indien vacatures aanwezig zijn). ■ Elk aangesloten bedrijf ontvangt één gratis lidmaatschap van de International Counsil of Shopping Centers (icsc). ■ Ieder lid ontvangt jaarlijks één wildcard waarmee een collega gratis een nrw-bijeenkomst kan bezoeken.

nrw new generation lidmaatschap Dit is een persoonsgebonden lidmaatschap bedoeld voor personen jonger dan 36 jaar waarbij u hetzelfde pakket aangeboden krijgt als bij het reguliere NRW lidmaatschap. Daarnaast biedt dit lidmaatschap: ■ zes tot acht New Genbijeenkomsten ■ ICSC Next Gen live-bijeenkomsten (online) ■ New Gen quicktrip (€) ■ New Gen kerstborrel

€ 625

nrw new generation introductielidmaatschap

Als het reguliere lidmaatschap, maar: ■ het lidmaatschap is niet persoonsgebonden, uitwisselbaar met collega’s ■ geen wildcard

Persoonsgebonden lidmaatschap dat gratis deelname biedt aan: ■ NRW Nieuwjaarsbijeenkomst ■ zes tot acht New Genbijeenkomsten ■ ICSC Next Gen live-bijeenkomsten (online) ■ New Gen quicktrip (€) ■ New Gen kerstborrel ■ geen wildcard

€ 1250

€ 200

■ U kunt uw project indienen voor de nrw Jaarprijs. ■ U kunt uw campagnes of events indienen voor de nrw Marketingprijs. ■ U ontvangt al onze publicaties en onze wekelijkse digitale Update. ■ Leden jonger dan 36 jaar worden automatisch lid van de New Gen. wat vraagt nrw van u? nrw is een kennisnetwerk voor én door leden. Wij vragen onze leden dan ook om een actieve bijdrage aan de uitvoering van ons mission statement; het behouden van een aantrekkelijke en toekomstbestendige winkelomgeving, voor de ondernemers en de consumenten. Concreet betekent dit dat nrw leden actief werkzaam zijn als deskundige in een van de volgende rollen: ■ ontwerp, consultancy & beheer ■ belegger en financier ■ ontwikkelaar ■ overheid & onderwijs ■ retailorganisatie nrw staat ervoor een professioneel netwerk te bieden waarbij alle leden ervan uit mogen gaan dat men elkaar binnen de vereniging in goed vertrouwen kan ontmoeten en kennis kan delen. Het bestuur waakt over de samenstelling van het ledenbestand. Vanuit deze rol onderzoekt het bestuur in hoeverre het aannemelijk is dat een nieuw bedrijf dat lid wil worden een (pro)actieve, betrouwbare en samenwerkende houding zal aannemen om invulling te geven aan onze missie, door zowel kennis te brengen als te halen en ervaringen te delen binnen het nrw-netwerk. aanmelden? Om u aan te melden als nrw-lid kunt u gebruik maken van het digitale inschrijfformulier op www.nrw.nl. Of bel ons bureau op 030 2313754. hoogte van de contributie De contributiebedragen gelden per lidmaatschap per kalenderjaar en worden jaarlijks vastgesteld tijdens de alv in januari. Genoemde bedragen zijn om deze reden onder voorbehoud. Bedragen zijn exclusief btw. Indien u gedurende het jaar lid wordt, wordt de contributie naar rato berekend. ■

5

nrw update 2016

nrw in 2015 20 | 1 NRW Nieuwjaarsbijeenkomst Gerard Marlet luidde tijdens deze bijeen­ komst het NRW jaarthema ‘Winkels maken de stad’ in met zijn presentatie over de waarde van winkels voor de omgeving. Paulus Jansen, wethouder van de gemeente Utrecht reikte de eerste NRW Scriptieprijs uit aan Lieke van Delft voor haar masterthesis Omni channel shopping behavior during the customer journey.

20 | 2

NRW New Gen borrelsessie De casus V&D: hoe verder? V&D verkeert in zwaar weer. Jeroen Lokerse, managing partner van Cushman & Wakefield vertelt zijn visie op de casus V&D.

12 | 3 De omzetpotentie van pop-upretail Caroline de Jager (Go PopUp), Ingmar Creutz (Klépierre)en Jeroen Jonkers (winkelstraatdokter) inspireerden de leden in de Mancave over vernieuwing in de retail door de ontwikkeling van pop-upstores en veranderende winkelconcepten.

8 | 4

6

5 | 3 Praktijkcolleges renovatie wonen, winkels, kantoren NeVaP (Nederlands Vastgoedexploitatie Platform), NRP (Nationaal Renovatie Platform) en NRW organiseerde een gezamenlijke praktijkcollege over renovatie in de vastgoedmarkt. Tijdens deze colleges kwamen diverse interessante renovatiecases aan bod van kantoren, winkels en woningen.

16 | 3 De winkelmarkt en de politiek in debat Bijna letterlijk aan de vooravond van de verkiezingen van de Provinciale Staten, organiseerde PropertyNL, samen met NRW een debat over het provinciaal detailhandelsbeleid.

NRW Marketingcongres Op 8 april organiseerde NRW voor de tweede keer het Marketingcongres voor de winkelvastgoedmarkt. Helden als Monica Eriksen, Inge Niks en de kwartiermakers en Richard van Hooijdonk vertelde over het belang van marketing voor winkels en winkelgebieden. Tijdens de Marketingacademie raakte de deelnemers geïnspireerde door nieuwe inzichten en mogelijkheden van verschillende marketinginstrumenten. De winnaar van de Marketingprijs 2014, het Zeelheldenkwartier, trakteerde de deelnemers op producten van local heroes.

1 | 4 New Gen ontbijtsessie AH XL Eindhoven De New Gen leden werden deze ochtend getrakteerd op een ontbijtje in de nieuwe AH XL in Eindhoven. In de XL draait alles om beleving en spelen nieuwe versafdelingen de hoofdrol.

nrw update 2016

12 | 5 Ladder voor duurzame verstedelijking Tijdens de NRW New Gen ontbijtsessie gaven Frank van der Sluys en Karen Strijker van DTZ Zadelhoff hun visie geven op de tendensen in de vastgoedmarkten en schetsten Anneke Franken en Hans Koolen van Gijs Heutink Advocaten het juridisch kader van de ladder voor duurzame verstedelijking.

21 | 5

8 | 7

Projectbezoek Den Haag Den Haag: Beste Binnenstad, Hofstad, winkelstad, stad achter de duinen… Donderdag 21 mei ging NRW op zoek naar het DNA van deze stad. Door middel van pitches over de projecten: Passage, Markies, Sijthoff, Den Haag Marketing, Winkel van de toekomst in New Babylon, Amadeus en rondwandeling langs de verschillende sfeergebieden: Grote Marktstraat, Hofkwartier en Noordeinde, Plein en Denneweg en Nieuw Centraal kregen de deelnemers een goed beeld van de Haagse binnenstad.

Quicktrip Berlijn NRW’ers bezochten een bruisende broedplaats met bijzondere winkelconcepten.

2-4 | 6

The happy customer Ook in 2015 was NRW weer vertegenwoordigd op de Provada met een ontbijtsessie over de Happy Customer en een vol programma met leuke discussie op het Retailplein. NRW organiseerde onder andere sessies over de Retailagenda, Brandig, Nederland als internationale winkelbestemming en Flexibiliteit in de winkelvastgoedmarkt. Hoogtepunt was de bekendmaking van de nominaties NRW Jaarprijs en het “Duurzame petje op petje af” met Tom van ’t Hek en Henk Vlug.

17-19 | 6 Studiereis Zweden en Denemarken Hans van Tellingen doet verslag van het retailleven in Malmö en Kopenhagen in deze Update.

16 | 9 NRW Jaarcongres Tijdens het NRW Jaarcongres op 16 september heeft Hans de Jong van Provast met trots de NRW Jaarprijs 2015 voor het project De Markthal in ontvangst genomen. De vakjury ziet in De Markthal in potentie een monument voor de retailvastgoedsector. Het project is met durf en lef ontwikkeld en geeft antwoord op de veranderende vraag uit de markt. Het project is ingezonden door Provast. De Markthal is in eigendom van Klépierre (retail), Vesteda (woningen) en de gemeente Rotterdam (parkeergarage). Dit jaar waren liefst acht projecten in de race voor de NRW Jaarprijs 2015. De andere genomineerde projecten waren: Oostpoort Amsterdam, CityPlaza Nieuwegein, Oostpoort Amsterdam, Miro Center Enschede, Cityplaza Nieuwegein, Van Kralingen Rotterdam, Promenade Uden, Van Hogendorpkwartier Vlaardingen en Gouweplein Waddinxveen. Alle projecten hebben laten zien dat de winkelvastgoedsector niet stilstaat.

7

nrw update 2016

28 | 9

de

toekomst van decentrale retail vier toekomstbeel

initiatiefnemers:

hoofdsponsors: van MBN, Bovag en het Ministerie Infrastructuur en Milieu. nl

www.decentraleretail. september 2015

den voor 2025

Symposium Decentrale retail Ruim 45% van het totale winkel­ oppervlak is te vinden op decentrale retaillocaties. De vele ontwikkelingen op deze locaties kunnen vergaande consequenties hebben voor de totale winkelstructuur. Tijdens het symposium zijn deze consequenties in kaart gebracht door vier uiteenlopende toekomstsecnario’s.

14 | 10 Dino’s in de Hoven A brand is what you feel, think and say it is. Op 14 oktober bezocht NRW de brandingcampagne van de Hoven in Delft. Eigenaar Van de Vorm Vastgoed liet ons hun unieke branding Dino campagne zien. Tijdens deze sessie werden de kinderen getrakteerd op een rangertocht en Dino workshops. Als verrassing kwam de baby T-rex deze middag op bezoek.

22 | 10 Quicktrip Hamburg De NRW New Gen bezocht de Duitse stad Hamburg met alle fantastische retailontwikkelingen waaronder het Havengebied.

6 | 11 NRW Commissiedag Dit jaar trakteerde het NRWbureau de commissieleden op een dagje Amsterdam. NS liet het nieuwe Centraal Station met de IJpassage zien, Kroonenberg en 3W presenteerde de plannen voor de Kalvertoren en we gingen op de fiets inspiratie opdoen.

13 | 11 Ontbijtsessie Retail valuation De commissie Research & Educatie organiseerde op 13 november een NRW ontbijtsessie die volledig gewijd was aan de waardebepaling van winkels. Keynotes deze ochtend waren Boris van der Gijp (Syntrus Achmea Real Estate & Finance), Jean Philippe Carmarans (Cushman & Wakefield) en Leopold Willems (DTZ).

26 | 11

8

New Gen ontbijtsessie Op 26 november organiseerde NRW New Gen Commissie een eerste ontbijtsessie met Next Gen Live op het programma. Daarna gaf Pieter Polman (Wereldhave) een toelichting op een van de belangrijkste aankopen in de Nederlandse beleggersmarkt van 2015.

11 | 12 Tijdens de New Gen Kerstborrel gaf Tjerk van Leusden een kijkje in de keuken van de supermarktwereld.

aart jan van duren bsp roelof de graaf gemeente apeldoorn brigit gerritse nrw

anneke franken van bloemendaal gijs heutink advocaten

erik abbenhues mcdonald’s

wouter van den wildenberg fakton

manon den blanken gemeente utrecht aike kamphuis aim advocaten

Een spannend tweede jaar in

W

inkelend publiek en verzorgingsgebieden houden zich niet aan gemeentegrenzen. Toch zie je nog steeds dat het merendeel van de gemeenten zijn detailhandelsvisie puur voor het eigen grondgebied maakt. Waar bestaat dan de veelgeroemde ‘regionale afstemming’ uit? En wat is de rol van provincies? Ook voor retail zou de kaart van Gerard Marlet, die Nederland opdeelde in 57 sterke regiogemeenten, wel eens het ideale schaalmodel kunnen zijn. Maar meer hierover op een ander moment. Onlangs sloten 29 gemeenten en twee regio’s een RetailDeal met minister Kamp. Daarmee committeren zij zich aan de uitgangspunten en werkwijze van de Retailagenda en verklaren zij actief mee te werken aan toekomstgericht beleid voor detailhandel, in samenwerking met de relevante stakeholders. Dat laatste is altijd een interessante: wie zijn die stakeholders? Welke partijen vormen dan samen ‘de markt’ waarmee de overheid de broodnodige visie op de detailhandel en het gewenste beleid moet bepalen? regie En is de roep om ‘regie’ van de over-

jeroen messemaeckers van de graaff a.s.r. vastgoed

heid alweer aan het wegebben? Dat is misschien niet zo te zeggen. Maar iets wat we al wel boven water hebben: de beste overheidsregie begint met het dragen én transparant ontsluiten van relevante kennis: over actuele voorraad en planvoorraad, over binnenplanse mogelijkheden, over langjarige statistische gegevens van demografie, koopkracht en economisch draagvlak. Open data, die objectief en actueel is, is de vijand van opportunisme en onkunde. de commissie o&b De commissie Overheid & Beleid is de new kid on the block binnen NRW. Overheidsbeleid heeft op heel veel manieren invloed op retail en retailvastgoed. Denk aan bestemmingsplannen, structuurvisies, de Ladder voor duurzame verstedelijking, huurrecht, ’n leegstandsverordening, parkeerbeleid, verkeersbeleid, horecabeleid, etc. Vanuit een brede samenstelling willen we als commissie daarom bijdragen aan 1) vergroting van kennis en begrip bij de overheid over de winkelmarkt en 2) het tegengaan van opportunisme en kortetermijndenken bij marktpartijen én bij de overheid. Niet door met het vingertje te zwaaien, maar door een spiegel voor

caspar wortmann, ovidius, voorzitter commissie overheid & beleid

te houden en verbanden zichtbaar te maken. de eigen opdracht In 2016 willen we de kennis die we hebben opgebouwd gaan inzetten voor de rol die we kunnen spelen als objectieve vraagbaak of als sparring partner, binnen en buiten NRW. Daar zijn allerlei manieren voor, en we staan open voor suggesties van leden om er zoveel mogelijk uit te halen. We denken zelf bijvoorbeeld aan een hapklare set met do’s & don’ts, en we dragen bij aan het projectplan voor Afspraak 5 van de Retailagenda (de ‘proeftuinen voor compacte en vitale winkelgebieden’). Maar minstens zo belangrijk is de vraag: vinden we de juiste kanalen om aan te sluiten op de genen die bezig zijn met ‘beleid’ – of die daar juist tegenaan lopen? De commissie Overheid & Beleid gaat een spannend tweede jaar in. ■

9

nrw update 2016

In maart 2015 lanceerde minister Kamp de Retailagenda, een initiatief waarin overheden, marktpartijen en belangenorganisaties samenwerken om voor winkelgebieden antwoorden de vinden op de uitdagingen die deze tijd met zich meebrengt. Wat is er in 2015 bereikt en wat mogen we in 2016 verwachten? Wij vroegen het Marijke van Hees.

En ook al werkt niet iedereen overal aan, er is wel een samenhang. Die wordt bevorderd door de uitwisseling van informatie. Bijvoorbeeld een partij als thuiswinkel. org had al heel wat activiteiten opgestart. Daar hadden ze de Retailagenda niet voor nodig. Maar bij het op lokaal niveau laten landen van wat zij doen, speelt de kennisoverdracht naar dit lokale niveau een belangrijke rol. Het werkt ook andersom. Afspraken over regelgeving op lokaal niveau kunnen via de Retailagenda ook betekenis krijgen voor andere gemeenten en stakeholders elders in het land.’ retaildeals Op 18 november tekenden in Den Haag de eerste 31 gemeenten samen met minister Kamp voor de RetailDeals.

door edwin brugman

‘2016 wordt vooral het jaar van de uitvoering’ V

oor Marijke van Hees is 2015 het jaar van opstarten, van vormgeven geweest: ‘We hadden wel een agenda, maar nog geen organisatie. En binnen die agenda moesten projecten gedefinieerd worden. Ook moesten organisaties en mensen op ons netwerk aangesloten worden, want de Retailagenda als platform kan alleen maar functioneren als veel van het werk buiten onze eigen, kleine organisatie opgepakt en uitgevoerd wordt. In feite werkt de Retailagenda met drie parttime mensen: een coördinator, een projectleider voor de Retail Deals en ik zelf als voorzitter.’ De Retailagenda kan wellicht nog het best gezien worden als vliegwiel, als katalysator en misschien ook wel als het cement: ‘Dat klopt, want er waren al heel veel verschillende partijen met deze materie en met communicatie en beleid bezig. Maar het ontbrak aan samenhang en aan communicatie over het geheel heen.’ Omdat de Retailagenda zo’n kleine organisatie heeft, is er voor gekozen die communicatie ‘key’ te maken, maar dit vooral via bestaande kanalen te organiseren. Marijke van Hees: ‘Wij takken aan op de nieuwskanalen van bestaande organisaties, vakbladen, congressen en andere media en zorgen zo voor het overzicht en het bereik.’

10

bouwstenen De retail raakt vele stakeholders en de Retailagenda heeft de taak om al die partijen aan zich te binden en ook verbonden te houden. Om dit te bereiken, moet de Retail­ agenda relevant voor die doelgroepen blijven. Is dat niet heel moeilijk? ‘Dat valt mee, omdat de partijen zelf bepaald hebben wat zij relevant vinden. Je ziet dat terug in de twintig thema’s van de Retailagenda en dit zijn allemaal bouwstenen die nodig zijn om tot vitale binnensteden te komen.

Wat is hier precies het belang van? Marijke van Hees: ‘Door ondertekening van de RetailDeals geven bestuurders aan dat zij in hun gemeente of regio het belang van de samenwerking met stakeholders aan vitale winkelgebieden onderschrijven. Deze 31 koplopers zijn doordrongen van de noodzaak hiertoe en willen daarin hun verantwoordelijkheid nemen. Het is niet zo dat dan de Retailagenda het dan overneemt: gemeenten zijn er zelf verantwoordelijk voor dat aan de juiste dingen aandacht wordt gegeven. Maar onze projectleider kan wel helpen met het identificeren van die punten. Ook voor de RetailDeals geldt dat de deelnemers profiteren van het delen van kennis en informatie, waardoor het proces gestimuleerd kan worden. Daarbij valt te denken het overleg met vastgoedpartijen, een stap die in veel gemeenten nog niet gezet is. Kijk, een probleem als leegstand kan niet door een gemeente overgenomen worden. Maar wel kan gestimuleerd worden dat partijen met elkaar aan de slag gaan en een aanpak van concentratie en krimp handen en voeten krijgt.’ In dit kader noemt Marijke van Hees ook het initiatief van platform De Nieuwe Winkelstraat (www.dnws.nl): ‘Dit platform heeft inmiddels zo’n 75 aangesloten projecten en is ook een aanjager voor de RetailDeals. Want het begint vaak met een straat en vervolgens komt de noodzaak naar voren van het hebben van een visie op de binnenstad en regionale afstemming.’ netwerk Marijke van Hees vindt het belangrijk dat het proces ‘van onder af ’ begint: ‘Als je alleen maar bestuurlijk werkt, dan krijgen ondernemers vaak het gevoel dat hen dit door de overheid wordt opgelegd. En dat werkt niet.’ Toch is die overheid van groot belang en Marijke van

nrw update 2016

Jan Meerman signeert onder de toeziende ogen van Hamit Karakus, Marijke van Hees, minister Kamp en Wijnand Jongen

Hees is dan ook erg blij met de stap die de provincies gezet hebben: ‘Alle provincies hebben aangegeven dat zij zich verantwoordelijk voelen voor de regionale afstemming en regie op het regionale detailhandelsbeleid. Qua organisatie betekent dit bijvoorbeeld ook dat de provincies zich gaan inzetten om hiervoor de juiste kennis te verwerven en de juiste mensen aan te stellen. Die men-

‘Het gaat niet alleen over stenen, maar juist over mensen. Over hospitality en meer’ sen bij provincies en ook de gemeenten zijn belangrijk, omdat zij het netwerk met bijvoorbeeld winkeliers en vastgoedpartijen hebben. Via dat netwerk krijgen wij bij de Retailagenda dan weer terugkoppeling op wat er ondernomen wordt.’ tijdlijn Het initiatief Retailagenda heeft in eerste instantie tot eind 2017 de tijd gekregen zich waar te maken. ‘Eind 2017 gaan we de balans opmaken’ zegt Marijke van Hees. ‘Maar ik denk niet dat de samenwerking aan de agenda dan ophoudt, want de transformatie van de retail is dan echt nog niet klaar.’ Sinds de start van de Retailagenda in voorjaar 2015 is er al het nodig bereikt: ‘Samen met het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen is de Shopping Alliantie opgestart. Daarmee willen we internationaal Nederland als shopping destination op de kaart zetten. Oók de grotere steden die wat verder van Schiphol af liggen, want de kwaliteit van veel van onze binnensteden is iets unieks waar we niet alleen toeristen uit China en Japan, maar ook uit België en Duitsland op moeten wijzen. Dit kan zeker tot een flinke groei in de detailhandelsomzet leiden. ’ Het aandachtsveld van de Retailagenda is breed. Zo kijkt men ook naar hoe ‘digitaal slim kopen’ bevorderd kan worden. Marijke van Hees: ‘Online zijn er al verschil-

lende digitale identificatiemiddelen, maar offline nog niet. We willen dit voor de consument en retailer aantrekkelijk maken en daarvoor is het noodzakelijk dat er zo min mogelijk verschillende soorten hardware, structuren en logins komen.’ pilot En dan is er de pilot ‘verlichte regelgeving’. ‘Het geheel afschaffen van regels is natuurlijk niet aan de orde, maar onderzoeken welke regels wél afgeschaft kunnen worden om het ondernemers gemakkelijker te maken is een reële mogelijkheid. Via Platform 31 werken daar nu twaalf gemeenten aan mee. Actueel hierin is de discussie over ‘blurring’, het vermengen van functies in winkels die de consumenten meer beleving bieden. Zoals bijvoorbeeld een pop-upwinkel of horeca in de winkel. Dat kan niet zomaar, maar is wellicht wel wenselijk omdat het goed is voor de binnenstad. Daarin moet dus een nieuwe balans gevonden worden.’ Voor 2016 wil de Retailagenda ook groeien in het aantal gemeenten dat getekend heeft voor de RetailDeals: ‘Die groei vind ik belangrijk, maar meer nog wat men onderneemt om invulling aan die RetailDeals te geven. Zo willen wij graag weten wat de effecten zijn op krimp- en groeigebieden en op de ‘ladder van duurzame verstedelijking en ontwikkeling. Waar wordt qua sanering van winkelmeters de pijn geleden en hoe wordt dit gemanaged? Weet men doorbraken te bereiken in leegstandontwikkeling?’ human capital Harde en meetbare doelstellingen, maar ook in de softe sector valt er nog veel te bereiken. Marijke van Hees: ‘Op het gebied van human capital moeten er door samenwerking tussen werkgevers en werknemersorganisaties echt stappen gezet worden. Ondernemers en personeel moeten voldoen aan andere eisen. Opleidingen moeten we daarom niet afbouwen, maar juist versterken. Want het gaat niet alleen maar over stenen, maar juist over mensen, over hospitality en meer.’ Marijke van Hees is voor de nabije toekomst positief over wat er nog bereikt kan worden: ‘Toen ik begon merkte ik bij een aantal partijen toch wel wat scepsis. En iedereen was vooral voor z’n eigen achterban bezig. Inmiddels hoor ik dat men de samenwerking via de Retailagenda als erg positief ervaart. Dat is toch echt winst en we moeten vooral doorgaan daar de vruchten van te plukken.’ ■

11

nrw update 2016 Decentrale retail omvat de volgende retaillocaties: • woonthemacentra • woonboulevards • retailparken • autoboulevards • factory outlet centra (FOC’s) • tuincentra • diverse – vaak solitaire – verspreide bewinkeling

De toekomst van decentrale retail

Ruim 44 procent van het totale winkeloppervlak is te vinden op decentrale retaillocaties. Hiervan staat 7,5 procent leeg, een percentage dat hoger ligt dan in binnensteden (Bron: Locatus). De afgelopen jaren was er veel aandacht voor de binnenstad. De ontwikkelingen op decentrale locaties kunnen echter vergaande consequenties hebben voor de totale winkelstructuur. Daarom is het tijd voor aandacht voor decentrale retail in de vorm van een scenarioanalyse.

W

aarom is er aandacht voor decentrale retail nodig? Decentrale retail is door zijn omvang (44% van het totale winkeloppervlak in Nederland) een ongelofelijk groot onderdeel van de winkelstructuur. Er manifesteren zich diverse ontwikkelingen in het segment van de decentrale retail (voor definitie van decentrale retail zie kader). Er is sprake van groeiende leegstand bij onder andere autoshowrooms, woonboulevards die door leegstand hun functie verliezen of waar de branche­beperking wordt losgelaten, en – nog steeds – diverse nieuwbouwplannen.

12

initiatief Nog onbekend is welke ontwikkelingen zich in de (nabije) toekomst zullen manifesteren. Tot op heden is amper over de toekomstige rol en positie van decentrale retail nagedacht terwijl het wel een groot onderdeel vormt van de totale Nederlandse winkelstructuur. NRW en INretail hebben daarom het initiatief genomen tot een scenariotraject om duidelijkheid te verkrijgen over de toekomst van de decentrale retail in relatie tot de totale winkelstructuur in Nederland. scenariotraject Zo’n tachtig onderzoekers en experts van alle betrokken stakeholderpartijen zijn meerdere keren bij elkaar geweest. De onderzoekers (het O-team) hebben feiten, trends- en ontwikkelingen plus onzekerheden op een rijtje gezet (zie kader ‘trends’ linksonder op deze pagina). Hierna zijn door vier scenarioteams (de S-teams) vier mogelijke toekomstenbeelden voor decentrale retail in 2025 onderzocht en beschreven. Daarnaast zijn er vier consumentenreizen in de toekomstbeelden van 2025 geschreven. trends & onzekerheden Een team van researchers heeft als eerste stap in het traject diverse trends gesignaleerd die relevant zijn voor decentrale retail. Een paar opvallende trends ziet u in het kader ‘trends’. De researchers hebben samen de kernonzekerheden bepaald die tevens de uitersten bepalen voor de te beschrijven scenario’s. Deze kernonzekerheden, trends en ontwikkelingen zijn door de scenarioteams vertaald naar vier reële toekomstbeelden voor het Nederlandse winkellandschap in 2025 en wel zodanig dat deze een basis vormen voor beleids- en strategievorming voor alle relevante partijen. ■

oplossingen Vernieuwing in de grootschalige detailhandel vraagt om goede oplossingen maar ook de leegstand op decentrale retaillocaties is hoog. Gelukkig worden trends inmiddels diverse oplossingen voor die leegstand gevonden. De binnenstad heeft → Aanbod gestuurd? Nee, dé vraag van dé Nederlander regeert! vooral in de achterliggende periode al veel → ®et@il: meer controle, vaker flexibel en dichtbij aandacht gekregen. Terecht, want de aantrekkelijkheid van binnensteden draagt bij → Alles is beleving aan het economisch functioneren van de → Winkelen waar je bent: total access steden. Tot op heden is er veel onduidelijkheid of en in welke mate de ontwikke→ Consuminderen: toenemende behoefte aan puur, vertrouwd en echt lingen inzake de decentrale retail conse→ Ons kent ons: gerichter kopen en verkopen quenties hebben voor de andere delen van de retailstructuur, met name voor de → Weg met de traditionele retailkolom: nieuwe businessmodellen! binnensteden.

nrw update 2016

consument bepaalt

freetail Regelgeving is flexibel, alles is in principe toegestaan zolang het de leefbaarheid bevordert. Consumenten staan centraal voor overheden en marktpartijen. Zij bepalen waar en wanneer zij willen winkelen. Daarvoor hoeft hij de deur niet uit. Diverse onlineplatforms zijn common practice en marktplaats is een soort ‘bibliotheek’ of uitleenbank van steeds weer her te gebruiken spullen. Consumenten zijn absoluut geneigd te besteden, maar niet op basis van standaard en massa. Customization is belangrijk, men is uniek en wil dat ook terug zien in de spullen die men koopt, ruilt of in toenemende mate laat maken en in de locaties waar iets wordt verkocht.

knellend keurslijf De consument koopt waar en wanneer het hem uitkomt, passend binnen zijn tijdsbesteding en journey of the day. En ook hoe en waaraan hij zijn geld besteedt, bijvoorbeeld aan beleving, artikelen of diensten. Maatwerk heeft voorkeur, Kortom, consuminderen en customization voeren de boventoon in het koopgedrag. Behoefte om in steden te wonen neemt toe. Door urbanisatie en toenemende leegstand legt de overheid het primaat bij de binnenstedelijke winkelgebieden. Alleen branches die grootschalige producten verkopen – ofwel de traditionele PDV retail – is nog toegestaan buiten de stad. Het gedogen, brancheverruiming en schaalverkleining is verleden tijd.

regelgeving decentraal beperkend

regelgeving decentraal flexibel

haal het decentraal Alle marktpartijen zijn vanuit hun businessmodel gericht op groei, vergroten van hun afzetmarkt en winstmaximalisatie. Vanuit dit businessmodel zoeken ze naar goedkope verkooplocaties (online & offline). Door het faciliterende overheidsbeleid waarbij regels niet leidend zijn, is het mogelijk om decentraal winkels te ontwikkelen, te sluiten en te hergebruiken. De markt is consequent bezig om elk decentraal winkelgebied aantrekkelijker te maken. Survival of the fittest.

centraal (goed) geregeld De landelijke overheid heeft wetten en (beleids)regels opgesteld om winkelleegstand te verminderen. Ze heeft uit economisch oogpunt er voor gekozen het primaat bij de binnenstad (centrale abig data wat consumenten willen en voelen zich niet belemmerd door het landelijke strikte vestigingsbeleid. Ze gaan uit van de kracht van de producten die ze verkopen. Door uitgekiende marketinginspanningen weten ze de consument te bespelen.

markt bepaalt 13

nrw update 2016

HAMBURG D

onderdag 29 oktober 2015 was het dan eindelijk zover: we vertrekken naar Hamburg voor de langverwachte tweede editie van de nrw New Generation studiereis. Vijftien New Gen leden hadden zich ingeschreven voor dit evenement en iedereen werd over vijf auto’s verdeeld om naar Hamburg te geraken. Omstreeks vier ’s middags vertrok het merendeel van de groep in de auto op weg naar de tussenstop: het laatste tankstation voor de Duitse grens. Vanwege de drukte op de weg wist helaas niet iedereen het op tijd te halen en werd er dus doorgereden naar het hotel in Hamburg. In verschillende etappes kwam iedereen daar aan, met de laatste personen zo rond half tien (zo’n zes uur in de auto dus!). In de avond volgde nog een gezellige kennismakingsborrel, zodat iedereen alvast goed in de groep lag en uiteindelijk gingen we op tijd onder de wol om ervoor te zorgen dat we op vrijdag topfit zouden zijn voor een intensieve dag. vastgoedreus Op vrijdagochtend stapten we na een lekker ontbijt in de metro op weg naar ece, een van Europa’s grootste winkelvastgoedontwikkelaars en -beleggers. Met een indrukwekkend portfolio van maar liefst 28 miljard euro aan assets under management in vijftien verschillende landen mag dit bedrijf zich een reus op de Europese vastgoedmarkt noemen. Met een interessante presentatie door Kyoung-Kook Kye over de historie en de structuur van ece (wist u dat met de alom bekende Otto gids van vroeger het fundament is gelegd voor dit bedrijf?) was de aftrap veelbelovend. Een kijkje in de keuken bij het winkelcentrum dat naast het ece hoofdkantoor gelegen is, Alstertal shopping centre, zorgde voor nog meer inspiratie over hoe ece haar winkelcentra beheert en voor een huurdersmix zorgt.

14

hafencity Na het bezoek aan ece vertrokken we naar Hafencity, het grootste binnenstedelijke herontwikkelingsproject van Europa. Aldaar werden we ontvangen door Carsten Faust van Unibail-Rodamco, het bedrijf dat verantwoordelijk gaat zijn voor een megalomane ontwikkeling van maar liefst 70.000 m² winkelruimte, 10.000 m² leisure (bioscoop) en nog verschillende woning- en kantoor­ objecten. Als pilotgroep voor het informatiecentrum Uberseequartier kregen we een presentatie over de aanwezigheid van Unibail-Rodamco in Europa en haar strategie met de ontwikkeling van het Uberseequartier. De omvang van het project is indrukwekkend en met een te investeren vermogen van zo’n €760 miljard zal duidelijk zijn hoe groot het project echt is.

In oktober 2015 organiseerde NRW New Gen een interessante studiereis naar Hamburg. Deelnemer Michiel Boonen doet verslag van de bezoeken aan ECE, Hafencity en de binnenstad van de Duitse Hanzestad. door michiel boonen

europapassage Na een wandeling vanuit Hafencity naar het centrum van Hamburg (slechts een kwartiertje) genoten we als groep van een welverdiend broodje, wrap of salade en konden we even tot rust komen in het zonnetje aan de binnenalster, een grote vijver in het centrum van Hamburg. Weer op krachten gekomen vertrokken we met de voltallige groep naar het kantoor van Cushman & Wakefield, waar we ontvangen werden door Sebastian Kohlhoff die ons vervolgens meenam op een tour door het centrum van Hamburg en alle high streets en het winkelcentrum Europapassage liet zien. De combinatie tussen mass market en luxury retail in het centrum is opvallend, te meer omdat beide segmenten relatief dicht bij elkaar gelegen zijn. Na zo’n twee uur gelopen te hebben waren we allemaal moegewandeld en genoten we van een welverdiende Duitse weizener. In de avond hebben we nog genoten van een heerlijk diner bij een gezellig restaurant in Hafencity, waarna we nog genoten hebben van een heerlijke borrel in de avond. Al met al was de reis weer erg geslaagd, zo konden we ook opmaken uit de verhalen op zaterdagochtend aan het ontbijt. Als organisatie kijken we voldaan en tevreden erop terug en willen we iedereen die een bijdrage heeft geleverd nogmaals van harte bedanken. Met name alle deelnemers die met hun enthousiasme hebben weten te zorgen voor een fantastische studiereis! Tot volgend jaar! ■

nrw update 2016

paul van der eng hoorne vastgoed, voorzitter newgen

ingrid van leeuwen ns stations

luc baas cbre gi

New Gen in 2016

‘N willem buis chainels

friso veenstra wpm winkelmanagement

robert jan koopman albert heijn

roger schouten locatus

RW New Gen nadrukkelijk op de agenda” lijkt me een passende slogan voor 2016. Waar we in 2015 zijn begonnen met een nog meer gestructureerde aanpak, zetten wij dit in 2016 voort. Uiteraard is de inhoud essentieel en begint het bij de organisatie van bijeenkomsten met een leuk thema en dito spreker(s). De vervolgstap is het afgelopen jaar echter minstens even belangrijk gebleken. Door vroegtijdig de data van bijeenkomsten te communiceren, staan deze direct in de agenda’s. We hebben inmiddels met onze commissie een brainstormsessie gehouden voor mogelijke onderwerpen in 2016 en hier is een ontzettend leuke themalijst uitgekomen. De eerste bijeenkomst die we met de New Gen zullen organiseren zal een ontbijtsessie zijn op 4 maart. Op 13 april organiseren wij een bijeenkomst voor de New Gen leden rond het Marketingcongres. Door dit samen te laten vallen willen we ‘de kruisbestuiving’ tussen NRW leden en New Gen leden vergemakkelijken. 18 april heeft een internationaal tintje door een ontbijtsessie te organiseren in combinatie met ICSC Next Gen. Deze combinatie bleek tijdens de ontbijtsessie eind november 2015 een groot succes en wij willen dit dan ook graag voort zetten. Nieuwe leden hebben zich de afgelopen periode aangemeld, vanzelfsprekend worden wij daar vrolijk van. Vanuit de commissie hebben we er veel zin in om voor deze nieuwe leden en onze bestaande leden kennisoverdracht, netwerkopbouw en plezier te faciliteren! We hopen alle leden van de New Gen te mogen begroeten tijdens de Nieuwjaarsbijeenkomst op 21 januari. ■ Met enthousiaste groet, paul van der eng, voorzitter new gen

tessa vosjan nrw

niels keulen dtz

PS: Reserveer alvast 22, 23 en 24 september in je agenda. Onderwerp: Quicktrip New Gen.

15

nrw update 2016

D

it verslag begint in Malmö. In het uiterste zuiden van Zweden. De stad heeft lang gefungeerd als het afvoerputje van het land. Not ‘the place to be’. Er zijn meerdere malen rassenrellen uitgebroken. En het gemiddelde inkomen was laag. De Øresundbrug,

Van 17 tot en met 19 juni vond de jaarlijkse lange excursie plaats van NRW. Het was een ‘epische’ reis. Nooit zagen wij zoveel regen. Maar ook nooit zagen wij zoveel hartverwarmende winkelconcepten. door hans van tellingen

Vernieuwende winkelconcepten én klassieke retail in Kopenhagen en Malmö die Malmö in 2000 met Kopenhagen verbond, bracht verandering. Malmö was ineens gekoppeld aan het veel mondainere Deense Kopenhagen. En de Denen gingen vaak op zondag (als hun eigen winkels niet open waren) shoppen in Malmö. De oude binnenstad van Malmö profiteerde. Maar Malmö kent sinds een paar jaar ook een zeer grote nieuwe wijk. De B001. Met als landmark het appartementengebouw ‘Turning Torso.’ Stadsontwikkeling van de tekentafel. Maar wel tot in perfectie uitgevoerd. Malmö timmert aan de weg. En niet zo’n klein beetje ook. emporia Een nieuw centrum uit 2012. Vlakbij de brug. En vlakbij de uitvalswegen. Van Steen & Strøm (dat tegenwoordig eigendom is van Klépierre). Dit centrum is prima in orde. Met de mooiste kleurenschakeringen uit de winkelcentrumhistorie (zie ook de foto van de blauwe roltrappen). Een mall met de het perfecte ‘winkel-achtje’. En de eerste Zweedse mall met een Apple Store. En een winkel van Hollister. Hoewel ik de laatste jaren meer ‘vreemde’ winkelcentrumdaken heb gezien, is het glazen dak van Emporia ook de moeite waard. Maar dat is eigenlijk bijzaak. Met Emporia heeft Malmö een winkelcentrum van internationale proporties. Met zes miljoen bezoekers per jaar. Al zal dat aantal nog wel wat hoger mogen.

16

kopenhagen Kopenhagen doet ‘Amsterdams’ aan. Veel water. Rivier. Kanalen. En een prachtige historische haven. Kopenhagen wisselt vaak stuivertje met Amsterdam als ‘fiets-

hoofdstad’ van de wereld. Het is fijn toeven hier. Schoon. Heel. Veilig. En – op sommige plekken – ‘überhip’. In de binnenstad vind je een van de langste winkelstraten van Europa, Stroget genaamd. Maar aan de rand van de binnenstad (Fisketorvet) en buiten het centrum (Field’s) vind je de grote kooppaleizen. Want fietsen is leuk. Maar de gemiddelde Deen komt toch het liefst – al is het maar een keer per week – met de auto naar een groot winkelcentrum. Om daar dan te winkelen en te verpozen. Maar Kopenhagen is ook ‘Christiania’ (oud-hippies van in de 60) en het ‘Meat Packing District’ (hipsters van een jaar of 30). Zijn dit de broedkamers van vernieuwende retail en horeca? Deels wel. Maar deels ook niet. Waarschijnlijk is de invloed van de Deense keten ‘Tiger’ (bij ons ‘Flying Tiger’ geheten) in realiteit een stuk groter. Tiger is een soort hema. Maar dan goedkoper. Verkoopt producten die je eigenlijk niet nodig hebt. Terwijl die producten toch gretig aftrek vinden. ‘Isn’t that what retail is all about?’ Kopenhagen is daarnaast Carlsberg. Juist. Van het bier. Rond de brouwerij verschijnt een compleet nieuw stadsdeel. En Kopenhagen is tevens de

nrw update 2016

Winkelcentrum Emporia

plek van foodconcepten als Papirøen. En markthallen Torvehallern. meatpacking district en papirøen Het ‘Meat Packing District’. In oude slachthuizen vind je hier vernieuwende horeca. Met organisch eten. En mooie café’s. Kunstgalerieën en theater zijn hier ook ruim vertegenwoordigd. Een absolute aanrader. De FoodTrucks van Papirøen vind je aan het water. Mooie plek. Doet mij denken aan Amsterdam-Noord. En in de verte aan het festival van de Rollende Keukens in het Westerpark. Lekker. Aangenaam. Mijn favoriet? De kraam waar ze varkensvlees verkopen. Toepasselijk ‘Oink Oink’ genoemd. kopenhagen: malls fisketorvet en field’s Alle hippe winkelconcepten ten spijt: de meeste Denen doen hun aankopen in een groot winkelcentrum. In Fisketorvet bijvoorbeeld. Met 8 miljoen jaarlijkse bezoekers. Het winkelcentrum is aangekocht door Unibail-Rodamco. En krijgt nu de behandeling de elk Unibail-centrum krijgt. Dat wil zegen: veel nieuwe huurders. En een strak design. ‘Creating the pefect customer journey’ is de payoff. De klant staat centraal. Qua parkeren. Qua toiletten. En qua juiste muziek. Field’s is buiten de binnenstad gevestigd. En heeft een optimale autobereikbaarheid. 7,5 miljoen bezoekers per jaar kent het winkelcentrum. Het is niet het mooiste winkelcentrum dat ik ooit heb gezien. Maar wel een heel efficiënt exemplaar. Met minieme leegstand. En een aanbod voor elk wat wils. ‘Middle of the road’ zo u wilt. Met een foodcourt waar de frituurlucht enigszins indringend is. Maar toch: een ‘shopper’s paradise’ voor de gemiddelde Deen. Die graag koopt bij h&m. En het Deense warenhuis ‘Magazin’. Dat er veel beter uitziet dan de wel erg oubollige v&d bij ons. Prima. Niets mis mee. ■

Geheel boven: de Lego flagship store. Daarnaast: Christiana. Onder: Torvehallen

het volledige artikel van hans van tellingen (strabo) is te lezen in scn nrw special 2015 Tableau de la troupe

17

nrw update 2016

door edwin brugman. foto’s: paul tolenaar

W

illem Reimers: ‘Lang niet iedereen die een restaurant, hotel of winkel drijft is geschikt om de gast of klant een tevreden gevoel te geven. Terwijl dit toch noodzaak is, wil je die persoon weer terug zien. Maar er is hoop. De laatste jaren zie ik in de winkels van bijvoorbeeld Lidl, Albert Heijn, Praxis, Karwei en anderen een ommekeer: de jonge mensen die daar werken sturen je als hen wat gevraagd wordt niet meer met een kluitje in het riet. Je krijgt als klant netjes antwoord en sommigen lopen zelfs met je mee om te tonen waar het gezochte artikel ligt.’ Dus het kwartje is gevallen in Nederland? ‘Nou, dat is wel heel optimistisch. We zijn een stukje vooruit gegaan. Maar we hadden er allang moeten zijn. In feite gaan we terug naar de van Balkenende ‘normen en waarden’. En alhoewel ik niets met Balkenende had, is dit wel noodzaak om die klant te plezieren.’ Maar is dit wel Nederlands, die vriendelijkheid in winkels en horeca. Soms komt het erg gemaakt, bijna Amerikaans over. ‘Inderdaad, die Amerikaanse vriendelijkheid lijkt wel van plastic. Als ik daar ben, dan kan ik het ook niet laten om het te testen. Vraagt de verkoper als ik daar kom ‘Hi, how are you doing?’ dan antwoord ik ‘Rotten....’. En dat hebben ze niet eens in de gaten. Het is gewoon een standaard zinnetje zonder echte betekenis en heeft geen en-ke-le waarde. Maar met gewone, welgemeende Nederlandse vriendelijkheid is niets mis. Daar kun je overal ter wereld mee terecht.’ En met die klantvriendelijkheid kunnen we ons tenslotte toch afzetten tegen de verkoopervaring op internet, nietwaar? ‘Wel, ik vind het eigenlijk best wel klantvriendelijk dat ik een aankoop via internet altijd kan terugsturen en ook nog m’n geld kan terug krijgen. Klantvriendelijkheid is

‘Je moet geen winkel of restaurant beginnen als je niet voor het vak geschikt bent’

18

ook niet alleen maar een aai over je gezicht: het is het totaal aan moeite dat je doet om ervoor te zorgen dat de klant terug komt. En geloof me, daar moet je echt een hoop voor doen.’

‘Het begint allemaal bij de opvoeding’ Hotelier in hart en nieren en bekend van televisie: Willem Reimers heeft klantvriendelijkheid en gastvrijheid hoog in het vaandel staan. Helaas is dit in het bedrijfsleven maar ook bij overheid en instellingen als bijvoorbeeld ziekenhuizen lang niet altijd een vanzelfsprekendheid. Daarbij komt: je moet er als persoon ook geschikt voor zijn.

nrw update 2016

Willem Reimers over klantvriendelijkheid en gastvrijheid Heeft de Nederlandse ondernemer dit wel in de gaten? Als ik uw programma’s op tv zie, dan lijkt het me soms een hard gevecht, waarbij de uitbater nauwelijks van het probleem doordrongen kan worden. ‘Het ergste is dat mensen waar wij komen, niet de hele waarheid spreken. Als ze zeggen dat het moeilijk gaat met de zaak dan zijn ze in feite bijna al volledig verzopen. Ten tweede is men enorm eigenwijs en geen ondernemer. Als er dan twee man met honderd jaar ervaring binnen haalt, dan zien ze die ook nog als vijand. En dat terwijl wij gevraagd worden en ons niet zelf opdringen. Ik vind dat dom. Ook vind ik dat je geen restaurant of winkel moet beginnen als je niet voor dat vak geschikt bent. Doe het niet als gevolg van een uit de hand gelopen hobby! Je moet dit echt kúnnen.’ Zijn wij Nederlanders van nature dienstverlenend ingesteld? ‘Beslist niet. Na bijna 600 jaar een koloniale macht geweest te zijn, zijn wij gewend om bediend te worden. Dat zit nu in onze genen en is heel moeilijk af te leren. Soms wordt dit de Nederlandse mentaliteit genoemd, maar dat is flauwekul. Gewoon aardig en normaal met iemand omgaan kost geen cent extra en levert alleen maar op. In de horeca, in de winkel en ook bijvoorbeeld in het ziekenhuis. Wie heeft gezegd dat men daar niet klantvriendelijk moet zijn? Onzin! Het is een ziekte die door onze hele samenleving zit. Ik heb zelfs de aivd op klantvriendelijk-

heid getraind! Kijk, als je jezelf de primus inter pares, de ‘top of the bill’ vindt, dan straalt dat in je contacten met andere mensen uit. En dat is niet best.’

Zelfs in een middle of the road winkelformule? ‘Natuurlijk! Ook bij de Action zijn de mensen heel aardig, heel klantvriendelijk. De leiding van winkelketens heeft eindelijk door dat ze de jeugd wel degelijk kunnen opvoeden. En dat moet, want zomaar loslaten in een winkel werkt niet. Toch moeten we niet vergeten dat de opvoeding thuis in het gezin en met de ouders begint. En daar gaat het al fout. Tegenwoordig zijn de meeste mensen tweeverdieners. Ze komen ’s avond moe thuis, zetten de kinderen achter de tv een bord eten voor en geven niet de nodige aandacht en opvoeding. De ouders gaan dat op een zeker moment beseffen en gaan dit compenseren door een nieuwe iPhone, nieuwe Nikes of wat dan ook voor hun kroost te kopen. Die kinderen denken dat het in de maatschappij ook zo werkt en worden dus door hun opvoeding verpest. Hierdoor krijgen wij in onze winkels en horeca en overal mensen die niet met andere mensen kunnen omgaan.’

Willem Reimers ziet ook een rol in de verslechterde taalbeheersing: ‘Men spreekt en schrijft tegenwoordig niet meer behoorlijk Nederlands. Hoe moet je dan een goed contact met de klant leggen? Dat contact is essentieel en in mijn presentaties en trainingen houd ik daarin de mensen een spiegel voor. Kijk, je hoeft als ondernemer of personeel niet op alles ja en amen te zeggen. Want de klant was ooit keizer, maar is nu koning. Hij moet zich alleen koninklijk gedragen. In onze zaak zijn wij keizer en bepalen wat daar gebeurt. Maar dan wel zó dat wij de koning keizerlijk behandelen.’

Voor een goede gastvrijheid zit de sleutel dus vooral in personeelstraining? ‘Alleen de deur openzetten werkt niet. Met personeel dat de klant op een prettige manier bejegent, maar ook met een schone en nette omgeving moeten we de klant plezieren. En ook decoratie heeft hierin een belangrijke rol: het gaat om de totale beleving, die moet kloppen. Verder vind ik dat een omgeving of een gebouw best oud mag zijn, maar niet schoon is nooit een excuus. Als je de klant naar binnen wilt halen én weer terug zien, dan moet je daar op alle vlakken enorm je best voor doen!’ ■

‘Klantonvriendelijkheid is een ziekte die in onze hele samenleving zit’

19

nrw update 2016

’t Loo, Heiloo

Winkelcentrum Vleuterweide, Leidsche Rijn Utrecht

Welkom 2theloo, Stadshart Zoetermeer

Lola Bikes & coffee, Noordeinde, Den Haag

20

foto’s uit het archief van shopping centre news Q-Park, Zaandam

nrw update 2016

Boekhandel Paagman, Den Haag

’t Loo, Heiloo

Oostpoort, Amsterdam

in de winkel

CityPlaza, Nieuwegein

21 Winkelcentrum Terwijde, Leidsche Rijn Utrecht

nrw update 2016

Berlijn: bruisende broedkamer van bijzondere winkelconcepten door hans van tellingen

O

p 18 juli vond de ‘quick trip’ plaats van de nrw. Dat houdt in: ’s ochtends bij nacht en ontij opstaan. Om 6.00 uur verzamelen op Schiphol. Om 7.00 uur vliegen. Om 8.00 ’s ochtends arriveren in de Duitse hoofdstad. En om 9.00 uur je eerste winkelcentrum van de dag meepikken. Om daarna nog een waanzinnig druk, enerverend, inhoudelijk en tóch ontspannen programma te beleven. En dan zit je ’s avonds laat weer thuis op de bank. Vele ervaringen rijker. En boordevol nieuwe inzichten over retail en vastgoed. Hier volgt een impressie. mall of berlin De Mall of Berlin is het nieuwste winkelcentrum van Berlijn. Zeker geen klein centrum. 80.000 m2 is vorig jaar september opgeleverd. En 30.000 m2 (met name voor de luxe-aanbieders) volgt volgend jaar. De Mall of Berlin staat op de plek van het vroegere ‘Kaufhaus Wertheim’. Ooit gebouwd in 1906. Vroeger een begrip in de Duitse stad. De toenmalige luxe vind je nu terug in het huidige winkelcentrum. Met veel internationale ‘brands’, die nog niet eerder in Berlijn gevestigd waren. Naar verluidt zijn er 1,5 miljoen bezoekers per maand. Dus 18 miljoen op jaarbasis. Niet helemaal te beoordelen of dit klopt. Wij bezochten het winkelcentrum om 9.00 uur ’s ochtends. En dan zijn er nog weinig klanten. Feit is dat er niet bezuinigd is op materialen. Wat een luxe! En wat een kwaliteit. De foodcourt is fenomenaal. En een aanbod van bijna 300 goed gepresenteerde winkels is indrukwekkend. Her en der staat er nog een unitje leeg. Maar de ‘Berliner’ is blij met deze eerste echte ‘mall’ in de stad. Absoluut een bezoek waard.

22

seek Dan: Seek. De ‘contemporary fashion trade show’. Plek waar honderden ‘retail start ups, fashion designers en shoe designers’ zich presenteren. Op industriële wijze. In een oude fabriekshal. Want daar verzamelt ‘hip en happening Berlijn’ zich. Streetwear in optima forma. En als je hier dan toch verblijft? Dan doe je een drankje en een

Bikini

hapje op het terras. Buiten. Aan de rivier. Glutenvrij bier? Mwah: niet echt. Het bier is ‘echt’. Net als de uitstekende hamburger. En de curryworst met tarwegras en quinoa. solemart Een tussenstop werd gemaakt in Solemart. Winkel waar ze schoenen verkopen. Sneakers om precies te zijn. Sneakers van 2.000 euri. Of zelfs 3.500. Bekende merken als Nike, Asics en Reebok laten door kunstenaars unieke exemplaren maken van hun schoen. En er zijn mensen die daar grof geld voor betalen. En soms zelf een tweede (net zo uniek?) paar bestellen. Zodat één paar gedragen kan worden. En het andere paar bewaard. Ongelooflijk. Leve de retail. En leve de ondernemer die grof geld kan verdienen met een nicheproduct als dit. bikini De faam van Bikini had mij al bereikt vóór deze reis. Winkelcentrum voor start-ups. Winkelcentrum voor popups. Winkelcentrum als broedkamer van de toekomstige retail. Retail 3.0. Gepresenteerd in mooie houten boxen. Et cetera. Met een dergelijk verwachtingspatroon kan het

nrw update 2016

Mall of Berlin

michel zalac membership manager icsc

I

Seek

Solemart

eigenlijk alleen maar tegenvallen. Deels doet dat het ook. Maar deels ook niet. Het pand uit 1957 is herontwikkeld tot winkelcentrum. Een architectonisch pareltje. Zeker als je van naoorlogse architectuur houdt. Onbekende ‘brands’. Maar ook bekende merken (als Audi en Oakley) vestigen zich hier. Als start up. Als pop up. Om product en merk te testen. Ook modeontwerpers huren hier een rek in een kledingwinkel (bijvoorbeeld bij lnfa). En staan dan 10% van de omzet af aan de winkelier. Is Bikini een succes? Dat is niet helemaal helder. Op de eerste verdieping stond er behoorlijk wat leeg. En echt druk was het er ook niet op donderdagmiddag. Maar wat beklijft is het volgende. Bikini is een mooi concept. Absoluut nodig om dit als retailman – of vrouw te bezoeken. ■ het volledige artikel is te lezen in de nrw special 2015 van shopping centre news.

n de zomer van 2012 heb ik besloten de Nederlandse retailmarkt te verlaten en te emigreren naar de metropool Londen, om daar te gaan werken bij ICSC als ‘membership manager’. Geregeld maak ik de 40 minuten vlucht van LCY–RTM om zo mijn bruisende wereldstad Rotterdam niet uit het oog te verliezen. Het is een ‘cross-border’ rol waarin mijn verantwoordelijkheden liggen in zowel de strategie als het operationeel management. Op strategisch niveau staat centraal het promoten van de de sociaaleconomische rol van de winkelvastgoedsector. Op het operationele vlak is het mijn taak om de betrokkenheid en groei te stimuleren van ons ledenbestand. Ik ben actief betrokken bij het opstellen van jaarprogramma, het verbeteren van dienstverlening naar onze leden, communicatie, marketing & publicaties, het vrijwilligersprogramma en het monitoren van onze politieke dossiers. Heel vergelijkbaar dus met de rol van NRW, maar dan met een grotere scope op Europees en internationaal niveau. Sinds 2012 was een belangrijke target van ICSC het versterken van de allianties met de nationale verenigingen in Europa. Op dit moment zijn 10 landenorganisaties, waaronder NRW, lid van ICSC. Daarnaast lag de focus op ons NextGen programma. Educatie, mentoring en netwerken zijn hier de sleutelwoorden. We zijn trots op de lancering van zowel ‘NEXT GEN LIVE!’ als het nieuwe ‘Mentoring Programme’, Ter ondersteuning van de volgende generatie retailvastgoedprofessionals. ICSC heeft dankzij de samenwerkingen met de nationale verenigingen een nog sterkere stem

kunnen laten horen binnen de EU. Zo hebben wij de belangen van onze sector sterk op de kaart kunnen zetten in Brussel aan de hand van onze onderzoeksrapporten Footfall Metric, Socio-Economic Contribution of European Shopping Centres en New Leasing Models. Dit alles heeft geresulteerd in een bijna verviervoudiging van het aantal leden in Europa; van 1.900 in 2012 naar 7.500 in 2015. Wereldwijd kent ICSC nu circa 70.000 leden. Bovengenoemde speerpunten, educatie, beleidsvorming, onderzoek en netwerken, blijven ook voor 2016 ongewijzigd. ICSC zal zich komend jaar blijven richten op dezelfde kernboodschap als NRW; een aantrekkelijke en toekomstbestendige winkelomgeving, voor ondernemers en de consumenten. Als vereniging zullen wij onze service en diensten blijven innoveren en verbeteren. ‘Authenticity: Differentiating Retail’ is het thema van onze Europeese conferentie van 18–19 april in Milaan en zal in 2016 de rode draad zijn binnen onze evenementenkalender. We nemen hierbij voornamelijk onder de loep welk hefboomeffect authenticiteit kan creëren om retail te laten excelleren naar grotere hoogte. Centraal staat de vraag hoe retailbestemmingen zichzelf nog meer kunnen onderscheiden. Hierbij moet het antwoord veelal gezocht worden in het bouwen op een sterke relatie met zowel de consument, het merk als de locatie. Door authentiek te blijven, en niet te imiteren, zal het merk geloofwaardig moeten worden neergezet. Sandra de Jenken – de nieuwe managing director van ICSC – en ik kijken er naar uit om u te ontmoeten in Milaan! ■

23

nrw update 2016

michiel boonen cushman & wakefield voorzitter commissie research & educatie

De waarde van kennis

frank aalbers cbre gi

joost de baaij syntrus real estate & finance

W

at is de waarde van kennis als het niet wordt gedeeld? Kennis is in de afgelopen jaren een steeds belangrijkere factor geworden in de retailmarkt. Informatieretailers zoals Amazon en Bol. com hebben laten zien dat zij door kennis van de klant een belangrijke concurrent zijn geworden voor traditionele retailers. Hoewel dit informatie-businessmodel in eerste instantie destructief leek te kunnen worden voor traditionele retailers, heeft het merendeel de ‘kennis van en over de consument’-gedachte inmiddels overgenomen. En dat met grote impact op het serviceniveau én op het hele productieproces: betere en gerichtere services en collecties die helemaal zijn toegespitst op klantbehoeften en -wensen. Niet alleen in de retailmarkt, maar ook in de vastgoedmarkt is informatie steeds belangrijker. Er lijkt echter wel een probleem te ontstaan als gevolg van een ´informatieoverload´. Hoe weet je nog welke informatie bruikbaar en relevant is en welke informatie je links kunt laten liggen? De NRW Research & Educatie commissie heeft de ambitie je hierbij te helpen met informatie updates waarin belangrijke ontwikkelingen in de retail(vastgoed)wereld gedeeld worden. Ook dragen we bij aan de inhoudelijke organisatie van NRW bijeenkomsten en zorgen we voor verdieping van actuele onderwerpen. En natuurlijk bouwen we verder op initiatieven die zich de afgelopen jaren hebben bewezen zoals de toekomst van decentrale retail en de Retailagenda waarmee de NRW een belangrijke rol vervult in de maatschappelijke discussies over het winkellandschap. En niet in de laatste plaats waarborgen we met de NRW scriptieprijs een structurele rol in de uitwisseling van waardevolle kennis, informatie en ontwikkelingen. Want: wat is de waarde van kennis als deze niet wordt gedeeld? Het delen van kennis is uiteraard tweerichtingsverkeer. We hopen dan ook dat u als NRW lid uw bijdrage levert hieraan en ons benadert wanneer u interessante informatie heeft om te delen. We staan open voor discussie en zien uit naar een samenwerking met u als NRW-lid om het kennisniveau van ons allemaal te verhogen. Om zo met elkaar een bijdrage te leveren aan een duurzame toekomst van de retail(vastgoed)markt! ■

24

michiel boonen

robert dackus 3w real estate

tessa vosjan nrw

tymon ros buro van der goes

bart teunissen gemeente doetinchem

toine hooft bsp

oedsen boersma site urban development

nrw update 2016

Sentiment NRW-leden aantal bezoekers aantal bezoekers aantal bezoekers

sietske van der linden

100inretail

100

100

100

100

80

80

80

60

60

60

40

40

40

20

20

20 0 Q1 14

Q1 15

Q2 14 Q2 15 Q3 14 Q3 15 Q4 14 Q4 15

anky vink dtz afgenomen

bezettingsgraad

0

80

60

60

40

40

20

20

0

0

40

20 20

80

60

40 40

100

80

60 60

huurprijzen

100

100

80 80

0

bezettingsgraad bezettingsgraad

bezettingsgraad

20 0

Q1 14

Q1 15Q1 14 Q2 14Q1 15 Q2 15 Q2 14 Q3 14 Q2 15 Q3 15 Q3 14 Q4 14 Q3 15 Q4 15 Q4 14 Q4 15

Q1 14

Q1 15

Q2 14 Q2 15 Q3 14 Q3 15 Q4 14 Q4 15

0 0

Q1 14

Q1 15Q1 14 Q2 14Q1 15 Q2 15 Q2 14 Q3 14 Q2 15 Q3 15 Q3 14 Q4 14 Q3 15 Q4 15 Q4 14 Q4 15

Q1 14

Q1 15

Q1 1

Q2 14 Q2 15 Q3 14 Q3 15 Q4 14 Q4 15

afgenomen afgenomen huurprijzen

afgenomen afgenomen

a

afgenomen 100 gelijk gelijk

afgenomen gelijk gelijk

g

80

gelijk toegenomen toegenomen 80

gelijk toegenomen toegenomen

to

toegenomen

toegenomen

toegenomen

60

60

100

gelijk

consumentenvertrouwen

10

40

40 5

20

0

20

Q1 14

Q1 15

Q2 14 Q2 15 Q3 14 Q3 15 Q4 14 Q4 15

bart stek wpm afgenomen research gelijk toegenomen

0

0 -5

Q1 14

Q1 15

Q2 14 Q2 15 Q3 14 Q3 15 Q4 14 Q4 15

-10 Q1 afgenomen

Q2

Q3

Q4

Sentiment consumenten 2014 gelijk

2015

toegenomen

koopbereidheid

freek kusters gemeente venlo

consumentenvertrouwen

10

10

5

5

0

0

-5

-5

-10

-10 Q1

Q2

2014

2015

Q3

Q4

Q1

Q2

2014

2015

Q3

Q4

25

bron: cbs koopbereidheid 10

nrw update 2016

Topshop open eerste winkel in Nederland in Amsterdam

28 januari intentieovereenkomst Gemeente Assen en F.O.C. Assen bv voor FOC bij TT circuit

januari

februari Voorlopige redding V&D dankzij 25 miljoen euro van verhuurders. Op 9 februari bereiken verhuurders en Sun Capital een akkoord over V&D.

“Winkelhuurprijzen dalen opnieuw, 2,5% daling gemiddeld (75 steden)” - JLL

Coolcat opent op 15 april een winkel in Tilburg die is voorzien van zijn nieuwste concept. De flagshipstore vormt de basis voor alle nieuwe winkels die de modeketen dit jaar opent.

april Consumentenvertrouwen voor het eerst in zeven jaar weer positief (CBS). Detailhandelaren hebben weer meer verkocht; de verkopen namen met bijna 2,5 procent toe in het eerste kwartaal van 2015.

Opening Alley Cat Bikes & Coffee in Maastricht. Nieuwe retail-horecaconcepten veroveren de Nederlandse binnensteden. Helaas loopt het landelijk beleid achter waardoor succes-concepten als de Wasbar niet in Nederland mogen starten.

juli

Winkeliers in de plaats Ede mogen op zondag open. Een meerderheid van de inwoners van de gemeente Ede (57,1 procent) stemde tegen de invoering van koopzondagen. In de plaats Ede stemde 53 procent echter voor.

E-commerce laat een afnemende groei zien. IBM voorspelt dat binnen vijf jaar geen pure onlineplayers meer bestaan. Deze ontwikkeling wordt aangetoond door de fysieke winkels van CoolBlue, Bol.com en pop up store van Zalando. Ook internetplayer Futurumshop opent een vestiging in Amsterdam.

26

augustus

Wereldhave neemt negen winkelcentra over van Klépierre. Met de overname verdubbelt Wereldhave in één keer de waarde van zijn bezittingen in Nederland.

september

Online supermarktaanbieder Picnic gaat officieel van start met bezorging in Amersfoort. Picnic wil de concurrentie aangaan met de online dienstverlening van reguliere supermarktketens als Albert Heijn en Jumbo

Supermarktketen Coop opent drie winkels volgens een geheel nieuwe concept: Coop Vandaag. Een stadswinkel voor dagelijkse boodschappen en met een eigen keuken waar dagelijks verse meeneemmaaltijden bereid worden

FEBO opent Pop up automaat in PC Hooftstraat

nrw update 2016 Presentatie van de Retailagenda, uitkomst 20 agendapunten die de Nederlandse winkelomgeving aantrekkelijker moeten maken. NRW wordt trekker van het agendapunt proeftuinen en levert een bijdrage aan andere agendapunten.

maart

8

Retailupdate De mijlpalen in de retail van 2015: twaalf maanden inspiratie voor de toekomst.

Een mythe wordt op basis van wetenschappelijk onderzoek doorbroken. Bijna de helft van de consumenten loopt heen en weer, terwijl minder dan 1% het achtje loopt.

3W real estate start in opdracht van Kroonenberg Groep met de herontwikkeling van De Barones Breda. Een concreet voorbeeld van winkelprojecten die toekomstbestendig worden gemaakt. The Sting opent voorjaar 2016 haar flagship store van 1900 m2.

mei

juni Bouwmarkten en meubelwinkels zien brood in filialen in stadscentra. De stadswinkel, zoals het nieuwe fenomeen heet, moet klanten bereiken die in het centrum wonen en geen zin hebben om acht kilometer te rijden voor bijvoorbeeld een doosje spijkers. In ons land hebben Gamma, Praxis en sanitairketen Baderie al zogenoemde stadswinkels.

de

toekomst van decentrale retail vier toekomstbeel

Gemeente Halfweg verleent vergunning voor de bouw van FOC Sugar City; aantal zienswijzen hiertegen wordt ingediend. Supermarktgigant Ahold, eigenaar van de Albert Heijn-supermarkten, gaat samen met het Belgische Delhaize.

De nieuwe wensen van de consumenten en retailers nopen tot aanpassing van winkelcentra. Deze wensen vormen voor 3W real estate de uitgangspunten voor de herontwikkeling van de Kalvertoren in opdracht van Kroonenberg Groep.

NRW en Inretail presenteren vier toekomst­ beelden voor perifere winkelgebieden. Door middel van een ‘decentraleretailtool’ kunnen retailers, eigenaren en gemeenten een eigen strategie bepalen voor de toekomst.

den voor 2025

oktober

initiatiefnemers:

De allerlaatste Drie Dwaze Dagen van De Bijenkorf starten op 21 oktober. “Als retailer blijven wij innoveren met nieuwe concepten om zo onze fans steeds weer te inspireren.”

hoofdsponsors: van MBN, Bovag en het Ministerie Infrastructuur en Milieu. nl

www.decentraleretail. september 2015

Rotterdam en Gouda zijn verkozen tot beste Binnenstad 2015-2017

Provast wint met Markthal Rotterdam MAPIC Award. Ook de ICSC nomineert de Markthal in de categorie New Developments.

Warenhuisketen V&D vraagt surséance van betaling aan; faillissement is aanstaande.

27

nrw update 2016

De De

28

10 grootste verhuurtransacties naar m naam

plaats

metrage (m2)

1

Bauhaus

Groningen

20.000

2

Hornbach

Amsterdam

14.000

3

Primark

Tilburg

7.800

4

Praxis

Zoetermeer

7.700

5

Haussmann

Amsterdam

6.000

6

Tuincentrum Groenrijk

Velserbroek

5.970

7

Jumbo

Utrecht Leidsche Rijn

5.600

8

Primark

Hilversum

5.000

9

Decathlon

Rotterdam

5.000

10

Albert Heijn

Ede

4.500

2

5 grootste uitbreidingen

naam

plaats

metrage (m2)

1

Drachten

Raadhuisplein

8.000

2

Uden

Promenade

7.800

3

Beverwijk

Wijkerbaan

3.500

4

Rotterdam

Vuurplaat

3.500

5

Nieuw Bergen

Mosaique

3.000

Retail top 10

nrw update 2016

De

De

10 retailtrends

1

Demografische ontwikkeling (ontgroening en vergrijzing)

2

Verstedelijking, voorkeur retailers voor grote steden, daardoor toenemende leegstand in kleine steden

3

Ontwikkeling omni-channel retail, internetplayers gaan op zoek naar fysieke winkelruimtes

4

Technologische ontwikkelingen en doorbraken

5

Schaalvergroting vooral in binnensteden

6

Duurzaamheid en klimaatverandering

7

Toenemende discrepantie tussen succesvolle en minder succesvolle PDV/ GDV clusters

De duurste winkelmeters stad

straat

prijs

1

Amsterdam

Kalverstraat

3.000

2

Amsterdam

Leidsestraat

2.250

3

Amsterdam

Heiligeweg

2.100

4

Amsterdam

P.C. Hooftstraat

2.000

5

Amsterdam

Nieuwendijk

1.950

6

Amsterdam

Damrak

1.825

8

Snellere supply chain

7

Rotterdam

Beurstraverse

1.700

9

Retailers willen kortere huurcontracten en flexibele huurcontracten

8

Rotterdam

Lijnbaan

1.650

9

Utrecht

Lange Elisabethstraat

1.600

10

Internationalisering A1 winkelstraten in grote steden

10

Maastricht

Grote Staat

1.550

10 grootste retailbeleggingen plaats

type

locatie

bedrag*

aankoper

verkoper

1

Landelijk

Portefeuille

Nederland

730

Wereldhave

Klépierre

2

Landelijk

Portefeuille

Nederland

340

PATRIZIA Dutch High Street Retail

DBN Groep

3

Landelijk

Portefeuille

Nederland

237

Tristan en Sectie 5

Delta Loyd

4

Landelijk

Portefeuille

Nederland

212

Tristan EPISO 4 Fund

Generali

5

Landelijk

Portefeuille

Nederland

109

Och-Ziff Capital Group

Elizen Vastgoed

6

Amsterdam

Centrum

Kalverstraat/Rokin

108

Vastned Retail

Private Investor

7

Den Haag

Laakhaven

Laakhaven

66

HS Retail ING Vastgoed Ontwikkeling

8

Landelijk

Portefeuille

Nederland

59

WP Carey

Stern

9

Landelijk

Portefeuille

Nederland

48

Green-end Building

Dela Vastgoed

10

Tilburg

Retail park

W. v. Ierlantstraat

46

Savills IM European Retail Fund

Rialto Vastgoedontwikkeling

* Bedrag x 1 miljoen euro 

Bron: Cushman & Wakefield, CBRE en JLL

29

nrw update 2016

judith van deelen schiphol retailgroup

jeroen roose van leijden hisa

gerlant lettinga inretail

frank geuze cbre

linda annink urban solutions

bas van woerkom centercom

tessa vosjan nrw

herman kok multi

Een nieuw begin

H

oewel het einde van het jaar zich over het algemeen goed leent voor wat contemplatie, de commissie Consument & gedrag koos er voor om het jaar 2015 te beginnen met een pas op de plaats. Ideeën genoeg wat betreft onderzoek naar consumentenbeleving, maar wat is nu nuttig en waar heeft de NRW-achterban behoefte aan? In de afgelopen jaren heeft de commissie steeds geprobeerd om inzichten vanuit andere sectoren binnen en zo te halen om de blik te verruimen, oplossingen aan te dragen en zo doende te proberen de aantrekkelijkheid van de Nederlandse retailstand te bevorderen. Na wat zelfreflectie besloten we die formule voor de komende periode vast te houden, maar hierbij wel de nadruk zoveel mogelijk op de praktijk te leggen. Vooral ook omdat we in voorgaande jaren veel tijd en energie hebben gestoken in het initiëren en begeleiden van wetenschappelijk onderzoek.

30

handen uit de mouwen We hebben een plan van aanpak geschreven voor een traject gebaseerd op drie onderwerpen: hospitality, customer journey en consumentmotivatie. Deze thema’s zijn enerzijds geïnspireerd

door marrit laning op specifieke trends en vraagstukken(toename van online winkelen en concurrentie met andere vormen van vrijetijdsbesteding in het algemeen, toenemende aandacht voor de gemoedstoestand van de consument, problematiek rond consumentsegmentatie) en vormen anderzijds een doorvertaling op eerder werk van de taskforce. De thema’s zullen in afzonderlijke programma’s worden behandeld. Sprekers zullen worden uitgenodigd om met de commissie in gesprek te gaan over de verschillende thema’s aan de hand waarvan aanbevelingen worden geformuleerd. Doel is om van elk thema een inspirerend verslag te maken in vrije vorm, dat zal worden gedeeld met de NRW achterban. vorderingen tot nog toe Zo rond de zomer waren de gedachten geordend en plannen gesmeed en zijn we begonnen met de uitvoering. Inmiddels zijn we met het thema hospitality dan ook een aardig eindje op weg. We hebben al interessante inzichten opgedaan naar aanleiding van gesprekken

marrit laning redevco • voorzitter cie. consument & gedrag

met onder andere Roel Wolbrink van New Tailor, Nico Mulder en Wendy Kok van Amsterdam Marketing en Leo Hollman van Karel V. Gesprekken met onder andere Karoline Wiegerink van de Hotelschool en Uber staan nog op de planning. En hoewel het thema customer journey nog moet volgen is de reis voor de taskforce al begonnen. Eén waarin nu al duidelijk is geworden dat hospitality continue aandacht vraagt en de details het verschil maken. Ontzorgen blijkt een sleutelwoord, maar wat dat betekent verschilt per individu… Al met al geen sinecure en training, ervaring en mensenkennis zijn broodnodig om aan hospitality op een goede manier invulling te kunnen geven. Hospitality is mensenwerk en het is ons wel duidelijk geworden dat het om hard werken gaat. De commissie gaat daarom het komende jaar ook hard aan de slag om alle inzichten en ervaringen om te zetten in handzame tips en tricks voor de NRW-achterban. Dat is alvast een goed voornemen! Wordt vervolgd… ■

nrw update 2016

C

onsumentbeleving is op dit moment een belangrijk onderwerp op de agenda van retailvastgoed. In een rapport van 2011 constateerde de nrw Taskforce Consumentbeleving echter dat de praktijk tot nu toe nog weinig gericht is op de consument en zijn behoeften en beleving. Dit was de aanleiding voor nrw om, samen met ivbn, aan het in consumentgedrag gespecialiseerde bureau Mindlogyx Retail te vragen onderzoek te doen. Doel was om te onderzoeken hoe consumentbeleving een integraal onderdeel kan worden in het denken over de ontwikkeling en het beheer van retail vastgoed. Doelstelling van het onderzoek was om te komen tot een ‘toolkit’ met aanbevelingen en strategische richtlijnen voor meer consumentgericht denken in de retailvastgoedpraktijk. pilot Het afgelopen jaar heeft Mindlogyx Retail gewerkt aan een pilot, met als doel om een aanzet te geven voor de uitgangspunten en opzet voor deze ‘toolkit’. Het ligt in de bedoeling om, afhankelijk van de resultaten, na deze pilot de resultaten te toetsen bij diverse winkelgebieden in heel Nederland om vervolgens de ‘toolkit’ verder in te vullen. Het pilot-onderzoek werd beperkt tot planmatig ontwikkelde winkelcentra. Hiervoor werd gekeken naar Amstelveen (Stadshart) en Hoofddorp. Twee winkelcentra met een overlap in het verzorgingsgebied maar met een verschillende benadering en visie op beheer, profilering en positionering. Voor het onderzoek werd een speciale, op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten in gedrag ontwikkelde methode gehanteerd. De resultaten geven niet alleen een omschrijving van gedrag, voorkeuren en behoeftes, maar ook een verklaring en segmentatie van doelgroepen op basis van motivatie die noodzakelijk is voor strategisch inzicht en aanpak. nieuw uitgangspunt: sociale functie, winkelgebieden als sociale ontmoetingsplaats De voornaamste en meest fundamentele conclusie van het onderzoek is dat een specifiek op de consument gerichte aanpak niet alleen nieuw is, maar ook dat de problematiek vraagt om een geheel nieuwe manier van denken over de ontwikkeling en het managen van winkelcentra. Einstein zei het al: Je kunt problemen niet oplossen vanuit dezelfde zienswijze en uitgangspunten als waarmee je de problemen hebt veroorzaakt. Dit betekent tevens dat consumentgericht denken niet alleen een integraal onderdeel zou moeten zijn maar het uitgangspunt van alle besluitvorming. Dit uitgangspunt blijkt tot nu toe puur financieel economisch te zijn. Het nieuwe uitgangspunt voor ontwikkeling en beheer moet sociaal psychologisch zijn. Winkelcentra van de 21ste eeuw zullen zich steeds meer moeten focussen op de sociale functie van winkelgebieden om deze een kans van slagen te geven. Deze functie, die vroeger in de oude stads -en dorpskernen en markten centraal stond, is door allerlei ontwikkelingen op de achtergrond geraakt.

Nieuwe strategische uitgangspunten voor winkelcentra

van beleving naar ervaring De focus van het consumentgericht denken ligt tot nu toe op wat consumentbeleving wordt genoemd. Mede naar aanleiding van het onderzoek stelde nrw echter de vraag of beleving wel de juist term is voor waar de focus zou moeten liggen. Dit omdat dit uitgaat van de maakbaarheid en het creëren van (eenmalige) beleving terwijl het

Het gaat om de ervaring van mensen bij al hun activiteiten in een winkelcentrum eigenlijk gaat om hoe winkelcentra als totaal door mensen worden ervaren en waarom. Daarnaast betekent denken over de consument (de kopende mens) opnieuw denken vanuit financieel economische aspecten uitgangspunten. Een consument is een mens. Het gaat om de ervaring van mensen bij al hun activiteiten binnen een winkelcentrum. Dit betekent dat het ook gaat om de ervaring van mensen als bewoners, winkelpersoneel, ondernemers, automobilisten, voetgangers, recreanten etc. Ook het feit of het een man of vrouw betreft, speelt een belangrijke rol. van buiten naar binnen Tot nu toe werd met name gekeken naar de gebruikers, de consumenten van de winkelcentra. Uit het onderzoek wordt echter duidelijk dat mensen een winkelcentrum ervaren zoals de organisatie achter het centrum functioneert. Dit betekent dat, zolang de organisatie geen consensus heeft over de aanpak en profilering (merk), en zich richt op financieel economisch uitgangspunten, dit ook als zodanig wordt ervaren. Specifieke op de consument gerichte aanpak en activiteiten worden ervaren als slimme marketingstrategieën. Er bestaat geen vertrouwen in de authentieke en oprechte interesse bij de organisatie voor de behoeften van de gebruiker. ▶

31

nrw update 2016

Mensen geven aan dat ze weliswaar van mening zijn dat een winkelcentrum, om meer te zijn dan een verzameling van verkooppunten, een sociale ontmoetingsplaats moet zijn. Op dit moment ervaren zij de centra echter niet als zodanig. Het zijn geen locaties, zo werd duidelijk, waar ze met vrienden naar toe gaan of andere, nieuwe mensen hopen te ontmoeten. aanbevelingen en richtlijnen strategische aanpak Om een positieve ervaring te creëren zou de ontwikkeling en het beheer van winkelgebieden primair gericht moeten zijn op het stimuleren van sociale interactie. Deze benadering moet gedragen worden door het winkelcentrum als geheel en de totale organisatie van eigenaren en ondernemers tot gemeente. Dit betekent tevens een centrale rol voor eigenaren en ondernemers gezamenlijk bij het ontwikkelen van het concept en richtlijnen (merk- of ervaringsdocument) voor het winkelcentrum dat bindend is voor alle partijen. Tijdens het onderzoek bleek heel duidelijk dat een van de fundamentele oorzaken van het gebrek aan eenheid in visie en benadering de interne communicatie is, alsmede de kracht van de informele structuur. Zowel vanuit de eigenaren als ondernemers werd unaniem een heel sterke behoefte geuit aan een centraal, boven de partijen staand, aanspreekpunt. Het meest voor de hand liggend is een uitbreiding en specialisatie van de centrummanager die daarbij ook volledig mandaat zou moeten krijgen van alle partijen.

32

doelgroepen Een ander fundamentele oorzaak van het gebrek aan sociale interactie en gevoelde betrokkenheid is het feit dat er geen keuze wordt gemaakt voor specifieke doelgroepen. Veelal proberen winkelcentra zich te richten op een zo breed mogelijke doelgroep, zonder onderscheid tussen mannen en vrouwen en/of profielen. Inzicht in menselijk gedrag en besluitvorming leert ons echter dat juist de verschillen bepalend zijn voor welke sociale omgeving mensen als prettig ervaren. Segmentatie is een noodzakelijke basis voor de ontwikkeling en het beheer van winkelcentra op basis van sociaal psychologische uitgangspunten. De invoering van automatisering op diverse vlakken heeft geleid tot vermindering van persoonlijk contact en daarmee gebrek aan sociale interactie en gevoel van betrokkenheid. Een persoonlijke benadering en persoonlijk contact is hierbij cruciaal. Een benadering van klant naar gast. Dit heeft gevolgen voor het winkelpersoneel maar kan bijvoorbeeld ook een nieuwe invulling betekenen van de beveiliging waarbij gastheerschap voorop staat, zoals in Stadshart Amstelveen. Bij de inrichting van winkelcentra zou dit een meer open structuur van de winkels (open pui) kunnen betekenen. Tenslotte heeft de nieuwe benadering en uitgangspunten gevolgen voor de randvoorwaarden. Waarbij

marie-anne simons mindlogyx retail

jan-erik van dijck mindlogyx retail

gedacht kan worden aan een bemande parkeergarage, ruimere openingstijden waarbij meer aansluiting wordt gezocht met horeca, receptie, garderobe nieuwe route naar rendementsverhoging In gesprekken met eigenaren en ondernemers over de nieuwe sociaal psychologisch uitgangspunten werd vaak gevraagd of deze aanpak betekent dat de financieel economische uitgangspunten naar de achtergrond schuiven. Dit is echter zeker niet het geval. Het moet eerder worden gezien als een nieuwe route naar rendementsverhoging op lange termijn. Grootste uitdaging is hierbij om gezamenlijk, binnen de wereld van retail vastgoed nieuwe criteria te ontwikkelen voor het vaststellen van het rendement op investering op basis van deze nieuwe uitgangspunten. Dit betekent tevens voor alle betrokkenen de bereidheid om zich open te stellen voor het bewandelen van geheel nieuwe paden en het ontwikkelen van een passie voor consumentgericht denken. ■

MindLogyx Retail is ontstaan uit een samengaan van wetenschappelijke kennis en jarenlange praktische ervaring. Voor het ontwikkelen van de visie en een toetsbare hypothese heeft Mindlogyx een model gebouwd dat de problematiek en oplossingen in kaart brengt. Dit biedt de basis voor het noodzakelijke inzicht in de sociale motivatie van de consument en de toetsing en de toepassing in alle fases. De door Mindlogyx ontwikkelde methode omvat een model en een aantal onderzoektools zodat de (onbewuste) sociale motivatie van de consument in winkelgebieden in kaart kan worden gebracht. Hiermee kan niet alleen verklarend inzicht worden gegenereerd, maar ook de doelgroepen segmenteren en in kaart brengen en hun gedrag voorspellen. Dit geeft een coherent beeld van alle aspecten die van belang zijn voor de inrichting, het succes en de waardevermeerdering van winkelgebieden.

nrw update 2016

Lijden wij aan het gekooktekikkersyndroom?

A

ls ik dit schrijf is net afgelopen weekend de klimaattop in Parijs succesvol afgerond. Dit akkoord is een steuntje in de rug voor het eerder afgesloten energie akkoord. In dat akkoord hebben wij als marktpartijen afgesproken dat de CO2-uitstoot in 2030 met 40 procent omlaag moet. ‘er moet nog een schep bovenop’ Dat er nog genoeg werk aan de winkel is in Nederland om de uitstoot terug te dringen wás de reden voor het sluiten van het Energieakkoord. De daarin gestelde vijf doelen zijn binnen handbereik maar: “Bij twee moet er nog wel een schep bovenop”. Het verminderen van de uitstoot met 14 procent in 2020 wordt net niet gehaald en ook de besparing van 220 Peta joule gaat niet lukken. Om de 14 procent in 2020 te halen moet er nog ‘een geweldige’ inspanning gedaan worden, we zitten nu op vijf procent. In de herfst van volgend jaar wordt het Energieakkoord geëvalueerd, in januari komen de partners van het Energieakkoord met een voortgangsrapportage waarin ook staat hoe de twee doelen die nu nog niet gehaald worden wel gehaald kunnen worden. Als NRW commissie duurzaamheid

rachelle vingerhoeds hb capital

willen wij graag onze kennis delen met de leden of de sector maar vragen ons serieus af hoe wij de urgentie van wet en regelgeving goed onder de aandacht kunnen brengen. Wij ervaren de vastgoed sector als denkend in problemen, onwetend, passief en naïef. De winkel sector vormt hier zeker geen uitzondering op en, erger nog, loopt in onze beleving meer achter dan andere sectoren. Natuurlijk zien wij ook struikelblokken als het verdeeld eigendom, verschil tussen openbare ruimten en winkelgebied en economische argumenten zoals terugverdientijden. Daarnaast grijpen dit soort maatregelen ook in op bedrijfsvoering van de retailer. Maar is dat in andere sectoren dan niet zo? om zich heen slaande overheid Wij voorzien op termijn een overheid die zich tot klimaatdoelstellingen verplicht heeft en zich realiseert dat die op deze wijze niet gehaald wordt. Dan komen er regels en wetten die niet of slechts met een enorme inspanning, fysiek en zeker ook financieel, gehaald kunnen worden. Als wij niets doen zal ons dit rauw op ons dak vallen. Wij als commissie zijn van mening dat wij ons een veel actievere rol moeten

nico spinhoven a.s.r. vastgoed

door henk vlug toekennen en wel een in ‘the drivers seat’! Hiertoe hebben wij natuurlijk eerst de ‘best practices’ onderzocht en zijn met een aantal stakeholders in gesprek gegaan. Daarnaast hebben wij geïnitieerd in een sector breed overleg met belangenorganisaties DHN, INretail, IVBN, Koplopersoverleg Duurzaamheid, Neprom, NeVaP, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Vastgoedbelang en VGM NL. Hier willen wij komen tot een sector brede aanpak. kokende kikker De commissie is van mening dat wij ons niet als kikkers langzaam moeten laten koken, maar nog meer in actie moeten komen. Onze oproep is dus aan alle leden, kom nu in actie en steun actief onze aanpak. Maak werk van duurzaamheid. Het is niet de vraag of maar meer wanneer … en waarom moet u dan eerst gekookt worden? Zien wij ook positieve ontwikkelingen. Partijen zoals ABN-AMRO, Redevco, Schiphol Real Estate, Klepierre en Unbail Rodamco wachten zeker niet af en maken zichtbare progressie. Graag daag ik u uit, wacht niet af kom met mij in debat! ■

rudy van der helm sgs search henk vlug fortrus • voorzitter commissie duurzaamheid

33 brigit gerritse nrw

bart van dongen syntrus achmea real estate & finance

joost vooijs wpm retail

nrw update 2016

henk gianotten voorzitter van platform de nieuwe winkelstraat

NRW

SuperZorg in de buurt

G

root nieuws op 16 december. De Volkskrant pakt uit met een artikel over twee pagina’s: ‘Albert Heijn gaat op ouderen letten’. En de NRC kopte in chocoladeletters op de voorpagina ‘Caissière en postbode gaan helpen in de buurt’. Het draaide allemaal om de aangekondigde samenwerking van Albert Heijn en Royaal Zorg om door de caissières aan de oudere klanten hulp te gaan aanbieden als ze denken dat het niet goed met ze gaat. De kritiek op het SuperZorg plan was niet mals. ‘Treurig, lachwekkend en belachelijk’ werd het plan door een thuiszorgmedewerkster uit Amsterdam genoemd. Hoogleraar ouderenzorg Westendorp vond het project helemaal niks ‘Ouderen die naar een winkel gaan om een praatje aan te knopen, moeten wanhopig zijn.’ Oud PvdA-kamerlid Rob Oudkerk vond het ook maar niks. ‘Supermarkten moeten voor de boodschappen zorgen en verder niets’, mokte hij.

W

34

aarom is het wel een goed plan? Wat Westendorp en Oudkerk niet begrijpen is, dat winkels en winkelgebieden in meer opzichten klantwaarde leveren. Het maakt niet uit of dat online of offline gebeurt. In de eerste plaats leveren winkels functionele klantwaarde. Winkels zorgen ervoor dat consumenten op de juiste plek, op het juiste moment, via het juiste kanaal en tegen de juiste prijs hun spullen kunnen kopen. In de tweede plaats leveren winkels emotionele klantwaarde. Door het leuk maken voor consumenten, die gaan winkelen om hun tijd op een leuke manier te besteden, die geprikkeld of verrast willen worden, die nieuwe ervaringen willen opdoen, of op ideeën gebracht willen worden. En in de derde plaats leveren winkels sociale klantwaarde. Consumenten willen ergens bij horen, ze maken deel uit van een buurt of een wijk, van een groep of een life style en ook winkels, steden of winkelcentra horen

daarbij. Winkels en winkelgebieden leveren altijd combinaties van klantwaarden. Webshops zijn bij uitstek geschikt voor het leveren van functionele klantwaarde. Ze kunnen heel veel productinformatie leveren, zijn 24/7 geopend, gemakkelijk bereikbaar en brengen de spullen thuis. Zij combineren dit vaak door rond hun shop of rond hun merk communities te organiseren. Nu heeft internetwinkelen de waardebalans volledig veranderd. Fysieke winkels redden het niet meer om alleen functionele klantwaarde te leveren. Veel meer dan vroeger zullen zij daarnaast moeten excelleren in het leveren van emotionele of sociale klantwaarde.

barzien khoshbakht tu eindhoven

W

inkels in binnensteden zullen moeten excelleren in het leveren van emotionele klantwaarde. Dat kunnen zij niet alleen, maar moeten daarvoor samenwerken met de cultuur- en evenementensector, de horeca en andere partijen die het leuk maken om naar de binnenstad te komen. En winkels in buurten en wijken moeten veel meer onderdeel zijn van de lokale gemeenschappen. Juist in de buurten en wijken zijn ontmoetingen met buurtgenoten belangrijke en winkels spelen een uiterst belangrijke rol bij het versterken van de sociale cohesie in die buurten en wijken. Dat Westerkamp en Oudkerk dat niet begrijpen is jammer. Op de website van de Volkskrant konden bezoekers stemmen op de stelling ‘Supermarkten en buurtwinkels zouden meer maatschappelijk betrokken moeten zijn bij hun klanten’. Terwijl ik deze column schrijf is 62% van de ruim 3.000 stemmers het eens met deze stelling. Gelukkig maar. Als Platform de Nieuwe Winkelstraat zijn wij voortdurend bezig om samenwerkingen in winkelgebieden van de grond te krijgen. Ook in de buurten en wijken. En als supermarkten duurzame samenwerking aangaan met zorginstellingen, is dat goed voor de hele buurt. ■

erik schipper tu delft

katharina bergmann universiteit groningen

nrw update 2016

Scriptieprijs Barzien Khoshbakht, Fragmented ownership in shopping centers. The influence of fragmented ownership on the value of retail units

V

oor mijn scriptie, als onderdeel van de masteropleiding Real estate management & development aan de TU Eindhoven, heb ik de relatie tussen de eigendomsstructuur en de waarde van winkelvastgoed in planmatig ontwikkelde winkelcentra onderzocht. In krantenartikelen lees je dat verdeeld eigendom in winkelcentra voor lastigheden kan zorgen. Er kan geconcludeerd worden dat winkelcentra met verdeeld eigendom lastiger te managen zijn. Partijen hebben elkaar nodig om een succes van een winkelcentrum te maken. Naast onderhoud van het fysieke centrum hebben winkelcentra continu vernieuwingen nodig om de uitstraling up-to-date te houden. Ook is er in een bepaalde fase van de levenscyclus een renovatie nodig waarbij huurders indien nodig een andere plaats krijgen in het centrum. In de praktijk blijkt dit bij verdeeld eigendom lastig te realiseren. Kleine winkeliers hebben vaak andere belangen dan grootwinkelbedrijven en beleggers die meer oog hebben voor de grote lijn. Kleine ondernemers zitten niet op grote veranderingen te wachten die hen geld kosten. Maar heeft verdeeld eigendom dan ook invloed op de waarde van het vastgoed in planmatig ontwikkelde winkelcentra? Ik kwam erachter dat er nooit kwantitatief wetenschappelijk onderzoek is verricht over dit onderwerp. Met mijn onderzoek heb ik geprobeerd dit gat te vullen. Het onderzoek bestaat uit een dataset van 97 winkelcentra, waarin 41 procent van de onderzochte winkelcentra te maken heeft met verdeeld eigendom. Met behulp van een regressiemodel heb ik laten zien wat de invloed is van verdeeld eigendom op de huurprijzen van winkelunits, waarmee ook de vastgoedwaarde. Daarnaast laat het onderzoek zien welke andere variabelen invloed hebben op huren van de winkelunits. De resultaten en aanbevelingen van het onderzoek kunnen door eigenaren of betrokkenen van winkelcentra gebruikt worden bij het maken van beslissingen of strategieën. ■

Erik Schipper, Servicekosten bij winkelcentra

S

ervicekosten zijn in de huidige economische omstandigheden, en met de economische crisis nog vers in het geheugen, een veelbesproken onderwerp. Zowel retailers, verhuurders als vastgoedmanagers vinden de servicekosten steeds belangrijker. In mijn onderzoek ter afronding van de Real Estate & Housing aan de TU Delft ga ik in op de huisvestingslasten bij winkelvastgoed in Nederland en met name het fenomeen servicekosten. Servicekosten in het algemeen is geen nieuw onderwerp en hier is al veel onderzoek naar gedaan. Aan onderzoek naar servicekosten bij winkelcentra werd tot voor kort nauwelijks aandacht besteed. Uit het onderzoek blijkt dat er geen sprake is van uniforme afspraken. Daarnaast is er een gemis aan duidelijke wet- en regelgeving die de discussie omtrent de servicekosten kan verhelderen. Het is daarom voor de gehele winkelmarkt van belang dat er meer duidelijkheid en uniformiteit komt over de servicekosten met als doel deze verder te professionaliseren. Wanneer men in de huidige omstandigheden in de winkelcentra meer inzet op beleving, vermaak en consumentenbinding verandert de levering van diensten vanuit de verhuurder aan de huurder en de consument. Denk hierbij onder andere aan het aanbieden van wifi, pick-up points, faciliteren van de combinaties van onlineen offline winkelen, multi-channel en soms zelfs omni-channel shoppen. Deze zaken beïnvloeden in steeds grotere mate de uitstraling en profilering van een winkelcentrum. Met dit onderzoek is geprobeerd om met diverse aanbevelingen voornamelijk meer transparantie en uniformiteit in de servicekosten bij winkelcentra te bewerkstelligen. Daarnaast is er een standaardmodel van afrekening en rubricering van de servicekosten opgesteld. Hoewel er nog een behoorlijk aantal stappen zijn te nemen, is de eerste aanzet reeds gegeven en is mede vanwege mijn afstudeeronderzoek het onderwerp hoger op de agenda van de ivbn en vgm Nederland gekomen. Recentelijk is men dan ook gestart met een werkgroep omtrent dit onderwerp! ■

De NRW Commissie Research & Educatie nomineerde drie scripties voor de NRW Scriptieprijs 2016. De auteurs vertellen ieder waarom de uitkomsten van hun onderzoeken relevant zijn voor de winkelvastgoedsector. Katharina Bergmann, Sustainable new product introduction success and the impact of marketing measures and product category characteristics

M

et mijn scriptie heb ik onderzocht of duurzame nieuwe producten in de supermarkt beter verkopen dan nieuwe producten zonder duurzaamheid labels. Ik bekijk daarbij biologische en fair trade producten. De resultaten laten zien dat duurzame nieuwe producten in de supermarkt niet beter verkopen, behalve als ze door prijspromoties ondersteund worden of zeer innovatief zijn. Deze resultaten zijn zeer relevant voor de winkelmarkt omdat ze laten zien dat duurzame producten het niet persé beter doen. Retailers die hun assortiment willen verduurzamen kunnen hun voordeel doen met deze resultaten omdat ze laten zien op welke manier duurzame nieuwe producten het beste in de markt gezet kunnen worden om succesvol te zijn. Daarbij gaat het niet alleen om de keuze van de nieuwe producten – alleen innovatieve duurzame producten maken volgens deze scriptie een kans in de competitieve retailmarkt – maar ook om tactische maatregelen, zoals dat duurzame nieuwe producten het beter doen als ze begeleid worden door prijspromoties. Deze scriptie is de eerste studie die het succes of falen van duurzame innovaties aan de hand van verkoopcijfers onderzoekt en laat zien welke andere factoren nog een rol spelen. ■

35

nrw update 2016

Ledenlijst januari 2016 erelid Pieter van de Lustgraaf Dick Zwart

belegger en financier

36

Bouwinvest Real Estate Investment Management

Arnoud van Kessel

CBRE Global Investors (Europe)

Marije Braam-Mesken

CBRE Global Investors (NL)

Frank Aalbers

ng

CBRE Global Investors (NL)

Luc Baas

ng ng

A.J. Investments

Ruud Kiep

CBRE Global Investors (NL)

Jan van Bakel

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Ingrid Heuts

CBRE Global Investors (NL)

Niels Coolen

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Egbert Schroten

CBRE Global Investors (NL)

Jaap Démoed

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Nico Spinhoven

CBRE Global Investors (NL)

Aad Dobben

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Wouter Terhorst

CBRE Global Investors (NL)

Michael Hesp

ng

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Frits Tonnaer

CBRE Global Investors (NL)

Hilke Nijmeijer

ng

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Pieter Vandeginste

CBRE Global Investors (NL)

Mireille Pallandt

a.s.r. vastgoed vermogensbeheer

Peter Vreenegoor

CBRE Global Investors (NL)

Thomas Verheijen

ng

Aberdeen Property Investors The Netherlands

Aad Jansen

CBRE Global Investors (NL)

Martijn Vlasveld

ng

De Hoge Dennen Holding

Cardi Bos

Active Interest Holding

Jos Dobbe

De Hoge Dennen Holding

Erik Eggink

Altera Vastgoed

Ruud Hogenes

DELA Vastgoed management

Pieter Loeffen

Altera Vastgoed

Erwin Wessels

D-Winkels

Dirk-Jan v.d. Broek

Annexum Invest

Rob van Gool

Elizen Vastgoed

Chantal Elizen

Annexum Invest

Oomke Postma

ng

Elizen Vastgoed

Frans Laarman

Annexum Invest

Hidde Tauw

ng

Engelsing Beleggingen

Paul van Rooy

Bouwfonds Investment Management Kaj Deana

FGH Bank

Roel van de Bilt

Bouwfonds Investment Management Anthony Gijsbers

FGH Bank

Maarten Donkers

Bouwfonds Investment Management Jaap Gillis

FGH Bank

Peter Lubach

Bouwfonds Investment Management Monique Korting

Freeland Partners

Martijn Burghout

Bouwinvest Real Estate Investment Management

Collin Boelhouwer

Freeland Partners

Jacco Mulder

Generali Real Estate Investments

Angelique Verbij

Bouwinvest Real Estate Investment Management

Martijn Bremmer

Green Real Estate

Patricia Bos

HB Capital

Iris van de Beek

Bouwinvest Real Estate Investment Management

Wim-Jaap Eising

HB Capital

Richard Dallinga

HB Capital

Jurriaan van Haaren

Bouwinvest Real Estate Investment Management

Jeroen de Heus

HB Capital

Rachelle Vingerhoeds

Holland Immo Group

Maud Goesten

ng

ng

ng

nrw update 2016

ng = lid new generation

Interparking Nederland

Rolf Oostendorp

Segesta Exploitatie

Wouter v.d. Eshof

Interparking Nederland

Johan Tol

Segesta Exploitatie

Alex Huges

Klépierre Management Nederland

Roy Hamilton

SITE urban development bv

Oedsen Boersma

Klépierre Management Nederland

Caroline Kievit-Droste

SPF Beheer

Bart van Beers

Klépierre Management Nederland

Bram Koopman

SPF Beheer

Tom Jongerius

Klépierre Management Nederland

Bjørn te Nijenhuis

SPF Beheer

Marieke Mulder

Klépierre Management Nederland

Maarten v. Oosterveld

SPF Beheer

Henriëtte Weijdemuller

Kroonenberg Groep

Lesley Bamberger

Staedion

Willem Krzeszewski

Kroonenberg Groep

David van der Boon

Staedion

Nicole Peeters

Leyten Vastgoedontwikkeling

Taco Berg

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Joost de Baaij

Leyten Vastgoedontwikkeling

Folkert Leijten

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Bart van Dongen

Maatschap Promenade Uden

Max Vorst

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Boris van der Gijp

Mn Services

Renate Beekhuis

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Maria Hörfarter

Mn Services

Rob Roggeveen

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Henk Jagersma

Next Real Estate

Daan van der Vorm

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Nienke Maatje

NSI Management

Frans Abels

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Manon Nievergeld

NSI Management

Nadja Bressers

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Carlo van Oostrum

NSI Management

Alica van der Duin

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Elise van Pieterson

NSI Management

Judith van Eijk

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Daan Schrama

NSI Management

Annemarie Raeke

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Rob Vester

Propertize

Arnout Brouwers

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

René Vierkant

Propertize

Arjen Harmens

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Sander van Welie

Property Masters Europe Group

Marcel van Stek

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Roel Willems

Q-Park Nederland

Joris Huijbregts

Unibail-Rodamco

Otto Ambagtsheer

Q-Park Nederland

Fred Wilkes

Unibail-Rodamco

Jasper Buijnsters

Redevco

Marrit Laning

Unibail-Rodamco

Victoria van Keulen

Redevco Nederland

Robert Bakker

Urban Interest

Dolf Mook

Redevco Nederland

Clemens Brenninkmeijer

Van der Vorm Vastgoed

Gemma Hares

Redevco Nederland

Marleen Out

Van der Vorm Vastgoed

Gert Jan Vlug

Redevco Nederland

Maurice Rijntjes

Vastned

Peter den Bremer

Redevco Nederland

Patty Roosen

ng

Vastned

Hilko Hartog

Redevco Nederland

Boaz Spermon

ng

Vastned

Hans der Kinderen

Schiphol Group

Judith van Deelen

ng

Vastned

Arnoud du Pont

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

37

nrw update 2016

Wereldhave Management Nederland

Belinde Bakker

Bouman Visscher van Limbeek

Femke Schouten

ng

Wereldhave Management Nederland

Carlijn Bolt

Bouman Visscher van Limbeek

Jonne Vermeulen

ng

Wereldhave Management Nederland

Wouter van de Braak

Bregman Bedrijfsmakelaardij

Thijs Hoekman

ng

Wereldhave Management Nederland

Bas Buvelot

Wereldhave Management Nederland

Britt Grimpe

BRO, Adv. in Ruimt. Ordening, Economie en Milieu

Felix Wigman

Wereldhave Management Nederland

Edith van Heijningen

Bruning de Goede Vastgoedregisseurs

Udo de Goede

Wereldhave Management Nederland

Patricia van NieuwenhuyzenDeutman

Buhren & Van Deventer

Ciska Buhren

Bureau Buhrs

Leonie van der Laan

Wereldhave Management Nederland

Pieter Polman

ng

Bureau Stedelijke Planning

Aart Jan van Duren

Wereldhave Management Nederland

Geri Wijnen

ng

Bureau Stedelijke Planning

Toine Hooft

Buro Toob

Toob Alers

CBRE

Diana Baard

ng

ontwerp, consultancy en beheer

38

ng

123vastgoedexpertise

Joep Bangert

CBRE

Wilton Christiaanse

Adhoc horecamakelaars

Henk Sluiter

CBRE

Huub Elders

Adhoc horecamakelaars

Bram Stokman

CBRE

Frank Geuze

AIM Advocaten

Aike Kamphuis

CBRE

Paul Nieuwburg

APCOA Parking

Mathijs Smissaert

CBRE

Ellen Nijenhof

AKV Vastgoed

Wim Kleine

CBRE

Leon Overhorst

Architectenbureau Van Manen

Gerben van Manen

CBRE

Friso Sijbertsma

Areaal Advies

Joost Nicasie

CBRE

Krijn Taconis

Atop Functionele Ruimte Inrichting

Vincent Bacas

CBRE

Daan Tesselhoff

ng

Atrium Vastgoedmanagement

Babette Marsé

CBRE Development Services

Bas Jalink

ng

Bak Van Dijk Plan- en Projectconsult

Anneke van Dijk

Centercom

Robin Brouwers

Banning Advocaten

Egbert Schelhaas

Centercom

Bas van Woerkom

BHW advocaten

Alex Lijkwan

CHAINELS

Willem Buijs

ng

Bilfinger Real Estate

Maaike Beke

Colliers International Real Estate

Janneke Denis

ng

Bilfinger Real Estate

Vincent Dijkstra

Colliers International Real Estate

Etienne van Unen

Bilfinger Real Estate

Maus Robben

Curfs Consult

Mark Curfs

Bilfinger Real Estate

Huub Snelders

Cushman & Wakefield

Michiel Boonen

Bilfinger Real Estate

Leon Timmerman

Cushman & Wakefield

Pepijn van den Bosch

BOEKEL

Sonja van der Kamp

Cushman & Wakefield

Jeroen Lokerse

BOEKEL

Wendela Raas

Bouman Visscher van Limbeek

Johannes Feenstra

DTZ Zadelhoff Property Management

Anneke van MierloBuijzert

ng

ng

ng

ng

ng

nrw update 2016

ng = lid new generation

DTZ Zadelhoff Property Management

Anoek Praas

Grontmij Vastgoedmanagement

Rinus Griep

DTZ Zadelhoff Property Management

Koen Scheers

Grontmij Vastgoedmanagement

Karin Klarenbeek

DTZ Zadelhoff

Caro Bakker

Groosman

Gert de Graaf

DTZ Zadelhoff

Jacques Boeve

Hesselberth Makelaars

Peter Hesselberth

DTZ Zadelhoff

Niels Keulen

ng

DTZ Zadelhoff

Erik Kleemans

ng

Hisa

Jeroen Roose van Leijden

DTZ Zadelhoff

Maarten van Lit

Hoogland Real Estate

Albert Hoogland

DTZ Zadelhoff

Ralph van Polanen Petel

Hypsos

Dolf Karsemeijer

iXin

Inge Niks

DTZ Zadelhoff

Esther Schmidt

DTZ Zadelhoff

Anky Vink

Jones Lang LaSalle Vastgoed Adviseurs

Chris van Kaam

DTZ Zadelhoff

Frans van der Werf

DTZ Zadelhoff

Hessel Woltjer

Jones Lang LaSalle Vastgoed Adviseurs

Robbert Kroese

Dutch Moving Media

Jurriaan Otting

Escalier

Jacques Craenen

Jones Lang LaSalle Vastgoed Adviseurs

Jacob Pot

Fakton

Wouter v.d. Wildenberg

Fort Advocaten.

Helma Sengers

Jones Lang LaSalle Vastgoed Adviseurs

Rick Schoonderbeek

Fort Advocaten.

Sascha Stavenuiter

K3H Architecten en Adviseurs

Jendero Gielians

Fort Advocaten.

Katinka Verdurmen

Kennemerland Beheer

Gideon Kwint

Fortrus

Henk Vlug

KroesePaternotte

Gijs Bessem

Frisia Makelaars

Jacques Groenewegen

KroesePaternotte

Paul Schut

Frisia Makelaars

Henry Zuiderwijk

La Cite

Peter Welles

FVH Facility

Diana Dolfing

Locatus

Björn Jansen

FVH Facility

Paul Fok

Locatus

Gerard Zandbergen

Garma bv

Henk Gianotten

LookFeel Consultancy

Michel Jonkheer

GDAi Architecten

Bert Enting

M to Build

Mark van ‘t Hooft

GfK Panel Services Benelux

Gino Thuij

M2 Advocaten

Jurjan Adriaansens

Gijs Heutink Advocaten

Anneke Franken van Bloemendaal

Michon Vastgoed

Job Michon

Miel Real Estate Solutions

Emiel Doorgeest

Gijs Heutink Advocaten

Iskander Haverkate

MK Illumination Holland

Bram Hulsbosch

Gijs Heutink Advocaten

Hanse Koolen

MRKT

Ellen van Vugt

Gijs Heutink Advocaten

Sebastiaan Sellenraad

MVGM

Eddy Smit

Goudappel Coffeng

Tim van Huffelen

MVGM

Miranda Sulzle

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

39

nrw update 2016

40

MVGM Bedrijfshuisvesting

John Patrick Jansen

RSP Makelaars ‘s-Hertogenbosch

Ronald Borrenbergs

MVGM Bedrijfshuisvesting

Erwin Valks

RSP Makelaars ‘s-Hertogenbosch

Maarten van Stratum

MVGM Winkelmanagement

Iris van Goozen

RSP Makelaars ‘s-Hertogenbosch

Mark van Zwam

MVGM Winkelmanagement

Marieke PietersHulsman

Savills Property Management

Carlijn Aarts

SCOPE Investments Holding

Jan Olthuis

MVGM Winkelmanagement

Eric Raaphorst

Senta multisensory concepting

Joost Roede

MVGM Winkelmanagement

Rianne van der Voort

Senta multisensory concepting

Desiree Struijk

NS Stations

Ailko Frederiks

Shopping Centre News

Edwin Brugman

NS Stations

Jeroen v.d. Heijden

Skidata

Henk Domenie

NS Stations

Tim Heijenbrock

Skope Vastgoed

Jack van Rens

NS Stations

Michel Hueber

Spijker Beleggingen

Raymond Spijker

NS Stations

Raymond Parlevliet

Stable Retail Centre Management

Gerben Boomsma

NS Stations

Jouke Polman

Stichting Nederland Schoon

Dorien Bosselaar

NS Stations

Alex Rigter

Strabo

Hans van Tellingen

Op Ten Noort Blijdenstein

Jan Willem v.d. Sman

Strabo

Jeroen Verwaaijen

Ovidius

Caspar Wortmann

Ter Steege Bouw Vastgoed Apeldoorn

Andries Tolman

P1 Off Street

Vladan Jankovic

ThirdPlace

Jos Sentel

Parkland Consultancy

Roel Holland

PETAS Real Estate

Paul van As

ng

Traanberg Partners architectuur en bouwmanagement

Koen Bakker

Q&A Research & Consultancy

Kim Ellerman

ng

Q&A Research & Consultancy

Frank Quix

Traanberg Partners architectuur en bouwmanagement

Erna Traanberg

REBO Vastgoed Management

Marleen Kranenburg

UPIV / Uw Partner In Vastgoed

Hans Zimmer

REBO Vastgoed Management

Hans Muil

Urban Solutions

Linda Annink

Reklaspits

Edwin de Groot

Urban Solutions

Irina Chernobrovkina

Retail Property Management

Bart van der Meer

UrbanRetail

Hildegard Assies

Retail Property Management

Joop van der Steuijt

Van de Weerd Horecamakelaardij

Ingmar Bokma

ng

Reteam group

Jacques Sinke

Van de Weerd Horecamakelaardij

Stijn Timmermans

ng

REYEZ!

Eline Deutekom

Van den Bos Vastgoed

Jacob van den Bos

RGN brand identity services

Arie Hoebe

Van der Goes

Tymon Ros

RMA

Marcel Reinartz

Van der Goes urban solutions

Cees van der Goes

Rotteveel M4

Ramon Reijnders

Van Gorkom & Partners

Frank van Gorkom

rphs+

Eric Scholman

Vastgoed Centraal

Peter Möller

RSP Makelaars ‘s-Hertogenbosch

Dirk van Beurden

Vastgoed Centraal

Twan Wilke

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

nrw update 2016

ng = lid new generation

Vastgoed InterVisie

Menno Postma

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Jasper Reekers

Verwey Vastgoed

Riette

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Charles Scholten

Verwey Vastgoed

Eric Verwey

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Madeleine Schure

VP&A Makelaardij

Björn Voogt

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Martin Visser

WF Marketingcommunicatie & Promotiemanagement

Anne van Amsterdam

AM

Jan Ruitenberg

AM Real Estate Development

Raymon v. Miltenburg

WF Marketingcommunicatie & Promotiemanagement

Manuela Fernandez

Apron Development

Arie Brouwer

Babylon Den Haag

Annelies Colenbrander

WPM Research & Consultancy

Bart Stek

Bouwbedrijf Pennings

Frank Homburg

WPM

Pieter Affourtit

BPD Europe

Simone Kramers

WPM Verhuur & Relocatie

Tom van Grootel

Built to Build Vastgoed

Bart van Hoof

WPM Verhuur & Relocatie

Tim Remmers

Bun Vastgoed

Jan Bun

WPM Winkelcentrummanagement

Brian van Amerongen

ng

Centrum Projecten

Marco van der Schoor

WPM Winkelcentrummanagement

Annemieke Bouwmeester

ng

Concept-nl Projectontwikkeling

Chris Huisman

DC Vastgoed

Koen Parie

WPM Winkelcentrummanagement

Herman van Deelen

DC Vastgoed

Arne Raaymakers

WPM Winkelcentrummanagement

Cor Eschmeijer

Dura Vermeer Vastgoed

Hans van Noort

WPM Winkelcentrummanagement

Dick Hoogendijk

DVP Planontwikkeling

Richard Reulink

WPM Winkelcentrummanagement

Geert Jonker

FAME Groep

Henk Vonk

WPM Winkelcentrummanagement

Tim Kappen

FAME Planontwikkeling

Patrick van Schalkwijk

WPM Winkelcentrummanagement

Ingrid Ploegmakers

FiMek estate

Han Fijen

WPM Winkelcentrummanagement

Jacob Stavasius

FiMek estate

Joost Mekking

WPM Winkelcentrummanagement

Friso Veenstra

FiMek estate

Thijs Ruiter

WPM Winkelcentrummanagement

Joost Vooijs

Foruminvest

David Ermia

Foruminvest

Aerjen Koeneman

Heijmans Vastgoed

Reinier Janssen

ontwikkelaar

ng

ng

ng

ng

ng

ng

3W real estate

Wilfred Huijerjans

Hoorne Vastgoed

Malou Doornbos

3W real estate

Jaco Meuwissen

Hoorne Vastgoed

Paul van der Eng

3W real estate

Jos Neven

Hoorne Vastgoed

Jan Heeremans

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Yvonne Bronneberg

Hurks vastgoedontwikkeling

Henrie Coumans

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Bram Loggers

Hurks vastgoedontwikkeling

Cees Geerts

a.s.r. vastgoed ontwikkeling

Jeroen Messemaeckers van der Graaff

Kikx Development

Bart van Sliedregt

ng

ng

41

nrw update 2016

42

Klépierre Management Nederland

Claudia de Baerdemaeker Fransen

WEBSCON

Hans ter Rele

WPM Development

Frans Merks

Klépierre Vastgoedontwikkeling

Ronald Jansen

WPM Stafdiensten

Ger Dings

Klépierre Vastgoedontwikkeling

Menno Overtoom

Klépierre Vastgoedontwikkeling

Marianne Wesselo

overheid, onderwijs en koepelorganisatie

Multi Corporation

Herman Kok

Amsterdam School of Real Estate

Maud Weide

Multi Corporation

Heino Vink

Bureau Binnenstad Den Haag

Lena Dalerup

Multi Netherlands

Joachim Demmer

Gemeente Almere

Anton Bokkers

Multi Netherlands

Geert de Keizer

Gemeente Amersfoort

Bart de Brouwer

Multi Netherlands

Sander van Oss

Gemeente Amersfoort

Han Engels

Multi Netherlands

Arno Ruigrok

Gemeente Apeldoorn

Roelof de Graaf

Multi Netherlands

Daniël Schönberg

Gemeente Breda

Mayke v. Haaren-Stoks

Multi Netherlands

Arjen Seckel

Gemeente Breda

Saskia Nieuwesteeg

Multi Netherlands

Harald Telkamp

Gemeente Den Haag

Rick Zijderveld

Ontwikkelfonds Real Estate

Anita Meijering

Gemeente Doetinchem

Bart Teunissen

Patrizia Netherlands

Janine Klunder

Gemeente Eindhoven

Marco Karssemakers

ProActief Vastgoed

Marco Aartse

Gemeente Groningen

Simon Poelstra

Provast

Hans de Jong

Gemeente Haarlemmermeer

Peter Wakkee

Provast

Walther van Leeuwe

Gemeente Heerlen

Esther van Neerbos

Provast

Niek Roet

Gemeente Helmond

Ronald v.d. Heuvel

Provast

Lena v. Weert-Veerman

Gemeente Leiden

Elles Dietz

Retail Prospect

Peter ter Hark

Gemeente Purmerend

Jeroen van der Weerd

Stable International Development

Wim Kees Woltering

Synchroon

Henri van Dam

Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling

Evert Jan Kleine

Synchroon

Casper Grondel

Synchroon

Coen v. Oudheusden

Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling

Nico Sizoo

Synchroon

Job Posner

Gemeente ‘s-Hertogenbosch

Marc Evers

Synchroon

Tobias Verhoeven

Gemeente Utrecht

Manon den Blanken

Synchroon

Arjan de Vries

Gemeente Venlo

Serge van Dellen

Top Vastgoed

Frank van Kessel

Gemeente Venlo

Freek Kusters

Top Vastgoed

Patrick v. Lammeren

INretail

Marcel Evers

WEBSCON

Menno Houbolt

INretail

Gerlant Lettinga

WEBSCON

Jaap Oudendijk

INretail

Sietske v.d. Linden

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

nrw update 2016

ng = lid new generation

IVBN

Sieuwerd Ermerins

SER Overijssel

ng

Coop Holding

Elmer Blom

Dennis Melenhorst

Coop Holding

John Uffing

SSM Retail Platform

Jack de Vreede

De Mandemakers Groep

Jef van de Zande

VEDIS Detailhandels Platform

Rom van Oers

HEMA

Esther Haartsen

Wageniningen University

Lars Wichard

HEMA

Carlijn Hekman

Hoogvliet Beheer

Riny Kouwer

Hoogvliet Beheer

Cor-Jan Schreuder

Jumbo Supermarkten

Peter Blaauw

Jumbo Supermarkten

Jan Heuving

JYSK NL

Marco Woudstra

KFC Holdings

Coen Coebergh

ng

retailorganisatie

ng

ng

A.S. Watson Property Continental Europe

Jacco Buysman

A.S. Watson Property Continental Europe

Gert-Jan de Rooij

Albert Heijn

Jeroen Bender

KFC Holdings

Hans Wingender

Albert Heijn

Marieke ten Ham

La Place

Jeroen v.d. Biggelaar

Albert Heijn

Paul ten Kleij

Lidl Nederland GmbH

Jurgen van den Berg

Albert Heijn

Robert Jan Koopman

Lidl Nederland GmbH

Pieter de Jonge

Albert Heijn

Peter van Kooten

Lidl Nederland GmbH

Harm van Oorschot

Albert Heijn

Wouter Kromkamp

Lidl Nederland GmbH

Femke Wokke

Albert Heijn

Rob Laurensse

McDonald’s Nederland

Erik Abbenhuës

Albert Heijn

Ariadne Losekoot

McDonald’s Nederland

Leon Peters

Albert Heijn

Annebel Poot

McDonald’s Nederland

Arjen van Santen

Albert Heijn

Larissa Staal

McDonald’s Nederland

Pim Voogt

Albert Heijn

John Verhoeven

MediaMarkt-Saturn

Rob Janssen

Albert Heijn

Anneke de Vries

NS Stations Retailbedrijf

Ingrid van Leeuwen

Albert Heijn

Teo van Wijk

Optichains

Sjoukje Scheffer

Albert Heijn

Remko Wilson

Plus Vastgoed

Luuk Lantinga

Batavia Stad Fashion Outlet

Patrick Jansen

Specsavers International

Jarch Ordelman

ng

Blokker Holding

John Vos

Van Deursen Group

Sander Aarts

ng

C&A Nederland

Rob Zeedijk

Van Deursen Group

Arno Schneider

CFH Care For Hair

William Stam

Van Haren Schoenen

Frank van Sebille

Charles Vögele Netherlands

Ron Dekker

Van Neerbos Bouwmarkten

Pim Pierrot

Coltavast

Sharim Elzas

WE Real Estate Management

Hakima Azaaj

Coltavast

Marike Goenee

Zeeman

Bert Aarsen

Coop Holding

Niels Arts

Zeeman

Micha Candel

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

ng

43

blauw > PMS 299 taupe > PMS 410