Universum 5. JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde

Universum 5 2009

sie n e m ? de di

er et kubussen i v e D ami m

te m i u r de ed t i u n onautenb e g n i d st r e en a n i Uit v in n ap h Slape c s n ete erd? w e d n u echt gele i w u ie stein ons n n n e Oud at heeft Ein Orig

W

JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde

• Inhoudsopgave & Colofon

Inhoud

Colofon

Colofon

2 Hoofdredacteur:

Redactiefje

3 Steven Rieder

De moeilijkheidsgraden

3

HB’tje

3 Redactieleden:

Cluster

4 Carin van Hemert

De vierde dimensie

8 Annika Huizinga

Nieuwe wetenschap

11 Anna Latour

Weet je...?

12 Ruben van Moppes

Elke dag een beetje astronaut

14 Mattia Muilwijk

Astronomy Picture of the Day

16 Rogier van het Schip

Hoe ver kun je kijken?

17

Met De Kijker Op Jacht

18 Layout:

Op Jacht... op het Internet:

21 Anna Latour

Top 5 Belangrijkste ontdekkingen in de sterrenkunde

22 Jan Jitse Venselaar

De missie naar Lapus

24

Aankondiging Paaskamp 2010

25 Met bijdragen van:

Tessa’s Puzzeluurtje

25 Jeroen Brink

Astrokalender

26 Eddy Echternach

Leuk in Leiden

28 Boudewijn Elsinga

Magnitudes

29 Tessa Haverkamp

Mythologie van sterrenbeelden

30 Alke van der Kloet

Heb je opgelet?

31 Tineke van der Meij

Volgende keer in Universum

31 Paul Perdijk Peter Perdijk Website: www.sterrenkunde.nl/jwg E-mail Universum: [email protected] Postadres JWG: Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Voor adressen van afdelingen of kampen verwijzen we je naar de website: www.sterrenkunde. nl/jwg

2

Universum 5 2009

• HB'tje & Redactiefje

Redactiefje Beste JWG’er, Vorige maand was er een vuurbal te zien boven Nederland, misschien heb je hem zelf ook wel gezien. Ik heb het zelf helaas gemist, gelukkig heb ik er wel foto’s van gezien, bijvoorbeeld op http://w w w.apod.nl/ ap091015 _nl.html Zo’n vuurbal is eigenlijk niet veel anders dan een ‘gewone’ vallende ster, behalve dan dat hij wat groter is en langer duurt. Een bijzonder spectaculair gezicht, helaas zien we ze niet zo vaak. In deze Universum staat verder helemaal niets over vuurballen. Wél een heel interessant stuk over de Vierde Dimensie (onder andere over de problemen die je krijgt met knopen leggen), een stuk over uitvindingen die we dankzij de ruimtevaart kennen en het vervolg op “Hoe ver kun je kijken” uit de vorige Universum.

HB’tje Hoi allemaal!

Voor je ligt Universum 5, maar dit keer toch niet de laatste U V! In dit jaar van de sterrenkunde krijg je een extra Universum, die in december bij je op de mat valt (omdat Universum 1 en 2 waren samengevoegd). Tegen de tijd dat je dit krijgt heeft de JWG weer een algemene ledenvergadering gehad en zijn we als het goed is weer op volle kracht, met twee nieuwe bestuursleden! Voor volgend jaar zijn we wel weer op zoek naar twee nieuwe bestuursleden, Tycho gaat namelijk stoppen als penningmeester (en moet per januari worden opgevolgd) en ik ga stoppen als voorzitter (per mei). Weet je goede kandidaten, of ben je er zelf een? Laat het me dan vooral weten! Genoeg gebazeld, veel plezier met het lezen over de vierde dimensie, de grootste ontdekkingen in de sterrenkunde, nieuwe wetenschap, leven als astronaut, magnitudes en nog veel meer! Tot binnenkort! Groeten namens het hele bestuur, Marcel Haas

Nieuw in de redactie is Annika Huizinga. Vanaf deze Universum zorgt zij o.a. voor de vragen achterin waarmee je kunt controleren of je Universum wel goed hebt gelezen. Welkom en veel succes, Annika! Genoeg gepraat, gauw verder lezen! Veel plezier! Steven

De moeilijkheidsgraden

1 3 Universum 5 2009

8 tot 12 jaar

12 tot 16 jaar

2

16 jaar en ouder

3

• Cluster

Cluster Geselecteerd door Peter Perdijk

W

indsnelheden op Venus in kaart gebracht

Met twee instrumenten aan boord van de Europese planvetverkenner Venus Express zijn de windsnelheden op de planeet Venus gedetailleerd in kaart gebracht. Venus heeft een dichte, koolzuurrijke dampkring, waarin wolken van zwavelzuur voorkomen. De windsnelheden in de bovenste lagen van de Venusatmosfeer bereiken waarden van 400 kilometer per uur. Venus Express is er nu in geslaagd ook windsnelheden in de lagere delen van de Venusdampkring te meten. Die liggen rond de 230 kilometer per uur. De windsnelheden zijn relatief constant: er is geen duidelijke seizoensgebonden variatie. De meeste winden op Venus waaien oost-west. In de lagere delen van de atmosfeer komen slechts af en toe luchtverplaatsingen in de noord-zuidrichting voor. De onderzoekers vonden ook dat er soms vrij plotselinge veranderingen in de windsnelheden optreden op 65 graden zuiderbreedte. Die zijn vermoedelijk gerelateerd aan de zogeheten 'polaire vortex', een merkwaardige dubbele 'supercycloon' boven de zuidpool van de planeet. De Venus Express-metingen bieden ook ondersteuning voor de theorie dat de Venusdampkring in de loop van de miljarden jaren veel waterdamp is verloren onder invloed van de zonnewind.

G

OCE-satelliet begonnen met metingen

Na een uitgebreide testprocedure is de op 17 maart gelanceerde Gravity field and steady-state Ocean Circulation Explorer (GOCE) begonnen met zijn metingen. De satelliet heeft tot taak om het zwaartekrachtveld van de aarde heel precies in kaart te brengen. Want hoewel je zou denken dat de zwaartekracht overal op aarde even sterk is, zijn er tal van factoren die kleine afwijkingen veroorzaken. Je kunt daarbij denken aan de invloed van gebergten en diepe oceaantroggen en dichtheidsverschillen in het inwendige van onze planeet. Deze variaties worden het komende jaar door GOCE gemeten. Dat onderzoek levert nauwkeurige informatie op over onder meer hoogteverschillen op de aarde, oceaanstromingen, veranderingen in de poolkappen en de waterspiegel, en tektonische bewegingen in de aardkorst.

4

Universum 5 2009

• Cluster

B

izar tollende dubbelster verklaart 30 jaar oud raadsel

Een internationaal team onder leiding van Leidse sterrenkundigen heeft ontdekt waardoor de twee sterren van dubbelster DI Hercules zo bizar om elkaar heen bewegen. De twee sterren, die in 10 dagen om elkaar heen draaien, liggen zeer verrassend allebei op hun kant met hun draaiingsas bijna 90 graden uit het lood, wat niet voor mogelijk werd gehouden. Het verklaart de rare baanbewegingen die al 30 jaar geleden voor deze dubbelster waren waargenomen, en die zelfs voor Einstein's relativiteitstheorie ooit een probleem vormden. De onderzoekers publiceren hun resultaat donderdag 17 september in Nature. De dubbelster, DI Herculis, staat op een afstand van 2000 lichtjaar in het sterrenbeeld Hercules. Al in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn er afwijkende baanbewegingen voor deze sterren gevonden, die ogenschijnlijk in strijd zijn met de relativiteitstheorie van Einstein. De relativiteitstheorie voorspelt dat de oriëntatie van de ster- en planeetbanen in de loop van de tijd verandert, een effect dat voor het eerst in 1915 door Albert Einstein werd verklaard voor de baan van Mercurius. Dit betekende toen een grote doorbraak voor zijn relativiteitstheorie. Voor DI Herculis bleken de berekeningen voor dit effect niet te kloppen, waarna is geopperd dat Einstein's theorieën misschien niet gelden onder de extreme omstandigheden van deze dubbelster. De Leidse onderzoekers hebben nu ontdekt waardoor deze discrepantie wordt veroorzaakt, en hebben daarmee het 30 jaar oude raadsel opgelost. "De oorzaak is dat beide sterren zeer ver uit het lood staan, en zelf met hun draaingsas bijna onder een haakse hoek ten opzichte van het baanvlak staan", zegt Simon Albrecht, de Leidse oud-promovendus die sinds kort met een prestigieuze NWO Rubicon fellowship aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) werkt. "Door de snelle rotatie van de sterren zijn deze afgeplat in een richting vrijwel loodrecht op het baanvlak. Deze bizarre configuratie zorgt ervoor dat het relativistische effect wordt tegengewerkt", aldus Albrecht. "Alhoewel het oude raadsel hiermee de wereld is uitgeholpen, zitten we wel met een nieuw probleem", zegt mede-onderzoeker Ignas Snellen. "Hoe komt het dat deze sterren op deze vreemde manier rondtollen? We hebben een redelijk inzicht in het ontstaan van dubbelstersystemen, maar we verwachten dat de rotatieassen van beide sterren en de baan-as dezelfde richting opstaan." Het antwoord ligt mogelijk in een nog niet waargenomen derde ster in hetzelfde systeem, die de banen van de twee andere sterren heeft verstoord. Nieuw onderzoek zal dit moeten uitwijzen.

K

oudste punt in zonnestelsel ligt op de maan

De koudst bekende plaats in het zonnestelsel bevindt zich op de maan, op de bodem van permanent beschaduwde maankraters in de buurt van de zuidpool. Daar zijn temperaturen van 238 graden onder nul gemeten - kouder dan het oppervlak van de dwergplaneet Pluto. De metingen zijn verricht door het Diviner-instrument aan boord van de Amerikaanse maanverkenner Lunar Reconnaissance Orbiter. De bodems van enkele diepe krater aan de noord- en zuidpool van de maan bevinden zich permanent in de schaduw. In deze kraters komen mogelijk ook ijsafzettingen voor.

Universum 5 2009

5

• Cluster

R

aadselachtig nieuw licht op donkere materie in sterrenstelsels

C

O2-ijskappen op Mars geven geheimen prijs

Dankzij jarenlange metingen van twee Amerikaanse Marsverkenners hebben planeetdeskundigen een beter inzicht gekregen in het periodiek aangroeien en afsmelten van de poolkappen van Mars. Hoewel die poolkappen ook bevroren water bevatten, bestaan ze voornamelijk uit bevroren kooldioxide (CO2). Dat is tevens het belangrijkste bestanddeel van de zeer ijle dampkring van Mars. Het aanvriezen en verdampen van de ijskappen speelt dan ook een belangrijke rol in de klimaathuishouding van de planeet. Gedurende twee Marsjaren is de omvang en de dikte van de CO2-ijskap in kaart gebracht, onder andere met de neutronernspectrometer van de ruimtesonde Mars Odyssey 2001. De resultaten worden gepubliceerd in Journal of Geophysical Research . Rond de noordpool blijkt de ijskap het snelst aan te groeien in de richting van het gebied Acidalia, mogelijk als gevolg van extreem koude winden die door het canyonsysteem Chasma Borealis blazen. Ook aan de zuidpool ligt de CO2-kap asymmetrisch. Dat heeft waarschijnlijk te maken met een verschil in samenstelling van de ondergrond, aldus de onderzoekers.

6

Een internationaal team van astronomen, onder wie de in Leiden werkzame dr. Hongsheng Zhao, heeft een onverwacht verband gevonden tussen de raadselachtige donkere materie en de zichtbare sterren in sterrenstelsels. Deze ontdekking laat een tot dusver onbekende kant van de donkere materie zien, die verstrekkende gevolgen kan hebben, en zelfs tot herziening van ons huidige begrip van de zwaartekracht zou kunnen leiden. De ontdekkingen worden op 1 oktober in het gezaghebbende tijdschrift Nature gepubliceerd. De materie in sterrenstelsels wordt bijeengehouden door zwaartekracht. Ongeveer 40 jaar geleden werd echter duidelijk dat de sterren in sterrenstelsels zo snel bewegen, dat een extra kracht nodig is om ze bijeen te houden, namelijk zwaartekracht van een hypothetische halo van onzichtbare, zogeheten donkere materie. Deze donkere materie oefent zoveel kracht uit dat ze zelfs de totale massa van sterrenstelsels moet domineren. Er wordt van uitgegaan dat de donkere materie alleen door zwaartekracht invloed uitoefent op de gewone materie waar wij uit bestaan. De nieuwe waarnemingen wijzen er echter op dat de wisselwerking tussen donkere en gewone materie complexer is dan tot nu toe gedacht. De donkere materie lijkt te 'weten' hoe de zichtbare materie verdeeld is.

Universum 5 2009

• Cluster

N

ieuwe 'Drake-formule' moet bewoonbaarheid van planeten beschrijven

Axel Hagermann en Charles Cockell van de Open University in Milton Keynes, Engeland, hebben een begin gemaakt met het opstellen van een nieuwe 'Drake-formule' om de bewoonbaarheid van planeten bij andere sterren te beschrijven. De Amerikaanse astronoom Frank Drake bedacht een kleine vijftig jaar geleden een beroemd geworden 'formule' om te berekenen met hoeveel intelligente beschavingen in het Melkwegstelsel (radio-)communicatie mogelijk zou zijn. Omdat de meeste termen en factoren in de formule onbekend waren (en dat in veel gevallen nog steeds zijn) levert de Drake-formule geen eenduidig antwoord op. Maar hij maakt wel duidelijk welke eigenschappen van planeten (en levensvormen) daarbij relevant zijn. Hagermann en Cockell willen nu een soortgelijke formule ontwikkelen om de bewoonbaarheid van een planeet gedetailleerd te beschrijven, en om die vervolgens voor verschillende plaatsen in het Melkwegstelsel met elkaar te vergelijken. Ze werken daarbij met vier criteria: de beschikbaarheid van een oplosmiddel voor chemische reacties (bijvoorbeeld water), de aanwezigheid van de organische bouwstenen voor leven, gunstige condities (zoals temperatuur), en de aanwezigheid van een energiebron. Door die vier criteria gedetailleerd te kwantificeren hopen ze uiteindelijk de bewoonbaarheid van verschillende plaatsen op aarde of van verschillende exoplaneten in het Melkwegstelsel nauwkeurig met elkaar te kunnen vergelijken. De eerste ideeën over de nieuwe Drake-formule worden vandaag gepresenteerd op het European Planetary Science Congress in Potsdam, Duitsland.

E

xoplaneet CoRoT-7b bestaat uit gesteenten, net als de aarde

Metingen met de Europese 3,6-meter telescoop in Chili hebben uitgewezen dat exoplaneet CoRoT-7b uit gesteenten en metalen is opgebouwd, net als de aarde. CoRoT-7b, die in een zeer kleine baan rond een ster cirkelt op 500 lichtjaar afstand van de aarde, is daarmee de eerste bevestigde 'aarde-achtige' exoplaneet. De planeet werd door de Europese ruimtetelescoop CoRoT ontdekt. Doordat hij elke omloop voor zijn moederster langs beweegt, en daarbij een klein beetje licht onderschept, was het mogelijk de middellijn te bepalen: ongeveer 80 procent groter dan die van de aarde. Uit metingen aan de minieme schommelingen van de ster zelf is nu ook de massa afgeleid: 4,8 keer zo zwaar als de aarde. Door die twee gegevens met elkaar te combineren kon de dichtheid van de planeet berekend worden. Daaruit blijkt dat hij uit zware elementen moet bestaan, zoals gesteenten en metalen. Door de kleine afstand tot de moederster (2,5 miljoen kilometer) is de temperatuur op de 'superaarde' zeer hoog, ca. 2000 graden, waardoor er geen leven op CoRoT-7b mogelijk is. De nieuwe metingen hebben ook een tweede planeet in het stelsel aan het licht gebracht. Die is ruim acht keer zo zwaar als de aarde, en beweegt op een drie maal zo grote afstand.

Universum 5 2009

7

• De Vierde Dimensie

De vierde dimensie: Wereld zonder grenzen

3

Door: Eddy Echternach & Tineke van der Meij

8

Onze wereld bestaat uit drie dimensies: hoogte, breedte en diepte. We zijn dus echte 'ruimtelijke' wezens. Maar het had ook anders kunnen zijn. Als we in een ééndimensionale wereld zouden wonen, dan waren we 'lijnlanders'; ons heelal was dan een dunne lijn. En als we 'platlanders' waren. dan was onze wereld tweedimensionaal; zo'n wereld beslaat uit een (plat) vlak. Pas echt ingewikkeld wordt het in een vierdimensionale wereld: hoogte, breedte, lengte en... ja, wat eigenlijk?

twee eerstgenoemde en weer over dezelfde afstand, dan verschijnt er een driedimensionale kubus. Deze kubus heeft drie dimensies: lengte, breedte en hoogte. Maar let nu goed op! Als we de kubus vervolgens verplaatsen in een richting loodrecht op de bovengenoemde drie richtingen, dan ontstaat een vierdimensionaal ding. Wij kunnen ons dit nauwelijks voorstellen, omdat we zelf in de drie-dimensionale wereld van de kubus wonen. Vergelijk dit maar eens met de een-dimensionale lijnlander: hij kan zich absoluut geen vierkant voorstellen, omdat in zijn wereld maar één dimensie bestaat. En 'platlanders' zouden net zoveel moeite hebben met een gewone kubus.

Een punt is een waardeloos ding. En dan hebben we het niet over het puntje op deze i. Een echt punt is onzichtbaar en heeft geen afmetingen: geen lengte, geen breedte en geen hoogte. Een punt noemen we nuldimensionaal. Als we zo'n punt in de inkt dopen en in één richting over een zekere afstand verplaatsen, ontstaat er een lijn. Deze lijn heeft één dimensie, namelijk lengte, en is dus ééndimensionaal. Als we deze lijn over dezelfde afstand verplaatsen in een richting loodrecht op de eerste richting, dan ontstaat er een vierkant. Zo'n vierkant heeft een lengte en een breedte en is dus tweedimensionaal. Verplaatsen we dit vierkant weer in een richting die loodrecht staat op de

E

Dit artikel is eerder verschenen in Universum 1 van 1993. Wij vonden het echter nog steeds een interessant artikel en aangezien de kans erg klein is dat jullie in 1993 al lid waren leek het ons leuk het opnieuw in Universum te plaatsen. -- De redactie een lijnlander onmogelijk is een vierkant te tekenen. Je zou het vierkant voor hem kunnen uitvouwen tot een rechte lijn (zie tekening), maar dan moet de lijnlander wel heel veel fantasie hebben om te snappen dat een vierkant wordt gemaakt door het Een opengevouwen vierkant

en vierdimensionale kubus

Je kunt je een kubus die naast hoogte, breedte en diepte nog een dimensie heeft dus bijna niet voorstellen. En tekenen gaat ook nauwelijks. Toch hebben we een poging gedaan. Wat je in de eerste tekening ziet, is een hyperkubus. Als je ze gaat tellen, dan blijkt dat een hyperkubus 16 hoekpunten heeft, 32 ribben, 24 vlakken en.... 8 kubussen als begrenzingen. Op het eerste gezicht lijkt dit heel gek, maar dat is het niet. Een lijn (één dimensie) loopt altijd tussen twee punten. En een vierkant (twee dimensies) wordt gevormd door vier lijnen. En als je de vlakken van een Een hyperkubus kubus (drie dimensies) telt , vind je dat er in totaal zes zijn. Het is dus eigenlijk logisch dat de hyperkubus (vier dimensies) acht grenskubussen heeft. Het is voor ons jammer genoeg onmogelijk om zo'n hyperkubus te maken. Net zoals het voor

ene uiteinde naar het andere toe te buigen. Want voor dat ombuigen is een extra (tweede) dimensie nodig, en die kent de lijnlander niet! Zo zou je een platlander een bouwpakket voor een kubus cadeau kunnen doen door hem een opengevouwen kubus te geven. Maar hij zal dan wel heel beteuterd staan te kijken, als je hem vertelt dal hij de diverse vlakken in de derde dimensie moet omvouwen. Door een gelukkig toeval, zijn we onlangs in contact gekomen met een vierdimensionaal wezen (niet echt hoor!). Dit hyperventje gaf ons een opengevouwen hyperkubus cadeau. En die opengevouwen hyperkubus hebben we hier voor jou Universum 5 2009

• De Vierde Dimensie getekend; je kunt hem zelf met een paar gewone, kartonnen kubussen nabauwen. Om er een echte hyperkubus van te maken, hoef je alleen nog maar de vlakken ABCO en A'B'C'O' op elkaar te plakken zonder de kubussen kapot te maken of te verbuigen... Veel succes!

L

voor een tweedimensionaal boefje is heel eenvoudig. Er zijn maar vier lijnen nodig om de verplaatsing 'vooruit', 'achteruit', 'naar links' en 'naar rechts' tegen te gaan.

G

even in een tweedimensionale wereld

In het volgende plaatje staan twee gelijkvormige driehoeken. Het enige verschil tussen de twee is dat ze ten opzichte van elkaar gespiegeld zijn. Als je de bladzijde precies op de spiegellijn dubbel vouwt, passen de driehoeken exact op elkaar. Een platlander zou dat niet begrijpen, want hij kan het papier in zijn tweedimensionale wereld immers niet dubbel vouwen! Voor hem zijn de twee driehoeken helemaal verschillend. Dezelfde platlander zou ook niet begrijpen dat de twee getekende (dus platte!) handschoenen, die hij een linker- en een rechterhandschoen noemt, voor ons in feite hetzelfde zijn. Wij kunnen zo'n handschoen in de derde dimensie immers gewoon omdraaien! Pak nu eens een paar handschoenen van jezelf. Eén ervan is links en de ander is rechts. Het zijn duidelijk verschillende handschoenen. Toch zou 'omklappen' via de vierde dimensie van de rechterhandschoen een linker maken. Dat zou wel betekenen dat de hand-

schoenen voortaan alleen maar kunnen worden gedragen door iemand met twee linkerhanden... (Overigens: hetzelfde kan ook met schoenen!) In de volgende tekening zie je een armband van een tweedimensionaal meisje. De schakels rammelen wel, maar vallen niet los. Als driedimensionaal wezen kan je de schakels natuurlijk makkelijk los krijgen door ze verticaal omhoog (in de derde richting) te bewegen. Op dezelfde manier zou een vierdimensionaal wezen er geen enkele moeite mee hebben om de schakels van het kettingslot van je fiets los te maken zonder een betonschaar te gebruiken! Het maken van een tweedimensionale gevangenis Universum 5 2009

driedimensionale auto stappen, zonder de deur open te doen. En een vierdimensionale tandarts zou je kies kunnen trekken, zonder dat je je mond open doet! En de veters van je schoenen strikken is er ook al niet bij!

Het lijkt alsof hij makkelijk zou kunnen ontsnappen door over één van de vier begrenzende lijnen heen te springen. Maar daar zou een beweging in een derde dimensie voor nodig zijn, en dat kan een platlander niet. Zo zijn onze gevangeniscellen begrensd door zes wanden, omdat wij driedimensionaal zijn. Op die manier worden ook de richtingen 'omhoog' en 'omlaag' geblokkeerd. Maar een vierdimensionaal wezen zou uit onze gevangenis gemakkelijk kunnen ontsnappen, en wel in de vierde richting. Nog een paar gekke situaties: een vierdimensionaal wezen kan in een

ezwets in de vierdimensionale ruimte?

Wat heeft het eigenlijk voor zin om over de vierde dimensie na te denken? We hebben toch niet meer dan drie dimensies? Dat is waar, maar zo eenvoudig zit het heelal nu ook weer niet in elkaar. Vooral sterrenkundigen zijn erg geïnteresseerd in de vierde dimensie. En dat is allemaal de 'schuld' van Albert Einstein. Volgens Einstein is het heelal niet oneindig groot en heeft het waarschijnlijk ook geen grenzen. Hoe is dat nu mogelijk? Stel je bent een één-dimensionaal wezen, dat op een lijn leeft. Op een mooie dag Een opengevouwen ga je wandelen om hyperkubus te zien of je wereld oneindig groot is of niet. Er zijn dan in feite twee mogelijkheden. Zo is het heel goed mogelijk dat je wereld niet meer is dan een kort lijntje: je kunt dan een aantal passen vooruit en een aantal passen achteruit gaan en dan houdt je wereld op. Maar stel je nu eens voor dat die wereld de zijkant van een CD is. Terwijl je alsmaar rechtdoor loopt, loop je over de rand van het schijfje en buig je ongemerkt af in de tweede dimensie. En ondanks het feit dat je alsmaar 'rechtdoor' gaat, kom je uiteindelijk weer bij het begin uit! Beeld je nu eens in dal je een tweedimensionaal wezen bent, dat over een plat vlak wandelt, het oppervlak van een globe bijvoorbeeld. Ook dan kan je door 'rechtdoor' te lopen op je beginpunt uitkomen! Ongemerkt buig je tijdens je wandeling in de derde ruimterichting af. Dit lijkt wel wat op de werkelijke situatie voor ons aardbewoners; onze wereld heeft een eindige grootte, maar is 'onbegrensd'. Je kunt immers tot het einde der tijden naar het oosten blijven lopen zonder van de rand van de wereld af te vallen. Want er is geen rand!

H

eelal zonder grenzen

Sterrenkundigen zijn heel erg benieuwd of ons heelal 9

• De Vierde Dimensie 'randen' heeft of niet. Ook ons heelal lega's in Platland, de sterrenstelsels zou immers in de vierde dimensie ge- uit elkaar bewegen. De vierdimensikromd kunnen zijn. En uit sommige ex- onale ballon wordt dus steeds groter. perimenten blijkt dat dit inderdaad zo is. indeloze reis Om ons de situatie een beetje voor te kunnen stellen, gaan we nog even terug naar het heelal van de platlanders, de We hadden het net over een ééntweedimensionale wezens die op het op- dimensionaal wezen dat over het oppervlak van een bol wonen. Stel je eens pervlak van een bol loopt en vervolgens voor dat op het oppervlak van de bol stip- weer bij zijn beginpunt uitkomt. Door de pen zijn geschilderd. Deze stippen stel- kromming van het heelal in een hogere len de sterrenstelsels in het heelal van de dimensie zou zoiets in principe ook met platlanders voor. De platte sterrenkun- ons kunnen gebeuren. Als we in een radigen die naar de sterrenstelsels kijken, ket zouden stappen en alsmaar dezelfde ontdekken op een dag dat de sterrenstel- kant op zouden blijven bewegen, dan sels van elkaar weg bewegen! Wij driedi- zouden we na vele miljarden jaren weer mensionale wezens weten al snel wat er op Aarde terecht kunnen komen. In de aan de hand is: vanuit de derde dimen- praktijk lukt dit niet: de reis zou dermasie kunnen we zien dat de bol te lang duren van de platlanders opzwelt dat de Aarde e kunst van het als een ballon. Daardoor al lang is verknopen leggen wordt het oppervlak van de dwenen tegen bol steeds groter en bewegen de tijd dat we Alleen in een driede stippen (de sterrenstelsels 'thuiskomen'. dimensionale ruimte kunnen dus) uit elkaar. Voor de platTer afsluiting we een knoop in een louw landers betekent dit dat hun van dit lange, of een veter leggen. In een heelal groter wordt; het opingewikkelde tweedimensionale wereld pervlak van hun bol wordt verhaal willen kan helemaal niet geknoopt immers ook steeds groter. we nog twee worden en in een vierdimenNu kunnen we ons ook een brandende sionale wereld blijft geen beetje voorstellen wat de vragen beknoop zitten. Waarom niet? sterrenkundigen bedoelen antwoorden: als ze het hebben over een Wat is er buiheelal dat 'eindig is, maar onbegrensd'. ten het heelal? En wat gebeurt er in Voor de platlanders heeft het heelal im- de verre toekomst met hel heelal? mers ook geen grenzen. En toch is hun De eerste vraag kent een kort antbol niet oneindig groot. Ook ons heelal woord. Net zo min als de tweediis eindig. Niemand weet precies hoe mensionale platlanders zich een groot het is, maar het is zeker niet on- voorstelling kunnen maken van eindig groot. En ook ons heelal heeft wat er buiten hun bol-met-stippen geen grenzen. Ons heelal is gekromd is, kunnen wij ons niets voorstelin de vierde dimensie: het is een soort len van de vierde dimensie. Voor vier-dimensionale bol, En net als de ons driedimensionale wezens bol van de platlanders wordt ons heelal zal de vraag altijd onbeantwoord steeds groter: het dijt uit. Sterrenkun- blijven. Wellicht dat er buiten dit digen op aarde zien, net als hun col- heelal nog meer heelallen zijn, maar daar zouden we met ons driedimensionale lichaam nooit naar toe kunnen. Wat er in de verre toekomst met ons drie-dimensionale, in de vierde dimensie gekromde heelal gebeuren zal, is evenmin bekend. Maar er zijn slechts twee mogelijkheden. De eerste is dat ons heelal alsmaar groter zal blijven worden, de afstanden tussen de sterrenstelsels worden dan groter en groter en uiteindelijk zullen we de meeste stelsels uit het oog

E

D

verliezen. De tweede mogelijkheid is dat de uitdijing van het heelal ooit zal stoppen. De vier-dimensionale ‘ballon’ van ons heelal zal vervolgens ‘leeglopen’ en krimpen, waardoor de sterrenstelsels steeds dichter bij elkaar komen te staan. Uiteindelijk zullen alle sterren, planeten, sterrenstelsels, zwarte gaten enzovoort, enzovoort zich dan in één armoedig puntje opeenhopen en komt er een einde aan het heelal zoals wij dat kennen. (Noot van de redactie: sinds een aantal jaren is duidelijk dat de eerste mogelijkheid die hier genoemd wordt de juiste is. Het heelal dijt zelfs steeds sneller uit!) Maar wat er ook zal gebeuren, wij aardbewoners maken dat allemaal niet meer mee. Net als de vierde dimensie, is de verre toekomst van miljarden jaren na nu voor ons onbereikbaar...

W

il je meer weten?

Edwin A. Abbott - Flatland. Dit (Engelstalige) science-fictionboek speelt zich af in een tweedimensionale wereld! Rudy Rucker - The fourth dimension. Voor wie alles wil weten over de vierde dimensie, reizen in de tijd, telepathie en heel veel spannende raadseltjes.

In een tweedimensionale wereld kan je geen touw knopen, omdat je op geen enkele manier een lijn zichzelf kunt laten kruisen. Daar is een derde dimensie voor nodig! Het enige dat je in Platland met lijnen en touwen kunt doen is ze buigen. In de Vierdimensionale ruimte blijft een knoop in een touw niet zitten, omdat je daar een extra vrijheidsgraad hebt. Kijk maar eens naar de omgekeerde situatie. Stel: we hebben een elastiek en willen daar ergens een enkele knoop in leggen, zonder het elastiek stuk te maken. In drie dimensies lukt dat niet. Maar in de vierde dimensie wel: je kunt immers een stuk van het elastiek in de vierde dimensie tillen waardoor het voor de driedimensionale waarnemer lijkt afsof dat stuk verdwenen is. Je hebt dan gewoon een elastiek met twee 'losse' uiteinden en dat laat zich gemakkelijk knopen. Vervolgens laat je het elastiek los uit de vierde dimensie en zie daar: een elastiek met een enkele knoop! Het omgekeerde kan natuurlijk ook. Geen enkele knoop is bestand tegen deze omweg via de vierde dimensie!

O

plossing van 'de kunst van het knopen leggen'

10

Universum 5 2009

• Nieuwe wetenschap les daarbij horen en op die manier proberen we het te verklaren. Door formules te combineren, kom je dan op weer nieuwe formules die voor een klein aspect van toepassing zijn.

Nieuwe wetenschap Door: Ruben van Moppes Albert Einstein heeft het gezegd: E = mc2. En als Albert Einstein iets zegt, dan zal het wel kloppen, toch? En inderdaad blijkt zijn beroemde formule keer op keer te kloppen als we in een laboratorium tests doen. Wat maakt deze formule zo bijzonder en weten we echt 100% zeker dat deze formule klopt?

Gewone wetenschap Goed, Einstein heeft dus een formule bedacht. Met de formule kun je uitrekenen hoeveel energie je kunt maken. Wat de formule precies betekent, daar gaat het hier nu even niet om. Wat wel interessant is, is dat allerlei wetenschappers met zijn formule aan de slag zijn gegaan om dingen proberen te snappen die ze eerst niet begrepen. Dat is vaak ook gelukt. Men kon dankzij deze formule verklaren waarom de zon licht en warmte geeft. En het bleek dat het proces dat binnen in de zon voor licht en warmte zorgt, volgens de berekeningen evenveel energie geeft als wat je zou verwachten als je de hoeveelheid licht meet dat op aarde komt. Het was een bewijs dat Einsteins formule klopte. Omdat we ook andere fenomenen met zijn formule opeens

konden verklaren, hadden we steeds meer bewijs dat de formule klopte. Zo een ander fenomeen was bijvoorbeeld de radioactieve straling. Ook lukte het de mens om met de formule een atoombom te maken en later centrales waar we met kernenergie stroom opwekken. En elke keer ontstond er evenveel energie als we met de formule berekend hadden. Nadat Einstein zijn formule had bedacht, konden andere mensen dus allerlei dingen verklaren. Dat is wat er meestal gebeurd in de wetenschap. We zien dingen die we niet snappen, daarna gaan we kijken welke theorie en formuUniversum 5 2009

Buitengewone wetenschap Om echt verder te komen, moet je iets nieuws verzinnen. De formules die Einstein ontdekte (hij heeft er veel meer ontdekt dan alleen E = mc2), waren geen formules die hij ontdekte door andere formules te combineren, maar ze waren echt helemaal nieuw. Ze waren ook erg raar voor ons gevoel. Je zou denken, dat een raket oneindig snel zou kunnen reizen, als je maar genoeg kracht zet. Maar Einstein heeft ontdekt dat, hoe hard je de raket ook voorstuwt, je nooit harder kunt dan de lichtsnelheid. Of dat je minder snel oud wordt als je met hoge snelheid reist, dan iemand die stil staat. Of dat er behalve lengte, hoogte en breedte ook nog een vierde dimensie bestaat. Allemaal rare dingen die we ons niet kunnen voorstellen en die, voordat Einstein ermee kwam, ook niemand ook maar durfde te denken. Dat is een van de redenen dat Einstein zo beroemd geworden is: waar anderen dachten dat “vreemde” metingen nooit goed konden zijn, bedacht Einstein echt iets nieuws.

S

ucces van wetenschap

We beschrijven de wereld dus met rekenregels. Het is de laatste 400 jaar gebleken dat dat een heel handige manier is. Met die formules kun je dingen voorspellen en nieuwe apparaten bouwen. Het is zelfs zo handig, dat ook andere wetenschappen soms formules gebruiken. Economen gebruiken formules om te voorspellen of we meer of minder geld zullen hebben over een jaar. Een probleem dat dan ontstaat, is dat er rekening gehouden moet worden met menselijk gedrag en dat is lastig te voorspellen. In geen enkele economische

formule kwam de huidige crisis voor! Natuurkundigen kijken alleen naar voorspelbare “levenloze dingen” die bij een test elke keer hetzelfde doen.

Totaal andere wetenschap De formules die natuurkundigen en sterrenkundigen gebruiken om het heelal te beschrijven, zijn dus erg handig en succesvol. Maar we moeten niet vergeten dat het alleen maar een slimme manier is om de wereld te beschrijven. Mensen vergeten nog wel eens dat het heelal er eerst was, en dat wij mensen er formules bij bedacht hebben, en niet andersom. Mensen hebben zich, veel meer andere dieren, ver ontwikkeld in de afgelopen miljoenen jaren. De mens is vooral anders dan dieren vanwege onze zeer goede hersenen. Daarom kunnen wij erg goed logisch nadenken en verzinnen we formules, want die zijn ook “logisch”. Maar stel je eens voor dat er ergens buitenaards leven is. Het is een levensvorm die ook erg slim is, maar niet op een manier zoals wij door logisch te denken. Dat is heel moeilijk voor te stellen. Misschien is een klein beetje te vergelijken met honden die vooral hun goede neus gebruiken om dingen te ontdekken, terwijl wij vooral onze ogen gebruiken. Toch kan het best dat die buitenaards wezens ook zonder op onze manier logisch te denken en formules te gebruiken op een bepaalde manier slim genoeg zijn om er achter te komen hoe sterren licht en warmte geven. We kunnen het soms nauwelijks voorstellen dat je op een andere manier dan door logisch na te denken het heelal kunt beschrijven. Maar tot 500 jaar geleden was het heel normaal: het uitgangspunt was dat er een god was die alles bepaalde en daarmee kon je het hele heelal beschrijven. Logisch nadenken was er dus niet bij. Dankzij vooral Galileo zijn we nu in een tijdperk waarin we alles logisch bekijken. Dankzij mensen als Einstein, die echt nieuwe wetenschap maakten, hebben we nu lasers en satellieten. Echte revoluties ontstaan pas als je het roer ook echt om durft te gooien! Wie weet hoe we over 500 jaar tegen het heelal aankijken? Dan zijn we misschien van mening dat het gebruik van formules wel heel primitief is. Wie weet hebben we dan een heel andere manier van kijken op de gevolgen van Einsteins formule E=mc2 . 11

• Weet je...?

1

Weet je...? Door: Ruben van Moppes

De met kraters verweerde top van de hoogste berg in ons zonnestelsel: Olympus Mons op Mars

De Kleine Prins op zijn planetoïde B612

H

oog

De hoogste berg op aarde, gemeten vanaf zeeniveau, is de Mount Everest. Op Mars is er een berg die nog veel hoger is. De berg heet Olympus Mons en is 24 kilometer hoog! Voor zover we weten is dat de hoogste berg van ons zonnestelsel. Maar wie weet vindt de ruimtesonde New Horizons bij Pluto nog wel iets veel hogers. We zullen zien.

12

R

ondjes lopen

Stel, je denkt dat je alsmaar rechtdoor loopt, maar na een uur ben je weer op dezelfde plek. Heb je dat wel eens gehad, of over gelezen? Als je echt rechtdoor loopt, duurt het op aarde ongeveer een jaar voordat je terug bent bij af. Op de gasreus Jupiter kun je helemaal geen rondje lopen, maar als het kon dan ben je 10 jaar ouder als je terug bent. Op de Maan ben je in 3 maanden al terug. In het boek De Kleine Prins van de Franse schrijver Antoine de Saint-Exupéry leefde de prins op een hele kleine planetoïde. Als hij rechtdoor liep, was hij al in 7 seconden thuis.

Universum 5 2009

• Weet je...?

De achtbaan: een prima plek om alvast te trainen voor het echte astronautenwerk

B

etelgeuze (1)

De rode ster aan de linker bovenkant van Orion heet Betelgeuze. Het is een gigantisch grote ster. Als onze Zon zo groot zou zijn als een pingpongbal, dan is Betelgeuze een flinke gymzaal. Omdat de ster niet alleen enorm groot is maar ook vrij dichtbij staat, is het zo'n beetje de enige ster die we door een grote telescoop kunnen zien als een schijfje. Alle andere sterren zijn te klein en staan te ver weg, die blijven stipjes, maar bij Betelgeuze kunnen we met wat moeite het oppervlak bekijken. Betelgeuze is de enige ster die we met een grote telescoop als schijfje kunnen zien.

D

omme Einstein

Albert Einstein wordt wel gezien als het grootste genie allertijden. Maar daar dacht men toen Albert nog op school zat wel anders over. Zijn leraar Grieks riep eens wanhopig tegen hem: "Albert, van jou zal later echt nooit iets terecht komen!" Later, toen Einstein al lang beroemd was, moest hij het echter ook regelmatig afleggen tegen Niels Bohr. Einstein was het niet eens met stukken theorie uit de kwantummechanica van Bohr. Tot nu toe blijkt echter dat Bohr toch echt gelijk had. Ook verzon Einstein een "kosmische constante", maar vond dat idee later zijn grootste blunder ooit. Grappig was dat we nu denken dat die "kosmische constante" wel bestaat. Het was dus best een blunder om te denken dat het een blunder was...

Universum 5 2009

etelgeuze (2)

Wel eens opgevallen dat sterrenkundigen vaak mannen zijn? Het blijkt dat meisjes die een vader hebben die vaak thuis is en erg zorgzaam, op school vakken als wiskunde en natuurkunde leuker vinden en er ook beter in zijn dan meisjes waarvan de vader weinig thuis is. En laten dat nou net de vakken zijn die je goed moet kunnen om sterrenkundige te worden. Dus als je later zelf kinderen hebt en je wilt dat de meisjes sterrenkunde ook leuk vinden, weet je wat je moet doen om dat te bevorderen!

B

M

eisjesastronomen

Betelgeuze is de enige ster die we met een grote telescoop als schijfje kunnen zien.

Betelgeuze is niet alleen erg groot, hij is ook erg oud. De ster zal ergens in de komende 50000 jaar het loodje leggen. Dat lijkt nog heel lang, maar als je bedenkt dat de ster al iets van 10 miljard jaar oud is, dan is 50000 jaar niet meer dan een laatste zucht op het sterfbed. Nou ja, een zucht zal het zeker niet worden. Betelgeuze is zo enorm groot, dat het einde van de ster een gigantische uitbarsting tot gevolg heeft. De ster zal maandenlang overdag te zien zijn en 's nachts bijna net zoveel licht geven als de volle maan. Hierbij kan zoveel straling vrijkomen dat het gevolgen kan hebben voor het leven op Aarde. Maar ja, dat gebeurt dus pas over 50000 jaar dus dat maakt geen mens meer mee. Of komt die explosie toch volgend jaar al? Dat zou best eens kunnen, want we weten het niet precies!

Bij de ESA zijn sinds een paar maanden weer zes nieuwe astronauten. Die zes zijn gekozen uit een groep van meer dan 8000 aanmeldingen en waren erg gezond, sterk, slim en handig. Wil je later ook astronaut worden, dan kun je natuurlijk alvast oefenen in de zware tests die je zult moeten doen. Je wordt dan bijvoorbeeld heel hard rondgeslingerd in een centrifuge. Eigenlijk net als in de achtbanen van Walibi World, maar dan nog heel wat heftiger. Als je ouders dus moeilijk doen over een dagje naar het pretpark, zeg ze maar dat je gaat oefenen voor later! Astronauten doen ook veel training in het water, om gewichtloosheid na te bootsen. Dus ga eens een duikcursus doen!

http://www.scienceinschool.org/2007/ issue6/fusion/dutch

A

stronautentraining

13

• Elke dag een beetje astronaut

Elke dag een beetje astronaut Door: Boudewijn Elsinga

Waterzuivering, lichttherapie, gymschoenen en zelfs sieraden, wat hebben deze dingen gemeen? Je zult er misschien niet direct aan hebben gedacht, maar het antwoord is: ruimtevaart! De ruimtevaart heeft heel veel invloed gehad op de ontwikkeling van de techniek. Alleen al wat materiaaleigenschappen en efficiëntie betreft, is er veel te danken aan de producten die speciaal voor astronauten en hun voertuigen zijn bedacht. Een bekend voorbeeld is natuurlijk het zonnepaneel, dat satellieten en andere ruimtevaartuigen voorziet van elektrische energie via zonlicht. Tegenwoordig is de techniek hiervoor zo ver doorontwikkeld, dat men hiermee op huizen en in grote parken energie uit zonlicht wint. Je kunt er zelfs je mobiele telefoon mee opladen! Als satellieten niet afhankelijk waren geweest van deze duurzame (en lichte!) energievoorziening, was de ontwikkeling ervan waarschijnlijk veel langzamer gegaan. Zonnepanelen zijn namelijk niet eenvoudig te maken, maar in de satelliet-industrie gaat veel geld om en is er veel vernieuwing gaande. Hieronder kun je lezen over een aantal uitvindingen uit de ruimte:

14

W

aterzuivering

Stel je voor: ’s nachts word je wakker en heb je een droge mond. Je kruipt je bed uit en loopt (stilletjes) naar de badkamer om een slokje water te drinken. Heerlijk! Maar hoe moet dat nou als je astronaut bent aan boord van het ISS (het International Space Station), of aan boord van de toekomstige missie naar Mars? Water is zwaar en je kunt er niet zo veel van meenemen de ruimte in. Nog erger: waar gaat “het” heen als je naar de WC bent geweest als astronaut in een veredelde koektrommel in een baan om de aarde? Voor beide vragen geldt hetzelfde antwoord: water is kostbaar in een ruimtevaartuig en moet worden gerecycled! Tijdens de Apollo-missies naar de maan is nog een andere truc gebruikt. De brandstof voor de raketmotoren bestond uit H2 (waterstof), gecombineerd met O2 (zuurstof).

S

lapen en waken

Na het slokje water kruip je lekker je bed in. Wat heb je toch een heerlijk matras! Je hoeft je nooit om te draaien en je wordt altijd uitgerust wakker. Ook in het matras is ruimtevaart-technologie te vinden. Nou ja, niet in elk matras. Alleen in bepaalde exclusieve merken is deze technologie terug te vinden, omdat er uiteraard patent op is aangevraagd. De uiteindelijke ontwikkeling heeft ongeveer 5000 gepatenteerde pogingen nodig gehad! De technologie

3

stamt uit een uitvinding die astronauten moest beschermen tegen de enorme G-krachten die ze te verduren kregen tijdens lancering en de landing. Het materiaal, een soort schuim, past zich exact aan aan de vorm van het menselijk lichaam en kan zo heel vloeiend het gewicht verdelen. Hierdoor lig je rustig en voorkomt het dat je continu ligt te woelen in je bed. Dit scheelt een hoop nek- en rugklachten en kan voor patiënten met jicht, bindweefselontsteking of bijvoorbeeld problemen met de bloedsomloop de pijn aanzienlijk verminderen. Ook al ligt het bed nog zó lekker, toch zul je op moeten staan. Het is toevallig winter en het regent ook nog! Misschien word je wel liever gewekt door de stralende zon. Want als het nog zó donker is, blijf je liever nog even liggen. Astronauten hebben hier ook last van. Sterker nog, veel van de ruimtevaarders hebben moeite om het normale dag- nachtritme vast te houden. Dat is niet zo gek natuurlijk, want in een ruimtestation brandt altijd wel ergens licht. En als je niet regelmatig om je as draait, is het buiten altijd dag of altijd nacht! Mensen op aarde kunnen hier ook last van krijgen als ze bijvoorbeeld ’s nachts in een verlichte ruimte werken. Zeker rond de poolcirkels waar de zon in de zomer nauwelijks ondergaat en het in de winter stikdonker is, kunnen mensen erg ongelukkig worden. Je hersenen reageren namelijk op licht om te bepalen of je wakker moet zijn, of juist slaperig bent. Dankzij de kennis die is opgedaan om te zorgen dat astronauten een beter humeur hebben en beter presteren, is er een speciale lichttherapie ontwikkeld waarvan iedereen nu kan profiteren. Er zijn zelfs wekkers te koop die geen geluid, maar licht maken om je wakker te krijgen!

Universum 5 2009

• Elke dag een beetje astronaut

D

e brandstofcel

Een brandstofcel is een apparaat dat energie uit een brandstof zoals waterstof haalt zónder verbranding. Hierdoor is het een ideaal apparaat in een kleine omgeving zoals in een ruimteschip. Tegenwoordig wordt ook geprobeerd om auto’s te laten rijden met een brandstofcel. Op die manier komt er alleen water uit de uitlaat! Natuurlijk moet er eerst waterstof in de tank, zuurstof haal je gewoon uit de lucht. Waterstof komt op aarde nauwelijks in pure vorm voor. Wel kun je het maken door water te ontleden in een soort van ‘omgekeerde’ brandstofcel. Hier is wel energie voor nodig. Als je vervuiling van auto’s wil oplossen met dit systeem moet je natuurlijk wel schone energie gebruiken om waterstof te maken. Zonnepanelen bijvoorbeeld, of windenergie. Met de klimaatproblemen en de economische crisis van de afgelopen tijd is er steeds meer aandacht om energie duurzaam op te wekken, want olie en gas vervuilen de lucht, zorgen voor politieke spanningen en ze raken een keer op! De eerste Nederlandse astronaut, Wubbo Ockels realiseerde zich dit extra goed toen hij de aarde zag vanuit de ruimte: we moeten nieuwe technologie gebruiken om de wereld leefbaar te houden! Sindsdien is hij actief in de ontwikkeling van duurzame energie en heeft hij bijgedragen aan het succes van de Nederlandse raceauto’s op zonne-energie, de onverslagen Nuna’s.

Via een brandstofcel kon een klein deel van de H2 en O2 worden omgezet in elektriciteit en… H2O (water)! Om het water drinkbaar te maken, is er een fi ltersysteem ontwikkeld. De Shuttle missies stelden later hogere eisen aan de hoeveelheid water die het systeem aan kon en het systeem werd geperfectioneerd. Dit systeem, dat gebruik maakt van ongeveer 100 zilverdeeltjes op de miljard watermoleculen was een grote verbetering ten opzichte van het gangbare systeem dat gebaseerd was op een heel fijn fi ltergaasje. Op deze manier konden bacteriën en zware metalen veel makkelijker uit het water worden gehaald. Dankzij het bedrijf van P. Pedersen, die via NASA aan deze technologie kwam, hadden veel meer mensen over de hele wereld toegang tot schoon drinkwater.

S

porten

Eenmaal opgestaan wil je toch wat gaan doen. Lichaamsbeweging is gezond, dus besluit je een rondje te gaan fietsen (op de hometrainer, want buiten regent het nog steeds!). Waar je misschien niet zo gauw aan hebt gedacht, is dat lopen en staan op zích al een hele prestatie is. Het menselijk lichaam is volledig gericht op het leven op Aarde. Je botten zijn stevig en houden je lichaam overeind terwijl de aarde eraan trekt met haar zwaartekracht. In de ruimte ontbreekt de zwaartekracht en gaat bewegen stukken makkelijker.

Universum 5 2009

Astronauten zweven rustig van hun werkplek naar de koelkast en terug. Voor een astronaut bestaat er geen boven of onder. Hierdoor hoeven botten en spieren niet zoveel te doen en worden ze langzaamaan zwakker. Ook je hart heeft minder werk. Als je er niets aan zou doen, zou je na terugkomst op aarde maanden moeten herstellen om weer normaal te kunnen lopen. Gelukkig hebben astronauten een heleboel fitness-apparaten aan boord om in vorm te blijven. Veel van die technieken worden nu toegepast in toestellen en trainingsprogramma’s voor mensen die gewoon op aarde aan hun conditie willen werken. Ook voor de klassieke buitensporten zoals hardlopen of tennis, zijn uitvindingen uit de ruimte gebruikt. Om de schokken

De Nuna 5 raceauto

van de neerkomende voet goed op te kunnen vangen, is in de zolen van moderne sportschoenen hetzelfde systeem te vinden als waarmee de scharnieren van een ruimtepak zijn gemaakt. Hierdoor is er soepele vering en slijt het materiaal heel langzaam.

S

ieraden

Na het sporten ga je nog even naar de juwelier om een cadeautje voor je oma te kopen. Een bijzonder sieraad van glas. Niet van diamant of robijn, maar van glas! Om astronauten tijdens een wandeling op de maan te

kunnen beschermen tegen de felle zon, hebben ze een speciaal vizier op hun helm. Tussen twee laagjes glas zit een heel dun laagje goud. Dit reflecteert het zonlicht voor het grootste deel en beschermt de ogen en huid van de astronaut. Vergelijk het maar met het kijken naar de zon door een CD. Dit speciale materiaal is terechtgekomen bij sieraden ontwerpers en heeft de naam gekregen ‘dichromatisch glas’, oftewel tweekleurig glas. Ook het maken van sieraden van metaal

heeft een hoop te danken aan de ruimtevaart. Er zijn hele hoge temperaturen nodig om de waardevolle metalen te smelten en de steentjes vast te zetten. Soms wel 1800oC! Sieraden zijn meestal niet erg groot, en de warmte is dan een probleem. Een slimme edelsmid heeft daar wat op gevonden. Hij gebruikte dezelfde isolatie-techniek die is uitgevonden voor het hitteschild van de Spaceshuttle. Hierdoor kon hij eenvoudig werken met de hoge temperaturen. Misschien wel de belangrijkste uitvinding uit de ruimte is waarschijnlijk de ontdekking van een heel bijzonder en zeldzaam sieraard: de aarde! Toen men voor het eerst de aarde van een afstand zag, als een mooie, maar kwetsbare blue marble (blauwe knikker), besefte men dat we er maar beter zuinig op kunnen zijn. Sindsdien is er veel aandacht voor het milieu en kan de aarde goed in de gaten worden gehouden door satellieten. Met z’n allen moeten we zorgen dat deze mooie planeet leefbaar blijft, omdat het eigenlijk de enige plek in de ruimte is waar we kunnen leven. Eigenlijk zijn we allemaal een beetje astronaut. Bron: “Uitvindingen uit de ruimte”, David Baker, uitgeverij Uniepers Abcoude i.s.m. Natuur & Techniek Amsterdam, 2000.

15

• Astronomy Picture of the Day

Astronomy Picture of the Day http://www.apod.nl

Door: Rogier van het Schip In december 1968, toen de Koude Oorlog nog in volle gang was, vloog de bemanning van Apollo 8 tien keer rond de maan als een van de laatste tests. Op kerstavond kwamen ze net achter de maan vandaan en leek de aarde op te komen. Ze maakten deze foto, om te laten zien dat we allemaal op dit kleine blauwe bolletje wonen, Amerikaan of Rus.

De website Astronomy Picture of the Day (APOD) laat al jaren iedere dag een andere afbeelding uit de sterrenkunde zien. Omdat lang niet iedereen 'm kent, wil ik hier even een aantal mooie afbeeldingen laten zien zodat meer mensen de schoonheid van deze site leren kennen!

Dit is geen spons, maar de maan Hyperion van Saturnus, zoals die gefotografeerd is door de Cassini ruimtesonde in september 2005. De kleurverschillen komen waarschijnlijk door de verschillen in samenstelling van de rotsen. Hyperion is zo’n 250 km in doorsnee en is waarschijnlijk een en al tunnels en grotten van binnen!

I R

SS Feeds

edere dag een andere achtergrond op je computer?

Wil je iedere dag een mooie sterrenkundige afbeelding op de achtergrond van je computer, dan kan Astronomy Picture of the Day je daar mee helpen. Er is een programma te vinden op http://nightskylive.net/software/apod/. Als de computer van je ouders is, overleg dan even met hen voor je dit installeert!

Gebruik je Firefox? Dan is het bijhouden van APOD heel gemakkelijk met RSS feeds. Dit zijn nieuwsstromen die door Firefox automatisch worden bijgehouden, zodat je makkelijk kunt bijhouden of er al een nieuwe afbeelding te zien is. Om de RSS feed van APOD te openen, ga je naar http://antwrp. gsfc.nasa.gov/apod.rss. Je Firefox laat dan een Add Live Bookmark popup zien. Het makkelijkst kun je deze maken op de Bookmarks Toolbar, zodat de nieuwe bookmark altijd te zien is. Je hebt nu altijd de nieuwste APOD afbeelding binnen handbereik!

16

Deze prachtige afbeelding laat zien dat er wel degelijk drie dimensies zijn in de ruimte, ondanks dat het er maar twee lijken door een telescoop. Je ziet de Bubble nevel, een bel gas die naar buiten wordt geduwd door de straling van de centrale ster. Rechts in beeld zie je een grote gaswolk. Door de straling van de centrale ster gaat dit gas gloeien, zodat we het kunnen zien. De bel is zo’n tien lichtjaar in doorsnee en groeit nog steeds.

Universum 5 2009

• Hoe ver kun je kijken? Deel II

Hoe ver kun je kijken? Deel II

Door: Ruben van Moppes

In de vorige UV stond hoe je uit kunt rekenen hoe ver je kunt kijken. Dat wil zeggen: wat is de afstand tussen jouw ogen en de top van een toren die je nog net kunt zien. Maar nu willen we weten wat de afstand is vanaf jouw voeten tot de voet van die toren. Dat is namelijk niet precies hetzelfde.

In de figuur staat nog eens de tekening waarmee je kunt uitrekenen hoe ver de afstand van je ogen tot de top van het gebouw is. Als je gaat wandelen, dan volg je een krom pad, over de rand van de aarde. Dit kromme pad is een gedeelte van een cirkel. (Als je de cirkel rond loopt, loop je dus een rondje op de aarde.) De vraag is nu: welk gedeelte van die cirkel loop je? Om dit uit te rekenen

3

moet je weer de twee kleine driehoeken gebruiken in de tekening. Belangrijk is om te weten hoeveel graden de hoeken zijn in de driehoeken. Kijk eens op de volgende site voor meer informatie over de verhoudingen in driehoeken.

door de afstand van de straal van de aarde waarbij de hoogte van jou ogen (1,5 meter, ofwel 0,0015 kilometer) zijn opgeteld (totaal dus 6378,0015 km). Neem van de uitkomst hiervan de arccosinus en vermenigvuldig dat weer met de straal van de aarde.

Zo kun je ook de afstand over de aarde bepalen van het gedeelte vanaf de rand van de aarde tot de voet van de toren. Daarna tel je beide getallen bij elkaar op.

http://www.breem.nl/tech-themas/wiskunde/tt_goniometrie.htm

In figuur 2 staat hoe je het in Excel moet programmeren. In cel C7 staat dan de afstand. De naam "boogcos" is wat de Nederlandse Excel gebruikt voor de arccosinus. In de Engelse Excel heet het "acos". Let verder op dat alle afstanden in kilometers zijn; een meter is 0,001 kilometer. Zo kun je ook uitrekenen of er op andere planeten of de maan andere getallen uitkomen. Hiervoor moet je de afstand van de straal veranderen. Van de maan is die 1738 km en van Jupiter is die 71000 km. En als je de vorige UV er nog eens bijpakt, dan kun je ook uitrekenen wat het verschil is tussen de rechte afstand van jouw ogen tot de top van het object, en de afstand van jouw voeten tot de voet van het object. We kunnen vast verklappen: het verschil is klein. Maar hoe klein is dat verschil precies? En wordt het verschil minder klein als de toren hoger wordt?

De "cosinus" en de "arccosinus" zijn hierbij belangrijk om te snappen. Bij berekeningen worden hoeken vaak in radialen uitgedrukt.

Om de afstand van het gedeelte vanaf jouw voeten tot de rand van de aarde die je nog net kunt zien te bepalen doe je het volgende:

Deel eerst de straal van de aarde (6378 km) Universum 5 2009

17

• Met de kijker op jacht

Met De Kijker Op Jacht Door: Alke van der Kloet

De nachten worden al weer langer en de dagen korter. Tijdens heldere avonden kun je dus weer lekker lang gaan waarnemen. Als je dit gaat doen denk er dan aan dat je warme kleren aantrekt. Het koelt snel af wanneer de Zon onder is en nu het helder is komt de kou vanuit het heelal op je af. Hierdoor vriest het snel tijdens een mooie waarneemnacht. Wat ik zelf altijd goed vind helpen is hotpacks in mijn jaszak stoppen en als het even kan onder het genot van een warme kop chocolademelk mijn ogen te laten wennen aan het nachtzicht. Als je nog moet wennen aan het nachtzicht kun je natuurlijk ook prima waarnemen. Je kunt bijvoorbeeld planeten gaan waarnemen, maar ook de Maan.

18

Voor veel mensen is het heel indrukwekkend als ze voor het eerst naar de Maan kijken met een telescoop. Als je wilt beginnen met de Maan en vervolgens objecten als sterrenhopen en nevels wilt gaan waarnemen is een avond waarbij de Maan vroeg ondergaat of laat opkomt het handigst. Als de Maan bijvoorbeeld vroeg onder gaat, kun je op deze manier de Maan waarnemen en heb je later geen hinder van het licht wat van de Maan af komt. Een goeie manier om oog te krijgen voor details bij het waarnemen is door het maken van tekeningen of het beschrijven van het object dat je aan het waarnemen bent. Als je hier nog niet erg goed in bent kun je beginnen met het beschrijven of tekenen van de Maan of planeten.

P

laneten

Uranus is op een donkere plek met een heldere hemel net waarneembaar met het blote oog. De planeet staat in het sterrenbeeld Waterman (Aquarius) net onder het sterrenbeeld Vissen (Pisces). De kunst is deze planeet te onderscheiden van de sterren. Naast Uranus zijn er in het sterrenbeel Capricornus twee andere planeten te zien. Jupiter is met gemak waarneembaar met het blote oog en is een handig hulpmiddel om Neptunus op te sporen. Neptunus is met het blote oog niet te zien, maar is met een verrekijker al wel

Universum 5 2009

• Met de kijker op jacht

te zien. Als je Jupiter rechtsonder in je verrekijker hebt zal Neptunus linksboven in je verrekijker te zien zijn. Net als bij Uranus zal het ook hier een uitdaging zijn om de planeet tussen de sterren te vinden. Jupiter is een mooie planeet om te gaan waarnemen. De Gallileïsche manen kun je al met een verrekijker bekijken. Als je een telescoop erbij pakt kun je al heel snel wolkenbanden van de planeet zien.

P

erseus Perseus is een sterrenbeeld dat in het noordoosten aan de hemel

staat. In dit sterrenbeeld bevindt zich rondom de helderst ster die α (alfa) Perseï wordt genoemd, een open sterrenhoop. Een andere open sterrenhoop in dit sterrenbeeld is M34 die tussen Perseus en Andromeda in staat. Je kunt deze objecten gaan bekijken met bijvoorbeeld een verrekijker of met een kleine telescoop van 6cm met een lage vergroting. Als je dit doet, probeer dan eens te schatten hoeveel je er kunt zien en of je wat

Universum 5 2009

opvalt. Zo kun je bijvoorbeeld met een vergroting van 100x een dubbelster in de sterrenhoop M34 ontdekken. Welke is dit? Kun je dit gaan beschrijven? Zijn er nog andere opmerkelijke dingen? Neem de tijd om er naar te kijken, dan valt je steeds meer op. Het vinden van de objecten die je zocht geeft een kick. Zeker als ze moeilijk te vinden zijn, maar er naar kijken en je waarnemingen vastleggen is minstens zo leuk.

C

assiopeia

Dit is een sterrebeeld in de vorm van een “W” of een “M”. Het hangt er net vanaf hoe je er tegenaan kijkt. Ook dit sterrenbeeld heeft veel moois te bieden. Neem nou M103, deze is relatief gemakkelijk te vinden want hij staat vlak bij de een heldere ster die ook wel δ (delta) Cassiopeia wordt genoemd. Als je gaat star hoppen door je kijker op δ Cassiopeia te richten en vervolgens je kijker beweegt in het verlengde van de lijn tussen de middelste ster van Cassiopeia en δ Cassiopeia kom je vanzelf deze open sterrenhoop tegen. Je kunt heel mooi zien dat in het midden van de

sterrenhoop een oranje/rode ster staat. Wanneer je wilt oefenen met het tekenen van sterrenhopen raad ik je M103 aan, omdat hier relatief weinig sterren in staan. Desondanks is het wel een prachtige sterrenhoop. Er is nog meer, voor de waarnemers onder ons die M103 geen uitdaging vinden!

H en Chi zijn 29 augustus door Stijn Linnebank waargenomen. Hij heeft het volgende beschreven:

“Ik zie twee verschillende delen en die staan links en rechts van elkaar. Het linkerdeel is wat compacter en heeft wat meer sterren. Het rechterdeel is wat losser. Ik zie bij het linkerdeel drie primaire kernsterren met wat stof eromheen. Bij het linkerdeel zie ik ook wat sterren eromheen zitten. En rechts lijkt de kern gewoon zwart met een paar sterren eromheen.”

19

• Met de kijker op jacht NGC 869 en NGC 884 oftewel H en Chi zijn twee sterrenhopen die zelfs met het blote oog met gemak te zien zijn. Ze bevinden zich tussen Cassiopeia en Perseus en zien er tevens prachtig uit met de verrekijker. Vind je deze sterrenhopen die elk al meer dan honderd sterren bevat met de verrekijker al mooi? Pak er dan eens een kleine telescoop bij richt hem op de hopen en neem de tijd om ze te bekijken en van het waarnemen te genieten. De sterrenhopen staan dusdanig dicht bij elkaar aan de hemel dat je ze met de juiste vergroting prima in één gezichtsveld kunt bekijken.

A

ndromeda

Een ander object dat gemakkelijk te vinden is en er mooi uit ziet is M31 de Andromedanevel. Dit is een sterrenstelsel. Dit sterrenstelsel

hoort bij de lokale groep. Dit is een cluster van sterrenselsels waar ons sterrenstelsel de Melkweg ook in zit. En zoals jullie wellicht weten kunnen we de Melkweg als een band van sterren aan de hemel zien. Er zijn niet veel objecten die zo ver van ons af staan en we toch met het blote oog kunnen zien. De Andromedanevel is het meest nabijgelegen sterrenstelsel en toch staat het 2,2 miljoen lichtjaar van ons vandaan. Bedenk dat één lichtjaar de afstand is die het licht aflegt in één jaar is. Het licht heeft een snelheid van ruwweg 300.000.000 meter per seconden. En toch moet het licht 2,2 miljoen jaar reizen voordat het opgevangen wordt door onze ogen en wij het kunnen waarnemen. De reden dat wij de Andromedanevel zo goed kunnen zien is, omdat hij relatief dichtbij is en doordat hij bestaat uit ruim 200 miljard sterren.

De volgende beschrijving van de Andromedanevel is tevens van Stijn Linnenbank. Zijn beschrijving is als volgt:

“Ik zie dit een beetje als een pluizige bol met uitsteeksels van boven naar beneden en centraal zie ik iets wits. Hij staat een beetje verticaal. Ik zie vooral aan de linkerhelft wat stof al zie ik dat aan de rechterkant niet echt veel, maar ook daar zie ik dat een beetje.”

T

riangulum

Vlak onder Andromeda staat het sterrenbeeeld Triangulum, zoals de naam al aanduidt bestaat dit sterrenbeeld uit een paar redelijk heldere sterren die bijna een gelijkbenig driehoek vormen. De sterren die de driehoek vormen in dit sterrenbeeld zijn aangeduid met de α, β en γ. Sommigen van jullie zullen al wel weten dat magnitudes een helderheidschaal is, waarbij een hoger getal voor een zwakker object gebruikt wordt. Een object van een magnitude van zes het zwakste is dat je kunt zien met het blote oog. De sterren in dit sterrenbeeld hebben een magnitude tussen de drie en vier. De α-ster is de punt van de driehoek en is dus het helderst. De β-ster is de punt die het dichts bij het sterrenbeeld Andromeda staat. De overgebleven punt is dan uiteraard de γ-ster.

dan de kegeltjes. Bij waarnemen is het daarom handig als je een object bekijkt of zoekt om niet rechtstreeks daar naar te kijken maar er net naast zodat je meer licht opvangt van het object wat je zoekt. Of je links of rechts van het object moet kijken licht aan je eigen ogen en of voorkeur. Het zwakste sterrenstelsel van de twee die ik behandel is NGC 925. Voor je gaat zoeken moet ik erbij zeggen dat deze helaas niet op de sterrenkaart staat. Dit sterrenstelsel zou tussen Perseus en de Triangulum weergegeven moeten worden als hij erop zou staan. Waar je hem kunt zien is ongetwijfeld wel op internet te vinden. NGC 925 is een lichtzwak object waar je wel een 20cm of eventueel en 15cm telescoop voor nodig hebt. Als je tegen NGC 925 aankijkt kijk je niet tegen de zijkant aan zoals bij de Andromedanevel, maar je ziet het meer van bovenaf. M33/NGC 598 is veel helderder dan NGC 925. Het is op twee andere sterrenstelsels na de grootste van de lokale groep. Hij verliest namelijk van onze Melkweg en de Andromedanevel. Desondanks is het toch een sterrenstelsel met een diameter van 50.000 lichtjaar. Men vermoedt dat het een metgezel van de Andromedanevel is door de invloeden van de zwaartekracht. Als je naar M33 kijkt zul je het van bovenaf kunnen zien.

Mocht je nou je waarnemingen vastgelegd hebben, deel ze dan met ons. Wij zijn heel erg nieuwsgierig wat je gezien hebt. Dit kan in de vorm van een tekening, een foto of gewoon een beschrijving met woorden. Hoe dan ook wij zijn benieuwd en kijken er naar uit en wie weet komt dan jou waarneming ook in de “Met De Kijker Op Jacht” te staan!

Er staan twee deepsky-objecten in dit kleine sterrenbeeld

20

Er staan twee deepsky-objecten in dit kleine sterrenbeeld. Bij het waarnemen van deepsky-objecten is periferen heel erg belangrijk. Periferie is een waarneemtechniek die berust op het feit dat je ogen beter licht waarnemen wanneer je net naast het object gaat kijken. Dit komt, doordat je, wanneer je recht naar een object kijkt, je met je kegeltjes waarneemt. Deze kegeltjes zijn specifieker voor het zien van kleur, maar daardoor minder gevoelig voor licht. De staafjes die om de kegeltjes heen zitten gebruik je eigenlijk meer als je wat ziet vanuit je ooghoeken, als je er dus niet recht naar kijkt. Met deze staafjes zie je geen kleur, maar deze zijn wel lichtgevoeliger

Je kunt je waarnemingen opsturen of mailen naar: Waarneem Commissie JWG Alke van der Kloet Oude Ebbingestraat 78a 9712 HM Groningen [email protected]

Universum 5 2009

• Op Jacht... op het Internet

2

Op Jacht... op het Internet: Galaxy Zoo special

Door: Rogier van het Schip

Wat doe je als sterrenkundige als je duizenden beelden van sterrenstelsels hebt, maar niet weet tot welke soort ze behoren? Voor sommige soorten onderzoek is het nodig om dat te weten, maar duizenden sterrenstelsels kun je niet allemaal zelf gaan sorteren. En die foto’s zijn soms zo vaag, dat een computer het ook niet kan, en al helemaal niet de interessante foto’s eruit kan halen! Galaxy Zoo (Letterlijk: Sterrenstelseldierentuin) is een Engelstalige website die de oplossing voor dit probleem wil zijn. De foto’s van sterrenstelsels komen van een robottelescoop, de Sloan Digital Sky Survey (SDSS) die systematisch foto’s maakt van de hele hemel die hij kan zien. Alle vlekjes die de computer kan vinden worden automatisch tot plaatjes verwerkt, Glad en rond, of een en op de site aangeboschijfje? den. Als je een account hebt gemaakt (10 minuutjes werk), kun je gelijk de wetenschap vooruit gaan helpen. Iedere foto wordt door meerdere personen bekeken, dus is het geen probleem als je een foutje maakt.

Van ieder sterrenstelsel willen ze een paar dingen weten: Is het rond, zonder details, is het een spiraalstelsel of heeft Mooie spiraalstruchet leuke details, of is het tuur en blauwe vlekeigenlijk helemaal geen stelken in dit stelsel! sel. Dan: Is het stelsel rond, een beetje plat, of langwerpig? Heeft het spiraalstelsel ook armen, en zo ja, hoeveel? Zit er een verdikking in het midden van stelsel? Allemaal vragen die een computer niet kan beantwoorden, maar erg gemakkelijk te zien zijn.

Dit is helemaal geen stelsel!

beelden van sterrenstelsels hebben bekeken en de vragen hebben beantwoord. Daarmee is het eerste project afgerond, maar er wordt nu met nieuwe beelden gewerkt. Iedere foto wordt door twintig personen bekeken en wie weet wat je vindt? Hanny van Arkel, een Nederlandse lerares, ontdekte in 2007 een nieuwe nevel die toevallig op een foto stond. Ze was toen 24, wat bewijst dat je geen sterrenkunde hoeft te studeren om iets te ontdekken!

De foto waarmee Hanny bekend werd

Op 2 augustus 2007 werd bekend dat 80.000 vrijwilligers in totaal 10 miljoen

http://www.galaxyzoo.org Universum 5 2009

21

• Top 5 Belangrijkste ontdekkingen in de sterrenkunde

Top 5 Belangrijkste ontdekkingen in de sterrenkunde Door: Ruben van Moppes

5 Een stukje van Copernicus’ beroemde tekening, waarbij de Aarde gewoon een planeet is. In de achtergrond Copernicus zelf

1

De Aarde staat NIET in het midden van het heelal

Vroeger waren veel dingen heilig in Europa. Bij puntje 4. kon je lezen dat meer dan 7 hemellichamen niet konden, omdat het getal 7 heilig was. Maar een van de allerheiligste dingen was toch wel dat de Aarde uniek was en het belangrijkste van alles. Dus stond de aarde in het midden van het heelal. Het was een bedenksel, niet bewezen door metingen te doen of zoiets. En als je niet mag twijfelen aan een bedenksel, dan kun je nooit iets ontdekken! Daarom was het zo verschrikkelijk belangrijk dat men rond 1600 ontdekte dat de aarde gewoon een planeet was die om de zon draaide. Eerst was het in 1543 Nicolaus Copernicus die een boek schreef waarin stond dat het hem logisch leek dat de aarde om de zon draaide. In 1609, dit jaar 400 jaar geleden, was het Galileo Galilei die het met waarnemingen met zijn telescoop ook echt kon aantonen. Eigenlijk was het maar een klein stapje voor de sterrenkunde. Het betekende echter een reuzensprong in onze manier van denken: we roepen pas iets als we door kijken, meten en rekenen vrijwel zeker weten dat iets klopt.

22

De Aarde is rond en het heelal is krom

Als je iets wilt leren over sterrenkunde, dan moet je bij het begin beginnen: de Aarde is rond. Hoewel de Grieken het duizenden jaren geleden al wisten, durfde in dit deel van Europa niemand te ver naar het westen te varen. Voorbij Ierland zou je immers van de Aarde afvallen omdat men dacht dat de Aarde plat was. Hoe oud was jij toen je snapte dat de Aarde rond was? Goed, de Aarde is dus niet plat. Hij heeft drie dimensies (lengte, breedte en hoogte) en draait als een bal in het heelal. Het heelal is op zijn beurt ook weer een grote bal. Of niet? Niet dus. Zoals de Aarde een schijf lijkt vanaf de grond, zo lijkt het heelal een bol. Echter, het heelal is gekromd in de 4e dimensie, net zoals de Aarde gekromd is in de 3e dimensie (zie artikel over de 4e dimensie). Zoals je op aarde op hetzelfde punt uitkomt als je altijd rechtdoor loopt, zo kom je in het heelal ook weer terug op dezelfde plek als je rechtdoor blijft vliegen. Vreemd? Nou ja, net zoals het vreemd is dat je van de aarde af zou vallen, is het erg vreemd als het heelal een rand zou hebben. Wat zou er dan buiten die rand zijn?? Wie denk je dat met deze wijsheid als eerste kwam? Einstein natuurlijk.

Een platte Aarde zwevend in de ruimte

Universum 5 2009

• Top 5 Belangrijkste ontdekkingen in de sterrenkunde

4

Nieuwe planeten

Het getal 7 was vroeger heilig. Dat kwam mooi uit, want we hadden in de Middeleeuwen 7 belangrijke hemellichamen: Zon, Maan, Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus. En toen werd het 1781: de Engelsman William Herschell zag een schijfje door zijn telescoop. Een achtste hemellichaam "kon" niet, dus dacht Herschell aan een komeet. Men had echter al snel door dat heilige getallen niet bestaan. Met de ontdekking van Uranus was het zonnestelsel ineens twee keer zo groot. Maar belangrijker was dat het pad naar nieuwe ontdekkingen hiermee gelegd was. Nadat in 1846 Neptunus ontdekt werd, duurde het tot 1995 voordat er weer een echte planeet ontdekt werd, namelijk bij een andere ster dan de zon: een exoplaneet bij een sterretje in het sterrenbeeld Pegaseus. De ontdekker was de Zwitser Michel Mayor. Dit keer geen grote verrassing, maar wel een belangrijke bevestiging dat ons zonnestelsel niet uniek is en de aarde waarschijnlijk ook niet.

Op zoek naar het allerkleinste gaat met een apparaat dat in een 26 kilometer lange tunnel ligt!

3

Het atoom

Sterrenkunde gaat over het grootste van het grootste. Maar om te begrijpen hoe dat grootste werkt, moet je juist gaan zoeken naar het allerkleinste: moleculen, atomen en nog kleiner. Exoplaneten zijn altijd een Het zijn de kleinste stukjes waaruit mooie bron van inspiratie alles (mensen, auto’s, sterren enz.) voor (strip)tekenaars. Deze tekening is van Inga zijn gemaakt. Ze zijn zo klein dat het Nielsen. aantal atomen in een glas water een getal is met 25 cijfers! Waarom is het belangrijk om dat te weten? Doordat we snappen wat er in dit allerkleinste stukje materie gebeurt, weten we bijvoorbeeld hoe de zon ontstaat en waarom de zon licht en warmte geeft. De huidige theorie over wat atomen zijn, zijn in eerste instantie 200 jaar geleden ontwikkeld door de Engelse wetenschapper John Dalton. Daarna is het door talloze anderen steeds verder verfijnd. En nog steeds zijn we niet klaar met de zoektocht naar het allerkleinste. In Zwitserland wordt met de Large Het heelal wordt groter Hydron Collider (LHC) hard Het heelal is alles wat er is en toch wordt het groter. Bijna gezocht naar nog onvoorstelbaar, maar het lijkt toch echt zo te zijn. Alle verre meer mini-ministerrenstelsels bewegen van elkaar af. De Amerikaan Edwin Hubble, waarnaar deeltjes. de Hubble Space Telescoop is genoemd, ontdekte dat in 1929 als eerste. Het bleek ook dat hoe verder de sterrenstelsels van ons af stonden, hoe harder ze van ons af bewogen. Sinds we dat hebben ontdekt, zijn we gaan terugrekenen. Als alles van elkaar af beweegt, dan moest er een moment zijn dat alles in een punt was samengebald. Dit moment was iets minder dan 14 miljard jaar geleden. Ofwel, 14 miljard jaar geleden ontstond het heelal met de Big Bang.

2

Universum 5 2009

23

• De missie naar Lapus Deel IV

De missie naar Lapus Deel IV: De eerste kennismaking

Door: Jeroen Brink 25-26 januari 2525 Vanuit de tunnel naderde de planeet steeds sneller. Naast de geel-bruinige gloed die opviel bij het verlaten van de tunnel werd nu ook iets meer van het reliëf van de planeet zichtbaar. Het gele werd langzaam wat groener, met grote heuvels ertussen die wat geler waren. Ook kwam de eerste begroeiing in het zicht, terwijl hun sonde langzaam vaart minderde. Plotseling kwam er een hele felle straal naar boven, die wel iets weg had van licht maar ook een laser of trekstraal kon zijn. Met een schok kwam het schip terecht in het veld van de straal, en het bleek inderdaad een trekstraal. Maar wel een stuk soepeler dan de stralen waar op Aarde mee geëxperimenteerd werd! Dit was alvast een mooi voorproefje van de geavanceerde technologie op Lapus, zoals Scott en Jean snel zouden ondervinden… Hoeveel tijd ze afwezig waren geweest wist Scott niet, maar ineens was ze in een soort ontvangstruimte, of kon je het beter isolatieruimte noemen? Op het moment dat de straal hen naar binnen haalde, leek alles wazig te worden en tegen de tijd dat het weer helder was zat hij dus in alleen deze ruimte. Door de vreemde omstandigheid van meerdere ‘zonnen’ en het onbekende klimaat had Scott geen idee hoe lang geleden zij door de straal gevangen werden. Zijn horloge had de reis niet overleefd en alle overige elektronica was nog in het schip. Het bevreemde Scott dat hij alleen in een kale ruimte zat, onwetend waar Jean was. Zouden de Lapi nu al ontdekt hebben dat ze bespioneerd gingen worden? Maar hoe dan? En waarom kon hij zich niets meer herinneren van de afgelopen uren, als het al uren waren? Langzaam begon hij zijn kalmte te verliezen, iets dat niet erg handig was als hij nog een goede eerste indruk wilde maken. Als dit nog kon, tenminste. Hij durfde niet te roepen om iemand, laat staan om hulp.

24

Gelukkig werd hij kennelijk bekeken door de Lapi, een aantal minuten later kwam er iemand binnen om met hem te praten. Hij stelde zich voor als Joe, of in ieder geval wilde hij in ‘het Aards’ – zoals de Lapi de menselijke taal noemden – zo genoemd worden. Het scheen Scott bijna onmogelijk dat iemand van een andere planeet zo vlekkeloos met hem kon praten zonder ooit les gehad te hebben van iemand van de Aarde. In ieder geval was hij blij om iemand te zien en spreken, niet in het minst ook omdat deze figuur in zijn eigen taal met hem kon praten.

boos werd), probeerde Scott de ruimte zo goed mogelijk in zich op te nemen. Bij betere bestudering bleek de ruimte niet kaal te zijn, alleen kon hij de vorm en grootte niet zo goed inschatten. Op het ene moment leek het alsof hij in een gigantische hal zat, het andere moment was het bijna een cel. Zou dit een bijeffect van de trekstraal zijn, of werden er spelletjes met zijn hoofd gespeeld? Hij probeerde zich weer op Joe te concentreren, het leek ook alsof deze wachtte op antwoord van hem. Plots drong het tot hem door, Joe vroeg of alles wel ok was, Scott leek zo afwezig te zijn.

Nu even kijken wat de meest tactische manier is om zicht op de situatie te krijgen; niet gelijk alle vragen op tafel gooien, misschien zelfs alleen kennismaken en aan de praat raken om de bedoelingen van Joe en de aard van de situatie te achterhalen. Hij vroeg Joe wanneer de formaliteiten afgelopen waren en wat het programma was voor de komende dagen; van tevoren waren hierover slechts vage afspraken gemaakt. Joe legde uit dat Scott en Jean ergens tussen de twee uur en een halve dag in afzondering moesten blijven om zeker te weten dat ze geen ziektes bij zich droegen die schadelijk konden zijn voor de Lapi. In eerste instantie waren ze ook uit elkaar gehaald, om beiden apart te kunnen onderzoeken. Jean had de reis ook overleefd en zou snel bij hem in deze ruimte gebracht worden als alles goed ging. Tot die tijd was Joe er om de eerste kennismaking te doen en wat dingen uit te leggen over de planeet. Mocht het lang duren, dan kon Scott Jean weer inlichten over een aantal dingen terwijl Joe de uitslagen van het onderzoek uit ging lezen.

Scott verontschuldigde zich en focuste zich nu alleen op het gesprek met Joe. Alles zou wel duidelijk worden aan de hand van dit gesprek. Nu Jean nog niet terug was, besloot Joe om het programma met Scott door te nemen; in Aardse tijd over 2 uur werden ze verwacht op het welkomstbanket, daarna volgde een rondleiding en uitwisseling van een aantal afgesproken gegevens. Hun slaapvertrekken werden momenteel ingericht, het was onduidelijk of deze voor het eten klaar zouden zijn. Joe vertelde alles heel zakelijk en zonder enige emotie, maar ergens kon Scott het gevoel niet onderdrukken dat er iets niet klopte. Aan het einde van het verhaal ging er een muur open (deuren leken er niet te zijn) en kwam Jean binnen. Joe stelde zich voor en ging weg om de gegevens uit te lezen. Scott keek Jean aan en voelde dat zij meer wist dan hij. Maar hoe gingen ze dat uitwisselen, misschien konden de Lapi alles horen en zien dat ze deden. Jean liep op Scott af en omhelsde hem. Ondertussen fluisterde ze in zijn oor: ‘We moeten zo snel mogelijk weg zien te komen, ik heb er geen goed gevoel over’.

Niet geheel op zijn gemak gesteld maar iets rustiger dan eerder luisterde Scott naar het verhaal van Joe. Er was dus niks mis gegaan, het hoorde allemaal bij de standaardprocedure. Nu maar hopen dat Jean ook snel weer hier was. Terwijl Joe hem vertelde over bijzondere dingen van de planeet en waar hij op moest letten (bijvoorbeeld het rechtop gaan staan van oren van de Lapi – een teken dat hij

Wordt vervolgd...

Universum 5 2009

• Paaskamp 2010 en Puzzels

Aankondiging Paaskamp 2010 Ontdekkingsreizen

Wat heb jij in je leven al ontdekt? Waarheen ging de langste reis die je ooit gemaakt hebt? Wat zou je nog willen ontdekken? Waar zou je nog naar toe willen gaan? Ontdekkingsreizigers stellen zichzelf dit soort vragen elke dag, daarom zijn het ook ontdekkingsreizigers. Stort je net als Ferdinand Magellan, Yuri Gagarin en Neil Armstrong in het avontuur en ga mee op Paaskamp 2010! Zoals altijd gaan we spetterende spelletjes doen, coole knutsels fabriceren en overheerlijk ontbijten, lunchen en dineren! Dit jaar leer je ook nog eens een heleboel over wat ontdekkingsreizen met sterrenkunde te maken hebben, en over wat je op die reizen aan sterrenkunde zou

kunnen tegenkomen! Dus: stap in de trein, ruimteschip of roeiboot en vraag je ouders of je mee mag op Paaskamp 2010! We zitten dit jaar in kampeerboerderij ’t Zand, vlak bij Den Bosch, uiteraard zijn daar prachtige bossen voor bosspellen en speurtochten, en bovendien is het beter bereikbaar dan de vorige boerderij! Het kamp begint op donderdagavond

1 april 2010, en duurt tot maandagochtend 5 april. Ook dit jaar kost het kamp € 65,- per persoon. Als je nog geen lid bent van de JWG komt daar € 19,- bij voor een jaar lidmaatschap. Als je je wilt aanmelden of vragen hebt, kun je mailen of bellen naar: Anna Latour [email protected] 06-45384811 Of kijk op onze website: www.sterrenkunde.nl/jwg/paaskamp Tot op Paaskamp!

Groepsfoto Paaskamp 2009

Tessa’s Puzzeluurtje Buitenaards leuk!

Z

oek de verschillen

André Alien is op vakantie geweest en zit nu op zijn thuisplaneet de foto's terug te kijken. Deze twee foto's lijken hetzelfde te zijn, maar als je goed kijkt zie je dat dit helemaal niet zo is! Kun jij de 10 verschillen op de foto's vinden?

Universum 5 2009

25

• Astrokalender

Astrokalender

November/December 2009 Door: Steven Rieder

N

ovember

Mercurius staat deze maand te dicht bij de Zon om waargenomen te kunnen worden. Venus is ‘s ochtends nog zichtbaar, maar komt steeds korter voor zonsopgang op. Mars wordt steeds helderder en komt steeds vroeger op. Hij is te vinden in de Kreeft. Jupiter is na zonsondergang te zien in het zuiden, in de Steenbok. Saturnus is ‘s ochtends in de Maagd te

26

zien. Uranus staat in de Waterman. Je kunt hem daar ‘s avonds vinden. Neptunus staat nog steeds in de buurt van Jupiter in de Steenbok. Maandag 2 november Volle Maan Dinsdag/woensdag 4/5 november De net-niet-meer volle Maan staat iets onder de Pleiaden.

De Maan staat tijdens de ochtendschemering iets ten zuiden van Mars. Maandag 16 november Nieuwe Maan, dus als het helder is het een goed moment om sterrenstelsels te gaan waarnemen. Dinsdag 17 november Maximum van de meteorenzwerm Leoniden, er zijn tot ongeveer 10 meteoren per uur te zien. Er is gelukkig geen storend Maanlicht. Maandag 23 november Samenstand van de Maan met Jupiter: de Maan staat iets ten noorden van de planeet.

Zondag/maandag 8/9 november

Universum 5 2009

• Astrokalender

D

ecember

Mercurius is met moeite ‘s avonds laag bij de horizon te zien. Een verrekijker is wel aan te raden. Venus komt te dicht bij de zon en is deze maand niet meer zichtbaar. Mars blijft in helderheid toenemen en is te vinden in de Leeuw. Jupiter is aan het begin van de avond nog te zien, maar komt steeds dichter bij de zon. Hij staat in de Steenbok. Saturnus is ‘s ochtends in de Maagd te vinden. Hij komt steeds vroeger op. Uranus staat ‘s avonds nog steeds in de Waterman. Neptunus staat nog steeds in de Steenbok dicht bij Jupiter, maar is steeds moeilijker te zien. Dinsdag 1 december Begin van de weerkundige winter. De astronomische winter begint pas op 21 december.

Woensdag 2 december Volle Maan. De Maan staat vanavond hoog aan de hemel, in de Stier. Zondag/maandag 6/7 december De Maan staat iets ten zuiden van Mars. Zondag/maandag 13/14 december Maximum van de meteorenzwerm Geminiden. Het is bijna nieuwe Maan, als je geluk hebt kun je tot 120 vallende sterren per uur zien! Woensdag 16 december Nieuwe Maan. De nachten zijn nu bijna op hun langst, dus een mooie gelegenheid om zonder het heel laat te maken toch zwakke objecten te zoeken.

ten noorden van Jupiter vinden. Maandag 21 december Begin van de astronomische winter. Vandaag is het het kortste licht, na vandaag worden de dagen weer langer. Dinsdag 22 december Maximum van de meteorenzwerm Ursiden. Maandag/dinsdag 28/29 december De Maan staat iets ten zuiden van de Pleiaden. Donderdag 31 december Volle Maan, en een gedeeltelijke maansverduistering. Helaas: slechts een klein deel van de Maan wordt verduisterd.

Zondag 20 december ‘s Ochtends is Jupiter in samenstand met Neptunus. Met behulp van een telescoop kun je Neptunus een halve graad

Opkomst- en ondergangstijden voor 1 december 2009 Tijdstippen zijn in wintertijd (MET) Schemering:

Astronomisch:

Nautisch

Burgerlijk:

Daglicht:

Begin:

06:22

07:03

07:46

08:26

Einde

18:35

17:54

17:11

16:31

Duur Nacht

11:48

13:09

14:35

15:54

Object

Opkomst

Doorgang:

Ondergang

tijd

azimut

wr.

tijd

hoogte

tijd

azimut

wr.

Zon

08:26

126°

ZO

12:29

16.1°

16:31

234°

ZW

Maan

15:26

49°

NO

00:00

63 °

07:39

310°

NW

Mercurius

09:55

133°

ZO

13:30

12.4°

17:04

227°

ZW

Venus

07:29

122°

OZO

11:47

18.6°

16:05

238°

WZW

Mars

21:37

59°

ONO

05:22

55.9°

13:03

301°

WNW

Jupiter

12:51

115°

OZO

17:32

22.5°

22:12

245°

WZW

Saturnus

02:06

88°

O

08:13

38.7°

14:20

272°

W

Uranus

13:47

95°

O

19:31

34.3°

01:19

265°

W

Neptunus

12:53

112°

OZO

17:42

24.0°

22:31

248°

WZW

Pluto

09:43

120°

OZO

14:07

19.7°

18:30

240°

WZW

Universum 5 2009

27

• Leuk in Leiden heel erg van vijfhoeken, we hebben allemaal vijfhoeken getekent, geknipt, bekeken, nog eens bekeken en samengevoegd. Er kwamen prachtige geometriVerslag Megabijeenkomst LEO - 13 december 2008 sche patronen uit! Als je zelf eens met vijfhoeken wilt spelen, kun je naar deze Door: Boudewijn Elsinga en Anna Latour website gaan: www.contrechoc.com. Klik op ‘Project De Megabijeenkomst van de afdePage’, daarna op ling Leiden van afgelopen decem‘animation lab’, en ber was weer een groot succes! dan op ‘fünfeck We hebben veel geleerd over tijddrawing’. Je kunt reizen en zwarte gaten, we hebhier een spelletje ben de Möbiusband van binnen doen en mooie en buiten (kan dat?) meegemaakt dingen tekenen. en gezien wat een klein stukje Als klap op de plastic met een laserbundel doet. vuurpijl had Bram een enorme MöbiBoudewijn legt uit met behulp van een usband meegenoknikker, een appel en een deken, dat de ruimtetijd van vorm verandert in men, waar we in aanwezigheid van een zwaar object, mochten lopen en introductie van de bijvoorbeeld een ster of appel, in dit gespelen. Er stonden relativiteitstheorie val. De deken is de ruimtetijd. De knikker rol rechtuit over de deken zonder de allemaal tekeninvan Einstein, die appel, en buigt af met de appel. gen en symbolen overigens zelf vaak op waarvan hij de in Leiden is geweest. uitleg gaf. Boudewijn vertelde over de tweelingparadox, hoe je op reis kunt gaan en jonger kunt terugkomen Bram legt uit hoe je kunt voorspellen dan je tweelingbroer. Ook wat een biljartbal doet. Casper heeft legde hij uit waarom je het duidelijk begrepen. voeten sneller oud worden dan je hoofd. We hebben een experimentje gedaan met een appel en wat UniVersummeppertje, pas knikkers, waar uit bleek op voor Wouter! dat licht wordt afgebogen als het in de buurt van een zwaar object (bijvoorbeeld Op 13 december kwamen JWG’ers een ster) komt. Na deze uit het hele land naar de Leidse Sterlawine van informatie op renwacht voor een gezellige, creatieve de vroege ochtend, was en leerzame dag. Op het programma het tijd voor het aloude stonden drie praatjes, een knutsel, een UniVersummeppertje. spelletje, wat experimentjes, een fi lm en friet.

Leuk in Leiden

V

an appel tot Einstein

De dag ging verder met een presentatie van kunstenaar en docent interactieve media Bram. Hij legde overal verbanden tussen geometrie, wiskunde, vlakvulling en nogmaals Einstein. We hebben geleerd wat een Möbiusband is, namelijk een band waarvan de binnenkant ook de buitenkant is. Ook leerden we wat er gebeurt als je een Möbiusband over de lengte doormidden knipt, en wat er Tijd om te knutselen! gebeurt als je dat nog eens doet. Bram houdt

De dag werd geopend door natuurkundestudent Boudewijn Elsinga. Hij gaf een fascinerende

28

1

, 2, 3, 4, 5-hoek!

L

icht + Licht = Donker

Het derde praatje kwam van natuurkundestudent Anna Latour. Zij heeft met behulp van een HeliumNeon-laser de principes van interferentie en diffractie zichtbaar gemaakt en we hebben lekker geëxperimenteerd om er achter te komen hoe het precies werkt. We hebben geleerd wat tralies met lichtvlekjes te maken hebben, en dat licht soms doet alsof het een deeltje is, en dan weer eens doet alsof het een golfje is. We zagen zelfs dat twee lichtgolfjes elkaar kunnen versterken of juist kunnen uitdoven, waardoor het weer donker kan worden. Dit leverde prachtige patronen op! Universum 5 2009

• Leuk in Leiden Na al het luisteren en stil zitten was het tijd op de benen te strekken, de sterrenwacht in. Toen we beneden kwamen was het tijd voor iets lekkers en een fi lmpje. Er waren frietjes en we keken naar de klassieker ‘Star Wars IV’. Anna legt uit wat er gebeurt met een laser als je hem door een stukje plastic stuurt

Al met al een geweldige dag. Hartstikke leuk dat jullie allemaal gekomen zijn, en hopelijk tot de volgende megabijeenkomst!

Magnitudes Door: Ruben van Moppes

Als je in de schemering omhoog kijkt, zie je eerst de helderste sterren verschijnen aan de hemel. Daarna komen de zwakkere en met een verrekijker of telescoop kun je nog veel meer sterren zien. Op sterrenkaarten staat vaak hoe helder een ster nou precies is. Deze helderheid heet ook wel magnitude. Hoe helderder de ster, hoe lager de magnitude. De zwakste sterren die je op een donkere plek kunt zien, zijn van magnitude 5. De helderste sterren die we zien hebben een magnitude van 0. De allerhelderste, Sirius, heeft zelfs een negatieve magnitude, namelijk -1. Een andere bekende ster, de Poolster, heeft een magnitude van 2.

Met z’n allen in de enorme Möbiusband van Bram.

nitude 3? Dat is 2,5 x 2,5 = 6,25 keer zo helder. Van een ster die 5 magnitudes helderder is, meten we hier op aarde 100 keer zoveel licht. Daarnaast is ooit afgesproken dat de ster Wega (in de zomer helder bovenaan de hemel te zien) precies magnitude 0 is. (Later is er nog een iets andere afspraak gemaakt. Wega heeft nu een magnitude van 0,03)

Deze magnitude waarin wij de sterren zien, zegt niet zoveel over hoeveel licht een ster nou eigenlijk maakt. Een ster die ver weg staat, kan meer licht maken dan een ster die dichtbij staat. Om eerlijk te vergelijken, hebben sterrenkundigen twee soorten magnitudes bedacht. De eerste is de "schijnbare magnitude", zoals wij de sterren hier op aarde zien. De andere is de "absolute magnitude". Hierbij geven we aan hoe helder een ster zou zijn als de ster op 33 lichtjaar van de aarde af zou staan. Wega staat iets minder dan 33 lichtjaar bij ons vandaan (namelijk 25 lichtjaar) en de absolute Foto van Orion. De sterren rechtsonder (Rigel) en linksboven (Betelgeuze) zijn niet de allerhelderste aan de hemel, maar van de bekende sterren wel degene die het meeste licht geven.

Wil je ook naar de bijeenkomsten in Leiden komen? Bel dan naar Valesca Lindenberg (06-17192294, [email protected]), of naar Wouter Poos (06-41189545, [email protected]).

Universum 5 2009

Vroeger had men die magnitude slechts ongeveer vastgesteld, door goed te kijken kreeg de helderste ster magnitude 1 en de zwakst zichtbare ster magnitude 5. Sterrenkundigen houden er echter niet van als iets "ongeveer" is: Ze willen het precies weten. Daarom zijn ze het sterlicht gaan meten met dure apparatuur en hebben ze een regel afgesproken: als de ene ster 2,5 keer zo veel licht geeft als de andere, dan is de heldere ster 1 magnitude lager dan de zwakke ster. Een ster met magnitude 1 is dus 2,5 keer helderder dan een ster met magnitude 2. Hoeveel is een ster van magnitude 1 dan helderder dan een ster van mag-

magnitude van Wega is iets groter dan nul, namelijk 0,3. De Poolster staat echter veel verder weg dan 33 lichtjaar, namelijk 430 lichtjaar. Als de Poolster op 33 lichtjaar zou staan, dan zou die niet zoals nu magnitude 2 hebben, maar magnitude -3. De Poolster geeft dus eigenlijk veel meer licht dan Wega. Van de sterren die wij vrij helder aan de hemel kunnen zien, staan de twee die ook het meeste licht geven, allebei in het sterrenbeeld Orion: Rigel (rechtsonder) en Betelgeuze (linksboven) hebben een absolute helderheid van -7 en -8.

29

• Mythologie

Mythologie van sterrenbeelden

1

Door: Carin van Hemert

Ken je dat? Je kijkt omhoog naar die sterrenbeelden en je vraagt je af hoe ze in hemelsnaam ooit ergens een vorm in hebben gezien. Nu, ten eerste zijn dat de oude Grieken geweest en de oude Grieken hadden veel fantasie. En ten tweede, toen, lang lang geleden was er nog geen vieze lichtvervuiling, dus zag je veel meer sterren. En als je dan een beetje fantasie hebt, dan kun je best ergens een vorm inzien. Maar bij die beelden hoorden ook verhalen. Over hoe de sterrenbeelden aan de hemel gekomen zijn Zoals het verhaal van Pegasus. Pegasus is bij iedereen wel bekend. Het vliegende paard. Maar nu zal ik je het verhaal van dit wonderbaarlijke paard vertellen… Jullie kennen allemaal onze held Perseus nog van de vorige verhalen. Nu toen hij het hoofd van Medusa eraf hakte, stroomde Medusa’s bloed naar de zee. Toen het bloed met het zeewater in aanraking kwam, werd er een paard geboren: Pegasus. Pegasus was een prachtig wit paard met enorme zilveren vleugels. Dit paard was een temperamentvol paard. Het liet zich door niemand temmen. Door niemand? Ja, er was toch iemand. Zijn verhaal begint in Lycië. De koning van Lycië had een prachtige dochter. Bellerophon, zo heette onze held, wilde graag met haar trouwen. Dus hij ging naar Lycië toe. Zoals het in de Griekse oudheid gewoon was, werd hij gastvrij ontvangen en organiseerde de koning een feestmaal ter ere van zijn gast. Tijdens het feestmaal vroeg Bellerophon aan de Koning of hij 30

zijn dochter mocht trouwen. De koning dacht even na, en kwam toen met een voorstel. Bellerophon mocht de prinses trouwen als hij de Chimaera zou doden. De Chimaera was een vreselijk monster. Vooraan zijn lijf had hij een leeuwenkop, uit het midden groeide een geitenkop en op de plek waar zijn staart hoorde te zitten zat een lange kronkelende slang. Hij had poten en klauwen als een leeuw, maar het ruige lichaam van een geit. Het griezeligste was, dat het monster uit elk van zijn drie muilen, die van de leeuw, de geit en de slang, vurige vlammen blies, en stinkende, giftige rook. Dit monster teisterde het noorden van Lycië. Bellerophon wilde heel graag met de prinses trouwen en stemde toe. Maar vele mensen waren hem voorgegaan naar de Chimaera en geen van hen was terug gekomen. Bellerophon dacht en dacht; kon hij maar vliegen, dan kon hij buiten het bereik van de vlammen blijven en toch pijlen op het monster schieten. Vliegen… Opeens dacht Bellerophon aan Pegasus. Dat zou de ultieme oplossing zijn, als hij op Pegasus de Chimaera zou kunnen bedwingen. Maar net als iedereen wist Bellerophon dat Pegasus een goddelijk paard was en dat het niet te temmen was. Dus zocht Bellerophon hulp bij de goden. Hij ging naar Griekenland en bad tot Athene om hulp. Athene hielp Bellerophon ook en ze gaf hem gouden teugels om Pegasus mee te temmen. Met deze teugels kon Bellerophon Pegasus gemakkelijk aan en niet veel later vloog Bellerophon op Pegasus naar Lycië terug. Net zoals Bellerophon gedacht had was het heel gemakkelijk om de Chi-

maera vanuit de lucht aan te vallen. De Chimaera spuwde vuur en giftige rook naar Bellerophon en Pegasus maar deze ontweken ze moeiteloos. Met zijn pijl en boog schoot Bellerophon een pijl precies in het hart van het verschrikkelijke beest. De Chimaera brulde nog een keer en stortte toen op de grond neer. Hierdoor mocht Bellerophon met de prinses van Lycië trouwen. En ze leefden nog lang en gelukkig… zou je denken. Maar Bellerophon wilde meer roem en met zijn vliegende paard dacht hij dat hij alles aankon. Hij probeerde de Olympus, de woonberg van de goden, te bereiken. Maar Zeus de oppergod zag dit en stuurde een gemeen insect op Pegasus af. Het insect prikte Pegasus in zijn kont. Daar schrok Pegasus zo van dat hij Bellerophon afgooide. Bellerophon viel na een lange val dood op de grond. En Pegasus? Pegasus vloog door naar de Olympus waar hij van Zeus de belangrijke taak kreeg van het dragen van de bliksem en donder. Tot op de dag van vandaag kun je, als je goed kijkt, Pegasus zien vliegen tijdens het onweer.

Universum 5 2009

• Tessa's Puzzeluurtje

Heb je opgelet?

8 vragen over deze Universum Heb je Universum 5 uitgelezen? Heb je goed opgelet tijdens het lezen? Probeer dan deze vragen te beantwoorden. Hoeveel weet jij er zonder terug te bladeren?

el Hoeve

v l a k ke

n

en he e f t e

me n s v ie r d i

en i n ek l i m m

iona le

n Plat la

? k ubu s

d (t we

n s ion e d i me

a le we

e r ui ze in d

reld)?

mte z i

jn?

e bb e n w d e n he b e d e n k e n a r e i s n ie K wer p e te n n mo o s s e n e t e n e n v o or t ronau 2. a s r a t a n e c t le m du m mo e e r pr o sp e c ia Waa ro el len, n jij nog me c f o t s u nd 3. n, bra mtevaa r t. K ef t? i pa nele e Z onne en aa n de r u gevonden h t? t i k u r w or d n l? 4. t a r te d n R ige s g r ote te v a a a d d e m i e e t u z s r g lgeu d ie de e l a l no i s B e te he t he t e r de r a d ld e n h me el ke er r geko Hoeve rachte e s i nus? e 5. ycië? nd i g of Ura u s k u n n e r va n L r u e t r t e p s t e n s o N e m t, Welk r a , he t ontdek 6. h i m ae e e r de r C s e i d t e t st a a pl a n e r en b e Welke de d ie n le l 7. i er s c h e ve e l v U it ho 8.

1.

en b e u n je e

rg b

or t e ve e l s p

n a ls

Volgende keer in Universum

Universum 5 2009

31