Inhoud Universum 1 -1996 3
Wat doet de JWG dit jaar? P rof. Dr. A s ro lo ff v o o rs p e lt e e n fa n ta s tis c h J W G -ja a r!
4
U n iv e rs u m is e e n u itg a v e van de JongerenW erkG roep (JW G) van de Nederlanse Vereniging voor W eer- en Sterrenkunde (NVWS).
G eboorte van sterren in de Adelaarnevel
De JW G organiseert aktiviteiten op het g e b ie d v a n s te rre n k u n d e voor jongeren van 8 tot 21 jaar.
H u b b le S p a c e T e le s c o p e la a t in te re s s a n te b e e ld e n zien.
8
De gravitatielens N ie u w s o o rt z w a a rte k ra c h tle n s o n td e k t.
10
12
JW G-leden ontvangen Universum in de maanden januari, maart, mei. juli. septem ber en november.
G a lile o b ij J u p ite r ...w a t nu? D e ru im te s o n d e G a lile o m a a k t fo to ’s v a n d ic h tb ij
Redaktie: Bram Slagm olen, hoofdredakteur Maarten Bergmans
De spectaculairste hem elverschijnselen van 1996
Jeffrey Bout Mark Jörg Meijer
E rw in B a lle g o y v e rte lt o n s e r m e e r o ve r.
Jimmy Reek
16 18
21
Vereningingsnieuw s + aktiviteitenagenda Redaktie-adres: Bram Slagmolen
Jonge Kijkers S te rre n fo to g ra fe re n v o o r b e g in n e rs .
Rijswijkseweg 382 2516 HN Den Haag.
Gallerie WaCo
Tel.: 070-390 853 3.
E x p o s é v a n in g e z o n d e n w a a rn e m in g e n d o o r J W G -e rs .
22
Vragenrubriek voor Jongeren N ie u w e h e rs e n k ra k e rs o m je k e n n is te te s te n .
24
28 30 31 32
De kopij voor het volgende nummer m oet uiterlijk 15 jan. '96 in het bezit van de redaktie zijn.
Met de kijker op jacht
Layout & DTP Service:
W a a rn e m e n in e e n n o te d o p
JWG & Friends. Hengelo
A stronom ische Kalender Cluster A dressenpagina Lid w orden van de JWG?
Druk: Ponsen & Looijen. Wageningen JWG-Lidmaatschap: t/m 20 jaar ouder dan 20 jaar
fl. 30,00 fl. 35.00
Secretariaat JWG: Zonnenburg 2
R e d a k tie fje
3512 NL Utrecht d o o r B r a m S la g m o t e n , h o o f d r e d a k t e u r JW G in Viditel computer: De Muurkrant tel. 070 - 364 890 9
H oi a lle m a a l. A lle re e rs t w e n s ik ie d e re e n , o o k n a m e n s d e re d a c tie , d e a lle rb e s te w e n s e n v o o r h e t N ie u w e J a a r. E ld e rs in d e z e U n iv e rs u m le e s je d a t d it ja a r e e n fa n ta s tis c h g o e d ja a r v o o r d e J W G w o rd t. Ik w a a g m ij n ie t a a n v o o rs p e l lin g e n m a a r z o n d e r e e n g la z e n bol o m in te k ijk e n b e n ik h e t e r w e l m ee
Pagina 750. Advertenties: Marloes Mulders Tel.: 030 - 273 267 5 ISSN 0925-530
e ens. D e ze U n iv e rs u m h e e ft e e n n ie u w ja s je g e k re g e n d a t w il z e g g e n d e o m s la g d it ja a r e e n a n d e re k le u r h e e ft. H e t is d e b e d o e lin g d a t d e z e o m s la g , d it ja a r, b ij e lk e U n iv e rs u m u itg a v e e e n s tu k je d o n k e rd e r w o rd t. De in h o u d v a n d e z e U n iv e rs u m is d it k e e r w e e r v e e lz ijd ig . Ik d a c h t z e lf e e n g o e d b e g in e n w e p ro b e re n h e t z o te h o u d e n ! V o o r d e re st to t z ie n s e n ....v e e l le e s p le z ie r.
Bij de voorplaat: Zuilen van koel waterstofgas en stof waarin nieuwe sterren ontstaan. Opname door de Hubble Space Te lescope van de olifantenslurven in de Adelaarnevel (M16).
doet
JWG dit jaar?
r sta a t v o o r ju llie JW G -e rs dit
d e n . H et s p ijt m ij z e e r, m a a r o v e r d e p re c ie s e d a tu m e n p la a ts k a n ik nu n o g w e in ig z e g g e n .
ja a r flin k w a t te gebeuren. Op
W e l is uit e rv a rin g g e b le k e n d a t a ls je in U tre ch t w o o n t, je w e in ig h o e ft te re iz e n o m o p d e
v e rz o e k van een J W G -re d a k -
p la a ts d e s o n h e ils a a n te k o m e n . V e rd e r zal d e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t n a tu u rlijk w e e r e e n
E
te u r heb ik, Prof. Dr. A S T R O LO F F , de
o n w ijs g a v e e n te g e k k e d a g w o rd e n (a h u m ).
beste to e ko m stvo o rsp e lle r van dit deel
Landelijke Jongerenbijeenkom st
v a n de M e lkw e g , e e n s in m ijn g la ze n
D e z e b ije e n k o m s t s ta a t w e e r e rg e n s in het n a ja a r o p het p ro g ra m m a e n is s p e c ia a l v o o r d e
bol gekeken.
jo n g e re le d e n b e d o e ld . In 1 9 9 6 z a l d e z e b ij e e n k o m s t s u c c e s v o lle r w o rd e n d a n o o it te v o re n (le t m a a r o p !). A lle m a a l k o m e n du s.
W a t de J W G z e lf b e tre ft w o rd t h e t w e e r e e n fa n
Activiteiten bij jou in de buurt
ta stisch ja a r. In m ijn g la z e n bol z ie ik v e e l jo n g e re n d ie s ta a n te tra p p e le n o m lid te w o rd e n . Z e m o e te n nu a lle e n n o g lid g e m a a k t w o rd e n , d o o r ju llie ! J a , ja . a ls ie d e re e n z ijn b e s t d o e t k a n d e J W G (z o v e rs p e l ik) u itg ro e ie n to t d e g ro o ts te J o n g e re n W e rk G ro e p v a n h e t Z o n
E ve n m ijn b o l o p p o e ts e n ... w a n t w a t zie ik nu? A ls ik het g o e d h e b z ie ik é é é n g ro o t la n d e lijk n e tw e rk v a n a fd e lin g e n b in n e n d e J W G . D u s
n e s te ls e l. M a a r w a t s ta a t e r a lle m a a l o p h e t p ro g ra m m a in 19 9 6 ?
Universum O o k d it ja a r z a l d e p o s tb o d e w e e r 6 x e e n U n iv e rs u m b ij je th u is b e z o rg e n . H ie r e n d a a r is e r w a t v e ra n d e rd m a a r, zo te z ie n (I), z ijn ju llie o v e r d e in h o u d w e e r n e t z o te v re d e n a ls vo rig
bij jo u in d e b u u rt is v a a k w e l w a t te d o e n . En d e re d a k tie v a n U n iv e rs u m z a l e r v o o r zo rg e n d a t je d it o p tijd in U n iv e rs u m k u n t le ze n . Z o z ie ik b ijv o o rb e e ld b e g in n e rs c u rs u s s e n in d e a fd e lin g e n ‘t G o o i e n C u le m b o rg e n z e lfs e e n a fd e lin g s k a m p je v a n d e a fd e lin g U tre c h t o p T e xe l. W il jij d u s e e n s e e n a c tiv ite it bij jo u in d e b u u rt b ijw o n e n , d a n k ijk je ó f o p p a g in a 16/1 7 v a n U n iv e rs u m ó f b e l je d e c o n ta c tp e r s o o n v a n d e d ic h s tb ijz ijn d e a fd e lin g e e n s op! D e a d re s s e n e n te le fo o n n u m m e rs k u n je w e e r a c h te r in d e z e U n iv e rs u m v in d e n .
ja a r.
JWG Dia-uitleen Zom erkam pen A ls ik e e n s d ie p in m ijn g la z e n bol tu u r b e s p e u r ik g ro te s u c c e s v o lle z o m e rk a m p e n d ie in 19 9 6 , w e e r a ls v a n o u d s , h e le m a a l s ta m p v o l g a a n z it te n ! D at s te m t m ij g o e d ... M o o i zo. A ls ik h e t g o e d h e b z u lle n e r d it ja a r w e e r d rie z o m e rk a m p e n g e h o u d e n w o rd e n : h e t J o n g e re n k a m p , h e t O u d e re n k a m p e n h e t P u im ic h e lka m p . Ik z ie h ie r in m ijn g la z e n bol d a t het J o n g e re n k a m p d it ja a r a lw e e r v o o r d e v ijfe n tw in tig s te k e e r g e h o u d e n w o rd t. E e n g ro o t fe e s t d u s ! M e t g ro te z e k e rh e id (...) ka n ik n u al v o o rs p e l len d a t e r in d e v o lg e n d e U n iv e rs u m v e e l o v e r d e z e J W G -z o m e rk a m p e n zal w o rd e n g e s c h re ven .
D e J W G s c h ijn t o v e r e n k e le d u iz e n d e n (!) d ia 's te b e s c h ik k e n . O v e r d it o n d e rw e rp ku n je m e e r le z e n in U n iv e rs u m 6 v a n v o rig jaar.
Overige JW G-activiteiten N a a s t al d e z e a c tiv e ite ite n k e n t d e J W G nog e e n a a n ta l k le in e re a c tiv ite ite n . Z o z ie ik o p dit m o m e n t e e n jo n g e n in m ijn g la z e n bol d ie c o m p le e t b e d o lv e n w o rd t o n d e r e e n s ta p e l h o u t. H e t s c h ijn t d a t hij h ie rv a n s te rre n k ijk e rs g a a t b o u w e n . H m m , a ls d a t m a a r g o e d g a a t. B e n jij g e in te r e s s e e r d ? B e l h e m e e n s o p ... (N ie ls B o s c h . T e l.: 0 2 4 - 3 7 8 4 5 2 1 ).
P ro f. D r. A S T R O L O F F . de beste toe kom stvo orsp eller
De Landelijke Bijeenkom sten In m e i w o rd t g e h e e l v o lg e n s d e J W G tra d itie s w e e r d e g ro te L a n d e lijk e B ije e n k o m s t g e h o u
van h e t M elkw egstelsel
Figuur 1. F o to v a n e e n o p n a m e d o o r d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e van d e d rie " o lifa n te n s lu rv e n " in de A delaarnevel (M16). De M 16 staat op een afstand van zo 'n 7000 lichtjaar van o n s van daan . A a n de ra n d van de slu rven zie je k le in e u its tu lp in g e n , w aar n u w a a r s c h ijn lijk n ie u w e sterren worden gevormd. De grootste s lu rf (links) is on geveer 1 lichtjaar lang. Zie ook de foto op de voor pagina . F o lo 's: H S Tnew s - S T S cl OPO.
*
D it artikel kwam tot sta nd dankzij de toestem m ing voor het gebruik van gegevens uit: H u b b le S p a c e Telscope News. S T S c l, 2 nov. 1995. Space Telescope Science Institute . Astro files. nov. 1995. Zenith 12/1995.
Geboorte van sterren in de Ad laar nevel Lucia Bruning e A d e la a r n e v e l is h e t z e s t ie n d e o b je c t in d e c a ta lo g u s v a n d e
D
F ra n s e s te rre n k u n d ig e C h a rle s M es sie r. D e ze a s tro n o o m le e fd e in
d e 1 8 -d e e e u w e n w a s s te e d s o p z o e k n a a r n ie u w e k o m e te n .
K o m e te n , d ie nog ee n la n g e to c h t v o o r d e b o eg h e b b e n , op w e g n a a r d e
Z o n , zie n e r n et zo uit a ls n ev els en s te rre n s te ls e ls ; a ls ee n va ag p lu k je w a t te n . D at w a s la s tig , o m d a t M e s s ie r te lk e n s w e e r m o e s t u itz o e k e n o f zijn " n ie u w e k o m e e t” n ie t e e n d o o d g e w o n e n e v e l w a s . D a a ro m le g d e hij een c a ta lo g u s a a n m e t a lle r le i n e v e la c h tig e o b je c te n . O p d e e e r s te p la a ts , kw am M1 d e K ra b n e v e l te s ta a n . M 16 is d e A d e la a rn e v e l en je ku n t h em v in d en in d e b u u rt van h et s te rre n b e e ld S lan g . H et is een c o m b in a tie van een g a s n e v e l en ee n o p e n s te rre n h o o p . J e zo u h em o p e e n d o n k e re , h eld e re n a c h t nog net m et h et b lo te o o g ku n n e n zien .
In n o v e m b e r h a a ld e d e z e n e v e l d e v o o rp a g in a v a n d e k ra n t, o m d a t d e H u b b le - r u im t e te le s c o o p p r a c h tig e fo to 's ha d g e n o m e n v a n d rie o lifa n te s lu rv e n ' in d e A d e la a rn e v e l. M e e r d a n v i j f j a a r g e le d e n w e r d H ubble ge la nce e rd en hij d ra a it sin d s dien o p 60 0 km bo ve n d e a a rd e zijn r o n d je s . In h e t b e g in h e e r s t t e e r g ro te p a n ie k o n d e r a s tro n o m e n toen b le e k d a t d e h o o fd s p ie g e l h e t n ie t g o e d d e e d .G e lu k k ig k o n d e r o b o t a rm v a n d e S p a c e -S h u ttle d e s a te lie t uit d e ru im te p lu k k e n v o o r e e n s e rv ice b e u rt. T ijd e n s de vijf ru im te w a n d e lin g e n k o n d e n d e a s tr o n a u te n d e H u b b le re p a re re n .H ij k re e g a ls h e t w a re e e n b rille tje , w a a rd o o r hij a lle s w e e r s c h e rp k o n z ie n . In U n iv e rs u m 1 v a n 1 9 9 4 h e b je a lle s k u n n e n le z e n o v e r d e z e s p a n n e n d e o n d e rn e m in g . S in d s d ie n h e e ft d e H u b b le o n t z e t t e n d v e e l m o o ie o p n a m e n n a a r d e a a rd e g e s tu u rd . D e H u b b le S p a c e T e le s c o p e w a s g e tu ig e va n de k o m e e tin s la g e n o p d e p la n e e t J u p ite r, b e k e e k h e t w e e r o p M a rs en V e n u s e n o n td e k te e e n n ie u w e d o n k e re v le k o p d e p la n e e t N e p tu n u s . M a a r d e H u b b le k ijk t o o k v e rd e r het h e e la l in . b ijv o o rb e e ld n a a r d e re ste n
e rg g e ïn te re s s e e rd in h e t o n ts ta a n v a n s te rre n . A ls je je te le s c o o p o p de O rio n n e v e l ric h t, z ie je d a a r e e n a a n ta l jo n g e s te rre n , d ie a ls h e t w a re net u it h e t n e s t g e k ro p e n zijn . S te r r e n w o rd e n g e v o rm d in u itg e s tre k te d o n k e re w o lk e n . In d e z e w o l k e n z itte n d u iz e n d e n to t m ilja rd e n s to fd e e ltje s m e e r d a n in d e ru im te tu s s e n d e s te rre n . D o o r al d ie s to f d e e ltje s , m o le c u le n w o rd e n z e g e n o e m d , w o rd t h e t in z o 'n w o lk v e e l d o n k e rd e r. O p d ie m a n ie r w o rd e n de s te rre n -in -w o rd in g b e s c h e rm d te g e n h e t h a rd e U V -lic h t v a n n a b u rig e s te r re n . J e k u n t h e t v e rg e lijk e n m e t d e o z o n la a g , h o o g in o n z e e ig e n d a m p k r in g , d ie h e t le v e n o p A a r d e b e sc h e rm t te g e n d e U V -s tra lin g v a n d e Z o n . T o e n h e t le v e n o p A a rd e n e t b e g o n w a s e r n o g g e e n o z o n la a g . D e e e rs te le v e n s v o rm e n o n tw ik k e l d e n z ic h d a n o o k in d e z e e . H e t U Vlic h t k a n s le c h ts e e n p a a r m e te r d ie p in h e t w a te r d o o rd rin g e n , z o d a t het e e rs te le v e n z o d o o r h e t w a te r b e
s c h e rm d w e rd . P a s n a d a t d e o z o n la a g g e v o r m d w e rd , o n tw ik k e ld e n z ic h d e e e r s t e le v e n s v o r m e n o p land. H et n a d e e l v a n d e z e d o n k e re m o le c u la ire w o lk e n is d a t a s tro n o m e n niet z o g o e d k u n n e n z ie n w a t z ic h n o u b in n e n in d e w o lk a fs p e e lt. B in n e n in z o 'n w o lk ka n h e t flin k k o u d w o rd e n , d o o rd a t h e t lic h t v a n s te rre n u it de b u u rt n ie t to t in d e w o lk k a n d o o r d r in g e n . D e m o le c u le n in d e w o lk h e b b e n d a a rd o o r n o g m a a r w e in ig e n e rg ie o m h e e n e n w e e r te b e w e g e n . A l d ie d e e ltje s , v o o r n a m e lijk w a te rs to fm o le c u le n . tre k k e n e lk a a r a a n , w a a r d o o r d e w o lk e e n k le in s tu k je k rim p t. D e w a te rs to fm o le c u le n z itte n nu d ic h te r b ije lk a a r en tre k k e n e lk a a r n o g h a rd e r a a n , w a a rd o o r de w o lk v e rd e r k rim p e n g a a t k lo n te re n . U it d e z e k o n te n k u n n e n da n uiteinde lijk s te r re n o n ts ta a n , p r o to - s te r r e n w o rd e n z e g e n o e m d . W a n n e e r d e ze p ro to -s te r re n s te e d s v e r d e r in e e n k rim p e n , z a l d e te m p e ra tu u r in het
v a n d e g ro te s u p e rn o v a in d e G ro te M a g e lh a e n s e W o lk .D it k e e r m a a k te d e H u b b le S p a c e T e le s c o o p fa n ta s ti s c h e o p n a m e n v a n d e g e b o o rte va n s te rre n in M 16.
Het ontstaan van sterren. De s te rre n , d ie je 's a v o n d s a a n de h e m e l z ie t, s ta a n d a a r al s in d s jij g e b o re n w e rd . J e k u n t je n a u w e lijk s v o o rs te lle n d a t d ie s te rre n , o o it h eel la n g g e le d e n , g e b o re n z ijn e n d a t z e e r o p e e n g e g e v e n m o m e n t, o v e r e e n p a a r m ilja rd ja a r, n ie t m e e r z u l len z ijn . G e lu k k ig le v e n s te rre n h eel e rg la n g e n zijn e r o o k e e n h e le b o e l s te r re n , z o d a t a s tr o n o m e n s te r re n v a n a lle rle i le e ftijd e n k u n n e n b e s tu d e r e n . D e s te r B e te ig e u z e in h e t s te rre n b e e ld O rio n is e e n v o o rb e e ld v a n e e n h e e l o u d e s te r, d ie o p h e t p u n t s t a a t u it e lk a a r te k la p p e n . Z w a re s te r re n e in d ig e n a ls n e u tr o n e n s te r o f a ls e e n z w a rt g a t. D e Z on, e e n v rij lic h te ste r, z a l o v e r e e n p a a r m ilja r d j a a r u it e in d e lijk e e n w itte d w e rg w o rd e n . N a tu u rlijk z ijn a s tro n o m e n o o k h e e l
Figuur 2. Foto van een van de drie olifantenslurven. Een z u il van koel waterstofgas en sto f waarin nieuwe sterren ontstaan. De sterren zitten verscholen in de vingerachtige uitsteeksels bovenaan de gas wolk. Som m ige "vingertoppen ", die iets groter zijn dan ons eigen zonnestelsel, hebben zich losgem aakt en zweven nu vrij in de ruimte.
e e n h e ld e re g a s n e v e l. In d e m e lk w e g z ijn e r ta lrijk e d o n k e re p le k k e n te v in d e n , w a a r s te rre n a c h te r g ro te w o lk e n v a n g a s e n s to f s c h u ilg a a n . H ie r e n d a a r w o rd e n d e z e w o lk e n b e s tra a ld d o o r n a b ije h e te s te rre n , en zien w e e e n h e ld e re g a s n e v e l. Het s tra le n d m id d e lp u n t v a n d e A d e la a r n e v e l is e e n g ro e p je v a n o n g e v e e r h o n d e rd jo n g e s te rre n : d e o p e n s te r re n h o o p N G C 661 1 . S o m m ig e va n d e z e s te rre n zijn vee l g ro te r e n h e te r d a n o n ze Z on: ze h e b be n e e n o p p e rv la k te -te m p e ra tu u r van o n g e v e e r 5 0 .0 0 0 g ra d e n . Z u lk e h ete s te rre n z e n d e n e e n in te n s e u ltra v io le tte stra lin g uit. D e z e s tra lin g zo rg t e r o n d e r m e e r v o o r d a t h e t g a s in de o m g e v in g e e n s p o o k a c h tig ro o d licht uitze n d t. W a n n e e r d e U V -s tra lin g h e t o p p e r v la k va n e e n g ro te m o le c u la ire w o lk tre ft, w o rd t h e t g a s v e rh it, w a a rd o o r d e w o lk b e g in t te 'v e rd a m p e n '. M e t
Figuur 3. Tekening van de sterrenbeelden Slang en de Adelaarnevel. b in n e n s te va n d e s te r s te e d s h o g e r o p lo p e n . O p e e n g e g e v e n m o m e n t z ijn d ru k e n te m p e r a tu u r h o o g g e no e g om k e rn fu s ie in d e k e rn v a n d e s te r op g a n g te z e tte n . E ig e n lijk s p re ke n w e d an p a s v a n e e n e c h te ster, o m d a t d e s te r d a n p a s lich t g a a t u it stralen. S te rre n zijn d u s e ig e n lijk b o l
ra n d e n v a n d e o n g e v e e r 1 lic h tja a r la n g e z u ile n va n g a s e n s to f, s te k e n e e n s o o rt v in g e rtje s uit. In d e z e v in g e rtje s z itte n d e k lo n te n w a a r o p dit m o m e n t w a a rs c h ijn lijk n ie u w e ste rre n a a n h e t o n t s t a a n z i jn . D e A d e la a rn e v e l is n e t z o a ls d e O rio n n e v e l
e e n m o e ilijk w o o rd w o rd t d it fo to -v a po risa tie g e n o e m d . O p p la a tse n w aar het g a s d ic h te r is d a n e rg e n s a n d e rs b lijft h e t la n g e r h a n g e n . Z o z ijn d e o lifa n te s lu r v e n in d e A d e la a rn e v e l o n ts ta a n : w a a r h e t o v e r ig e g a s is w e g g e -e ro d e e rd ' zijn zuilen v a n d ic h te r g a s e n s to f a c h te rg e b le v e n . In de o lifa n te slu rve n zo rg t d e zw a a rte kra cht e r v o o r d a t h e t g a s z ic h in s te e d s k le in e r w o rd e n d e k lo n te n s a m e n b a lt.
len v a n h e e t g a s , d ie v a n b in n e n zo h e e t zijn d a t h u n w a te rs to fm o le c u le n d o o r k e rn fu s ie o m g e z e t w o rd e n in z w a a r d e r e m o le c u le n , h e liu m b ij v o o rb e e ld . H e t d u u rt e c h te r e e n h ele tijd v o o rd a t z o ’n s te r o p e ig e n b e n e n ka n s ta a n en lic h t u its tra a lt. De hele w eg. d ie ee n ste r af legt. v o o rd a t hij op d e h o o fd r e e k s te r e c h t k o m t, d u u r t o n g e v e e r 10 m iljo e n ja a r. D a t k lin k t h e e l e rg la n g , m a a r a ls je b e d e n k t d a t e e n s te r w e l 10 m ilja rd ja a r o u d ka n w o rd e n , v a lt h e t w e l w e e r m e e .
O lifa n te s lu rv e n van re u ze form aat A s tro n o m e n h e b b e n a ltijd m a a r m o e te n g is s e n , w a t e r b in n e n in z o 'n d o n k e r e w o lk g e b e u r d e . D e H u b b le te le s c o o p h e e ft nu in d e A d e la a rn e vel d rie re u s a c h tig g ro te 'o lifa n te s lu r v e n ’ g e fo to g ra fe e rd . In d e fig u re n 1 en 2 z ie je d e z e o p n a m e n . A a n d e
Figuur 4. Foto van de Adelaarnevel, een com binatie van een gasnevel en een open sterrenhoop.
De k lo n te n tre k k e n h e t o m rin g e n d e g a s n a a r zich to e . w a a rd o o r ze s te e d s g r o te r en z w a a r d e r z u lle n g ro e ie n . A s tro n o m e n v ra g e n z ic h al h e e l lang a f w a a ro m s te r re n o p d e z e m a n ie r n ie t s te e d s d o o r z o u d e n k u n n e n g ro e ie n . D e o p n a m e n v a n d e H u b b le g e v e n m is s c h ie n h e t a n tw o o r d o p d e z e vra a g . D o o r d e fo t o - v a p o r is a tie , h e t v e r d a m p e n v a n g a s d o o r U V -s tra lin g , w o rd t d e g ro e ie n d e s te r b lo o tg e le g d en a fg e s n e d e n v a n d e g ro te w o lk , w a a ru it hij g a s n a a r zich to e k o n tre k k e n . Z o d ra d e g ro e ie n d e s te r w o rd t b lo o tg e le g d , s to p t d e a a n v o e r v a n n ie u w g a s . In s o m m ig e g e v a lle n zo u d e a a n v o e r z e lfs k u n n e n s to p p e n , v o o r d a t d e s te r - in - w o r d in g g e n o e g m a te ria a l v e rz a m e ld h e e ft o m to t een e c h t e s t e r te k u n n e n u it g r o e ie n . V o lg e n s d e a s tro n o m e n , d ie d e H ubble -fo to ’s o n d e r de loep g e n o m e n h e b b e n , is fo to -v a p o ris a tie h e t b e la n g r ijk s te p ro c e s , d a t d e o m v a n g v a n n ie u w e s te r re n in d e A d e la a rn e v e l b e p e rkt. W a a rs c h ijn lijk z u lle n d e n ie u w e s te r re n in M 1 6 o o k g e e n p la n e te n h e b ben, o m d a t d e fo to -v a p o ris a tie v o o r k o m t d a t e r e e n s c h ijf v a n m a te rie ro n d o m d e s te r re n w o rd t g e v o rm d .
Figuur 5. Detailfoto van de bovenkant van een z u il koel waterstofgas en sto f w aar fotovaporisatie optreedt.Tijdens d it proces verdampt, door de UV-straling, het gas en wordt de groeiende s te r blootgelegd en afgesneden van de grote wolk waaruit h ij gas naar zich toe kon trekken.
D e k o m e n d e p a a r m iljo e n ja a r z u lle n e r n og e e n h e le b o e l n ie u w e s te rre n u it d e g a s w o lk g e b o re n w o rd e n , net
o p e n s te rre n h o o p N G C 6611 z u lle n t e g e n d ie tijd a l d o o r s u p e r n o v a e x p lo s ie s u it e lk a a r g e k la p t z ijn . De
z o la n g to td a t d e g a s w o lk u itg e p u t zal z ijn . D e jo n g e h e te s te r r e n v a n d e
s te rre n , d ie n u n o g in h u n 'd o p ' z it te n . z u lle n n o g m ilja r d e n ja r e n te
z ie n z ijn o p d e p le k w a a r e e n s d e A d e la a r n e v e l s to n d . E n w ie w e e t k o m t e r d a n w e l w e e r e en a rtik e l in U n iv e rs u m . •
*
*
E 3 iQ z V .ê B 9 .r m \ie
A) De grote koude wolk van sto f en g a s wordt gebom bardeerd m et harde UV-straling, afkom stig van hete sterren uit d e buurt. B) D oor d e UV-straling wordt het g a s rondom de stervorm ende gebiedjes wegge-erodeerd. Dit proces wordt foto-evaporisatie genoemd.
C) Naarmate e r steeds m e e r g a s 'verdam pt' blijven, e r aan de top van de wolk vingerachtige uitsteek s e l over. D) Binnen in de vingertoppen worden nieuwe ster ren gevorm d. Sommige van deze uitstulpingen raken los van de wolk en zweven nu vrij in de ruimte.
De gravitatielens Maarten Bergm ans
r a v i t a t i e le n z e n z ijn v in d in g e n
G
v a n A lb e rt E in s te in . H ij b e re k e n d e d a t z u lk e le n z e n m o e s t e n
b e s ta a n , m a a r z ij w a r e n n o g n o o it g e v o n d e n . T o e n h ij d e z e b e re k e n in g e n m a a k te n z e i hij d a t e r e e n h e le k le in e k a n s z o u z ijn d a t a a rd s e te le s c o p e n d e g r a v ita tie le n z e n z o u d e n k u n n e n w a a rn e m e n . T o t in 1 9 7 9 de e e rs te g ra v ita tie le n s w e rd g e lo k a lis e e rd . Nu m e t d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e is e r e e n n ie u w e w e r e ld v o o r d it o n d e r z o e k g e b ie d geopend.
Foto rechts Deze tw ee gravidatielenzen repre senteren de nieu we klasse gravita tielenzen. de vier voudige gravitatiel enzen, toto: NASA
1 9 7 9 w e rd d e e e rs te 'e c h te ' g ra v ita tie le n s o n t d e k t: e e n s te ls e l d a t z ic h , g e z ie n v a n a f d e a a rd e , p re c ie s v o o r e e n v e r v e rw ijd e rd e q u a s a r b e v in d t , w a a r d o o r h e t lic h t v a n d e q u a s a r g e s p lits t w o rd t in tw e e b e e ld je s . D e H u b b le S p a c e T e le s c o p e (H S T ) h e e ft o n la n g s e e n n ie u w s o o rt g ra v ita tie le n s o n td e k t, d e v ie rv o u d ig e o f k ru is v o rm ig e g ra v ita tie le n s . D it ka n b e te k e n e n d a t e r m e t d e H S T en a n d e re g ro te o p tis c h e in s tru m e n te n , z o a ls d e V e ry L a rg e T e le s c o p e (V L T ) v a n E S O . o n d e rz o e k g e d a a n ka n w o rd e n . O n d e rz o e k n a a r d e s p re i d in g v a n d e d o n k e re m a te rie , z w a rte g a te n en b e p a le n o f h e t h e e la l e in d ig is o f e e u w ig zal u it z e tte n . D e fo to bij d it a rtik e l is e e n c o m b in a tie v a n tw e e H u b b le o p n a m e s v a n v e rs c h ille n d e g ra v ita tie le n z e n . D e z e g ra v ita tie le n z e n z ijn uit h o n d e rd v e rs c h ille n d e o p n a m e s o n td e k t. D eze h o n d e rd fo to 's b e s tr ijk e n a a n d e h e m e l e e n g e b ie d v a n n a g e n o e g d e V o lle M a a n . A s tr o n o m e n v e rm o e d e n d a n o o k d a t e r e e n h a lf m il jo e n g e lijk s o o rtig e le n z e n in het h e e la l z ijn . Dit h o u d t o n g e v e e r in d a t e r m e t d e H S T g e m id
E e n g ra v ita tie le n s (z w a a rte k ra c h tle n s ) is e e n o b je c t in h e t h e e la l d a t d e lic h ts tra le n v a n een v e rd e r w e g g e le g e n o b je c t a fb u ig t e n v e rs te rk t. D it v e rs c h ijn s e l w e rd v o o rs p e ld d o o r d e a lg e m e n e re la tiv ite its th e o rie v a n E in s te in , e n v o o r
d e ld d rie v a n d e z e le n z e n p e r ja a r o n td e k t k u n n e n w o rd e n .
het e e rs t in m e i 1 9 1 9 w a a rg e n o m e n b ij s te rre n v la k n a a s t d e v e rd u is te rd e z o n . In d a t g e v a l f
v e rd e r w e g s ta a n d e g ra v ita tie le n z e n te s p e u re n . M e t d e h u id ig e a a rd s e te le s c o p e n k u n n e n
D o o r d e h o g e re s o lu tie va n d e H S T is het vo o r d e a s tro n o m e n m o g e lijk o m n a a r z w a k k e re en
d e a s tro n o m e n d it e ig e n lijk nie t. W o rd e n e r nog m e e r v a n d e z e le n z e n o n td e k t d a n z u lle n m e e r a n tw o o rd e n m a a r o o k v ra g e n k o m e n .
e e n z e e r z w a a r z w a rt g a t in h e t c e n tru m va n e e n s te r r e n s te ls e l. D e a n d e re g r a v ita tie le n s (o n td e k t in 1 9 8 8 ), het k la v e rtje v ie r g e n o e m d , is e v e n e e n s e e n q u a s a r w e lk e d o o r e e n v o o r o n s
D e ze w a a rn e m in g e n z ijn e e n g ro te s tim u la n s
o n z ic h tb a re m a s s a w o rd t 'g e fo c u s t'. V ie rv o u d ig e le n z e n k u n n e n d o o r a s tro n o m e n g e b ru ik t w o rd e n o m d e d ic h th e id in h e t heelal te b e p a le n . D o o r o .a . d e ro o d v e rs c h u iv in g v a n d e le n s o b je c te n e n d e g e fo c u s s e e rd e o b je c te n
v o o r d it jo n g e o n d e rz o e k g e b ie d , w e lk e to t 20 j a a r g e le d e n a lle e n n o g m a a r u it t h e o r ie b e s to n d . D e w a a r n e m in g e n z ijn . v o lg e n s K. R a tn a tu n g a v a n het J o h n s H o p k in s U n iv e rs ite it in B a ltim o re , in e e n n ie u w e k la s s e g ra v ita tie le n s te p la a ts e n . H e t k ru is v o rm ig e p a tro o n rond e e n e llip tis c h s te ls e l m a k e n d e s te ls e ls to t een d u id e lijk v ie rv o u d ig e le n s -k a n d id a a t. D it s e le c te re n w o rd t m e e s ta l p a s g e d a a n na s p e c tro s c o p isch o n d e rz o e k va n d e le n z e n . D e lin k e r g ra v i ta tie le n s is o n td e k t to e n e r fo to ’s v a n d e H S T w e rd e n g e s e le c te e rd v o o r e e n a tla s . D e re c h te r e n z w a k k e re o p n a m e is e e n p a a r w e k e n la te r o n td e k t. D e b e id e o p n a m e s h e b b e n e e n h e ld e r e llip tis c h s te ls e l a ls le n s e n v ie r z w a k k e r e o b je c te n s y m m e tris c h h ie r o m hee n . H e ld e re v ie rv o u d ig e g ra v ita tie le n z e n z ijn e x tre e m z e ld z a a m . H ie r z ijn e r s le c h t n o g m a a r tw e e v a n o n td e k t d o o r a a rd s e te le s c o p e n . De le n s o b je c te n z ijn v o o r d e z e g e v a lle n o v e rig e n s e r g o n g e w o o n . D e e e r s t e le n s ( o n t d e k t in 1985) is e e n q u a s a r d ie ‘a fg e b e e ld ' w o rd t d o o r
m e t d e a fs ta n d e n v a n d e z e o b je c te n te v e rg e lij k e n . U it d e z e g e g e v e n s k a n d a n w o rd e n b e p a a ld h o e h e t h e e la l z ic h v e rd e r zal g a a n o n t w ik k e le n . O f h e t in e lk a a r zal k n a lle n o f e e u w ig z a l u itd ije n . E e n n a d e r o n d e rz o e k a a n d e tw e e o p n a m e s d u id t e r o p d a t d e d ic h th e id v a n het h e e la l w a a r s c h ijn lijk la a g g e n o e g is o m h e t h e e la l v o o r e e u w ig te la te n u itd ije n . D e ze c o n c lu s ie is e e n b e e tje e rg v ro e g g e p la a ts t d a a r d e z e tw e e o b je c te n n ie t e e n s te v ig e b o d e m h ie rv o o r zijn . E r z u lle n m in s te n tw a a lf v a n d e r g e lijk e o b je c te n g e v o n d e n e n d o o r g e re k e n d m o e te n w o rd e n o m e e n b e e tje g e g ro n d e c o n c lu s ie te k u n n e n tre k k e n . W e z u lle n w a a rs c h ijn lijk n o g v e e l v a n d it o n d e rz o e k g e b ie d te h o ren k rijg e n . H e t is d u s a fw a c h te n m a a r...
*
*
*
a d v e rte n tie
(O CT
C/> £ § o *> § 53 (Q 8 ? ID ro (t> 03 2. CQ (/) fO cn ro
je zien' i je h e t vinden|e „ e t b e k i j f >
idscossette (40
"
OPTISCHE INSTRUMENTEN Nachtegaalstraat 76. 3581 AM Utrecht tel. 030 322569. ’s avonds 020-6471653
Galileo bij Jupiter**** wat nu? Bram Slagm olen r z ijn al d iv e rs e a rtik e le n in v e r s c h ille n d e b la d e n v e rs c h e n e n
E
o v e r G a l i le o , d e s o n d e d ie m o m e n te e l b ij J u p ite r ro n d h a n g t. In U n iv e rs u m w ille n w ij n a tu u r lijk n ie t a c h te r b lijv e n . H ie r is e c h t e r e e n
g e s c h e id e n w a s , g in g e n a ls e e n rotv a a rt( o n g e v e e r 4 7 km p e r s e c o n d e ) ric h tin g J u p ite rs d a m p k rin g . V o o r d e L a n d e r w a s d it o o k d e b e d o e lin g m a a r v o o r G a lile o z e lf w a s h e t d e b e d o e lin g o m in e e n b a a n o m J u p ite r
k le in p ro b le e m p je , d e a rtik e le n g a a n a lle m a a l o v e r h e tz e lfd e . W ij d a c h te n d a t w e , a a n g e z ie n w e w a t la te r u itk o m e n , n ie u w e re fe ite n z o u d e n k u n n e n p la a ts e n , m a a r n ie ts is m in d e r w a a r,
te k o m e n . D it is u ite in d e lijk o o k w e l g e lu k t m a a r h ie r v o o r m o e s te n w e l w at zaken g e r e g e ld w o rd e n . G e lu k k ig w is te n d e w e te n s c h a p p e rs d it v a n te v o re n e n h a d d e n d a a r d u s
h e la a s . O m d a t d e g e g e v e n s d ie v a n G a lile o m o e te n k o m e n p a s in fe b ru a ri o f m a a r t o p a a r d e a a n z u lle n k o m e n z a l h e t n o g w e l e v e n d u re n
re k e n in g m e e g e h o u d e n .
v o o rd a t U n iv e rs u m d e m o o ie p la a tje s zal to n e n . In d it a rtik e l z u lle n a c h te r g r o n d e n v a n G a lile o e n J u p i t e r
d e z e a fs ta n d h e e ft d e z e m a a n e e n a fm e tin g te v e rg e lijk e n m e t d e g ro te
b e lic h t w o rd e n . O p 7 d e c e m b e r j . l . is G a lile o b ij J u p ite r g e a riv e e rd en is d e L a n d e r in d e d a m p k r in g v a n J u p it e r b in n e n g e d r o n g e n . D it, z o z e id e n d e w e te n s c h a p p e r s v a n h e t G a lile o - p r o je c t, w a s d e la n g s te d a g v o o r d e so n d e . Im m e rs G a lile o e n d e L a n d e r, w e lk e al 2 d a g e n e e rd e r v a n G a lile o
G a lile o s c h e e rt la n g s d e J u p ite rm a a n E u ro p a o p o n g e v e e r 3 2 .5 0 0 km . O p
va n e e n te n n is b a l o p a rm le n g te . De m a n e n e n J u p it e r z e lf o n tv a n g e n o n g e v e e r 4 p ro c e n t v a n h e t z o n lic h t v a n w a t w ij o p a a rd e k rijg e n . G a lile o z a l d e m a a n E u ro p a n o g m a a ls p a s s e re n m a a r d a n v e e l d ic h te rb ij. De c a m e ra e n a n d e re in s tru m e n te n va n d e s o n d e z ijn d ru k b e z ig o p n a m e s
w o rd e n e e rs t a lle m a a l o p geslagen in d e recorder in d e sonde. N a slechts v ijf u u r n a d a t G a lile o E u r o p a h e e f t g e p a s s e e rd ko m t lo al in zicht. Dit zal d e d ic h t s b i jz ijn d e p a s s a g e v a n G a lile o b ij lo zijn . G a lile o ka n d e ta ils v a n o n g e v e e r 4 0 m e te r o p lo z ie n . D e s tra lin s d ru k b in n e n d e b a a n va n E u ro p a is 'le v e n s ’- g e v a a r lijk v o o r G a lile o . D a a ro m is o o k d e d a g w a a ro p d e L a n d e r v a n J u p ite r d e z e z a l b in n e n d rin g e n e e n g e v a a rlijk e d ag v o o r G a lile o . D e z e s tr a lin g s d r u k is o n g e v e e r e e n d e r d e v a n d e to ta le s tra lin g s d ru k w a t G a lile o in zijn g e h e le tw e e ja rig e o m lo o p zal k rijg e n . Een m e n s k a n é é n h o n d e r s te v a n d e z e d ru k n o g g e e n 15 m in u te n v o lh o u d e n . O o k v o o r d e e le c t r o n ic a is d e z e s tra lin g n ie t z o 'g e z o n d '. D e e le c tro n ic a is h ie rv o o r g e s e le c te e rd z o d a t z ij n o g v o ld o e n d e b e tro u w b a a r is o n d e r d e z e s tra lin g s d ru k . W a a r de w e te n s c h a p p e rs a ls n o g b a n g v o o r z ijn is e e n 'b it flip'. Dit b e te ke n t dat er e rg e n s in h e t g e h e u g e n e e n b it (dit k a n o v e ra l z ijn , o o k in d e b e stu rin g c o m p u te r!) ka n o m k la p p e n v a n b.v. een 1 n aar een 0 o f a n d e rs o m . D e
v a n d e J u p it e r m a a n E u r o p a te m a k e n . G a lile o s tu u rt d e z e g e g e v e n s n o g la n g n ie t n a a r d e A a rd e m a a r
1
e le c tro n ic a is hie r w e l te g e n be s c h e rm t m a a r d e e le c tr o n is c h e c a m e r a ’s v a n d e G a lile o k u n n e n zo w el v e rk e e rd e b e e ld e n k r ijg e n . D it hopen de w e te n s c h a p p e rs te k u n n e n re d u c e
-
Foto 1. De planeet Jupiter is a l veel eerder met de H S T gefotografeerd. Links is m et een p ijl aangegeven waar de Lander m et een snelheid van 4 7 km p e r seconde Jupiter binnen vloog. Rechts het gebiedje nog eens uitvergroot. De diam eter van dit gebied is ongeveer drie keer zo veel als die van de A arde (37.433 km.). M et een stip is aangegeven w aar de Lander precies Jupiter invloog. M et de klok m eegaand is de foto linksboven op 4 okt. 1995 gem aakt en vervolgens 10. 20 en 6 0 uur later. (Foto's NASA).
re n d o o r o p n a m e s v a n n ie t la n ger dan ongeveer 2 ,5 s e c o n d e n te m a ke n . D e lo p a s s a g e is v o o r G a lile o te v e n s b e la n g rijk o m e e n k o e rs v e ra n d e rin g te o n d e rg a a n . D e g ra v ita tie v a n lo m o e t d e s o n d e e e n s n e lh e id s v e rm in d e rin g v a n 175 m e te r p e r s e c o n d e (e e n v ijfd e v a n d e to ta le snel-
h e id v e r m in d e rin g ) o p le v e re n . D it is d e e e r s te s n e lh e id v e r m in d e r in g in h e t tra je c t n a a r d e u ite in d e lijk e b a a n ro n d Ju p ite r. W a n n e e r G a lile o lo p a s s e e r t is d e L a n d e r a l a c tie f. E e n u u r la te r ric h t d e z e z ijn in s tr u m e n te n . D e in s tr u m e n te n m e te n o m e e n b e p a a ld e tijd e n s la a n d e g e g e v e n s o p in h e t g e h e u g e n va n de Lander. D e ze w o r d e n la te r n a a r d e s o n d e g e s tu u r d . V ie r u u r n a d e p a s s a g e v a n lo is v o o r G a lile o J u p ite r n e t zo g ro o t als e e n b a s k e tb a l o p a rm le n g te . T ie n m in u te n la te r b e re ik t d e L a n d e r d e ra n d v a n d e a tm o s fe e r v a n J u p ite r. D e L a n d e r g a a t o n d e r e e n h o e k van o n g e v e e r 9 g ra d e n e n m e t e e n s n e l h e id v a n 4 7 k m p e r s e c o n d e d e d a m p k rin g v a n J u p ite r b in n e n . D o o r d e d i c h t h e id v a n J u p i t e r z a l d e L a n d e r e e n s n e lh e id v e r tr a g in g o n
Figuur 2. De aanlooproute van ruimte- sonde Galileo en de Lander. Tijdsduur tussen
d e rg a a n v a n w e l 2 3 0 k e e r z ijn e ig e n
tin g , v a n L a n d e r n a a r G a lile o . H e t
g e w ic h t. N a tw e e m in u te n w o rd t d e p a ra c h u te v a n d e L a n d e r u itg e w o r p en w o rd e n e n z a l hij h ie r 5 5 m in u te n a a n h a n g e n . In d e z e tijd z a l d e L a n d e r g e g e v e n s n a a r G a lile o z e n d e n d ie z ic h 2 0 0 .0 0 0 k m b o v e n d e
ric h te n v a n d e tw e e a n te n n e s v a n d e b e id e ru im te s c h e p e n m o e s t w e l p re c ie s g e b e u re n o m d a t d e b u n d e l die d e la n d e r u itz e n d t e rg s m a l is . G a lile o is m .b .v . g y ro s c o p e n g e ric h t en u ite in d e lijk is d e d a ta s tro o m u its te
la n d e r b e vin d t. D e c o m m u n ic a tie tu s s e n d e L a n d e r en G a lile o is m a a r v a n u it é é n ric h
k e n d v e r lo p e n . D e c o m m u n ic a t ie h e e f t e c h t e r m a a r 5 7 m in u te n in p la a ts v a n 7 5 m in u te n g e d u u rt. De
twee streepjes is een dag. g e g e v e n s v a n d e z e s in s tru m e n te n w a re n re s p . d e h o e v e e lh e id z o n lich t e n w a rm te s tra lin g , d e d ru k , te m p e ra tu u r. d e s tru c tu u r v a n d e w o lk e n , de d ic h th e id e n d e s a m e n s te llin g va n de w o lk e n . A a n b o o rd v a n d e L a n d e r is e e n z e n d e r g e in s ta lle e rd d ie e e n s ta b ie le z e n d fre q u e n tie a fg e e ft. O m d a t d e z e fre q u e n tie b e k e n t is ka n d.m .v. h e t D o b b le r- e ffe c t d e w in d s n e lh e id e n d e p o s itie va n d e L a n d e r b e p a a ld w o rd e n . N a 3 0 m in u te n bij e e n d ru k v a n o n g e v e e r 8 b a r h e e rs t e r e e n te m p e r a tu u r la g e r d a n 3 7 g ra d e n C e ls iu s . O p e e n g e g e v e n m o m e n t d a a lt d e L a n d e r v e r d e r e n g e e ft h ij c o n tin u z ijn s ig n a le n d o o r. H ij g a a t h ie r m ee d o o r to td a t d e z w a k s te d e le n va n de L a n d e r h e t b e g e v e n o f to td a t de a c c u le e g is. E c h te r o f G a lile o da n n o g s ig n a le n v a n d e L a n d e r ka n o n t
G a lile o h e e ft o n d e rw e g al fo to ’s g e m a a k t. H ie rb o v e n e e n tje va n h e t o p p e rv la k v a n d e p la n e to ïd e Ida. F o to ’s m a k e n m e t d e G a lile o is n ie t m a k k e lijk . D e b e e ld h o e k v a n d e c a m e ra v a n G a lile o is e e n h a lv e g ra a d , d it is o n g e v e e r d e h e lft v a n d e V o lle M a a n . O m je e e n in d ru k te g e v e n , a ls je d o o r e e n k o k e r k ijk t v a n 1 c m d o o rs n e e en o n g e v e e r 57 c m la n g d a n h e b je e e n b e e ld v e ld va n o n g e v e e r e e n h a lv e g ra a d . D it z ie t G a lile o d u s ! W a t e r n o g bij k o m t k ijk e n is d a t G a lile o e e n b e p a a ld e s n e lh e id h e e ft te n o p z ic h te v a n h e t te fo to g ra fe re n o b je c t. O m e e n id e e te g e v e n h o e h e t v o o r G a lile o w a s in Ida te fo to g ra fe re n m o e t je h e t v o lg e n d e e e n s p ro b e re n ! J e rijd in e e n a u to m e t e e n s n e lh e id v a n 9 0 km p e r u u r e n je k ijk t d a n d o o r h e t b u is je n a a r e e n fla tg e b o u w v a n 7 v e rd ie p in g e n . T o c h w e l m o e i lijk!
v a n g e n is e e n v ra a g . D it ka n v a n w e g e e e n le g e a c c u o f o m d a t het w o l k e n d e k ie d ic h t is w a a rd o o r e r g ee n g e g e v e n s m e e r d o o r G a lile o w o rd e n o n tv a n g e n . E r h e e rs t d a a r ee n d ru k v a n 3 0 b a r e n e e n te m p e ra tu u r van 19 2 g ra d e n C e ls iu s . W a t d e g e g e v e n s v a n d e L a n d e r b e tre ft z u lle n w e n o g to t m id d e n m a a rt 19 9 6 m o e te n w a c h te n . T o t d an!
De spectaculairste heme p Aarde kunnen we onze astronomische kennis soms heel goed gebrui ken. De eerste stap van Neil Armstrong op de Maan is daar een goed voorbeeld van. Het was een spectaculaire gebeurtenis op de Maan maar niet zichtbaar vanaf de Aarde. In dit artikel bedoelen wij verschijnselen aan de hemel die we meestal wel vanaf de Aarde kunnen volgen. Dat 1996 een aantal spectaculaire hemelverschijnselen in petto heeft zal iedere JWG-er wel beamen. Want is het niet elke keer opnieuw een speculair schouwspel als je in het donker naar de hemel kijkt? Edwin Ballegoy zet voor ons toch de meeste spectaculaire van 1996 d i 5 m a a rt 199 6
Jupiter heeft er een maan bij! Ie d e re e n w e e t d a t d e p la n e e t J u p ite r v ie r h e ld e re m a n e n h e e ft: lo, E u ro p a , G a n y m e d e s e n C a llis to . M a a r w ie d e z e o c h te n d ee n te le s c o o p o p J u p ite r rich t, d e n k t d a t d e z e p la n e e t e r e e n h e ld e re m a a n b ij h e e ft g e k re g e n . D e z e o c h te n d s ta a n e r v ijf h e ld e re s tip je s te n w e s te n v a n d e p la n e e t. T e n w e s te n is lin k s in e e n o m k e re n d e te le s c o o p . M a a r s c h ijn b e d rie g t. É én v a n d ie v ijf lic h tp u n tje s is g e e n m a a n , m a a r e e n s te rre tje d a t to e v a llig in d e b u u rt s ta a t. H e t g a a t o m d e s te r n u 2 S a g itta rii, in h e t s te rre n b e e ld S c h u tte r.
w o /d o 3 /4 a p ril 1 9 9 6
De Maan verdwijnt in de schaduw van de Aarde In d e n a c h t v a n 3 o p 4 a p ril z u lle n b ijg e lo v ig e m e n s e n b id d e n v o o r d e te ru g k e e r v a n d e M a a n . O m m id d e rn a c h t s tra a lt d e V o lle M a a n n o g h e ld e r a a n d e h e m e l. M a a r v a n a f 00.21 u u r v e rd w ijn t d e M a a n . E e rs t is d a a r n o g n ie t z o v e e l v a n te z ie n , m a a r o m 0 1 .2 7 u u r is e r va n d e h e ld e re M a a n n ie ts o v e rg e b le v e n . E r re s t n o g e e n z w a k k e , ro o d g e le g lo e d . Z a l d e M a a n o o it n o g te ru g k o m e n ? N o g m a a r e ve n b lijv e n k ijk e n : 0 1 .4 5 u u r - 0 2 . 0 0 u u r - 0 2 .1 5 u u r - 0 2 . 3 0 u u r - 0 2 . 4 5 u u r, d e M a a n is n o g s te e d s n ie t te -z ie n . Z a l d e M a a n w e g b lijv e n ? G e lu k k ig , o m 0 2 .5 3 u u r v e rs c h ijn t e r w e e r e e n h e ld e re ra n d a a n d e M a a n . L a n g z a a m m a a r z e k e r w o rd t d e M a a n w e e r h e ld e r. O m 03.58 u u r is d e h e le M a a n w e e r z o h e ld e r a ls o m m id d e rn a c h t. G e lu k k ig m aar!
verschijnselen van
Erwin van Ballegoy
di 3 0 ju li 1 9 9 6
Een blauwe Maan? H e b je w e l e e n s e e n b la u w tje g e lo p e n ? O f e e n m a a ltje b la u w e b o n e n o p g e p e u z e ld ? O f k ijk jij o o k w e l e e n s n a a r d e s m u rfe n ? A ls h e t e e n m a a n d a g w a s g e w e e s t, d a n h a d d e z e d a g in h e t te ke n g e s ta a n v a n d e k le u r b la u w . D a n w a s h e t n a m e lijk e e n 'B la u w e m a a n d a g ’ g e w e e s t. B la u w e m a a n d a g e n z ijn v rij z e ld z a a m . D a t zijn n a m e lijk m a a n d a g e n w a a ro p d e M a a n v o o r d e tw e e d e k e e r in éé n m a a n d tijd vol is. O p 3 0 ju li is h e t v o o r d e tw e e d e k e e r d e z e m a a n d d a t d e M a a n v o l is. H e la a s v a lt d e z e d a g o p e e n d in s d a g e n is het d u s g e e n bla u w e ' m a a n d a g .
z o /d i 1 1 /1 3 a u g u s tu s 1 9 9 6
Meteorenfeest! In 1 9 9 2 k w a m k o m e e t P /S w ift-T u ttle v o o r h e t e e s t s in d s 1 8 6 2 w e e r in d e b u u rt v a n d e Z o n . In h e t v e rle d e n is d e z e k o m e e t v a k e r in d e b u u rt van d e Z o n g e w e e s t, w a n t la n g s d e h e le b a a n h e e ft d e z e k o m e e t s to fd e e l tje s a c h te rg e la te n . W a n n e e r d e A a rd e d e b a a n v a n d e k o m e e t k ru is t, d a n k u n n e n e r s to fje s in d e d a m p k rin g v a n d e A a rd e k o m e n . D e z e s to f je s w o rd e n d a n z ic h tb a a r a ls m e te o re n . D a t g e b e u rt b ij d e z e k o m e e t tu s s e n e in d ju li en e in d a u g u s tu s . N o rm a a l g e s p ro k e n z ijn d e m e e s te m e te o re n in d e n a c h t v a n 12 o p 13 a u g u s tu s te z ie n , m a a r d e k o m e e t h e e ft 'p a s ' g e le d e n n o g h e e l v e e l s to fje s lo s g e la te n . D e z e s to fje s z ijn in d e n a c h t v a n 11 o p 1 2 a u g u s tu s te z ie n . O m d a t d e m e te o re n u it het s te rre n b e e ld P e rs e u s lijk e n te k o m e n , n o e m e n w e d e z e m e te o re n z w e rm 'P e rs e ïd e n '. O m d a t h e t b ijn a N ie u w e M a a n is, zal h e t m a a n lic h t d e w a a rn e m in g e n n a u w e lijk s v e rs to re n . D a a rd o o r z u lle n e r e n k e le tie n ta lle n m e te o re n p e r u u r te z ie n zijn.
J
v r 6 e n z a 7 s e p te m b e r 1 9 9 6
W iskunde aan de sterrenhem el
T u s s e n tw e e w ille k e u rig e s te rre n ku n je a ltijd e e n re c h te lijn tre k k e n . M e t 3 o f m lu kt d a t m e e s ta l n ie t. B e h a lv e o p 6 e n 7 s e p te m b e r. Z o a ls a ltijd s ta a n d e s te rre
P o llu x v a n s te rre n b e e ld T w e e lin g e n o p é é n lijn. D e z e tw e e o c h te n d e n w o rd t d e lijn la n g e r g e m a a k t, w a n t a ls je d e lijn v e rle n g t v a n d e h o riz o n , d a n b lijk e n z ic h tw e e h e ld e re , s te ra c h tig e o b je c te n o D a t z ijn d e p la n e te n M a rs e n V e n u s .
z a 21 e n z o 2 2 s e p te m b e r 1 9 9 6
Mars in een kribbe H e t lijk t al b ijn a K e rs tm is ! H e t K e rs tv e rh a a l v e rh a a lt o v e r h e t kin d e ke J e z u s . Hij w e rd in e e n sta l g e b o re n . A ls w ie g k re e g h ij e e n krib b e (dat is e e n v o e d e rb a k v o o r d ie re n ). O p 21 e n 2 2 s e p te m b e r is M a rs in d e K rib b e . N e e . ik b e d o e l n ie t d a t er e e n c h o c o la d e re e p in e e n k rib b e te re c h t is g e k o m e n . Ik b e d o e l o o k n ie t d a t d e p la n e e t M a rs o p A a rd e g e v a lle n is, e n d a a rb ij in ee n v o e d e rb a k g e la n d is. N e e . ik b e d o e l d a t d e p la n e e t M a rs d o o r d e o p e n s te rre n h o o p K rib b e tre kt. O m d it te k u n n e n z ie n , m o e t je w e l v ro e g o p s ta a n . M e t e e n v e rre k ijk e r o f e e n te le s c o o p is d e ro d e p la n e e t M a rs tu s s e n d e s te rre n v a n d e s te rre n h o o p te v in d e n .
d o /v r 2 6 /2 7 s e p te m b e r 1 9 9 6
De Maan verdw ijnt opnieuw in de schaduw van de Aarde In d e n a c h t v a n 2 6 o p 2 7 s e p te m b e r v e rd w ijn t d e M a a n o p n ie u w in de s c h a d u w v a n d e A a rd e . Z u lle n d e b ijg e lo v ig e m e n s e n n u b e te r w e te n d an bij d e v o rig e v e rd w ijn ig , k id n a p p in g , o n tv o e rin g , o f w a t d e z e m e n s e n o o k m a a r d e n k e n d a t h e t is ? D e M a a n s ta a t d it m a a l w e l la g e r b o v e n d e h o riz o n . Z o d ra d e M a a n v o lle d ig in d e a a rd s c h a d u w v e rd w e n e n is . s ta a t d e M a a n z o ’n k le in e 3 0 g ra d e n b o v e n d e h o riz o n . T e g e n h e t e in d e va n d e v e rd u is te rin g is d e h o o g te n o g s le c h ts 10 g ra d e n . O m 0 3 .1 3 u u r b e g in t d e M a a n te v e rd w ijn e n . E e rs t is d a a r n o g n ie t z o v e e l v a n te zie n . m a a r om 0 4 .2 0 u u r is e r v a n d e h e ld e re M a a n n ie ts m e e r o v e rg e b le v e n . E r re s t n o g e e n z w a k k e , ro o d g e le g lo e d . O m 0 5 .2 9 u u r v e rs c h ijn t e r w e e r e e n h e ld e re ra n d a a n d e M a a n . L a n g z a a m m a a r z e k e r w o rd t d e M a a n w e e r h e ld e rd e r. O m 0 6 .3 6 u u r is d e M a a n w e e r zo h e ld e r a ls te v o re n . E e n u u r la te r g a a t d e M a a n o n d e r. T ijd e n s d e M a a n s v e rd u is te rin g s ta a t e r e e n h e ld e re 's te r' 2 ' te n z u id e n va n d e m a a n . D a t is d e p la n e e t S a tu rn u s
d i 1 o k to b e r 1 9 9 6
Aldebaran speelt verstoppertje O p 2 ja n u a ri, 3 0 ja n u a ri. 2 6 fe b ru a ri, 2 4 m a a rt, 21 a p ril, 12 ju li, 8 a u g u s tu s e n 4 s e p te m b e r s ta a t d e M a a n in d e b u u rt va n A ld e b a ra n . A ld e b a ra n is d e h e ld e rs te s te r v a n s te rre n b e e ld S tie r. M a a r v a n a v o n d s c h u ift A ld e b a ra n a c h te r d e M a a n . A ld e b a ra n v e rs to p t z ic h ro n d 2 3 u u r a c h te r d e v e rlic h te M a a n ra n d . Pas te g e n 2 3 .5 0 u u r z a l A ld e b a ra n w e e r g e v o n d e n w o rd e n , a ls hij o m d e d o n k e re M a a n ra n d k ijk t. G e b ru ik e e n v e rre k ijk e r o f k le i n e k ijk e r o m A ld e b a ra n b ij d e M a a n te k u n n e n z ie n .
z a 1 2 o k to b e r 1 9 9 6
De maan eet de zon op W e l e e n s p e r v e rg is s in g e e n s p a a n s e p e p e r o f w a t s a m b a l o p g e g e te n ? H e e t hè. M a a r d a t is n o g n ik s in v e rg e lijk in g m e t w a t d e M a a n g a a t p ro b e re n o p 12 o k to b e r. D e M a a n b e g in t d a n d o o d le u k d e Z o n o p te e te n . R ond 15 u u r b e g in t-ie a a n d e 'k o e le ' b u ite n k a n t v a n 6 0 0 0 'C te p e u z e le n . T e g e n 1 6 .2 2 u u r is d e M a a n to t h e t m id d e lp u n t v a n d e Z o n g e k o m e n . D an v in d t de M a a n h e t to c h w e l e e n te h e e t tu s s e n d o o rtje w o rd e n . D a t is n ie t z o g e k n a tu u rlijk . D e Z o n is d a a r 1 6 m iljo e n g ra d e n h e e t. D a a ro m s p u u g t d e M aan, d e Z o n w e e r la n g z a a m uit. O m s tre e k s 17.3 0 u u r h e e ft d e M a a n de Z on w e e r h e le m a a l n a a r b u ite n g e w e rk t.
z a /m a 1 6 /1 8 n o v e m b e r 1996
Een regen van sterren In 1 9 6 6 p a s s e e rd e k o m e e t P /T e m p e l-T u ttle d e Z o n . In d a tz e lfd e ja a r w a s o m s tre e k s h a lf n o v e m b e r e e n e n o r m e re g e n v a lle n d e s te rre n te z ie n . M a x im a a l w a re n e r 1 5 .0 0 0 to t 1 5 0 .0 0 0 m e te o re n p e r u u r te z ie n ! D e k o m e e t P /T e m p e l- T u ttle e n d e m e te o re n re g e n h e b b e n m e t e lk a a r te m a k e n . W a n t d e s to fd e e ltje s d ie d e m e te o re n re g e n v e r o o r z a a k te n w a re n a fk o m s tig v a n d e z e k o m e e t. Z o v e e l m e te o re n z u lle n e r d it ja a r n ie t te z ie n z ijn . T o c h z ijn e r d e z e n a c h te n n o g v o ld o e n d e m e te o re n te z ie n . W a n t k o m e e t P /T e m p e l-T u ttle b e g in t d e Z o n te n a d e re n . In 1 9 9 9 p a s s e e rt d ie d e Z o n w e e r e n s te rre k u n d ig e n v e rw a c h te n d a t e r in d a t ja a r d a n o o k w e e r e e n m e te o re n re g e n te z ie n z a l z ijn . M a a r in d e ja re n v o o r e n n a 19 9 9 z ijn e r n o g a ltijd v e e l m e te o re n te z ie n O m d a t d e v a lle n d e s te r r e n u it s te r r e n b e e ld L e e u w lijk e n te k o m e n , w o rd e n d e z e d e L e o n id e n g e n o e m d . H e t s te rre n b e e ld L e e u w k o m t p a s in d e n a n a ch t hoog bo ve n d e horizon. De M a a n is in E erste K w a r tie r en zal d u s d e o c h te n d w a a rn e m in g e n n ie t v e rs to re n
E in d 1 9 9 6
Hale-Bopp steelt de show In ju li 1995 is e r e e n k o m e e t o n td e k t, d ie p a s in 19 9 7 o p zijn h e ld e rs t z a l z ijn (z ie U n iv e rs u m 6 v a n v o rig ja a r). In d e la a t s te m a a n d e n v a n d it ja a r is d e z e k o m e e t w a a rs c h ijn lijk al m et e e n v e rre k ijk e r te z ie n . H o u d U n iv e rs u m in d e g a te n v o o r de re c e n ts te v o o rs p e llin g e n .
V erenigingsnieuw s AKTIVITEITENAGENDA
Volkssterrenwachten O nderslaanda volkssterrenw achten zijn aangesloten bijdevereniging LSV, de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor meer informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030-321456 Fax: 030-300483 B ussloo. te Bussloo Open: vrijdag 20.00 uur. Into. Teil : 0 3 1 3 -6 5 27 16
Landelijke Sterrenkijkdagen
Afdeling ‘t Gooi weer van start !
O p v rijd a g 2 3 e n z a te rd a g 2 4 fe b ru a ri a.s. w o rd e n d e L a n d e lijk e s te rre n k ijk d a g e n g e h o u d e n . D it ja a r a lw e e r v o o r d e 2 0 e k e e r. W ie w e e t d o e t jo u w a fd e lin g d it
d e rla n d . w a n t n a a s t C u le m b o rg g a a t o o k a fd e lin g ‘t G o o i w e e r v a n s ta r t. D e z e a fd e lin g b e s to n d o o rs p r o n k e lijk a l (h e t
ja a r o o k m e e , d u s bel je c o n ta c tp e rs o o n h ie r e e n s o v e r! O p z o 'n s te rre n k ijk d a g w o rd t (bij h e ld e r w e e r) m e t s te rre n k ijk e rs w a a r g e n o m e n . A ls h e t s le c h t w e e r is w o rd e n e r v a a k d ia 's v e rto o n d . D e (v o lk s )s te rre n w a c h te n d o e n n a tu u rlijk ó ó k m e e . V o o r d e a d re s s e n z ie d e a k tiv i-
E r g e b e u rt v e e l in h e t c e n tru m v a n N e
w a s z e lfs e e n h e le a c tie v e a fd e lin g ) , m a a r s in d s a lw e e r e e n p a a r ja a r w a s het
te ite n a g e n d a h ie rn a a s t.
stil in 't G o o i. D a a r g a a t n u d u s v e ra n d e rin g in k o m e n ! In ja n u a r i w il m e n m e t d e z e a fd e lin g w e e r v a n s ta r t. W il je m e e r in fo rm a tie o v e r d e n ie u w e a fd e lin g o f w il jij m is s c h ie n w e l a c tie f w o rd e n b in n e n d e a fd e
* * *
lin g ( ju llie z ijn a ltijd w e lk o m !!) b e l o f s c h rijf d a n naar:
P rogram m a 1e kw artaal 1996: 12 jan. Een zonsverduisteringsreis naar India
Beginnerscursus afdeling Culem borg
P e ije v a n K lo o s te r P a ltz e rw e g 2 2 9 3 7 3 4 C L D en D o ld e r T e l.: 0 3 0 - 2 2 9 14 38
19 jan. Onweer 26 jan. Onze buur 'D e Maan" 2 lebr. Saturnus • de planeet zonder ring! 9 lebr. Kometen 16 lebr. Wordt het nog wel donker? 23/24 lebr. Landelijke Sterrenkijk dagen met diverse aktiviteiten
In ja n u a ri is h e t z o v e r... d a n g a a t a fd e lin g C u le m b o rg v a n s ta rt e n w e l m e t een h e u z e b e g in n e r s c u r s u s . D e z e c u rs u s h o u d t in d a t m e n s e n va n z o w e l b in n e n
* * *
a ls b u ite n d e J W G e e n a a n ta l w e k e n la n g p ra a tje s k u n n e n v o lg e n o v e r a lle rle i
1 mrt. Ons zonnestelsel
s te r r e n k u n d ig e o n d e rw e rp e n . L ijk t jo u
8 mrt. De Lente sterrenhemel
d e z e b e g in n e r s c u s u s w e l w a t, b e l of s c h rijf d a n n a a r:
EO
E
C opernicus, Haarle Open: vnjdag 20.00 en zaterdagmid dag om 14.00. C orona Borealis. Dieren Open: vrijdag 20.00 uur.
M enno Schakel Z u id e rlin g e d ijk 101 4211 B B S p ijk T e l.: 0 1 8 3 - 5 6 15 23
O u d e re n k a m p : zo 21 ju li t/m z a 3 a u g .
Ptanetron. Dwingeloo Open: dins- en donderdag 20.00 uur. Planetarium : dagelijks 1017.30
uur.
Fryslan, Burgum Open: vrijdag 20.00 uur. Halley, Heesch Open: elke 1e vrijdag 20.00 en zondag om 14.00 van de maand. Ommen Nutssterrenwachl, Ommen Open: zaterdag 20.00 uur. Phoenix. Lochem Open: zaterdag vanal 20.00 uur.
A fdeling U trecht al 25 jaar de grootste D it ja a r b e s ta a t a fd e lin g U tre c h t a lw e e r 2 5 ja a r. O m d it te v ie re n h e b b e n w e ee n a a n ta l b ijz o n d e r a k tiv ite ite n . Z o is e r in h e t w e e k e n d v a n 16 e n 17 m e i e e n m a ra th o n b ije e n k o m s t v a n 2 5 uur! W e b e g in n e n d e z e b ije e n k o m s t z o a ls w e d a t a ltijd d o e n o m 1 4 .0 0 u u r. H e t e e rs te g e d e e lte is e e n "n o rm a le b ije e n k o m s t" e n n a tu u rlijk z a l e r d a n o o k v a n a lle s te d o e n zijn w a t w e n o rm a a l n ie t z u lle n d o e n . D e z e n o rm a le b ije e n k o m s t d u u rt to t 2 1 .0 0 u u r. D a a rn a is e r e e n re c e p tie v o o r a lle o u d b e s tu u rs le d e n v a n a fd e lin g U tre c h t. H e t w e e k e n d d a a ro p is e r e e n P in k s te rk a m p je o p h e t e ila n d T e x e l. D it k a m p je b e g in t o p v rijd a g 2 4 m e i e n is o p m a a n d a g m id d a g 2 7 m e i a fg e lo p e n . W e z itte n o p T e x e l v la k bij d e s te rre n w a c h t, d ie w e d a n o o k z e k e r z u lle n g a a n g e b ru ik e n . O o k z u lle n w e een a a n ta l k a re n n a a r h e t s tra n d g a a n e n h e t e ila n d v e rk e n n e n , z o w e l lo p e n d a ls o p de fie ts . H e t k a m p is v a n a f D e n H e ld e r to t D en H e ld e r (d u s in c lu s ie f d e o v e rto c h t). V o o r d e g e n e d ie m e e w ille n e n g e e n lid z ijn v a n a fd e lin g U tre c h t is d e p rijs fl. 8 5 ,- p.p. V o o r in fo rm a tie k u n je te re c h t b ij P ije v a n K lo o s te r, T e .: 0 3 0 - 2 2 9 1 4 36
8w u 9 in8 QniQin9isV Com puterbijeenkom st op Sonneborgh in Utrecht
R ijsw ijk. Rijswijk
Verslag Jongerensterrenkijkdag
Open: vrijdag vanal 20.00 uur Saturnus, Heerhugowaard
J e h o u d t v a n s te rre n k u n d e . A n d e rs zo u je d it n ie t le z e n . A ls je n a a s t s te rre n k u n d e o o k c o m p u t e r s le u k v in d t , d a n is z a te rd a g 2 7 ja n u a ri d è d a g v o o r jo u . O p d ie d a g is e r e e n b ije e n k o m s t v o o r a lle J W G -e rs d ie g ra a g o p d e c o m p u te r m e t s te rre n k u n d e b e z ig z ijn : d e m o n s tra tie s v a n s te r r e n k u n d ig e c o m p u te r p r o g r a m m a 's . p ra a tje s o v e r h e t g e b ru ik v a n d e c o m p u te r b ij je h o b b y e n h e t c o p ië re n v a n s te rre n k u n d ig e s o ftw a re . W a a r: S te rre n w a c h t S o n n e n b o rg h in U tre c h t W a n n e e r: z a te rd a g 2 7 ja n u a ri va n 1 0 .3 0 u u r to t 1 6 .0 0 u u r E n tre e : fl 3 .5 0 (v o o r le d e n v a n d e c o m p u te rg ro e p is h e t g ra tis ). V o o rlo p ig p ro g ra m m a : 10.30 uur Zaal open; 11.00 uur Praatje over het maken van sterren kundige foto’s met de CCD-came ra 12.00 uur Demonstratie van het gebruik van 12.30 uur 13.00 uur 13.30 uur 14.30 uur 15.00 uur
een CCD-camera Lunchpauze Praatje over het gebruik van inter net, e-m ail en www Demonstratie gebruik van internet, e-mail en www Pauze Plannen maken voor de computer
In A s te n k w a m e n , v o o r d e e e rs te k e e r,
Waarnemen rond halve maan, 3 kijk-
o n g e v e e r 160 jo n g e re n n a a r d e J o n g e re n s te rre n k ijk d a g .
avonden p. maand vanal 19.00 uur.
B ij d e J W G - s ta n d w a r e n d e b e k e n d e J W G -a rtik e le n te k o o p e n bij d e W A C O s ta n d k o n d e n d e b e z o e k e rs d e d o o r d e J W G - e rs z e lfg e m a a k te w a a rn e m in g e n b e k ijk e n . In d e k n u ts e lh o e k w e rd e n s te r re n k a a rte n g e m a a k t E te n e n d rin k e n kon je k o p e n b ij h e t k e u k e n tje v a n M a rlo e s .
maand 14.00-16,00 uur.
Filmmiddag laatsie zondag van de
S chrieversheide, Heerlen Open; dinsdag 1/m vrijdag 11 -17.00 en dinsdag en vrijdagavond van 19.30-22.00 en zondag 13.0017.00.
V e rd e r w a s o o k d e N V W S w e r k g r o e p M e te o re n a a n w e z ig . F ra n k o p e n d e 's m id d a g s d e s te rre n w a c h t e n k e e k m e te e n e ve n n a a r d e Zon (g e p ro
S im on S tevln, Hoeven
je c te e rd n a tu u rlijk ). 'E r w a s e c h te r g e e n v le k je o p z ie n te z ie n . G e lu k k ig k o n ie d e re e n d o o r e e n k ijk e r e e n te k e n in g va n
S onnenborgh. Utrecht
S a tu rn u s w a a rn e m e n .d ie e v e n v e rd e ro p a a n e e n p a a ltje w a s g e p la k t. P ije h ie ld w a t in te re s s a n te p ra a tje s e n D re e s V e rs c h u u re n g a f e e n a a n ta l v o o r s te llin g e n in h e t p la n e ta riu m . ’s A v o n d s w e rd h e t p a s e c h t d ru k . H et w a s k ra a k h e ld e r e n d e k ijk e rs w e rd e n g e r ic h t o p d e M a a n , S a t u r n u s e n d e P le ïa d e n . Ie d e re e n w a s o n d e r d e in d ru k v a n d e rin g e n v a n S a tu rn u s d ie n o g net a ls e e n s tre e p je z ic h tb a a r w a re n . K o rto m , e e n g e z e llig e d a g e n h o p e lijk w o rd t h e t h e t v o lg e n d ja a r n o g d ru k k e r!
Open: dinsdag t/m zaterdag 1022.00
uur.
Rondleiding vrijdag vanaf 20,00 uur Vooraf tel, opgeven 030-311360. Tw eelingen, Spijkenisse Open: vrijdag vanaf 20.00 uur. Twente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag 14-17 uur dinsdag-en donderdagavond 20-22. Meer informatie tel. 05412-29700, Vesta. Oostzaan Open: vrijdag 20.00 voor rondleiding. N ijmegen. Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanaf 19.00 uur
Agenda van de afdelingen: 20e Landelijke S terrenkijkdagen
groep in 1996 16.00 uur Einde
J W G -A m s te rd a m :
Vrijdag 23 en zaterdag 24 lebr. a s
T u s s e n d o o r s ta a n e r a ltijd c o m p u te r s
2 0 ja n u a ri: P a n n e k o e k e n b ije e n k o m s t II 17 fe b ru a ri: B ije e n k o m s t
is e r "Open Huis" bij de Nederland
k la a r v o o r h e t c o p ië re n v a n a s tro n o m i sc h e s o ftw a re (S h a re w a re e n fre e w a re !)
J W G -D e n H a a g :
W il je m e e r in fo rm a tie o v e r d e z e b ije e n k o m s t o f o v e r d e c o m p u te rg ro e p ? N e e m d a n k o n ta k t o p m et: E rw in v a n B a lle g o ij T a fe lb e rg s tra a t 20 2021 S P H a a rle m T e l.: 0 2 3 - 5 2 7 0 6 5 0 *
»
*
se Volkssterrenwachten.Informatie bij: Stichting ’ De Koepel’ Tel.: 030 231 13 60 ol Bureau LSV Tel.: 030 -
B ije e n k o m s te n : 1 9 :3 0 - 2 1 :30 u u r 12 ja n u a ri: K n u ts e la v o n d . 9 fe b ru a ri: W a a rn e e m p ra a tje
232 14 60 P lnksterkam pje afd. U trecht Plaats: Texel bi| de sterrenwacht Datum: 24 t/m 27 mei 1996
J W G -U tre c h t: 2 0 ja n u a ri: J u b ile u m b ije e n k o m s t v a n 1 4 :0 0 - 2 1 :00 u u r. in c lu s ie f s n e rtm a a ltijd , v id e o e n /o f w a a rn e m e n . 17 fe b ru a ri: K o rte b ije e n k o m s t va n 1 4 :0 0 - 1 7 :0 0 uur. 2 m a a rt: 1 9 .0 0 u u r W a a rn e e m a v o n d
Kosten: fl. 85,- p.p. Incl overtocht Info: Pelje van Klooster Tel 030 ■ 229 14 38. C om puterbljeenkom s in U trecht Plaats: Sterrenwacht Sonnenborgh Datum: 27 januari a.s. Info: E Ballegoy 023 - 527 06 50
T
R R R R IN G ... g a a t.
H e t is
de
te le fo o n
U n iv e r s u m -
re d a k te u r M a rk -J ö rg M e ije r.
" H o i M a rc e l, z o u je ee n s tu k je o v e r
fo to g ra fie in U n iv e rs u m n u m m e r 1 w ille n s c h rijv e n ? B e d a n k t! D o e i!” . H m m m m ... fo to g ra fie ? A ls e r iets is w a a r ik w e in ig v a n a f w e e t is d at h et w e l! N o u ja , h e t m o e t e e n s tu k je v o o r b e g in n e rs w o rd e n , e n d at ben ik zeker.... Ik h e rin n e r m e o p e e n s d a t ik o p d e la g e re s ch o o l e e n s e e n w e rk s tu k o ver fo to g ra fie h e b g e m a a k t. N a la n g z o e k e n in s to ffig e d o z e n o p z o ld e r h e b ik h e t w e e r g e v o n d e n . L e u k . d a t je na z o v e e l ja a r n o g ie ts v a n je z e lf k u n t le re n ! V o l v e r b a z in g le e s ik w a t ik to e n a lle m a a l w is t m a a r n u a lla n g w e e r v e rg e te n b en. " V o o r h e t m a k e n v a n fo to 's h e b je o m te b e g in n e n e e n film n o d ig . D a t is e e n s tu k je p la s tic m e t d a a r o p e e n a a n ta l s to ffe n d ie v e ra n d e re n a ls e r lic h t o p valt. A ls j e d e film o n tw ik k e lt k u n je p re c ie s z ie n w a a r lic h t is g e v a l le n en w a a r n ie t." O h ja ... en h o e w e rk te e e n f o t o to e s te l o o k al w e e r? 'D e b e la n g rijk s te o n d e rd e le n va n e e n fo to to e s te l (z ie fig u u r 1) z ijn d e lens, d ie e e n p la a tje va n d e b u ite n w e re ld o p d e film p ro je c te e rt, e n d e s lu ite r, d ie z o r g t d a t h e t lic h t a lle e n o p d e film k o m t o p h e t m o m e n t d a t d e fo to g e m a a k t w o rd t." Ik lees in m ijn w e rk s tu k n o g v e e l m e e r le u k s o v e r fo to g ra fie , m a a r e r s ta a t he le m aal n ie ts in o v e r s te rre n fo to g ra fie , e n d a a r m o e t ik n o u n e t e e n s tu k je o v e r s c h rijv e n ! N o u ja , h e t fo to g ra fe re n v a n s te rre n ka n to c h n ie t z o v e e l m o e ilijk e r z ijn d a n h e t fo to g ra fe re n v a n a n d e re z a k e n ? Ik b e s lu it d a t ik e e rs t z e lf m a a r e e n s g a p ro b e re n o m e e n p a a r s te r
re n fo to 's te m a k e n v o o rd a t ik ju llie ga v e rte lle n h o e h e t m o e t. E n d a a r ko m t h e t e e rs te p ro b le e m al o m d e h o e k k ijk e n : h e t fo to to e s te l. Ik h e b w e l een w e g w e rp -c a m e ra a tje , m a a r e r is m e o o it v e r t e ld d a t je d a a r g e e n s te rre n fo to 's m e e k u n t m a k e n . D at is o o k w e l lo g is c h : d e s te rre n z ijn m a a r h e e l z w a k k e lic h tp u n tje s , e n d u s zal d e s lu ite r v a n d e c a m e ra h e e l la n g o p e n m o e te n b lijv e n s ta a n o m h e t b e e ld v a n d e s te r re n o p d e film te v a n g e n . V a n w e g w e rp c a m e ra 's e n v e le g e w o n e c a m e ra 's k a n d e s lu ite r v a a k a lle e n e e n fra c tie v a n e e n s e c o n d e o p e n s ta a n - v e e l te w e in ig
h a n d e la a r w a a r ik m ijn film p je ga k o p e n ra a d t m e a a n o m ee n film pje m e t e e n g ro o t A S A -g e ta l te n e m e n . D e m a n le g t m e u it d a t h e t A S A -g e ta l ie ts z e g t o v e r d e g e v o e lig h e id v a n de film - h o e h o g e r h e t g e t a l , h o e g e v o e lig e r d e film v o o r lic h t is. 100 en 2 0 0 A S A z ijn n o rm a le h u is-, tu in en k e u k e n f ilm s , m aar voor s te r r e n fo t o 's r a a d t h ij m e a a n om e e n film v a n te n m in s te 4 0 0 A S A te g e b ru ik e n . N a w a t tw ijfe le n k ie s ik e e n K o d a k E k ta rc h ro m e 4 0 0 A S A d ia -film p je uit;
d u s!
n ie t e c h t g o e d k o o p , m a a r w e l go ed. T e n m in s te , d a t z e g t d e fo to g ra a f... ik b e n b e n ie u w d !
G e lu k k ig v in d ik n a la n g z o e k e n o p z o ld e r e e n o u d e s p ie g e lre fle x c a m e ra - d a t is e e n c a m e r a w a a rb ij je m e t
G e w a p e n d m e t m ijn c a m e r a m e t film p je , m ijn le n z e n , m ijn d ra a d o n t s p a n n e r, e e n z a k la m p , e e n n o titie
b e h u lp v a n e e n s p ie g e ltje d o o r d e le n s k u n t k ijk e n . O p h e t d ra a ik n o p je v o o r d e b e lic h tin g s tijd e n s ta a t e e n
b o e k je e n e e n flin k e th e rm o s fle s m et h e te th e e tre k ik d ie a v o n d d e d u in e n in. T s ja , w a a r z a l ik e e n s m e e b e g in n e n ? Ik b e k ijk m ijn d rie le n z e n nog
g ro te 'B ', w a t w il z e g g e n d a t je w il le k e u rig la n g k u n t b e lic h te n . P re c ie s w a t ik n o d ig h e b d u s ! H e t to e s te l h e e ft v e rs c h ille n d e le n z e n d ie je m et e e n h e e l e e n v o u d ig k lik s y s te e m o p d e c a m e ra k u n t ze tte n . E n e r z it o o k n o g e e n d r a a d o n ts p a n n e r b ij: e e n e e n k a b e lt je w a a r m e e je d e s lu ite r v a n de c a m e ra v a n a f e e n a f
v a n m ijn c a m e ra om te z ie n h oeveel s te rre n ik o p d e z e m a n ie r op de foto k a n k rijg e n . D a t z ijn e r h e e l w a t - de
D a a rd o o r h oef
G r o te B e e r p a s t b ijv o o rb e e ld m a k k e lijk in b e e ld . O p m ijn s ta n d a a r d le n s z itte n tw e e
je d e c a m e r a n ie t m e e r a a n te ra k e n a ls je d e fo to m a a kt, e n v o o rk o m je
sluiter open
film p je o m in m ijn fo to to e s t e , te d o e n .D e fo to -
d ie ie ts m e t d e v e rg r o tin g v a n h e t b e e ld te m a k e n h e e ft. H o e g ro te r d e b ra n d p u n ts a fs ta n d , h o e s te r k e r de v e rg ro tin g . D e 5 0 m m -le n s w o rd t o o k w e l s ta n d a a rd le n s g e n o e m d , en d u s b e s lu it ik d ie e e rs t m a a r e e n s te g e b ru ik e n . Ik k ijk e e n s d o o r d e zo e ke r
s ta n d je o p e n k u n t z e tte n .
d u s allerlei v e r v e le n d e t r i l lin g e n in h e t b eeld. Nu nog een
e e n s g o e d ... ”2 8 m m ", "5 0 m m ", "135 m m " s ta a t e ro p . D e fo to g ra a f h e e ft m e u itg e le g d d a t d a t d e b ra n d p u n ts a fs ta n d e n va n d e le n z e n zijn e n d a t
2/e hier de belangrijkste onderdelen van een ,oto toestei
rin g e n d ie k u n n e n d ra a ie n . D e a c h te rs te re g e lt h e t d ia fra g m a - d a t wil z e g g e n : d e g ro o tte v a n d e o p e n in g v a n d e le n s . E v e n d e n k e n , w a t zei d e fo to g ra a f o o k al w e e r? E en la a g g e ta l b e te k e n t e e n g r o te o p e n in g . H m m m m m ... e e n b e e tje v r e e m d , m a a r a ls h ij h e t z e g t z a l h e t w e l zo z ijn . Ik d ra a i d e rin g d u s op 2 .8 , het la a g s te g e ta l d a t e ro p sta at. D e a n d e re rin g is o m d e a fs ta n d in te s te lle n . D e rin g lo o p t va n 33 c e n tim e
te r to t 10 m e te r, e n d a a rn a s ta a t e r no g e e n s o o rt a c h tje o p z ijn k a n t o p h e t s y m b o o l v o o r o n e in d ig . N o u , d e s te rre n s ta a n b e s t w e l v e r w e g - in e lk g e v a l v é é l v e rd e r d a n 10 m e te r d u s ik k ie s d ie la a ts te in s te llin g m aar. O ké , tijd v o o r m ijn a lle re e rs te s te rre n fo to . Ik b e s lu it o m n ie t te m o e ilijk te d o e n , e n le g m ijn c a m e r a m e t d ra a d o n ts p a n n e r g e w o o n p la t o p d e g ro n d . K lik... e n nu g e w o o n la n g b e lic h te n . M a a r h o e la n g e ig e n lijk ? Ik h e b g e e n fla u w id e e ! Ik b e g in m a a r e e n s m e t 5 s e c o n d e n , e n d a n la a t ik h e t k n o p je v a n d e d ra a d o n ts p a n n e r w e e r lo s. K lik . D o o rs p o e le n ... e n nu e e n fo to v a n tie n s e c o n d e n . K lik ... klik. Z ie je w e l, d a t s te rre n fo to 's m a k e n is h e le m a a l n ie t m o e ilijk ! Ik m a a k o o k n o g fo to 's m e t b e lic h tin g s tijd e n va n 20 e n 3 0 s e c o n d e n , e n b e s lu it d a n om h e t e c h t g ro n d ig a a n te p a k k e n : f o t o 's v a n 1 ,2 . 5 e n 1 5 m in u t e n ! G e lu k k ig h o e f ik n ie t a l d ie tijd h e t k n o p je v a n m ijn d r a a d o n t s p a n n e r v a s t te h o u d e n : e r b lijk t e e n h a n d ig
b ru ik t h e b . d e b e lic h tin g s tijd e n h e t s te rre n b e e ld w a a r ik op g e ric h t h e b - d a n ka n ik th u is n o g e e n s ru s tig k ijk e n h o e ik a l d ie p ra c h tig e s te r re n fo to 's p re c ie s g e m a a k t h eb! N a b ijn a d rie u u r la n g fo to 's m a k e n is m ijn ro lle tje vo l. en b e n ik b e h o o rlijk m o e . H o o g tijd d u s o m e e n s n a a r h u is te g a a n e n m ijn le k k e re w a rm e b e d je o p te z o e k e n !
De resultaten N a tu u rlijk b re n g ik m ijn ro lle tje m e te e n d e v o lg e n d e d a g n a a r d e fo to g r a a f o m h e t te la te n o n tw ik k e le n e n a fd ru k k e n . D rie d a g e n la te r k a n ik m ijn e e rs te s te r re n fo to 's o p h a le n . Ik d u rf h e t z a k je b ijn a n ie t te o p e n e n . A ls z e n o u e e n s a l le m a a l m is lu k t z ijn ? G e lu k k ig
Figuur 3. Sterrenbeelden fotograferen zoals op deze afdruk is m akkelijker dan je denkt.
b lijk t h e t w e l m e e te v a lle n : e r zitte n b e s t e e n p a a r a a rd ig e p la a tje s tu s sen! D e fo to 's d ie ik v ijf e n tie n s e c o n d e n
s c h ro e fje o p te z itte n w a a r m e e ik d a t k n o p je v a s t kan ze tte n .
a n d e r e t w e e le n z e n , e n m a a k o o k n o g w a t fo to ’s va n a n d e r e s tu k je s v a n d e s te r r e n h e m e l. D a t k o s t
a a n g e s to te n h eb, m a a r b ij d e fo to 's v a n tw e e e n v ijf m in u te n zijn d e s tre pe n o o k te z ie n . e n z e lfs g ro te r. En
tr o u w e n s n o g h e e l w a t m o e ite , w a n t d a a r v o o r k a n ik m ijn c a m e ra n ie t g e w o o n o p d e g r o n d le g g e n m a a r
nu ik g o e d k ijk z ie ik o o k h e le kle in e s tre e p je s b ij d e fo to 's d ie ik 30 s e c o n d e n b e lic h t h e b - v o o ra l o p d e fo to ’s v a n d e 1 3 5 m m -le n s. O h , w a c h t e e n s e v e n ... d a t k o m t n a tu u r lijk d o o rd a t d e s te rre n n ie t s til s ta a n ! N o u ja , e ig e n lijk s ta a n z e n a tu u r lijk w e l ( b ijn a ) s til, m a a r de
m o e t ik a lle rle i in g e w ik k e ld e b o u w w e r k e n v a n t a k je s , s te n e n e n z a n d m a k e n w a a r m e e ik h e t t o e s t e l sc h e e f ka n ze tte n . V o lg e n d e k e e r to c h e e n s k ijk e n o f ik
d e fo to , d e le n s d ie ik g e
o p . M e t w a t m o e ite k a n ik o p é é n v a n d e p la a tje s n o g w e l d e G ro te B e e r te ru g v in d e n . D e fo to 's v a n 2 0 en 3 0 s e c o n d e n z ijn al e e n s tu k b e te r: d e m e e s te s te rre n b e e ld e n sta an d a a r g o e d o p . Bij d e fo to 's m e t ee n b e lic h tin g s tijd v a n é é n m in u u t g e b e u r t o p e e n s ie t s v r e e m d s : d e s te rre n z ijn g e e n p u n tje s m e e r, m a a r k le in e s tre e p je s ! E e rs t d e n k ik d a t ik p e r o n g e lu k t e g e n m ijn c a m e r a
Ik h e rh a a l d e h e le fo to s e rie o o k n o g e e n s m e t m ijn
e e n s ta tie f v a n ie m a n d ka n le n e n ! B ij e lk e f o t o d ie ik m a a k s c h r ijf ik in m ijn n o titie b o e k je h e t n u m m e r v a n
h e b b e lic h t z ijn v r ij d o n k e r g e w o r d e n : e r s ta a n m a a r e e n p a a r ste rre n
a a rd e d ra a it. En m ijn c a m e ra d ra a it n a tu u rlijk g e z llig m e e . K e n n e lijk g a a t d a t z o s n e l d a t je d ie b e w e g in g al op Figuur 2. A ls j ij wilt weten wat je m oet doen om ook zo'n foto van de Maan te maken, lees dan dit artikel.
je s te rre n fo to 's k u n t z ie n ! D e fo to 's d ie ik v ijftie n m in u te n b e lic h t h e b z ijn h e la a s n ie t z o m o o i
m e e r - z e z ijn h e le m a a l g r o e n u itg e s la g e n . T o c h e e n b e e tje te la n g d u s ... D a t m o e t ik in Z u id -F ra n k rijk n o g m a a r e e n s p ro b e re n , d a a r is h e t e e n s tu k d o n k e rd e r e n ik h e b g e h o o rd d a t
v o u d ig a p p a ra a tje w a a rm e e je d o o r a a n e e n s ch ro e f te d ra a ie n je c a m e ra p re cie s in d e te g e n
J W G -e rs d a a r z e lfs fo to ’s m e t b e lic h tin g s tijd e n v a n e e n u u r h e b b e n g e m a a k t!
v re e m d e 'ro n d d ra a i-s tre p e n ' o p je fo to 's krijg t. H e t is m e z e lfs al g e lu k t o m e e n p a a r fo to 's van v ijf m in u te n te m a k e n w a a ro p d e s te rre n nog
A ls ik th u is n o g e e n s g o e d n a a r m ijn fo to 's kijk z ie ik d a t ik n ie t a lle e n s t e r r e n h e b
p e rfe c te p u n tje s z ijn ! V o o ra l m e t e e n 135 m m le n s ku n je z o h e le m o o ie p la a tje s v a n g a s n e
g e fo to g ra fe e rd . In h e t s te rre n b e e ld Z w a a n zie ik w a t ro d e v le k je s , e n in A n d ro m e d a e e n w it v le k je . S nel in d e s te rre n a tla s kijk e n e n ja h o o r, ik h e b e e n p a a r n e v e ltje s o p m ijn fo to 's s ta a n !
v e ls m a ke n .
O m p re c ie s te z ijn : d e N o o rd -A m e rik a n e v e l en d e A n d ro m e d a n e v e l. Ik v in d d a t ik b e s t tr o ts m a g z i jn o p m ijn e e r s t e o p t r e d e n a ls s te rre n fo to g ra a f!
En verder... In m id d e ls h e b ik d e s m a a k va n h e t s te rre n -fo to g ra fe re n a a rd ig te p a k k e n g e k re g e n . Ik h e b va n ee n v rie n d e e n s ta tie f g e le e n d , e n h e b in U n i v e rs u m 1 v a n 1 9 9 5 e e n b o u w b e s c h rijv in g va n e e n v o lg p la n k je g e v o n d e n . D at is e e n h eel e e n
g e s te ld e ric h tin g v a n d e A a rd e d ra a it. D a a rd o o r k a n je la n g b e lic h te n z o n d e r d a t je v a n d ie
Sam envattend S te rr e n fo to 's m a k e n is d u s h e le m a a l n ie t zo m o e ilijk als h e t o p h e t e e rs te g e z ic h t lijkt. E igen lijk is h e t e n ig e d a t je n o d ig h e b t e e n g o e d e c a m e ra - d a t w il z e g g e n : e e n c a m e ra w a a r een B - o f T -s ta n d o p z it z o d a t je d e s lu ite r la ng g e n o e g o p e n k u n t z e tte n . E e n d ra a d o n ts p a n n e r is o o k v re s e lijk h a n d ig , e n e e n s ta tie f k o m t a ltijd v a n pa s. K o o p e e n film p je d a t e rg g e v o e lig is e e n f ilm p je m e t e e n A S A - g e ta l v a n 4 0 0 of m e e r. H e t is le u k o m e e n p a a r v e rs c h ille n d e le n z e n te h e b b e n , m a a r o o k m e t e e n g e w o n e s ta n d a a rd le n s ka n je al h e e l v e e l le u ke p la a tje s m a ke n ! L e t b ij h e t m a k e n v a n s t e r r e n f o t o 's o p d e v o lg e n d e d in g e n : - Z o rg d a t je in e e n d o n k e re o m g e v in g sta at. - Z e t je d ia fra g m a h e le m a a l o p e n (la a g s te g e ta l, s o m s o o k e e n w o lk je ) - S te l d e a fs ta n d in o p o n e in d ig (e e n a c h tje op z ijn ka n t) - Z o rg d a t je c a m e ra s te v ig s ta a t e n n ie t kan g a a n trille n . - S c h rijf p re c ie s o p w a a r je fo to 's va n m aakt. - En v o o ra l in d e w in te r: k le e d je w a rm aan! H o e lang je e e n fo to p re c ie s m o e t b e lic h te n is n ie t in e e n p a a r w o o rd e n te z e g g e n - d a t h a n g t a f v a n je film , je le n s, d e p la a ts a a n de hem el (a ls je g e e n s tre e p je s w ilt) e n d e h o e v e e lh e id s tro o ilic h t (a ls je d e film n ie t w ilt o v e rb e lic h te n ). H ie r z ijn a lle rle i p ra c h tig e fo rm u le s v o o r (k ijk b ijv o o rb e e ld e e n s in d e S te rre n g id s ), m a a r het is v e e l le u k e r o m z u lk e d in g e n z e lf u it te v in d e n ! Ik h o o p d a t je d o o r d it s tu k je z in h e b t g e k re g e n o m z e lf o o k e e n s w a t s te r r e n fo t o 's te g a a n m a k e n ! In e lk g e v a l b e n ik h e t in d e a fg e lo p e n w e k e n erg le u k g a a n v in d e n . E n u h ... als je e e n m o o ie fo t o m a a k t: s t u u r h e m o p n a a r U n iv e rs u m ! S u c c e s e rm e e !
* * *
T e b e s te lle n b ij: S tic h tin g U n iv e rs u m Z o n n e b u rg 2 3 5 1 2 N L U tre c h t
Gallerie Wacct Exposé v an ingezonden w aarnem ingen van JTWG-ers onder redactie van de W aarneem com m issie (Waco)
Roy Keeris
k h e b d it ke e r e e n m ooie, z o n n e -w a a rn e m in g e n ee n fo to va n d e O rio n n e ve l o n tva n g e n . In fi g u u r 1 zie ee n a fd ru k v a n d e fraai g e d e ta ille e r
I
d e te ke n in g va n e e n zo n n e vle kg ro e p . D e ze te k e ning is g e m a a kt d o o r R ik te r H o rst o p 11 februari 1 9 8 1 . R ik g e b ru ik te h ie rb ij e e n 6 0 c m k ijk e r. Z o a ls je m issch ie n w e e t, is het a a n ta l z o n n e v le k ke n n ie t altijd he tze lfd e . G e d u re n d e e lf ja a r w is s e lt h e t a a n ta l v a n d e z o n n e v le k k e n . In 1981, to e n d e z e te k e n in g w e rd g e m a a k t, z a te n w e o p e en m a xim u m . E r w a re n s o m s w e l v ie r va n d e ze g ro e p e n te z ie n . H e la a s z itte n w e n u o p e e n m in im u m e n d u s is d e Z o n m e e sta l "schoon". H e t a a n ta l z o n n e v le k k e n zal d e k o m e n d e ja re n w el w e e r g a a n stijg e n e n in het ja a r 2 0 0 0 is er w e e r e e n n ie u w m a x im u m w a a rin w e veel va n d e z e z o n n e vle kg ro e p e n ku n n e n zien.
Figuur 1. De fraaie gedetaileerde tekening van een zonnevlekgroep geeft een goede indruk van wat je kunt waarnemen door een 6 cm telescoop. Tekening gem aakt door Rik ter Hors.t
a rtijn H o rd ijk en R o y K e e ris m a a k te n in d e n a c h t v a n 9 o p 10 d e c e m b e r 1 9 9 4
M
e e n o p n a m e v a n d e O rio n n e v e l d ie in fig u u r 2 is a fg e d r u k t. E r is m a a r v ijf m in u te n b e lich t en toch zijn e r al e e n a a n ta l n e ve lflard e n te zien. E r w e rd een P ra ctica c a m e ra m e t s ta n d a a rd lens (50 m m ) g e b ru ik t e n e e n F u jico lo r 400 A S A film . D e g re n s m a g n itu d e w e rd g e s c h a t o p 5 .0 . E r w e r d g e fo t o g r a f e e r d in h e t p r im a ir e b ra n d p u n t va n d e te le s c o o p (F = 9 0 0 m m , D =240 m m ). O p e e n fo to z ie t d e O r io n n e v e l e r a ltijd h e e l a n d e rs uit da n als je ze lf d o o r e e n te le s c o o p kijkt. D it k o m t o m d a t je in h e t d o n k e r a lle e n m a a r z w a r t/w it k u n t z ie n e n d e n e v e l lijk t d a n v e e l z w a k k e r. A ls je e r e e n tijd je n a a r b lijft k ijk e n , z ie je toch ee n he le b o e l o p v a lle n d e details. M a a k e r m a a r e e n s e e n m o o ie te k e n in g v a n . D ie is v a s t v e e l v e rra s s e n d e r d a n d e z e fo to d ie je al o ve ra l in bo e ke n ziet. S u c c e s m e t w a a rn e m e n e n v e rg e e t niet je w a a r n e m in g e n o p te stu re n n a a r d e w a a rn e e m c o m m issie. H et a d re s is: W a a rn e e m c o m m is s ie R o y K eeris d e B le k e r 48 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n
F ig u u r 2.
De O rio n n e v e l g e m a a k t d o o r M a rtijn H o rd ijk e n R oy
Keeris. E r is vijf minuten belicht op een 400 ASA Fujifilm door een 24 cm. telescoop.
Vragenrubriek a llo p u z z e lfa n s h ie r is d a n w e e r d e p u z z e iru b rie k v a n d e J W G . ik h o o p d a t
H
ie d e re e n w e e r
z ijn b e s t z a l d o e n e n d e a n tw o o rd e n n a a r m ij s tu u rt. V o o r d e m e n s e n d ie h e t nog n ie t w ete n is h ie r n o g e v e n e e n u itle g o v e r d e tw e e n ie u w e p u z z e ls : e e n w e g s tre e p -p u z z e l e n e e n c ry p
to g ra m . Bij d e w e g s tre e p -p u z z e l m o e t je v a n d e le tte rs d ie o v e rb lijv e n e e n s te rre n a a m m a k e n . En als je h e t c ry p to g ra m h ebt in g e v u ld m o e t je d e le tte rs v a n d e v e rs c h ille n d e p la a ts e n a c h te r e lk a a r in v u lle n en d an k rijg je d e n a a m v a n e e n M e s s ie r-n e v e l. M a a r n u e e rs t d e a n tw o o rd e n v a n d e p u z z e ls u it U n iv e rs u m 5 19 9 5 . A n tw o o rd e n v a n 'w e lk e h o o rt n ie t in h e t rijtje th u is ’: 1. Canis Major, dit is het enige sterrenbeeld in het rijtje met een negatieve declinatie. 2. Venus, het is een binnen planeet en heeft geen manen. 3. Vulpen is geen sterrenbeeld. In d e b a lk m o e t je a ls a lle s ju is t is in g e v u l h e t w o o rd ‘P ro tu b e ra n s ' k o m e n te s ta a n . D e ju is te T riv ia n t a n tw o o rd e n v o lg e n h ie r: 1. Bellatrix is een blauwe ster in het sterrenbeeld Orion met als spectraaltype B-2. Haar magnetude is +1 waardoor ze één van de helderste sterren in het sterrenbeeld is. 2. Neptunus draait rond de zon op een gem iddelde afstand van 30 A.E. 3. De Russische astronaut Joery Kakarin was de eerste mens in de ruimte. 4. Galileo stierf in het jaar 1642. 5. een picometer is een biljoenste van een meter, d.w.z, na de komm a elf nullen en dan een eentje om het in een meter uit te drukken. 6. Dit is de konstanle w elke een m aal aan geeft van hoe snel objecten, b.v. sterrenstelsel, op een bepaalde afstand van ons af bewegen. De eenheid van de Hubbleconstante is km s ‘ 1 M p c '1.
D e p ic tio n a ry v ra g e n z ijn a ls v o lg t b e a n tw o o rd t (de te k e n in g e n d u s ). D e te k e n in g v a n d e k ra te r is h ie ro n d e r a fg e d ru k t. D e z e is g e m a a k t d o o r J o n a s L e h m a n n u it G ro n a u (D ld ), m o o i g e d a a n jö h .
D e n ie u w e h e rs e n k ra k e rtje s z ijn w e e r h e tz e lfd e a ls d e v o rig e k e e r. U it d e rijtje s m e t w o o rd e n m o e t je h e t w o o rd k ie z e n w a t e r n ie t b ijh o o rt. V a n d e b e g in le tte rs k u n je d e n a a m v a n e e n s a te llie t m a k e n . 1 .T ita n ia - M im a s - O b e ro n - E n c e la d u s - E la ra 2 .S te r v. G a rn e t - D e n e b o la - S h e lia k - A lg o l - M ira 3 .O p e n - D iffu u s - B ol - M e lk w e g - P la n e ta ir 4 .ln d u s - B o ö te s - A u rig a - V irg o - O rio n 5 .C e p h e u s - O c ta n s - D ra c o - C a m e lo p a rd a lis - U rs a M in o r 6 .A ly a - K u m a - D ia d e m - L e s a th - S a d ir
j
voor Jongeren STER R EN STR EPER
s E C L I P S E R C
E D S E M N O I R O
U A I A R N A N S O
L R P D B Q O E U L
C A L L I S T O s M
R L L P U C K I E B
E D E I M O S D L I
H E M E L P 0 0 L A
I B O 0 T I D E N Z
M A G N I T U D E G
W R G A M M A T E N
A A L I C H T M C U
A N O A A L E V L R
W e g te s tre p e n w o o rd e n :
R E B T R N A E I P
N N U K I N T U P S
E A L D N T M L S z
M M E R A U A E T T
I N N A D I R N E R
N O L L E S S u R E
G I N 0 G L A D I H
A a rd e , A ld e b a ra n , B o o tid e n , C a llis to , C a rin a , C o lo m b ia , D e im o s ,D io n e , E c lip s (2x), E llip s, G a m m a , G e m e n id e n .G lo b u le n , H e m e lp o o l,H e rc u le s , H e rtz s p ru n g , H id a lg o , Im b riu m , Ion (3x), IR, Leda , L ic h t, M a g n itu d e , M a n e n , M a rs , N a d ir, O rio n , P uck, R u s s e ll (2 x ), S p u tn ik , S ter, T ita n ,V e la ,V e u le n , W a a rn e m in g .
Horizontaal: 1. D u its e "fre q u e n tie s p ro n g " 2. E n g e ls 'B e e tn e e m -k n o o p p u n t" 3. N a m a a k N o o rd a frik a a n s e h o o fd s ta d 4. B e ro e m d e d u o 's
C epheïde Crypto
tOCOSOlOlAUfO
5. S c h a a ld ie r-m is t 6. S tra a t v o o r p ijn -s c h re e u w 7. 8. 9. 0.
"S p ro e t" N e v e l-c irk e l T rillin g s tijd Z u iv e l-v e rd w e n e n p a a r v o o r E n g e ls e v e rk o o p
Vertikaal:
A 5
C 6
R 3
J 9
F
F
2
4
A 4
E
Q 11 3
S 4
F H 10 7
A 1
0 5
K
A
P
4
3
9
0
M B N 11 1 8 5
Q 6
K 10
S tu u r je a n tw o o rd e n v ó ó r 31 m e i a .s . n a a r:
Vragenrubriek voor Jongeren Patrick de Roo, van Slingelandtstraat 99, 2582 XK Den Haag.
a. G e le e rd h o n d e ra s b. W e e r-g ra s s o o rt e. N a triu m -"d is k e tte inhoud d . A lu m in iu m s la a p p la a ts v o o r z u u rs to f e. V la k g o m -d a m p f. "H o u s to n , w e h a ve a prob le m " g. L ic h td o o rla te n d e blo e m h. V
Met de kijker op jacht... Waarnemen in een notedop
David Heule
jongejongejonge, soms heb ik mijn dag niet, het lukt ook niet altijd.
S
Is het eindelijk helder, dan lukt het me niet om iets op te tekenen. Ik had een potlood en ging m et mijn telesco op de sterren rond de
Poolster optekenen en het was zo donker dat ik niet eens zag dat mijn punt
was afgebroken. Toen ik lekker warm binnen zat en even naar mijn tekening keek schrok ik want het hele vel was nog wit. Deze keer over de goede, maar ook slechte tijden van het waarnem en, tekenen en fotograferen.
Ik z a l h e t g e le id e lijk o p b o u w e n , v a n m a k k e lijk n a a r m o e ilijk . D e n k e e rs t a a n w a t je g a a t w a a r n e m e n . G a je h e le s te rre n b e e ld e n te k e n e n of n ie t? T e k e n d a n e e rs t d e h e ld e rs te s te rre n en d a n d e z w a k k e re . M is s c h ie n z ie jij n e v e ls , d u b b e ls te rr e n o l s te r re n h o p e n . D a t is h a rts tik k e g a a f e n a ls je a lle s te k e n t h o e ft h e t n ie t e e n s z o la n g te d u re n . J e k u n t a lle s o p d e k a a rt p ro b e re n te ru g te v in d e n e n z o v e rg e lijk e n o f jij g o e d e o g e n h e b t o m z w a k k e s te rre n te z ie n . Z ie je k le u re n ? T e k e n d e z e e r d a n b ij. D it is o o k e e n h e le g o e d e o e fe n in g o m s te rre n b e e l d e n te le re n k e n n e n . E n je k u n t s o m s m e e r z ie n m e t h e t b lo te o o g d a n m e t d e te le s c o o p . W a t d a c h t je v a n m e te o re n ? O p e e n g e w o n e n a ch t, z ijn e r a ltijd w e l e e n p a a r m e te o re n p e r u u r te z ie n , te rw ijl tijd e n s e e n m e te o re n z w e rm e r tie n ta lle n p e r u u r z ic h tb a a r z ijn . O o k is het le u k o m te z ie n d a t e r al "d u iz e n d e n " s a ta lie te n d e ru im te in g e s c h o te n z ijn . In 1 9 9 3 za g ik in é é n u u r e n v e e rtig m in u te n 21 s a te lie te n tijd e n s d e m e te o re n z w e rm d e P e rs e id e n . G e lu k k ig had ik w e l m e e r m e te o re n d a n s a te lie te n g e z ie n . M a a r w a t k a n e r a lle m a a l m is g a a n a ls je a a n h e t w a a rn e m e n b e n t? - J e v a lt in s la a p Z Z Z Z Z Z Z , M a a r d a t ge b e u rt b ij m ij v a k e r w a n n e e r ik d e o h z o in te re s s a n te le s s e n o p s c h o o l a a n h e t v o lg e n b en.
- J e p e n d o e t h e t n ie t. d a t g e b e u rt a ltijd b ij het g e b ru ik v a n e e n b a lp o in t o f v u lp e n , o m d a t ik m e e s ta l p la t o p m ijn ru g lig w a a r te n e m e n en d e in kt d u s n ie t n a a r d e p e n k a n stro m e n . - J e s tru ik e lt o v e r je te le s c o o p s ta tie f, sto e l of e le c tric ite its k a b e l v a n je v o lg m o to r, o m d a t het d o n k e r is e n je n ie t n a a r b o v e n e n b e n e d e n te g e lijk k u n t kijke n . - J e h e b t h e t k o u d . e n d a t g e b e u rt v a a k tijd e n s de h e ld e re w in te ra v o n d e n . D u s k le e d je altijd w a rm a a n , w a n t h e t is irrita n t o m n a a r b in n e n te g a a n z o n d e r h e t lic h t a a n te k u n n e n do en. M a a r e r z ijn o o k le u k e o n v e rw a c h te d in g e n die k u n n e n g e b e u re n , z o a ls : - E r lo o p t ie m a n d la n g s d ie o o k in te re s s e vo o r s te rrre n k u n d e h e e ft e n je m a a k t e v e n een b a b b e ltje - J e k ijk t d o o r d e te le s c o o p e n je zie t een k o m e e t, d ie n o g n ie t o n td e k t is, e n a ls je dan s n e l re a g e e rt k o m t e r m is s c h ie n w e l een k o m e e t m e t jo u n a a m a a n d e h e m e l te staan. D e k a n s is k le in m a a r, h e t is al m e e rd e re k e re n g e b e u rd d a t e e n a m a te u ra s tro n o o m e e n k o m e e t o n td e k te . - J e b e n t g e tu ig e v a n e e n e n o rm h e ld e re m e te oo r. o o k w e l b o lid e g e n o e m d . D e k a n s is niet zo g ro o t, m a a r w e l g ro te r a ls je n a a r een m e te o re n z w e rm g a a t kijke n .
Hoe te tekenen? H e t te k e n e n va n s te rre n , s te rre n h o p e n e n n e v e ls is e e n le u k e n n a u w k e u r ig w e r k je . D e b e la n g rijk s te re d e n v o o r d ie n a u w k e u rig h e id is h e t nut d ie d e te k e n in g ka n h e b b e n v o o r s te r re n k u n d ig e w e rk g ro e p e n . Z o h a d W e rk g ro e p M a a n en P la n e te n a a rd ig w a t te k e n in g e n b in n e n g e k re g e n o v e r d e k o m e e tin s la g o p J u p ite r. H e t n u t h ie rv a n is d a t e r m e e r in fo rm a tie v e r k re g e n w o rd t. En le u k is h e t o o k o m je k le in k in d e re n te la te n z ie n d a t o p a v ro e g e r o o k zo fa n a tie k w a s in s te rre n k u n d e . H oe m o e t je te ke n e n , w a a rm e e en w a a ro p ? Het m a a k t n ie t v e e l u it o f je p e n o f p o tlo o d n e e m t a ls je s te rre n h o p e n te k e n t. H e t is a lle e n e e n k w e s tie v a n p u n tje s z e tte n , m a a r d a a r s tra k s m e e r o ve r. V o o r n evels, p la n e te n , Z o n e n M aan ku n je b e te r ee n z a c h t p o tlo o d n e m e n ( z o ie ts a ls 1 B -3 B ). D e k le u r v a n h e t p a p ie r m a a k t n ie t z o v e e l u it, d e v o o rk e u r h e e ft n a tu u rlijk w it bij g e b ru ik v a n e e n g e w o o n z w a rt p o tlo o d . H e e l b e la n g rijk b ij h e t te k e n e n is d e o n d e rg ro n d . A ls
-K ijk g o e d e n la a t h e t o b je c t z o g o e d m o g e lijk in h e t m id d e n va n h e t b e e ld v a n je k ijk e r blij ve n e n b e g in a ls e e rs t m e t h e t te k e n e n van d e h e ld e rs te s te rre n d ie je zie t. -A ls je d e h e ld e rs te s te rre n o p d e g o e d e p lek h e b t g e te k e n d b e g in t h e t p rie g e lw e rk : k ijk d o o r d e le n s n a a r d e k le in e s te rre n e n z e t ze o p pa p ier, to td a t je z e a lle m a a l h e b t. D it han g t n a tu u rlijk v a n het w e e r a f e n d e h o e v e e lh e id s tro o ilic h t in d e o m g e v in g . In d e ra n d s ta d is d a t z w a a r -p ie p - te rw ijl h e t o p a n d e re p le k k e n in N e d e rla n d e rg d o n k e r k a n w o rd e n . -B ij n e v e ls m o e t je m e t je p o tlo o d m e t z a c h t to e ts e n (v e g e n ) d e p le k v a n d e n e v e l a a n g e v e n . K ijk g o e d e n d e n k n ie t d a t e lk e "n e v e l" e e n n e v e l is, w a n t e r z itte n a ltijd v o rm e n of in h a m m e n in. M a a r je b e n t n u n o g n ie t k la a r w a n t je h e b t a lle e n e e n k la d je . H e t is m is s c h ie n e e n h a n d ig
o p lo s s in g h e b ik e e n h a rd e g e p la s tific e e r d e m a p v a n A 4 - fo r m a a t. H e t p a p ie r h e b ik m e t p la k b a n d o p d e z e m a p b e v e s tig d .P la s tic is h a n d ig , w a n t s ' n a c h ts ka n a lle s flin k o n d e r d e d a u w k o m e n te zitte n . A ls je b u ite n b e n t e n je b e n t la n g z a m e rh a n d a a n d e d u is te rn is g e w e n d , ku n je b e g in n e n m e t te k e n e n . V o lg d a n z o n a u w k e u rig m o g e lijk d e h ie ro n d e r a a n g e g e v e n s ta p p e n o p e n b e s tu
id e e a ls je e e n b la n c o n o titie b o e k je k o o p t o m al je w a a rn e m in g e n in te te k e n e n . T e k e n d a n e e n
d e e r h ie rb ij d e d o o r m ijz e lf g e te k e n d e w a a rn e m in g v a n M 4 2 in F ig u u r 1.
te rg ro n d e e n b e e tje a a n d e h e m e l d o e t d e n k e n . D e s te r re n e n n e v e ls w o r d e n d a n m e t T ip p -E x o f m e t w itte in k t g e te k e n d . En a ls je d a n w e e r ru s tig in je s to e l z it en n a a r je te k e n in g kijkt g e e ft d a t, in ie d e r
c irc e l d a t het b e e ld v e ld v a n je k ijk e r v o o rs te lt. N e e m d e te k e n in g o v e r e n v e r g e e t n ie t om o n d e r d e te k e n in g d e p la a ts v a n d e w a a rn e m in g , ty p e k ijk e r, v e rg ro tin g , d a tu m , tijd . b e w o l k in g e n n a tu u rlijk d e n a a m v a n h e t o b je c t te v e rm e ld e n . Ik ke n o o k m e n s e n d ie in p la a ts va n w it p a p ie r, z w a rt p a p ie r n e m e n z o d a t d e a c h
g e v a l bij m ij, v o ld o e n in g . H e t te k e n e n g e e ft m e e s ta l d u s e e n g o e d e in d re s u l ta a t o o k al ku n je v o o r g e e n "tw e e m e ter" tekenen. En het ko st e ig e nlijk enorm l w e in ig tijd . D u s te k e n e n !
En de planeetjes? J a a a h ! D at ka n o o k , d e p la n e te n ! D e ze z ijn g e m a k k e lijk a a n d e h e m e l te v in d e n , d e p la n e e t V e n u s is w e l h e e l erg fe l: m a g n itu d e -4 ! L a te n w e d a a r m a a r m e te e n o v e r b e g in n e n , w a n t d e e e rs te p la n e e t M e rc u riu s is v o o r te k e n e n en fo to g ra fie n ie t e c h t in te re s s a n t, d e z e is o o k m o e ilijk a a n d e a v o n d h e m m e l e n o c h te n d h e m e l te v in d e n . V e n u s w a s d e e e rs te k e e r e e n v e rra s s in g , je zag g e w o o n e c h t e e n h a lf m a a n tje , d a t en o rm h e ld e r w a s w a a rd o o r h e t b e e ld n ie t 1 0 0 % s c h e rp w a s . A ls je M e rc u riu s 5 0 k e e r v e rg ro o t z ie je d e z e re d e lijk s c h e rp e n d u id e lijk . M e t e e n v e r Figuur 1. M 42 getekend d oor D avid Heule op 5 ja n u a ri 1994. D avid gebuikte een 8 0 x 1 14mm kijker m et een vergroting van 50 maal. E r was goede seeing. David tekende in tw ee eetappes.
g r o tin g v a n 1 6 7 x v e r s c h e n e n b ij m ij a lle m a a l k le in e V e n u s je s in b e e ld , m a a r d a t lig t v a s t a a n m ijn te le s c o o p .
V e n u s te k e n e n g e d u re n d e e e n la n g e re p e rio d e is h a rts tik k e le u k, m a a r fo to g ra fe re n is m a k k e lijk e r. H e t is m ij g e lu k t o m V e n u s m e t m ijn 1m te le s c o o p , z o n d e r te v o lg e n , o p e e n to t 8 0 0 A S A o p g e w a a rd e film te k rijg e n . In fig u u r 2 is h ie rv a n h e t re s u lta a t te b e w o n d e re n . D e p la n e e t M a r s v a lt o o k g o e d o p a ls h ij a a n d e h e m e l s ta a t. H ij is a ltijd w e l e e n h e ld e re p la n e e t, m a a r h e t o p v a lle n d s te is z ijn o ra n je ro d e k le u r. M a rs is e e n b e e tje e e n b lo e d e rig e p la n e e t m e t al d a t ro o d . m a a r M a rs is n ie t v o o r n ie ts e e n o o rlo g s g o d e n z ijn m a a n tje s A n g s t en V re e s (P h o b o s e n D e im o s ) m a k e n e r e e n v ro lijk g e h e e l v a n . In d e te le s o o p is h e t e e n b e e tje e e n te le u rs te llin g , w a n t je m o e t flin k v e rg ro te n , w il je d e ta ils e n p o o lk a p p e n z ie n . H e t v e rg ro te n is m e e s ta l bij k le in e re k ijk e rs e e n p ro b le e m . D an k o m t J u p ite r, d e k o lo s s a le g a s p la n e e t, m e t v ie r b e k e n d e m a a n tje s : E u ro p a . C a llis to . G a n y m e d e s e n lo. D o o r d e v e rre k ijk e r z ie je al d u i d e lijk d a t J u p ite r g e e n s te r is, m a a r e e n s p e ld e k n o p je e n a ls je g o e d kijkt, d a n ku n je z e lfs een o f tw e e m a a n tje s z ie n ! M e t e e n 7 X 5 0 v e rre k ij k e r is d a t b e s t te d o e n . A ls je e e n s ta tie f h e b t w a a r je h e m o p v a s t k u n t z e tte n is d a t e n o rm h a n d ig , m a a r je k u n t n a tu u rlijk o o k m e t je h a n d e n e rg e n s o p s te u n e n . En d a n d o o r d e te le s c o o p ! W a t z ie je ? J e ziet ee n s c h ijfje , n e e n e e n e lip s : d e p la n e e t d ra a it z o s n e l d a t d e a fs ta n d v a n po o l n a a r h e t m id d e lp u n t v a n d e p la n e e t k le in e r is d a n d e a fs ta n d v a n e e n p u n t o p d e e v e n a a r n a a r d e k e rn v a n d e p la n e e t. D it is h e e l g o e d te z ie n b ij J u p ite r, h o e w e l a lle p la n e te n e r last v a n h e b b e n , z e lfs o p d e A a rd e k u n je d a t z ie n : o p d e e v e n a a r is d e v a lv e rs n e llin g m in d e r g ro o t d a n o p d e p o le n . V o o r m e e r in fo z ie h e t k a d e r h ie rn a a s t. W a t J u p ite r b e tre ft n o g e ve n h e t v o lg e n d e . J e k u n t m e e s tal d e tw e e b e la n g rijks te g a s b a n d e n e n n o g w a t a n d e re w o lk e n a a n h e t o p p e r v la k zien. En o o k hierbij g e ld t, hoe
Figuur 2. Venus gefotografeerd door een 1000 mm telelens op een 800 ASA film bij f= 8,7. Belichtings tijd 1/15 sec. Opnam e gem aakt d oor D avid Heule 28-11-94..
M a a r nu g e n o e g g e p ra a t o v e r k ijk e n . N u gaa n w e h e t h e b b e n o v e r h e t te k e n e n va n p la n ete n . Ik g e b ru ik a ltijd e e n b e e tje e e n z a c h t p o tlo o d (B -3 B ). z o d a t je le k k e r k a n v e g e n . E e rs t m o e t je n a tu u rlijk d e v o rm v a n d e p la n e e t te k e n e n en d a t is s o m s v rij la s tig . A ls je d e v o rm n a u w k e u rig h e b t o v e r g e t e k e n d m o e t je d a a r in m e t v e g e n e n k ra s s e n d e d o n k e re g e d e e lte s a a n
Valversnelling W a a ro m v a l je a a n d e p o le n s n e l le r n a a r b e n e d e n d a n o p d e e v e n a a r? D it k o m t d o o r d e a fs ta n d to t h e t m id d e lp u n t v a n d e A a r d e . H o e v e r d e r je d e r u im t e in g a a t, h o e k le in e r d e a a n tr e k k in g s k r a c h t is d ie d e A a rd e o p jo u w u ito e fe n d . D u s h o e d ic h te r je bij h e t m id d e l p u n t va n d e A a rd e b e n t, h o e g ro te r d e a a n tre k k in g s k ra c h t e n h o e g ro te r d e v a lv e rs n e llin g .
g ro te r je k ijk e r, h o e m e e r je z i e t . D e m a n e n z ijn o o k in te r e s s a n t. H e t is e e n s o o rt c o m p o s itie , d e e n e k e e r s ta a n ze a lle m a a l a a n d e lin k e rk a n t e n "ra k e n " z e e lk a a r, d e a n d e r k e e r b e d e k k e n z e d e p la n e e t. J u p ite r v in d ik d e le u k s te p la n e e t. n a d e A a rd e , w a n t je k u n t h e m m a k k e lijk v in d e n . D e "g ro te ro d e v le k " v a lt m e te e n o p e n o o k d e 4 m a a n tje s ku n je g e m a k k e lijk zien. O o k d e p la n e e t S a tu rn u s is ta m e lijk c o o l. De rin g e n z ijn nu w a t m in d e r g o e d z ic h tb a a r, m a a r ee n ja a rtje g e le d e n ko n je a lle s p e rfe c t z ie n . O o k bij d e z e p la n e e t m o e t je g o e d v e rg ro te n , a ls je d e ta ils w ilt z ie n (Is m ij n o o it g e lu k t!).
g e v e n . Z ie je e e n stip ? ( w a t ik o o k tijd e n s d e k o m e e tin s la g o p J u p ite r z a g ) o l z ie jij e r k le u r in ? T e k e n h e t a lle m a a l o p , e n v e rg e e t n ie t de n o d ig e in f o r m a t i e z o a ls d a tu m , p la a ts , ty p e kijk e r en s e e in g (w a t v o o r b e w o lk in g e r is ) te v e rm e ld e n . B ij d e J W G z ijn e r v o o r 10 g u ld e n e x c l. v e rz e n d k o s te n , s p e c ia le t é g e k g a a f c o o l e w a a r n e e m b lo k k e n te k o o p v o o r M a r s e n J u p it e r . B e l v o o r in fo rm a tie /b e s te llin g op d in s d a g
n a a r L u cia B ru ning
T e l.: 0 3 0 - 31 13 60. W e e s s n e l. w a n t e r z ijn e r n ie t v e e l m e e r o ve r!
De Zon en de Maan D it is h e t b e la n g rijk s te d y n a m is c h d u o v a n het z o n n e s te ls e l. Ik h o o r n o o it z o v e e l v a n w a a rn e m in g e n o p d e Z o n . En to c h is e r v e e l te z ie n en fo to g ra fe re n is w e l h e e l e rg s im p e l. H o e w e l je e rg v o o rz ic h tig m o e t z ijn , w a n t a n d e rs b e n je z o e e n o o g k w ijt . O p d e Z o n , e e n g lo e ie n d e k e rn c e n tra le o p 150 m iljo e n k ilo m e te r a fs ta n d , k u n je s o m s z o n n e v le k k e n z ie n . D a t z ijn de k o e le re g e d e e lte n v a n d e Z o n , d ie a ls z w a rte
e ila n d e n a fs te k e n te g e n d e n o g h e te re a c h te r g ro n d . D e d o n k e r e g e d e e lte s z ijn n ie t a ltijd z ic h tb a a r, m a a r e e n s in d e 11 ja a r is e r e e n z o n n e m a x im u m . d a n z ijn e r v e e l z o n n e v le k k e n te z ie n . Je h o e ft n ie t z o s te rk te v e rg ro te n . Bij e e n v e rg ro tin g v a n 4 0 x is e r al v e e l d e ta il te z ie n e n e e n v o lg m o to r is o o k n ie t n o d ig . J e m o e t z e lfs m e t z o n n e filte r z e e r k o rt b e lic h te n , in m ijn g e v a l w a s h e t 1/6 0 s te s e c o n d e . H et is h e t b e s te a ls je e e n 100 A S A k le u re n - o f z w a rt/ w it film kiest. H o e w e l 2 0 0 - e n 4 0 0 A S A o o k w e l ka n . m a a r d a n m o e t k o rte r b e lic h te n e n w o rd t d e o p n a m e a lle e n ie ts g ro ffe r v a n k o rre l. M ijn re s u lta a t is in F ig u u r 3 a fg e d ru k t. E en z o n n e filte r v o o r d e le n s is z é é r b e la n g rijk , m a a r d a t w is t je al, d u s le t g o e d o p e n d e n k na bij w a t je d o e t. H e b je g e e n filte r, d a n h o u d je a c h te r de le n s e e n s tu k k a rto n z o d a t d e Z o n en d e z o n n e v le k k e n e r s c h e rp o p s ta a n , w a a rn a je z e k u n t o p te k e n e n o f z e lfs h e t g e p ro je c te e rd e b e e ld k u n t fo to g ra fe re n .
La Lune est belle "La L u n e e s t b e lle " b e te k e n t in h e t F ra n s zo ve e l a ls “ d e M a a n is m o o i". T ja . d e M a a n v a lt ie d e r é é n o p . M e t z ijn m a x im a le h e ld e rh e id v a n -14 is hij na d e Z o n (m a g n .-2 7 ) h e t h e ld e rs te o b je c t a a n d e h e m e l. H eb jij e ig e n lijk w e l e e n s g o e d n a a r het o p p e rv la k g e k e k e n ? J e zie t a ltijd w el e e n p a a r z e e ë n e n k ra te rs . En m e t e e n v e rre k ijk e r k u n je al v e e l m e e r k ra te rs z ie n . A ls je a lle z e e ë n en k ra te rs , d ie je z ie t. n u te k e n t en m e t e e n k a a rt v e rg e lijk t, k u n je g ro te o v e re e n k o m s te n zie n . D e M a a n g e z ie n d o o r e e n v e rre k ijk e r daar w o rd t je s til v a n .E in d e lo z e v la k te s w a a r. n ie t z o la n g g e le d e n , d e e e rs te m e n s o p h e e ft g e lo p e n . D e s c h a d u w e n d ie d e k ra k e rs o p d e M a a n w e rp e n z ijn g rillig e n b iz a r, a lle s lijk t e n is o o k le v e n lo o s . M e t m ijn k ijk e r k a n ik k ra te rs to t 7 k ilo m e te r d ia m e te r z ie n . H o e ik w is t d a t d e z e 7 k ilo m e te r w a s ? E e rs t in e e n g e d e ta ille e rd e m a a n a tla s e e n k le in e k r a te r o p z o e k e n e n d e o m g e v in g te k e n e n , e n d a n b u ite n k ijk e n o f je h em in het e c h t o o k k u n t vin d e n ! M a a n fo to g ra fie is o o k n ie t z o d u u r, w a n t je k u n t d e M a a n a l fo to g ra fe re n m e t b e h u lp v a n e e n te le le n s o p je fo to to e s te l. E e n v o lg m o to r is h a n d ig m a a r is n ie t n o o d z a k e lijk . A ls je m a a n fo to 's m a a k t e n e r v e e l k ra te rs o p w ilt h e b b e n , d a n k u n je d a t h e t b e s te bij h e t e e rs te o f h e t la a ts te k w a rtie r d o e n . O o k k rijg je b ij v o lle M a a n s fe e r v o lle fo to ’s m a a r e r is w e l m in d e r te z ie n .E e n s m a lle M a a n s ik k e l is o o k h e e l fo to g e n ie k , d u s b e s te e d m a a r e e n s e e n 2 0 0 A S A film ro lle tje aa n e e n fo to s e s s ie v a n a lle m a a n g e s ta lte n . De r e d a c tie v a n U n iv e rs u m h o u d t z ic h h ie r v o o r g ra a g a a n b e v o le n , z e k e r w e te n !
Figuur 3. Een opname van een zonnevlek gem aakt op een 125 ASA Ulm m et een 1000 mm telelens b ij f=8.2. Belichtingstijdijd 1/60 sec. Foto David Heule 15-2-94.
En wat heb je nu geleerd? H o p e lijk h e e l v e e l. w a a rd o o r je n o g m e e r p le z ie r a a n h e t w a a rn e m e n b e le e fd . D e W a a rn e e m c o m m is s ie (W a C o ) is a ltijd o p z o e k n aar n ie u w m a te ria a l, v e rs la g e n e n z e lfg e m a a k te fo to 's va n s te rre n e n p la n e te n . E e n g o e d e fo to o f te k e n in g k rijg t a ltijd w e l e e n p la a ts je in U n i v e rs u m . O o k v ra g e n e n p ro b le m e n o v e r h e t w a a rn e m e n z ijn w e lk o m e n w e llic h t d a t w e s a m e n to t e e n o p lo s s in g k o m e n . T o t s lo t, v e e l w a a rn e e m p le z ie r v a n d e w in te r en succes!
* * *
0 LZ
1 jan. 23.00 uur 15 jan. 22.00 uur febr 21.00 uur 15 febr 20.00 uur
De Maan in jan.
“ De Maan in tebr.
Volle Maan 5 jan. 21.51 uur
Volle Maan 4febr. 16.58 uur
Laatste Kwartier 13 jan. 21.45 uur
Laatste Kwartier 12 febr. 09.37 uur
Nieuwe Maan 20 jan. 13.50 uur
Nieuwe Maan 19 febr. 00.30 uur
Eerste Kwartier 27 jan. 12.14 uur
Eerste Kwartie 26 febr. 06.52 uur
1
1
mrt. 19.00 uur
De Zon
op
onder
1 januari 6 januari 11 januari 16 januari 21 januari 26 januari 31 januari 5 februari 10 februari 15 februari 20 februari 25 februari
8.48 8.47 8.45 8.41 8.36 8.30 8.23 8.15 8.06 7.56 7.46 7.36
16.38 16.43 16.50 16.58 17.06 17.15 17.24 17.33 17.42 17.52 18.01 18.10
IS 3 M
Deze kaart is gel dig op:
Erwin van Ballegoy J a n u a r i 199 5 De p la n e te n
w o 24 ja n u a ri
za 17 fe b ru a ri
M E R C U R IU S is ge durende d e eerste w eek van het ja a r 's a vo n d s ko rt na zon so n d e rg a n g nog
V a n a v o n d staa n d e m a nen T ita n en R hea ten
Aan de ochtendhem el kan d e sm alle maansikkel
oosten van Saturnus.
ons m isschien helpen om M ercurius o p te sp o
A ls een schitterende heldere ster vinden w e de
m a /d i 29/30 ja n u a ri
ren. Kort voor zonsopkom st staat d e maansikkel 5 ten noorden van d e planeet.
plan eet VEN U S Iraai aan d e avondhem el. M ARS e n JU P ITE R bevinden zich te dicht bij de
O m 0 0 h l3 w ord t d e ster d Tauri (met een helder
zon om zichtbaar te zijn.
om 00h36. w ord t 64 T auri (m et een helderheid
V anavond staat d e Maan 4 ten noorden van de
De planeet S ATU R NU S is 's avonds zichtbaar in het zuiden. De beroem de ring van deze planeet
van 4,8) do or d e m aan bedekt. Beide sterren v er dw ijnen a a n d e donkere maanrand.
planeet Saturnus.
laag in h et zuidw esten zichtbaar.
heid van 3.9) do or de Maan bedekt. Even later,
is m om enteel zells in een telescoop niet te zien.
d i 20 fe b ru a ri
d o 22 fe b ru a ri
o m d a t w e van af de a a rde teg en de onverlichte
d i 30 ja n u a ri
O m 6 u u r s o ch te n d s sta a t V e n u s vla k bij de
zijde aankijken.
D e Maan staat vannacht 2 ten noorden van de ster Aldebaran.
M aan Voor w aarnem ers o p het zuidelijk halfrond w ordt Venus d o or d e m aan bedekt,
d i 2 ja n u a ri D e M a an sta a t v a n a v o n d 1
ten n o orde n van
A ldebaran, d e hoofdster van sterrenbeeld Stier.
m a 26 fe b ru a ri
F e b ru a ri 1 9 9 6
De ro o d a ch tig e ste r A ld e b a ra n , h o o fd ste r van sterrenbeeld S tier staat vannacht 4 ° ten zuidw es
w o /d o 3 /4 ja n u a ri
De p la n e te n
In d e o chtenduren van 4 januari kunnen regelm a tig m eteoren g ezien worden. D eze behoren tot de
M E R C U R IU S is - zij het m o e iza a m - a a n de
B oötiden-zw erm . H elaas is het bijna Volle Maan
ten van de maan.
ochtendhem el zichtbaar. G ebruik in ieder geval een verrekijker.
M a a rt 1 9 9 6
e n zullen do or het storende m aanlicht alleen de
De heldere VEN U S schittert nog steeds aan de
De p la n e te n
allerhelderste m eteoren zichtbaar zijn.
avondhemel.
A ls e e n h e ld e re s ie r v in d e n w e V E N U S nog
MARS is met zichtbaar, m aar aan de ochtendhe m el w ordt JU P ITE R steeds beter waarneem baar.
steeds aan d e avondhem el,
m a 8 ja n u a ri
S A T U R N U S vinde n w e aan d e avo ndhe m el, in
s O c h te n d s ku n n e n w e J U P IT E R la a g in hel zuidoosten w aarnem en.
het begin van de m aand nabij Venus.
D e p la n e te n M E R C U R IU S , M A R S en S A T U R
S aturnus is m o g e lijk nog d e maan R hea te ont
d o 1 - zo 4 fe b ru a ri
w aargenom en te kunnen worden.
waren.
D e eerste avonden van februari bew eegt d e pla
d i 9 ja n u a ri
neet S aturnus o p korte afstand langs d e veel hel derder planeet Venus.
V a n a v o n d s ta a t T ita n , d e g ro o ts te m a a n van Saturnus, ten oosten van deze planeet (rechts in e e n o m k e re n d e te le s k o o p ). T e n w e s te n van
De M aan sta a t van avond 5 ten zuiden va n de heldere ster Regulus van sterrenbeeld Leeuw.
NUS bevinden zich allen te dicht bij d e zon om
ma 4 m aart A an de ochtendhem el vinden w e de ster Regulus 5 ten noorden van d e maan.
v r 2 fe b ru a ri O m I8 h 2 4 w ordt d e ster 6 8 G em ini (met een hel
d l 5 m aart
za/zo 13/14 ja n u a ri
d e rh e id va n 5,1) do or d e m aan bedekt. Om dat
Vanochtend staan de vie r helderste m anen van
V annacht staat d e M aan 2 " ten noorden van de
Jup iter allen ten w esten (links ineen om kerende
ster Spica, de hoofdster van sterrenbeeld Maagd.
h e t b ijn a V o lle M a an is. z a l d e z e b e d e k k in g moeilijk w aarneem baar zijn.
w o 17 ja n u a ri
v r 2 fe b ru a ri
met vie r m aar vijf lichtpuntjes zien! Rond 6 uu r s och tend s sta a t d e ste r n2 S agittarii tussen de m anen 3 en 4 van Jupiter.
teleskoop) van de planeet. Deze ochtend zijn er
D eze ochtend staat de M aan 8 ten noorden van
Vanavond staat de Saturnusm aan Titan ten w e s
d e ste r A n ta re s d e h o o fd s te r v a n s terren beeld Schorpioen
ten van deze p lan eet. In e e n om kerende teles
w o 17 ja n u a ri
m a /d i 5/6 fe b ru a ri
V a n a v o n d s ta a n d e S a u tu rn u s m a n e n T ita n en
V a n n a ch t s la a t d e M aan 5
R hea b e id e n ten w e ste n v a n d e p la n e e t (links
ster Regulus, ho ofdster van sterrenbeeld Leeuw.
m a /d i 11/12 m a art
v r/z a 9/10 fe b ru a ri
Antares.
koop staat d e Maan links v a n de planeet.
v r 8 m a art V anochtend sta a t d e Maan 3° ten noorden van de ste r Spica.
ten zuide n van de
van Saturnus in een o m kerende teleskoop). d o 18 ja n u a ri D e Maan staat deze m orgen 5 ten noorden van
D eze ochtenden staat de Maan ten noorden van In de nanacht vinden w e d e Maan 2 ten noorden van S pica, de hoofdster van sterrenbeeld Maagd
de heldere p lan eet Jupiter.
d o 14 m a art K o rt v o o r h e t a a n b re ke n va n d e d a g sta a t de
w o 14 fe b ru a ri
M a an 4
z o 21 ja n u a ri
O m 19h37 s ta a n d e S a tu rn u s m a n e n T ita n en
Jupiter.
R ond 17.50 uur kan m en - eve ntue el m et een v e r re k ijk e r - p ro b e re n d e s m a lle m a a n s ik k e l
R h e a o p s le c h ts 1 b o o g s e c o n d e va n e lk a a r.
boven d e w este lijke horizon te ontw aren. H et is
o m k e re n d e tele skoop) van S aturnus. O m deze tw ee m anen gescheiden te kunnen zien heb je
dan zo n 2 8 u u r na het tijdstip van N ieuwe M aan.
B e id e m a n e n s ta a n te n w e s te n (lin k s in een
een g ro te teleskoop nodig en een llinke vergro ting gebruiken. m a 2 2 t o t e n m e t w o 24 ja n u a ri D eze d rie avo nden sta a t de M aan ten noorden van d e p lan eten V enus e n S aturnus.
d o 15 e n v r 16 fe b ru a ri D eze ochtenden is een sam enstand te zien tus sen d e maan e n de planeet Jupiter.
ten n o o rd e n van d e h e ld e re pla n e e t
'zonnepuistjes' o p 35 graden van de zonsevenaar. Het a a n ta l neem t la n g za a m toe, w a a rb ij nieuw e v le k k e n d ic h te rb ij d e e v e n a a r v e rs c h ijn e n . Dan v in d t het m a xim u m plaats, w a a rb ij v e le g rote en kleine verzam elingen va n vlekken te zien zijn, tus sen 10 en 15 g ra d e n van de e venaar. T enslotte neem t het aantal vlekken w e e r af, om dan w eer in een m inim um terecht te kom en. Aan het ein d e va n d e cyclus, zitte n d e zonnevlek ken bij d e evenaar. Het begin kondigt zich aan met de vlekken een s tu k van d e e ve n a a r af. De vle k ken va n d e nieuw e cyclus zijn o o k aan hun m a g n etisch veld te herkennen. Dit so o rt vlekken zijn afgelopen zom er ontdekt, eigenlijk een ja a r vroe g e r dan v o o rs p e ld . H el zo n n e v le k k e n m axim um w o rd t e ind 1998 of be g in 1999 verw acht. (B ron: Zenit)
door Robert-Jan W esterduin Zeer veel kom eten ontdekt Dankzij de H ubble Space Telescoop hebben astro
Dolgedraaide bandrecorder Galileo W a a rsch ijn lijk heb je al fo to 's in d e krant gezien, van Jupiter, d ie gem a a kt zijn d o o r de ruim tesonde G alileo. Er zullen niet ve e l fo to 's g e m a a kt kunnen w o rd e n , w a n t d e b a n d re c o rd e r v o o r d e o p s la g van g e g e ve n s is do lg ed ra a id . T ijdens het zenden v a n g e g e v e n s n a a r a a rd e h ie ld d e d a ta s tro o m plotseling op. T o e n de band terug g e sp o e ld w erd kw am er geen signaal terug, dat de re co rd e r g e re e d w a s o m o p n a m e n o p n ie u w a f te s p e le n . W a a rsch ijn lijk is de band na a st d e re co rd e r g e lo pen o f heeft hij los g elaten va n d e haspel. De fo to's en and e re g e g e ve n s w orden nu naar het g e heugen va n de co m p u te r gestuurd, m aar dit heeft een beperkte opslag capaciteit. Naast het niet open en van d e hoofd a n te n n e is d it d e tw eede ra m p die het G a lile o -p ro je c t treft. D e d a ta kon alleen nog m a a r z e e r la n g zaa m n aar d e a a rde g estuurd w o r den (het duu rd e uren voordat é é n fo to verzonden w as). D aarnaast kunnen nu d e interessante g e g e ve n s n ie t o p g e s la g e n w o rd e n , v o o rd a t er tijd is om z e naar d e a a rde te ze n d e n . Veel m ooie foto's van d e p laneet en z'n m anen kunnen w e niet v e r w achten. B ro n : A lg e m e e n D a g b la d /In fo r m a tie b la d 'D e
nom en bew ezen dat veel kom eten uit een gebied kom en buiten d e baan van N eptunus. S inds e n ke le ja re n zijn e r 2 7 obje cte n vo o rb ij N eptunus o n t d e kt. D it z ijn ijs d w e rg e n m e t e e n d ia m e te r van 100-150 kilometer. D eze behoren tot de zogenaam d e K uipergordel. G e ra rd K uiper heeft een tijd g e leden gezegd, dat e r vla k buiten d e verste plane ten een g ro te g ro e p kom eten zit. O m de kleinere ko m e te n te vin d e n, hebben d e a s tro n o m e n een serie foto's gem a a kt m et de 'W ide Filed Planetary C a m e ra ' va n de Hubble. M et een b e lich tin g stijd va n 5 uur, zijn er foto's g e m aakt van een gebied in de Stier w aar weinig ster ren staan. Na het bew erken van d e beelden he b ben ze 30 obje cte n buiten de baan van N eptunus g evonden. De d ia m e te r van deze nieuw e ijsdw er gen, ligt tu sse n d e 6 en 12 kilom eter. Dit is even g ro o t als k o m e te n z o a ls H a lle y en E n cke. V o l g e n s d e a s tro n o m e n s ta m m e n d e ko m e te n met e e n o m lo o p tijd v a n m in d e r d a n 2 0 0 ja a r uit dit g e b ie d . N aar s c h a ttin g z itte n e r één m iljard van deze kleine ijzige w erelden aan d e buitenrand van ons zonnestelsel, o p een afstand van 30-50 astro n o m isch e eenheden. (B ron: A stronom y)
K oepel')
Nieuwe zonnecyclus gestart Een re e ks ve rse zo n n e vle kke n zijn in a antocht!!! D eze z o m e r is het begin w aarg e n o m e n van d e elf ja a r d u re n d e cyclu s van zonne vle kke n . Het aantal zo n n e vle kke n zal in d e kom ende ja re n d u s gaan toenem en. A ls je de Zon met je sterrenkijker (w aar op een G O E D z o n n e filte r zit) elk ja a r bekijkt, zul je zie n d a t het a a n ta l v le k k e n zal v a rië re n . A an het be g in van d e ze cyclus, ve rsch ijn e n e n ke le
Rijswijk K
K.
T E C H N IS C H E
H O G E S C H O O L
R U S W II K
T H R ijs w ijk , ai 2 5 ja a r h eel b ijz o n d e r
Adressen pagina Landelijk telefoonnum m er van de JW G : 050 - 577 94 70 Giro: 282.77.47 t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kloppen gegevens op deze lijst nièt? B el 050 - 577 94 70 S e c re ta ria a t J W G : J W G . Z o n n e n b u rg 2 .3 5 1 2 N L U tre cht. C o m p u te rg ro e p : E rw in v a n B a lle g o y . T a fe lb e rg s tra a t 2 0 . 2021 S P H a a rle m , 0 2 3 - 5 2 7 0 6 50. D ia -u itle e n : M a rk -J ö rg M e ije r, M e in e s z s tra a t 1. 8 4 4 2 G C H e e re n v e e n , 0 5 1 3 - 6 2 0 3 03. K o n ta k tp e rs o o n J o n g e re n k a m p : J e ffre y Bout, K o rn o e lje s tra a t 2 H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K o n ta k tp e rs o o n O u d e re n k a m p : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 H N D e n H a a g . 0 7 0 - 3 9 0 8 5 3 3 . K o n ta k tp e rs o o n P u im ic h e lk a m p : M a rc e l V onk, G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 . 2 5 2 3 C H D e n H a a g . 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n . R ijs w ijk s e w e g 38 2. 2 5 1 6 HN D en Haag, 070 - 390 8 5 33. W a a rn e e m c o m m ls s ie : R o y K e e ris , D e B le k e r 4 8 , 5506 B D V e ld h o v e n . 0 4 0 - 2 5 3 51 38. K ijk e rb o u w g ro e p : N ie ls B o s c h . B o le ro s tra a t 17, 6 5 4 4 R G N ijm e g e n , 0 2 4 - 3 7 8 4 5 21.
F rie s la n d : R u d m e r H o e k s tra .S c h o te rla n d s e w e g 4 1 ,8 4 5 1 K A O u d e s c h o o t, 0 5 1 3 - 6 3 3 8 10. G ro n in g e n : M a a rte n d e n D a a s, 't Z u d e n 16 3. 9351 LJ Le ek, 0 5 9 4 - 51 9 8 67. O o s t-T w e n te : D e rk M o or, K lim o p s tra a t 4 . 8 0 1 2 D D Z w o lle . 0 3 8 - 4 3 5 6 4 2 6 (in het w e e k e n d 0 5 3 - 4 3 5 6 4 26). Z w o lle : B o u w d e w ijn K ra n e n d o n k , K a d e n e te rk a m p 74. 8 0 1 4 C B Z w o lle , 0 3 8 - 4 6 5 8 7 2 8 .. R e g io W est
Regio-coördinator. L u u k d e n O e v e r, M e lis s e tu in 2 , 2 3 1 7
B e s tu u r J o n g e re n w e rk g ro e p V o o rz itte r: N ie ls B o s c h , B o le ro s tra a t 17, 6 5 4 4 RG
N E L e id e n . 071 - 521 0 6 43. D en H a a g : P a tric k d e R o o , v a n S lin g e la n d ts tra a t 99, 2 5 8 2 X K D en H a a g , 0 7 0 - 3 5 5 7 5 87. R ijn m o n d : W ilc o M o e rm a n , Ire n e s tra a t 2 2 .3 2 7 4 A E H e in e n o o rd . 0 1 8 6 - 6 0 1 6 62. L e id e n e .o .: L u u k va n d e n O e v e r, M e lis s e tu in 2, 2 3 1 7 NE L e id e n , Ö71 - 521 0 6 4 3. Z o e te rm e e r: E rik v a n d e n E ikh o ff. R u P a re s in g e l 10, 2 6 4 2 C S P ijn a cke r, 0 1 5 - 3 6 9 8 0 72..
N ijm e g e n . 0 2 4 - 3 7 8 4 5 21. V ic e -v o o rz itte r: M a rlo e s M u ld e rs , F. C o e rs la a n 24, 3571
R e g io Z u id
A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 7 5. S e c re ta ris : R e in o u t K le in h a n s . E s d o o rn la a n 3 3 2 , 9741 M B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 0 4 2 7 e n 0 3 8 - 6 5 3 2 0 7 (w e e ke n d ). P e n n in g m e e s te r: B a s V rie s e m a . E n n y V re d e la a n 249, 3 5 8 4 Z H U tre c h t. 0 3 0 - 2 5 4 19 53. A fd e lin g s c o ö rd in a to r: J e ftre y B o u t, K o rn o e lje s tra a t 2H 4, 9741 J B G ro n in g e n . 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K a m p g ro e p : W o u te r v a n R e e v e n , H a a rle m m e rw e g 60 a, 2 3 1 6 A G L e id e n , 071 - 5 2 2 4 2 5 1 . P u b lic ite it: M a rlo e s M u ld e rs , F. C o e rs la a n 2 4 . 3571 A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 38 2. 2 5 1 6 H N D e n H a a g , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. B e s tu u rs lid :: M a rc e l V o n k . G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 . 2 5 2 3 CH
Regio-coördinator: M a rie k e v a n d e n B o s c h , N o b e lw e g 2. 6 7 0 6 E W W a g e n in g e n . 0 3 1 7 - 41 2 7 66. B re d a : P e p ijn H e n d riks, J a c o b C a ts la a n 3 3 .4 8 7 3 G T E tte n -L e u r. 0 7 6 - 501 5 0 64. D en B o s c h : M a a rte n B e rg m a n s , R ijn rin g 6 9 , 5 1 5 2 R E D ru n e n , 0 4 1 6 - 3 7 2 9 76. E in d h o v e n : R o y K e e ris . D e B le e k e r 48, 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n , 0 5 0 - 2 5 3 51 38. T ilb u rg : T o n S p a n in k s , G e n e ra a l d e W e ts tra a t 3 1 . 5021 T K T ilb u rg , 0 1 3 - 5 4 2 2 5 34. W e s t-B ra b a n t: T h ie rry M o e lk e r. K a d e 5. 4 7 0 3 G A R o o s e n d a a l. 0 1 6 5 - 5 4 2 3 50. Z u id -L im b u rg : E m e ra ld K lo o ste rm a n . R in g w e g 55. 6141 L Z L im b ric h t. 0 4 6 - 4 5 8 17 05.
D e n H a a g . 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. J W G -A fd e lin g e n R e g io M id d e n
Regio-coördinator: P e ije v a n K lo o s te r. P a ltz e rw e g 22 9. 3 7 3 4 C L D en D o ld e r , 0 3 0 - 2 2 9 14 38. A m e rs fo o rt: M a rtijn v a n W e s te rla a k , B re e la n d 142, 3828 V J H o o g la n d . 0 3 3 - 4 8 0 2 6 65. A m s te rd a m : A s trid F lo k s tra , B ild e rd ijk k a d e 5 5 2 .1 0 5 3 V R A m s te rd a m , 0 2 0 - 6 8 3 7 9 38. C u le m b o rg : M e n n o S c h a k e l, Z u id e rlin g e d ijk 10 1, 4211 BB S pijk, 0 1 8 3 - 5 6 15 2 3. 't G o o i: P e ije v a n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 22 9, 3 7 3 4 C L D en D o ld e r, 0 3 0 - 2 2 9 14 38. G o u d a : R ic h a rd W e s te rb e e k , L a n d lu s ts tra a t 10 8, 2 8 0 4 K T G o u d a , 0 1 8 2 - 5 3 54 28 . U tre c h t: E lis a b e th L o d d e r. O u d e g ra c h t 3 3 1 , 3511 P C .U tre c h t.0 3 0 - 231 41 53.
W erkgroepen van d e N V W S e n S tichting d e Koepel A s tro lo to g ra fie : J .S . S u s s e n b a c h , P a rk A re n w e g 4 2 , 3731 E T D e B ilt, 0 3 0 - 2 2 0 3 3 8 3. K o m e te n : H. va n A s p e re n , A . P a u w s tra a t 5, 6 8 8 2 K P V e lp . 0 2 6 - 3 6 2 0 5 4 4. L e id s e S te rre n w a c h t: J .H . O d e k e rk e n , P ro v in c ia le w e g W e s t 75, 2851 E K H a a s tre c h t, 0 1 8 2 0 - 2 4 984. M a an en P la n e te n : P e te r L o u w m a n . H o u tla a n 2 .2 2 4 3 C B W a sse n a a r, 0 7 0 - 5 1 7 8 6 56. M e te o re n : A n n e m ie k e Z w a a n s , R a n k h o e re 15, 3 9 9 2 X A H o u te n , 0 3 0 - 6 3 4 0 7 24. S te rb e d e k k in g e n : H .G .J. R u tte n , B o e re n w e g 3 2 , 5 9 4 4 EK A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 1 3 47. S te rre n k u n d e e n c o m p u te r: T .P e te rs . D e K lo m p 75 -60. 7511 D G E n sch e d e , 0 5 3 - 4 3 0 8 5 8 1. V e ra n d e rlijk e s te rre n : G . C o m e llo , p /a K a p te y n Lab.. P o stb u s 8 0 0 . 9 7 0 0 A V G ro n in g e n , 0 5 0 - 3 6 3 4 0 6 9 /3 6 3 4 0 7 3 . W e e r-a m a te u rs : A . B la n k e n s tijn , H o lte rw e g 1,7 4 7 5 A T
B L A rn h e m . 0 2 6 - 4 4 5 6 6 44. A lm e lo /W ie rd e n /R ijs s e n : R a fa l G o rs k i, P a ra lle lw e g 21 4.
M a rk e lo . 0 5 4 7 - 3 6 12 08. . Z o n : B e n n o H o u w e lin g . V e e n e n b u rg 36, 2 8 0 4 W Z G ou da, 0 1 8 2 - 5 3 9 0 82. A d v ie s g ro e p in s tru m e n te n b o u w : H .R u tte n . B o e re n w e g 32. 5 9 4 4 E K A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 134 7. A d v ie s g ro e p In s tru m e n te n b o u w : H .G .J. R utten,
7 6 0 4 T R A lm e lo , 0 5 4 6 - 8 5 0 5 13.
B o e re n w e g 3 2 5 9 4 4 E K A rce n , 0 7 7 - 4 7 3 1 3 47.
R e g io O o s t + N o o rd Regio-coördinator. J e ffre y B out, K o rn o e lje s tra a t 2 H 4 . 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. A c h te rh o e k : A ile e n v a n N o rd e , B e e th o v e n la a n 55, 6 8 1 5
Lid worden van de JWG? e J W G is d e jo n g e r e n w e r k g r o e p v a n d e N e d e rla n d s e V e r e n ig in g v o o r W e e r- e n S te r r e n k u n d e e n is v o o r jo n g e n s e n m e is je s v a n 8 t o t 21 ja a r . D e J W G is e e n v e r e n ig in g v o o r e n d o o r jo n g e
D
re n . W ij w ille n p r o b e r e n d e s te r r e n k u n d e m e e r b ij d e jo n g e r e n o n d e r d e a a n d a c h t te b r e n g e n . D it g e b e u r t n u a l z o ’n 2 9 ja a r e n z a l o o k n o g w e l e e n t ijd z o d o o r g a a n . E e n v e r e n ig in g d r a a it o p e n v o o r d e le d e n , z o o o k d e J W G . W ij h e b b e n j u llie jo n g e n s e n m e is je s b ij aU e a c tiv ite ite n n o d ig . e n v a n d ie a k tiv ite ite n is d a t w a t je n u in je h a n d e n h e b t, U n iv e r s u m . D it is h e t lijfb la d v a n d e
E
J W G -e r. U n iv e r s u m is e e n tw e e m a a n d e lijk s b la d v o o r d e le d e n . E lk e k e e r s ta a t h ij w e e r p r o p v o l m e t in te r e s s a n te in fo r m a tie e n a r tik e le n . Z o s ta a t e r in e lk e U n iv e r s u m d e A s tr o n o m is c h e K a le n d e r w a a r in v o o r d e k o m e n d e tw e e m a a n d e n d e b e z ie n s w a a r d ig h e d e n s ta a n . D e z e z ijn a l m e t
h e t b lo te o o g o f e e n k le in e k ijk e r w a a r te n e m e n . V o o r d e jo n g e r e n o n d e r o n s z ijn e r ‘J o n g e K ijk e r s ’ e n ‘ V r a g e n r u b r ie k v o o r J o n g e r e n ’ w a a rm e e le u k e p r ijz e n te w in n e n z ijn . V o o r d e le d e n d ie a l w a t v e r d e r z ijn is e r ‘ M e t d e K ijk e r o p J a c h t ’ , w a a r in b e p a a ld e o b je c te n v e r d e r w o r d e n u itg e d ie p t. e v in d t d e tw e e m a a n d e lijk s e in fo r m a tie s tr o o m te w e in ig d a n k u n je o o k n o g n a a r e e n J W G a fd e lin g b ij jo u in d e b u u r t . D e J W G h e e ft o n g e v e e r 2 0 d r a a ie n d e a fd e lin g e n v e r s p r e id o v e r h e t
J
h e le la n d . D e z e a fd e lin g e n h e b b e n v a a k m a a n d e lijk s e e n b ije e n k o m s t v o o r a lle J W G - e rs b ij jo u in d e b u u r t. H ie r k u n je d a n g e z e llig m e t je le e ftijd s g e n o o t je s k le ts e n o v e r d e la a ts te s te r r e n k u n d ig e n ie u w t je s o f n a a r d e n ie u w s te film k ijk e n . O f je g a a t m e t d e g e h e le a fd e lin g o p e x c u r s ie n a a r e e n s te r r e n w a c h t. S o m m ig e a fd e lin g e n o r g a n is e r e n z e lf a fd e lin g s k a m p je s .
W
a n n e e r je d a t n o g n ie t g e n o e g v in d t . E r z ijn j a a r li jk s , in U t r e c h t , ó ó k t w e e L a n d e lijk e B ije e n k o m s te n . H ie r o n tm o e te n d e J W G - e rs u it N e d e rla n d e lk a a r, m a a r je k u n t o o k g e r u s t
je v r ie n d je o f v r ie n d in n e t je m e e n e m e n . E r is e r e e n tje v o o r a lle le d e n in m e i e n e e n tje v o o r d e jo n g e r e le d e n in s e p te m b e r . O p z o ’ n d a g is e r e e n h e e l p r o g r a m m a v o o r ju llie in e lk a a r g e z e t, d e e n e k e e r m e t e e n th e m a e n d e a n d e re k e e r k o m t E rw in K r o l o f C h r ie t T itu la e r .
a je a l n a a r d e a fd e lin g s b ije e n k o m s te n e n k o m je n a a r a lle L a n d e lijk e B ije e n k o m s te n m a a r je w ilt n o g m e e r ? D a t k a n ! In d e z o m e r v a k a n tie o r g a n is e e r t d e J W G d r ie z o m e r k a m p e n v o o r h a a r le d e n . E r z ijn tw e e J o n g e r e n k a m p e n v a n e lk é é n w e e k v o o r jo n g e n s e n m e is je s t o t 14 ja a r . H ie r d o e je m e t e lk a a r a lle m a a l le u k e d in g e n e n ‘ s a v o n d s g a je b ij e e n h e ld e r e h e m e l w a a rn e m e n . B e n je h ie r te o u d v o o r (d a t k a n ) d a n is e r n o g h e t O u d e r e n k a m p . D it k a m p d u u r t tw e e w e k e n e n is v o o r jo n g e r e n v a n 1 4 t o t 1 8 ja a r. H ie r k u n je , a ls h e t h e ld e r is , d e g e h e le n a c h t w a a rn e m e n t o t
G
d a t d e z o n o p k o m t . W il je w e l e e n s d o o r e e n 1 m e te r te le s c o o p k ijk e n e n f o t o ’s m a k e n d ie n e t zo m o o i z ijn a ls d ie in d e b o e k e n , d a n g a je m e e o p h e t P u im ic h e lk a m p . J e g a a t d a n 12 d a g e n n a a r Z u id - F r a n k r ijk e n z u lt g e n ie te n v a n h e t m o o ie w e e r e n te v e n s v e r s t e ld s ta a n v a n d e h e ld e r e s te r r e n h e m e l. B e n je n ie u w s g ie r ig g e w o r d e n e n je w il lid w o r d e n ? S tu u r d a n h e t o n d e r s ta a n d e s tr o o k je ( o f m a a k e r e e n k o p ie v a n ) n a a r: JW G Z o n n e n b u rg 2 3 5 1 2 N L U tre c h t, o f b e l n a a r 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70 J a , m a a k m ij, t o t w e d e r o p z e g g in g , lid v a n d e J W G .
J W G - lid m a a ts c h a p s p r ijs
Ik o n tv a n g d a n 6 x p e r ja a r h e t c lu b b la d U n iv e r s u m . Ik w a c h t m e t b e ta le n t o t d a t ik e e n a c c e p tg ir o k a a r t h e b o n tv a n g e n .
- f l. 3 0 ,- t/m 2 0 ja a r - f l. 3 5 ,- o u d e r d a n 2 0 ja a r
N a a m : ..........................................................................................................
G e b . D a t u m : ...........................................
A d r e s : ........................................................................................................................................................................... P o s t c o d e / W o o n p la a t s : ....................................................................... D a t u m : ..................................... H a n d te k e n in g o u d e r /v e r z o r g e r :
JONGERENWERKGROEP VOOR STERRENKUNDE
JAARGANG 30 m rt/apr 1996
JW G kijkerbouw De M aan verduisterd G ekleurde sterren
Inhoud Universum 2 -1996
IMversum seen ui^avevan deJongerenWeikGrap (JWG) van de Nederianse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied
3
Hot-Nieuws: Kom eet van m agnitude 0!
van sterrenkunde voor jongeren van 8 lo t 21 jaar.
4
8
De M aansverduistering d o o r T o n S p a n in k s B e la n g rijk e tip s o m d e to ta le M a a n s v e rd u is te rin g in d e n a c h t va n
JWG-leden ontvangen Universum in de maan
3 o p 4 a p ril a .s . g o e d te v o lg e n .
november.
Gekleurde sterren Deel 1 d o o r w . T irio n E en k le u rrijk v e rh a a l o v e r h e t lic h t d e r s te rre n .
Redaktie:
JO K A ‘96
Jeffrey Bout
den ja n u a ri, m a art, m ei. ju li, se p te m b e r en
Bram Slagmolen. hooldredakteur Maarten Bergmans
10
d o o r J e ffre y B out A lle s o v e r d e J o n g e re n k a m p e n v a n a .s . z o m e r in O tm a ru m .
Mark Jörg Meijer Jimmy Reek
12
OKA ‘96
d o o r P ie te r L u te ijn D e e n ig e m a n ie r o m u it te v in d e n h o e le u k h e t e c h t is , is d o o r z e lf m ee te g a a n .
R edaklie-adres:
PUIKA ‘96
2516 HN Den Haag
Bram Slagmolen Rijswijkseweg 382
14
d o o r M a rc e l V o n k T ie n g o e d e re d e n o m va n d e z o m e r m e e te g a a n n a a r het P u im ic h e lk a m p in F ra n frijk .
Tel.: 070-390 853 3 De kopij voor hei volgende nummer moei uilerlijk 16 mrt. '96 in het bezit van de redaktie zijn.
16
Verenigingsnieuw s + aktiviteitenagenda
18
Jonge Kijkers
21
De JW G kijkerbouw
22
Gallerie W aco
23
De eerste resultaten van ISO
Layout & DTP S ervice:
d o o r J im m y R e e k
JWG 8 Friends, Hengelo
d o o r N ie ls B o sch
Druk: Ponsen & Looijen, Wagenlngen
d o o r R o y K e e ris JW G-Lldm aatschap:
24 28 30 31 32
d o o r J e ffre y B o u t
Met de Kijker op Jacht d o o r R o y K e e ris A stronom ische K alender d o o r E rw in B a iie g o y C luster d o o r R o b b e rt-J a n W e s te rd u in Adressenpagina A anm eldingsform ulier voor deelnam e aan de JWG Zom erkam pen
t/m 20 jaar
II.30,00
ouder dan 20 jaar
II. 35,00
Secretariaat JWG: Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht
JWG In V iditelcom puter: De Muurkranl lel. 070 • 364 890 9 Pagina 750.
R e d a k tie fje
JW G -locallo o p Internet:
d o o r B r a m S la g m o le n , h o o f d r e d a k t e u r
H oi a lle m a a l,
htip.'.'igk) cpedu r u g n l'-A 0?028.i6/|wg‘]wg_honiehm)l
A dvertenties: Marloes Mulders
D e z e U n iv e rs u m h e e ft e ig e n lijk tw e e o n d e rw e rp e n , n a m e lijk h e t w a a rn e m e n e n d e
Tel : 030 - 273 267 5
k a m p e n . O p p a g . 3 is a l d e e e rs te w a a rn e e e m a c tie te le z e n g e v o lg t d o o r d e m a a n s v e rd u is te ring . E n d a n n a tu u rlijk d e v a s te ru b rie k e n G a lle rie W a C o e n M e t d e k ijk e r o p J a ch t.
D a n z ijn e r d e k a m p e n w e lk e in d e z e U n iv e rs u m in flin ke (d rie ) g e ta le a a n w e z ig zijn. le d e r ka m p o p z ijn e ig e n m a n ie r w il d a t ju llie a lle m a a l m e e g a a n . H ie r z ijn w e o p in g e s p ro n g e n d o o r a h c te ro p d e z e U n iv e rs u m e e n g e c o m b in e e rd A a n m e ld in g s fo rm u lie r te p la a ts e n . A ls je m e t e e n k a m p m e e w ilt v u l je h e t fo rm u lie r in (je k u n t e r e v e n tu e e l e e n k o p ie tje v a n m a ke n ) e n s tu u r he m o p . J e k u n t n a tu u rlijk o o k d e p e rs o n e n va n d e b e tre ffe n d e k a m p e n b e n a d e re n .
In d e v o lg e n d e U n iv e rs u m z a l e r a a n d a c h t v o o r d e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t op 11 m e i a .s .z ijn . J e w e e t w e l d ie d a g v o o r a lle J W G -e rs in h e t la n d . A ls laatst, zo a ls g e b ru ik e lijk , w e n s ik e e n ie d e r v e e l le e s p le z ie r e n to t z ie n s ...
ISSN 0925-530
Bij de voorplaat: Onze JW G-zom erkam pers krijgen vast en zeker w eer de kriebels als z e n a a r d e ze fo to c o lla g e kijken . H oe to f z o ’n J W G -zo m e rk a m p is lees je in deze U niversum . En op de achterkant vindt je al een Aanmeldingssformulier.
H o t ' N i e u WvSo :n m a g " 1 H° K omeet ^ s n e lt h ij n o o r d w a a r ts d o o r B o ö te s r ic h tin g
et voordat deze Universum
N
naar de drukker ging kreeg ik van de w erkgroep Kom e
ten dit nieuwtje binnen. Een kom eet
G ro te B e e r e n P o o ls te r. D e h e ld e rh e id n e e m t te v e n s s n e l to e to t c irc a m a g n itu d e 1 a 0 e ind m a a rt! W e l m o e te n w e o n s b e d e n k e n d a t d e z e g ro te h e ld e rh e id v o o ra l b e re ik t w o rd t d o o rd a t d e k o m e e t o p n e t ie t s m e e r d a n 0 .1 A E (A s tro n o m is c h e E e n h e id ) v a n d e a a rd e k o m t (o p 2 6 m a a rt). E e n z e e r g ro te c o m a d ia m e te r ( m is s c h ie n w e l ru im 2 g r a d e n ! ) is d u s h e t g e v o lg . D e k o m e e t z a l d a n o o k z ic h tb a a r z ijn a ls e e n d u id e lijk e n e v e lv le k a a n d e n o o rd e lijk e
welke in deze m aanden goed en een-
h e m e l.
voudig(!) te zien is, kijken dus...
T o t e in d m a a rt is d e k o m e e t e e n o c h te n d o b je c t, m a a r v a n a f 2 5 m a a rt is h ij o o k a a n d e a v o n d h e m e l te z ie n . S te rk e r n o g : h ij is c irc u m -
In d e k o m e n d e m a a n d e n v e s c h ijn t e r e e n h e l d e r e k o m e e t a a n d e n a c h t e l ij k e h e m e l: H y a k u ta k e (C /1 9 9 6 B 2 ). K o rt n a z ijn o n td e k k in g o p 3 0 ja n u a r i d o o r d e J a p a n s e a m a te u r Y u ji H y a k u ta k e b le e k d a t d e z e k o m e e t (to e n n o g m a g n itu d e 1 0 ) e e n g u n s tig e k o e r s r ic h tin g a a rd e e n z o n v o lg d e . In d e a fg e lo p e n w e k e n b e w o o g d e k o m e e t z e e r la n g z a a m in h e t s te r re n b e e ld W e e g s c h a a l, m a a r v a n a f b e g in m a a rt (Advertentie)
p o la ir e n d u s d e g e h e le n a c h t z ic h tb a a r n a b ij d e P o o ls te r. D e k o m e e t s n e lt la n g s d e P o o ls te r r ic h tin g P e rs e u s . E e rs t n e e m t d e h e ld e rh e id w e e r af d o o r d e to e n e m e n d e a fs ta n d to t d e a a rd e , m a a r d o o rd a t d e k o m e e t n o g s te e d s d e z o n n a d e rt (p e rih e liu m o p 2 m e i o p 0 .2 2 A E ) z a l v a n a f h a lf a p ril d e h e ld e rh e id w e e r to e n e m e n . D e m a x im a le h e ld e rh e id z a l m o g e lijk z e lfs -1 z ijn , m a a r v a n a f 2 3 a p ril s ta a t d e k o m e e t te d ic h t bij d e z o n o m - w a a r d a n o o k te r w e re ld w a a rg e n o m e n te k u n n e n w o rd e n . N a p e rih e liu m p a s s a g e is hij a lle e n n o g v a n a f d e z u id e lijk h a lfro n d z ic h tb a a r, m a a r d e h e ld e rh e id zal sn e l a fn e m e n . W a t w e b ij d e z e k o m e e t a a n s ta a rt m o g e n v e r w a c h te n is o p d it m o m e n t (h a lf fe b ru a ri) n o g o n d u id e lijk . U ite ra a rd z a l e e n z o d o n k e r m o g e lijk e p la a ts m o e te n w o rd e n o p g e z o c h t o m d e k o m e e t (en e v e n tu e le s ta a rt) z o g o e d m o g e lijk te k u n n e n w a a rn e m e n (o f fo to g r a fe r e n ) . D e m a a n z a l v o o ra l ro n d e in d m a a r t/b e g in a p ril b e h o o r l ij k s t o r e n ; v e r g e e t e c h t e r n ie t d e k o m e e t w a a r te n e m e n tijd e n s d e to ta le m a a n s v e rd u is te rin g va n 4 a p ril! V o o r fo to g r a fe n is d e z e k o m e e t d a n k z ij z ijn
' T
OPTISCHE INSTRUMENTEN Nachtegaalstraal 76, 3581 AM Ulrecht lel. 030-322569, s avonds 020 6471653
g u n s tig e k o e rs u ite ra a rd o o k e e n p rim a o b je c t. A ls hij v la k bij d e P o o ls te r s ta a t k a n z e lfs m e t e e n s t ils t a a d e c a m e r a la n g b e lic h t e f o t o 's g e m a a k t w o rd e n . L e t e c h te r w e l o p d e s n e lle k o m e e tv e rp la a ts io n g e n d e g ro te c o m a d ia m e ter. V o o r s p e c ifie k e in fo rm a tie e n v ra g e n ka n m en k o n ta k t o p n e m e n m e t d e W e rk g ro e p K o m e te n (zie p a g in a 3 1 ).
0! Wegens plaats ge brek zijn de twee bijbehorende kaartjes niet g e plaatst. Deze zijn eventueel, tegen betaling van de portokosten, op te vragen bij: Bram Slagmoten Rijswijkseweg 3 8 i 2516 H N Den Haag
D e M aansverduistering Ton Spaninks
u u t....tu u t....tu u t.... W at is dat? T u u t....tuut....tuut.... De w e kker! Uit m et dat ding. W aarom
T
loopt dat ding zo vroeg af? O f is het al tijd om op te staan? M aar het is nog zo donker. En het is nog ste e d s stil in huis. En op straa t. De w e kke r g e e ft 23.30 uur. Langzaam kom ik tot
m ijn positieven. Ik kijk rond in m ijn sla a p ka m e r en zie een foto toe stel en m ijn w a a rn e m in g sb o e k op
tafel liggen. O h ja , dat is w a a r ook, de m aansve rdu istering! Vlug m ijn bed uit. Ik kijk d o o r m ijn raam naar buiten en zie een p ra ch tig e sterrenh em el. H elder dus. Snel aankleden. M ijn pyjam a houd ik aan en hier ove rh e e n schiet ik m ijn broek en trui aan. Een paar dikke sokken en.... heel stilletjes naar beneden. H o p e lijk is d it h e t v e rh a a l d a t jo u o v e r k o m t in de nacht va n w o e n s d a g 3 o p d o n d e r d a g 4 a p r il. E e n p r a c h t ig e m a a n s v e r d u is te r in g . D e M a a n z a l ho o g a a n d e h e m e l s ta a n . H e t e n ig e na d e e l is d a t d e M a a n m id d e n in d e n a ch t v e rd u is te rd z a l w o rd e n . En d e v o lg e n d e d a g m o e t je w e e r o m h alfn e g e n op s c h o o l zijn. D a t w o rd t d u s e e n n a c h t m e t w e in ig s la a p .
e e n kle in s tu k je va n d e M a a n u it de s c h a d u w . H e t h e le v e rs c h ijn s e l is om 3 . 5 8 u u r ( p o s . 5 ) a f g e lo p e n . D e M a a n h e e ft d e k e rn s c h a d u w h e le
n ie t o p v o lle s te rk te is . T o t c a . e e n h a lf u u r n a d e v e r d u is te rin g ku n je d e e ffe c te n v a n d e b i js c h a d u w n o g
Verduistering in vogelvlucht
w a a rn e m e n .
W aarneem tips
stip p e n . H e t e c h te w e rk b e g in t o m 0.21 u u r (pos. 1) d e M a a n z a l de s c h a d u w van de A a rd e b in n e n w a n d e le n . E r w o rd t nu ee n h a p u it d e M a a n g e n o m e n . D e to ta lite it b e g in t o m 1 .2 7 ( p o s . 2). D e M a a n is da n h e le m a a l v e rd u iste rd. D e M a a n is to c h z ic h tb a a r , o m d a t lic h t w a t d o o r d e a a rd s e d a m p k rin g k o m t d o o r de d a m p k rin g z e lf a fg e b o g e n w o rd t. H ie rd o o r z a l d e M a a n e e n ro o d b ru in e k le u r krijg e n . O m 2 .1 0 u u r (p o s. 3) s ta a t d e M a a n in h e t c e n tru m v a n d e v e rd u is te rin g . O m 2 .5 3 u u r ( p o s . 4) k o m t e r w e e r
v o ld o e n d e tijd hebt.
m aal v e rla te n e n is v o lle d ig zich tb a a r. A ls je he e l g o e d kijkt, kun je m issch ie n n o g z ie n d a t d e M a a n n o g
O m 2 3 .1 7 u u r (w o e n s d a g , z o m e rtijd ) tr e e d t d e M a a n d e b ijs c h a d u w va n d e A a rd e b in n e n . H ie rv a n is w e in ig te z ie n . A ls je h e e l g o e d k ijk t, z ie je d a t d e W e s tra n d v a n d e M a a n e e n k le in b e e tje m in d e r hel w o rd t. In Fig. 1 zijn d e M a a n p o s itie s (p o s. 1 -5 ) g e te k e n d bij d e h ie ro n d e r v e rm e ld e tijd
d o e n , m a a k d a n e e n d ra a ib o e k . N o te e r o p w e lk e tijd s tip p e n je ie ts w a a r w ilt n e m e n e n z o rg d a t je d a a rv o o r
A f g e z ie n v a n w a r m e k l e d in g , h e t ka n in d e z e tijd v a n h e t ja a r 's n a c h ts n o g b e h o o r lijk k o u d z ijn (h e t k a n z e lfs v r ie z e n ) , n o g e n k e le t ip s o m d e v e r d u i s t e r in g w a a r te n e m e n . A lle r e e r s t m o e t je v a n d e v e r d u i s t e r in g g e n ie t e n . G e e n fo t o o f v e r h a a l k a n e c h t w e e rg e v e n w a t je d ie
Fig.1. M a a n p o sitie s g e d u re n d e de to ta le M aan s verduistering op 3/4 a pril 1996. De binnenste grijze
n a c h t m e e g e m a a k t h e b t. Je d a m p e n d e a dem , koude h a n d e n e n v o e te n , d e w a r m e c h o c o la d e m e lk , d e e e r
cirkel is een doorsnede d oor de schaduwkegel van de Aarde. De buitenste witte cirkel is de rand van de bijschaduw. De p ijl N wijst naar de noordelijke hemel p o o l (de Poolster). Z1 en Z 5 naar de richting van het Z enit b ij pos. 7 resp. pos. 5. De streepjeslijn is een
s te h a p p ra c h tig e d u is te rd e le z e n e n
u it d e M a a n e n k le u r v a n d e v e r M a a n k u n je n ie t b e g rijp e n u it b o e
k e n e n f o t o 's . A ls j e v e e l w a a r n e m in g e n w i l t g a a n
stu k van de ecliptica, die precies d o o r het m iddel p unt van de schaduw gaat. Duidelijk is te zien dat de M aan enkele uren na de verduistering door de klim m ende knoop van haar baan trekt.
Riccioli Grimaldi Aristarchus Harpalus Kepler Bianchini Billy Pytheas Copernicus Plato Timocharis Pico Piton Autolycus Campanus
Intrede Uittrede Intrede Uittrede TIJD TIJD 0.27 2.57 Aristoteles 0.52 3.36 0.29 Eudoxus 3.37 2.58 0.53 0.29 3.10 Manilius 0.56 3.36 3.17 0.33 Menelaus 0.59 3,39 0.35 3.11 Endymion 1.00 3.45 0.35 3.19 Plinius 1.03 3.43 0.37 3.03 1.03 3.39 Dionysius 0.41 1.04 3.21 Tycho 3.16 0.43 0.43 0.43 0.44 0.47 0.49 0.52
3.20 3.28 3.25
Vitruvius Censorinus Proclus
3.28 3.31 3.32
Taruntius Messier Goclenius Langrenus
3.11
1.05 1.10 1.11 1.14
3.46 3.46 3.52 3.52
1.16 1.17 1.21
3.52 3.50 3.54
Fig. 2. Voorspelde tijdstippen in M E Z T intrede en uittrede van kraters in o l uit de A ardschaduw op 4 april 1996
Met het ongewapend oog V e le n d e n k e n d a t je z o n d e r te le s c o o p n ie t v e e l k u n t z ie n . N ie ts is m in d e r w a a r. E en M aansverdu iste rin g is p rim a te z ie n z o n d e r v e rd e re h u lp m id d e le n . D e v e rd u is te rin g d u u rt la n g . D u s je h e b t w e l tijd o m w a a r n e m in g e n te d o e n n a a s t h e t g e n ie t e n v a n d it p ra c h tig e n a tu u rv e rs c h ijn s e l. e e n s d e tijd e n te b e p a le n v o lg e n s jo u d e v e rs c h ille n d e d e v e r d u is te r in g b e g in n e n .
n e n d e v e rs c h ijn s e le n , z o a ls g e n o e m d bij h e t o n g e w a p e n d o o g en d e p r is m a k ijk e r , u it g e v o e r d w o r d e n . B ij g r o t e r e v e rg ro tin g e n k u n n e n o o k nog de in tr e d e - o f u ittr e d e tijd s tip p e n va n k r a t e r s b e p a a ld w o r d e n . D it z ijn de t ijd s t ip p e n w a a ro p b e p a a ld e o p p e r v la k te d e t a ils in d e s c h a d u w v e rd w ijn e n of w e e r te r u g v e r s c h ijn e n . D e z e w a a r n e m in g e n
d ig te h e rk e n n e n z ijn , z ie n e r b ij vo lle M a a n h eel a n d e rs uit. D u s v a n te v o re n o e fe n e n in h e t te ru g v in d e n va n d e d e ta ils is h e e l b e la n g rijk . G e b ru ik e e n g o e d e M a a n k a a rt e n g e e f d a a rin d e p la a ts a a n v a n h e t d e ta il w a a rv a n je in tre e w ilt b e p a le n . D a a rn a a s t is h e t m o e ilijk o m h e t p re c ie z e tijd s tip v a s t te s te lle n . D e s c h a d u w g re n s is niet s ch e rp , d u s je z ie t het de tail la n g z a a m z ie n v e rv a g e n . B e p a a l h e t tijd s tip t1 w a a ro p je m e e n t d a t het de tail in d e s c h a d u w k o m t. A ls je z e k e r b e n t d a t h e t o b je c t o p d a t m o m e n t in d e s c h a d u w te r e c h tk o m t b e p a a l je tijd s tip t2 . W a n n e e r je z e k e r w e e t d a t h e t o b je c t in d e s c h a d u w v e rd w e n e n is b e p a a l je d e tijd (t3) w e e r. H e t ju is te tijd s tip t la a t z ic h a ls v o lg t b e re k e n en:
z ijn n ie t e e n v o u d ig . A lle r e e r s t z ijn d e d e ta ils v a a k
t= {t s u b 1 + 2 'c d o t't s u b 2 + t s u b 3}
m o e ilijk te ru g te v in d e n . K ra te rs die bij e e rs te o f la a ts te k w a rtie r e e n v o u
4
D e k le u r v a n d e v e rd u is te r d e m a a n
Verstrooiing van licht in de dampkring
P ro b e e r w a a ro p fa s e n in J e z u lt
m e rke n d a t d it n ie t e e n v o u d ig is. T e k e n in g e n (in k le u r!) k u n n e n h e e l g o e d v a s tle g g e n w a t je d e z e n a c h t g e z ie n h e b t. T e k e n e n k e le c irk e ls o p je w a a r n e e m fo r m u lie r e n e n s c h e ts d a a rin d e ze e ë n va n d e m aan. T e ke n in d e z e te k e n in g e n h o e v e r d e M a a n v e rd u is te rd is.
Dit hele artikel is erop gericht om je een helpende hand te bieden bij het waarnemen van de maansverduistering. Maar waarom zou je naar de maan gaan kijken als hij
De prism akijker
toch verduisterd is? Er valt dan toch niets te zien? Zoals je al begrepen zult hebben, is dat niet waar. Er wordt altijd een beetje zonlicht door de aardse dampkring afgebo
N og z o 'n in s tru m e n t w a a r s o m m ig e n d e n e u s v o o r o p h a le n . M a a r z o 'n v e r re k ijk e r m e t e e n v e rg ro tin g v a n tu s se n 5 e n 10 m a a l h a a lt d e M a a n ve e l d ic h te r b ij. V o o ra l tijd e n s d e to ta a l v e rd u is te rd e M a a n zal d e v e rre k ijk e r e e n v e e l b e te r e k le u r in d r u k g e v e n v a n de v e rd u is te rin g . D e w a a rn e m in g e n d ie je m e t h e t o n g e w a p e n d oog k u n t d o e n , ku n je o o k p rim a m e t de p ris m a k ijk e r u itv o e re n .
De telescoop E en te le s c o o p is e e n k ra c h tig h u lp m id d e l. K le in e v e rg ro tin g e n la te n d e M a a n h e le m a a l z ie n . H ie rm e e k u n
A arde
gen en verstrooid. Dit heel klein beetje licht is voldoende om hem zichtbaar te maken. De kleur van de maan wordt veroorzaakt door de verstrooiing van licht in de damp kring, hetzelfde verschijnsel dat de ondergaande zon rood maakt en de achtergrond van de hemel blauw. Het licht moet een lange weg door de dampkring afleggen voordat het verder kan rei zen naar de maan. Op weg door de dampkring ontmoet het licht stof- en waterdrup pels ter grootte van de golflengte van licht (de stof- en waterdeeltjes hebben afmetin gen van ongeveer 0,001 mm). Deze laten het rode licht veel makkelijker passeren dan het blauwe licht. W e zeggen dan dat het blauwe licht veel meer verstrooid wordt dan het rode licht. Het licht wat de aardse dampkring doorgaat richting maan is dus veel blauw licht kwijt geraakt en bevat een overvloed aan oranje en rood. Dit geeft de oranje rode kleur aan de maan. Het weggevangen blauwe licht wordt dwars op de lichtbundel uitgestraald en maakt onze hemelachtergrond blauw. Enkele jaren gele den is er een grote vulkaanuitbarsting geweest. De maansverduisteringen in die tijd kenmerkten zich door een dieprode kleur van de verduisterde maan. Het vele stof van deze uitbarsting zorgde voor de extra sterke lichtverstrooiing.
Hoe ontstaat een M aansverduistering
T ip : N e e m s le c h ts e n k e le d e ta ils a ls je d it w ilt g a a n "tim e n ". T ijd e n s d e v e rd u is te rin g h e b je h e t al d ru k m e t k ijk e n , te k e
Maanverduistering
n e n en w a a rn e m in g e n n o te re n . E e n lijst v a n k ra te rs m e t de tijd s tip p e n w a a ro p z e d e s c h a d u w in tre d e n o t v e rla te n z ie je in F ig .2 o p p a g in a 5. M e t ee n fo to to e s te l w a a rm e e je m e e rd e re fo to 's k u n t m a k e n o p h e tz e lfd e n e g a tie f e n e e n s ta n d a a rd le n s ku n je le u ke d in g e n doen. H oew el d e M a a n e rg kle in zal z ijn o p je n e g a tie f (ca . 0 ,5 m m ) k u n je h e t v o lg e n d e p ro b e re n : z e t h e t fo to to e ste l o p s ta tie f, rich t h e t to e s te l zo. d a t d e M a a n in d e lin k e rh o e k s ta a t. M a a k e e n fo to v o lg e n s d e b e lic h t in g s t ijd u it d e t a b e l. D o e d it ie d e r e 5 a 6 m in u te n (s te e d s o p h e tz e lfd e n e g a tie f!). Je krijg t z o o p é é n fo to e e n re e k s va n M a n e n die h e t v e rlo o p v a n d e v e rd u is te r in g m o o i la te n zie n . N a tu u rlijk is h e t o o k m o g e lijk o m m e t de te le s c o o p o f e e n flin k e te le le n s fo to 's te m a k e n v a n h e t g e b e u re n . D e d ia m e te r va n de M a a n o p h e t n e g a tie f (o f d ia p o s i tie f) is o n g e v e e r 0 ,9 c m b ij e e n b ra n d p u n ts a fs ta n d v a n 1 m e te r. E e n 4 0 0 m m te le le n s g e e ft ee n M a a n b e e ld je va n 3,6 m m o p h e t n e g a tie f. D it is e rg k le in , d u s p ro b e e r w a t a n d e rs te v e rs ie re n . T e le s c o o p b e z itte rs k u n n e n h e t p ro b e re n m e t o c u la irp ro je c tie . P ro b e e r e e n p ro je c tie te k rijg e n w a a rb ij d e M a a n b ijn a
Objectief (mm)
Brandpuntsaisiana
Openingsveriiuuuiiiy i i
A arde K em schadm v
E en M a a n s v e rd u is te rin g o n ts ta a t a ls d e M a a n d o o r d e s c h a d u w v a n d e A a rd e g a a t. D e Z o n is d e lic h tb ro n in h e t z o n n e s te ls e l. Zij v e rlic h t d e A a rd e e n o o k d e M a a n . A c h te r d e A a rd e (v a n u it d e Z o n g e z ie n ) o n ts ta a t e e n g e b ie d w a a rin d e A a rd e h a a r s c h a d u w w e rp t. D e M a a n g a a t e e n m a a l p e r m a a n d a c h te r d e A a rd e d o o r. S o m s k o m t z e d a a rb ij p re c ie s d o o r d e s c h a d u w v a n d e A a rd e . De M a a n w o r d t d u s n ie t m e e r v e r lic h t. W e s p r e k e n d a n v a n een M a a n s v e rd u is te rin g . D e M a a n z a l e e rs t h e t g e b ie d v a n d e b ijs c h a d u w in tr e d e n . D a a r b ij w o r d t z e m a a r e e n w e in ig v e r d u is te r d . K o m t ze d e k e rn s c h a d u w b in n e n , d a n w o rd t z e h e le m a a l v e rd u is te rd . N ie t ie d e re m a a n d k o m t e r e e n M a a n s v e rd u is te rin g v o o r. D it h eeft te m a k e n m e t h et fe it d a n h e t b a a n v la k v a n d e A a rd e e n d e M aan n ie t s a m e n v a lle n . E r is e e n h o e k tu s s e n b e id e b a a n v la k k e n . A ls d e s n ijlijn v a n d e z e v la k k e n in d e ric h tin g v a n d e Z o n w ijs t, k u n n e n Z o n s - e n M a a n s v e rd u is te rin g e n v o o rk o m e n . O v e rig e n s : w is t je d a t e r d e z e n a c h t o p d e M a a n e e n z o n s v e rd u is te rin g z ic h tb a a r z a l z ijn ?
Belichtingstijd (s) maximale belich
(mm) gedeeltelijk verduister de Maan
totaal ver duisterde Maan
tingstijd zonder volgen
b e e ld v u lle n d o p je n e g a tie f kom t. M a a r m e t fo to g ra fie in h e t p rim air b ra n d p u n t ka n h e t o o k . In Fig. 3 h e b ik e n k e le g a n g b a re te le s c o p e n e n d e b ijb e h o re n d e b e lic h tin g s tijd e n in ta b e lv o rm w e e rg e g e v e n . H ie rb ij b e n ik u itg e g a a n v a n e e n 100 A S A film . De b e lich tin g s tijd e n g e ld e n u ite r a a r d a ls
50
600
12
1/40
25
0,8
60
900
15
1/15
60
1/2
e e n r i c h t l ij n . N e e m te n m in s t e tw e e b e lic h tin g s tijd e n la n g e r en tw e e k o rte r d a n d e v o o rg e s te ld e
80
1200
15
1/15
60
1/2
w a a rd e . Z o a ls je in d e ta b e l ku n t z ie n , is h e t m o e ilijk o m fo to ’s van
114
900
8
1/60
20
1/2
telelens
400
5,6
1/100
10
1,2
11
1/30
30
Fig. 3. Tabel m et belichtingstijden van enkele objectieven die b ij telescopen in gebruik zijn.
d e v o lle d ig v e rd u is te rd e M a a n te m a k e n a ls je n ie t k u n t v o lg e n . M a a r w ie v e r b ie d t jo u o m h e t to c h te p ro b e re n ? D e b e r e k e n d e b e lic h tin g s tijd e n s ta a n m is s c h ie n n ie t o p je fo to to e s te l, d u s n e e m e e n b e lic h tin g s tijd d ic h t in d e b uurt.
Voorbeeld van een draaiboek
V o o r d e b e re k e n in g v a n d e b e lic h tin g s tijd e n is e ig e n lijk a lle e n d e o p e n in g s v e r h o u d in g v a n b e la n g . D u s h e b je e e n te le s c o o p m e t d e z e lfd e o p e n in g s v e r h o u d in g , m a a r m e t e e n a n d e r o b je c tie f, d a n k u n je d e ta b e l to c h g e b ru ik e n . E e n v o o rb e e ld : s te l je h e b t e e n te le s c o o p 8 0 m m /f= 1 0 0 0 m m . D e o p e n in g s v e r h o u d in g is d a n 12,5. U it d e ta b e l b lijk t d a t je b ij e e n o p e n in g s v e rh o u d in g v a n 12 1 /40 s m o e t b e lic h te n . J e g e b ru ik t d u s d e z e b e lic h tin g s tijd . W ijk t je o p e n in g s v e rh o u d in g a f, d a n k u n je d e v o o rg e s te ld e b e lic h tin g tijd e n o m re k e n e n : p e r d ia fra g m a s to p h o g e r (e e n fa c to r 1,4) m o e t je tw e e m a a l z o la n g b e lic h te n . A ls je m e t e e n o p e n in g s v e rh o u d in g v a n 11 fo to g ra fe e rt, m o e t je d u s 2 m a a l 1/30 = 1 /1 5 s b e lic h te n . A ls je e e n film g e b ru ik t v a n 2 0 0 A S A , d a n ku n je b e lic h tin g s tijd h a lv e re n . B ij 4 0 0 A S A m a g je d e b e lic h tin g s tijd d o o r 4 d e le n .
A ls je e e n p la n n in g o f d ra a ib o e k v o o r je w a a rn e m in g m a a k t, zo rg e r d a n v o o r d a t je v o ld o e n d e tijd n e e m t v o o r je v e rs c h ille n d e a c ti v ite ite n . In het d o n k e r e n in d e ko u lo p e n tijd s c h e m a 's v a a k in de w a r. E e n g o e d e p la n n in g k a n je h ie rv o o r b e h o e d e n . A lle re e rs t s te l je e e n lijs tje o p v a n z a k e n d ie je w ilt g a a n d o e n . O n d e rs ta a n d s c h e m a ka n a ls v o o rb e e ld d ie n e n . D it o v e rz ic h t is n ie t v o o r de ze m a a n s v e rd u is te rin g g e s c h re v e n ! W a a rn e m in g e n in v o lg o rd e v a n b e la n g rijk h e id (v o o r jo u !): 1. 2. 3. 4.
g e n ie te n v a n h e t s c h o u w s p e l fo to g ra fie v a n h e t v e rs c h ijn s e l h e t d o e n va n lic h tm e tin g e n h e t tim e n v a n in tre e e n u ittre d e va n k ra te rs
5.
h e t tim e n v a n d e s te rb e d e k k in g e n
N e e m s le c h ts e n k e le k ra te rs o m d e in tre d e e n u ittre d e te tim e n . N e e m d a a rv o o r g o e d z ic h tb a re k ra te rs . H e t tijd s c h e m a zo u e r als v o lg t u it k u n n e n z ie n :
W a a rn e m in g e n v a n d e v e rd u is te rin g z ijn w e l kom b ij: W a a rn e e m c o m m is s ie p /a R o y K eeris D e B le e k e r 48 55 0 6 BD V e ld h o v e n tel.: 0 5 0 -2 5 3 41 38 M e e r in fo rm a tie o v e r d e m a a n s v e rd u is te rin g is te v e rk rijg e n bij:
2 3 .0 0
fo to : 1 /1 5 s
2 3 .0 5 2 3 .1 0 2 3 .2 0 2 3 .2 5 2 3 .2 8 1 3 .4 0
lic h tm e tin g k o ffie fo to ; 1 /1 5 s lic h tm e tin g s te rb e d e k k in g (to t 2 3 .3 5 ) fo to
0 0 .2 1 0 0 .2 5
m a a n g a a t k e rn s c h a d u w in : fo to 1/1 5 s lic h tm e tin g
e n z o v o o rts . W a a rn e m in g s le id e r v a n d e v e rd u is te rin g H a n s G o e tz K a k e b e rg w e g 25 6191 X A B E E K
*
*
*
A ls je in p ro b le m e n k o m t o m d a t je te w e in ig tijd h e b t, d a n la a t je d e m in s t b e la n g r ijk e w a a rn e m in g ( v o o r jo u !) v a lle n . V o lg e n s b o v e n s ta a n d e lijs t v a lt h e t tim e n v a n s te rb e d e k k in g e n h e t e e rs t w e g . R u im o o k tijd in v o o r h e t o p w a rm e n , s o e p , k o ffie e n a n d e re in w e n d ig e w a rm te b ro n n e n ! H e t k a n in a p ril ‘s n a c h ts n o g b e s t vrie z e n . V e e l w a a rn e e m p le z ie r!
Maan-en Zonsverduisteringen Eclipsen werden, n e l als kom eten, steeds g e zie n als voortekenen van ram pen. D e onkundige bevolking zag daarin de bestraffende h an d van G od. Som migen dachten d at h ij een nieuw e zo n d v lo e d voorspelde, o f een verbranding van de aarde. A nderen dachten d at de aarde zo u vergaan van een verschrikkelijke stank. H e t was de g ew oonte o m op de dag van d e verduistering n aar de biecht te gaan. Er w o rd t verteld, d at in Frankrijk b ij de verduistering van 1 5 6 0 h e t a a n ta l biechtelingen z o g ro o t was, d at een dorpspastoor op d e p reekstoel afkondigde dat de verduistering 14 dagen uitgesteld was, zo d a t iedereen nog te b iech t kon gaan. In 1851 w e rd in W enen nog een p ro cessie gehouden om de gevolgen van de verduistering tegen te gaan. Verduisteringen hebben ook vaak gevolgen g ehad voor de geschiedenis. A lexander de G rote h a d b ij de slag van A rbela de grootste m o eite om d e o rd e onder z ijn troepen te bew aren toen een zonsverduistering optrad. H e t leger van d e Atheense veldheer N icias w e rd op S icilië vernietigd om d at h ij niet kordaat o p tra d tijdens een maans verduistering. Colum bus m e t z ijn manschappen kw am en in 1504 b ijna om van de honger op fa m aica. H ij dreigde de Jamaicanen om d e m aan weg te nem en als e r geen voedsel kw am . Toen de verduistering begon w erden Colum bus en z ijn manschappen voedsel aangeboden.
Gekleurde sterren V
e e l m e n s e n z u lle n w a t v e r
b a a s d r e a g e r e n w a n n e e r z ij h o r e n d a t s t e r r e n g e k le u r d z ijn . En d ie k le u re n z ijn o o k n ie t z o o p v a lle n d d a t z e b ij ee n v lu c h tig e b lik o m h o o g d ire c t w o rd e n g e z ie n . M a a r w a n n e e r w e o n z e o g e n g o e d a a n het d o n k e r la te n w e n n e n e n w e b e k ijk e n e n v e r g e lijk e n e e n a a n ta l h e ld e r e s te rre n , d a n z u lle n w e in s o m m ig e g e v a lle n w e l d e g e lijk v e rs c h il in k le u r k u n n e n o n td e k k e n . A ls w e o p e e n h e ld e r e w in te ra v o n d n a a r h e t s te r re n b e e ld O rio n k ijk e n z ie n w e d a t d e h e ld e re s te r R igel d u id e lijk w it is , in v e rg e lijk in g m e t d e a n d e re h e ld e re s te r B e te ig e u z e , d ie e e n o ra n je -ro o d lic h t u it s t r a a lt . A ls w e v e r v o lg e n s lin k s o n d e r O r io n d e h e ld e r e s te r S iriu s b e k ijk e n z ie n w e w e e r h e tz e lf d e w itte lic h t a ls d a t v a n R igel, te rw ijl re c h ts b o v e n O rio n w e e r e e n o ra n je g e k le u rd e s te r te z ie n is ; A ld e b a ra n , in de S tie r (Z ie Fig. 1). M a a r o o k aan d e z o m e rh e m e l zijn tw e e fra a ie v o o r b e e ld e n v a n o ra n je e n ro d e s te rre n te v in d e n . A n ta r e s in h e t s t e r r e n b e e ld S c h o rp io e n is e e n ro d e s te r e n A rc tu r u s in B o ö te s (w a t m e e r n a a r h e t w e s te n ) is e e n h e ld e r e , o ra n je s te r. W a n n e e r w e v e rv o lg e n s h o g e r a a n d e h e m e l d e Z o m e r d r ie h o e k Fig. 1. Aldebaran, een oranje gekleurde ster
Aldebaran
Beteigeuze # "
ORION
Sirius
/ .
\
• Rigel
b e k ijk e n (W e g a , D e n e b e n A lt a ir ) is e r in h e t g e h e e l g e e n k le u r te z ie n . H e t z ijn
D eneb
• .
■
"
•
j
* W ega
\
BOOT
•*
d rie w itte s te rre n (Z ie Fig. 2).
•
H o e w e l d e k le u r a lle e n b ij h e ld e r e s te r r e n o p v a lt, w il d it n ie t z e g g e n d a t d e z w a k k e re s te rre n d ie k le u re n n ie t b e z itte n . D a t is w e l d e g e lijk z o , m a a r h e t m e n s e lijk o o g
•
*
i
•
/ ZO M ER. ' DRIEHOEK •
o
• •
A ltair •
re g is tre e rt d ie k le u re n n a u w e lijk s o f h e le m a a l nie t. H et o o g is zo g e c o n s tru e e rd dat k le u r e n v o o r n a m e lijk w o r d e n w a a rg e n o m e n b ij h o g e
• « Arcturus
•
•
. •
•
•
•* •
•
• •
• •
.A n ta re s •
• •
#
• -• SCHORPIOEN
•
lic h tin te n s ite it e n v e e l m in Fig. 2. In de Zomerdriehoek, Wega, Deneb en A ltair d e r b ij la g e re lic h tw a a rd e n . is e r in het geheel geen kleur te zieni W e k u n n e n d a t p e rs o o n lijk e rv a re n w a n n e e r w e na lijk . D e k le u re n v a n s te rre n w o rd e n z o n s o n d e r g a n g b u ite n d e k le u r e n p a s é c h t s p e c ta c u la ir w a n n e e r w e in v a n b ijv o o r b e e l d b lo e m e n in d e e e n g o e d e lic h ts te rk e k ijk e r s te rre n g a te n h o u d e n , te rw ijl h e t la n g z a a m v a n v e r s c h ille n d e k le u r s a m e n in d o n k e r w o r d t. H e t o o g is g o e d in b e e ld h e b b e n . s ta a t o m z ic h a a n h e t v e rm in d e rd e E r z ijn e e n p a a r d u b b e ls te rre n d ie lic h t a a n te p a s s e n , m a a r d e w a a rn e m in g v a n k le u r e n v e r m in d e r t w é l. U ite in d e lijk , w a n n e e r h e t b ijn a h e le m a a l d o n k e r is, b lijft e r n o g m a a r een v a g e a a n d u id in g v a n d ie k le u r e n o v e r e n lijk t a lle s te z ijn o p g e b o u w d uit tin te n va n z w a rt e n g rijs . H e t a a n d o e n va n v e rlic h tin g b re n g t d e k le u ren w e e r te ru g . Z o is h e t o o k m e t d e s te rre n . H e t o o g o n tv a n g t o n v o ld o e n d e lic h t v a n d e z w a k k e re s te rre n om d e k le u re n te k u n n e n o n d e rs c h e id e n , m a a r a ls w e g e b ru ik m a k e n v a n e e n k ijk e r o f e e n te le s c o o p m e t e e n g ro te le n s o p e n in g o f s p ie g e l, w o r d t d e h o e v e e lh e id lic h t d ie d o o r h e t o o g w o rd t o n tv a n g e n a a n z ie n lijk v e rg ro o t e n k u n n e n w e in v e e l g e v a lle n d e k le u re n w é l z ie n . E e n b e k e n d v o o r b e e ld is h e t s te r re tje p (M u ) in h e t s te r r e n b e e ld C e p h e u s , e e n v e r a n d e r lijk e s te r v a n m a g n itu d e 4 , o o k w e l d e " G ra n a a ts te r" g e n o e m d (Z ie Fig. 3). H et is e e n v a n d e m e e s t ro o d g e k le u r d e s te r r e n a a n d e h e m e l, m a a r w a n n e e r w e h e m m e t h e t b lo te o o g w a a rn e m e n is d a a r w e in ig va n te z ie n . M a a r z o d ra w e d e k ijk e r e ro p ric h te n z ie n w e d e ro d e k le u r d u id e
w a t d a t b e tr e ft, d e m o e ite v a n h e t b e k ijk e n d u b b e l e n d w a rs w a a rd zijn. W a n n e e r je d e k ijk e r o p A lb ire o richt (in d e ko p va n d e Z w a a n ) z ie je dat d ie s te r u it tw e e c o m p o n e n te n b e s ta a t, o p e e n a fs ta n d v a n 3 4 " (b oogs e c o n d e n ). D e h e ld e rs te c o m p o n e n t, (m a g n itu d e 3 ,1 ) is d u id e lijk o r a n je k le u rig , te rw ijl d e a n d e re (m a g n itu d e 5 ,1 ) b la u w a c h tig w it is. O o k A la m a k in h e t s te rre n b e e ld A n d ro m e d a h e e ft z o 'n k le u rc o n tra s t, m a a r d e a fs ta n d tu s s e n d e tw e e c o m p o n e n te n (m a g n itu d e n 2 ,3 e n 4 ,8 ) b e d r a a g t h ie r s le c h ts 9 ,8 ", z o d a t e e n w a t s te rk e re v e r g r o tin g g e w e n s t is o m d e tw e e g e s c h e id e n te z ie n . V o o r b e id e s te r re n is e e n z o e k k a a rtje g e te k e n d (zie fig . 4). D e k le u re n v a n s te rre n z ijn e ig e n lijk b e p e rk t to t ro o d , o ra n je , g e e l, en w it, te rw ijl bij s o m m ig e w itte s te rre n , z o a ls R ig e l, h e t lic h t n a a r b la u w neigt. M aar d aa r hebben we het dan ook w e l m e e g e h a d . W e z u lle n a a n d e s te r re n h e m e l te v e r g e e fs z o e k e n n a a r ro z e , g ro e n e o f p a a rs e ste rre n .
Wil Tirlon
Deel 1
\
CEPHEUS \
W a n n e e r w e de o o rz a a k v a n de k le u r v e r s c h ille n k e n n e n is d a t o o k n ie t zo v re e m d . E e n v e rs c h ijn s e l w a a r w e a lle m a a l w e l m e e b e k e n d z ijn is d e k le u rv e r a n d e rin g d ie zic h v o o rd o e t w a n n e e r w e b ijv o o rb e e ld e e n s tu k ijz e r v e rh it te n . N a a rm a te d e te m p e ra tu u r h o g e r w o rd t b e g in t h e t m e ta a l e e n ro d e g lo e d u it te s tra le n . M a a r w o rd t h e t ijz e r nó g v e rd e r v e rh it, d a n v e ra n d e rt d ie k le u r in o ra n je , g e e l e n v e rv o l g e n s in w it. E n p re c ie s d a t is o o k d e
is o m z u lk e h o g e te m p e r a t u r e n t o t s t a n d te b re n g e n . O n d e r in v lo e d va n d e to e n e m e n d e d ru k z a l z o 'n " s te r" w e l h itte g a a n u its tra le n , m a a r e r z a l g e e n k e r n f u s ie o p g a n g w o rd e n g e b ra c h t. D e te m p e ra tu u r va n een b ru in e d w e rg k o m t d a n o o k n ie t h o g e r d a n z o ’n
»G ranaatsler CASSIOPEIA
Deneb
Fig. 3. De Granaatster is een van m eest roodgekleurde ster ren. Met het blote oog is daar echter weinig van te zien
2 0 0 0 ° K . B ij d e v e rd e r e b e s p re k in g z u lle n w e d e z e s e m i-s te rren b u ite n b e s c h o u w in g la te n .
v a n v e le m iljo e n e n g r a d e n , is d e o p p e rv la k te va n e e n s te r b e tre k k e lijk
D e v e rs c h ille n in k le u r w o rd e n v e r
lic h t ie ts g e e l g e tin t. E e n ro d e s te r a ls B e te ig e u z e h e e ft e e n o p p e rv la k t e te m p e ra tu u r v a n o n g e v e e r 3 0 0 0 °K e n v o o r w itte s te rre n z o a ls S iriu s lig t d a t ro n d d e 1 0 .0 0 0 °K . Bij b la u w a c h ti g e s te rre n h e b b e n w ij te m a k e n m et te m p e ra tu r e n tu s s e n d e 1 5 .0 0 0 e n d e 4 0 .0 0 0 ÜK.
Bruine dwergen T o c h is e r n ó g e e n k le u r w a a r d e la a ts te tijd in d e s te rre n w e re ld n o g al e e n s s p ra k e v a n is: b ru in . E en r e g e lm a t ig g e h o o r d e te r m is b ru in e d w e rg . M a a r e ig e n lijk is e en b ru in e d w e rg n ie t e c h t een ste r. H ij h o u d t m e e r het m id d e n tu s s e n e e n s te r e n e e n p la n e e t. E e n s te r p ro d u c e e rt z ijn e n e rg ie d o o r m id d e l v a n k e rn fu s ie , d ie p a s o p g a n g w o rd t g e b ra c h t n a d a t tijd e n s h e t o n ts ta a n v a n e e n s te r d e te m p e r a tu u r in d e k e rn v a n de z ic h s te e d s v e rd e r s a m e n tr e k k e n d e g a s w o lk , a ls
Spectraaltypen o o rz a a k t, z o a ls al e v e n o p g e m e rk t, d o o rd a t e e n s te r in e e n b e p a a ld de e l va n het s p e c tru m m e e r lic h t u itze n d d a n in e e n a n d e r d e e l d a a r v a n . B o v e n d ie n h e e ft m e n o n td e k t d a t d e d o n k e re lijn e n in h e t s p e c tru m (d e z .g . a b s o rp tie lijn e n ) o o k v e rs c h ille n v e rto n e n b ij s te rre n v a n v e rs c h ille n d e k le u re n . E e n v o u d ig g e z e g d : o o k h e t s p e c tr u m o n th u lt ie ts o v e r d e k le u r v a n e e n s te r e n z ijn o p p e rv la k t e te m p e ra tu u r. O m d ie re d e n w o rd e n s te rre n o n d e rv e rd e e ld in s p e c tr a a l k la s s e n o f s p e c tra a lty p e n . D u s w a n n e e r je in e e n ta b e l d e s p e c tra a lty p e n v a n s te rre n v e rm e ld z ie t, v e rte lt d a t m e te e n o o k ie ts o v e r d e k le u r. H e t s p e c tr a a lty p e v a n e e n s te r b e
Deneb •
ZW AAN /
J
ïA \ \
\\
n e e r d e h o e v e e lh e id s a m e n tre k k e n d e m a te rie o n v o ld o e n d e
. • LIER
■ Albireo'»
M a a r z o s im p e l is h e t n ie t! H e t c ijf e r d a t o p d e le tte r v o lg t is w e e r e e n s o o rt o n d e rv e rd e lin g , om d e s c h a a l w a t n a u w k e u r ig e r te m a k e n . E e n s o o rt d e c im a a l e ig e n lijk. W a n n e e r w e d a n w e e r e v e n te ru g k o m e n o p R ig e l, m e t z ijn s p e c tra a lty p e B8. d a n b e te k e n t h e t d a t hij zich d ic h te r b ij h e t A d a n b ij h e t O ty p e b e v in d t e n z ijn te m p e r a tu u r w a a r s c h ijn lijk d ic h te r b ij d e 1 0 .0 0 0 d a n bij d e 3 0 .0 0 0 CK. O m d e w a t o n lo g is c h e v o lg o rd e te o n th o u d e n h e e ft m en in de E n g e lse ta a l e e n a a rd ig e z e ls b ru g g e tje b e d a c h t. Oh. B e A F in e G irl. K is s M e i O f, a ls je d a a r d e v o o rk e u r aa n g e e ft: O h, B e A F in e G u y K is s M e !
1 1 I
ZO M E R DRIEHOEK *.•
g e v o lg v a n d e e n o rm e d ru k , d e 1 0 m iljo e n g r a d e n ( K ) h e e f t b e re ik t. B ru in e d w e rg e n o n ts ta a n w a n
'• W e g a
s ta a t u it e e n le tte r, g e v o lg d d o o r ee n c ijfe r. R ig e l is b ijv o o rb e e ld ty p e B8. L e k k e r m a k k e lijk , d e n k je m is s c h ie n ; d a n b e te k e n t B d u s b la u w (o f blue).
o o rz a a k v a n d e k le u rv e rs c h ille n bij s te rre n . H o e w e l e r in h e t in w e n d ig e v a n de s te rre n te m p e ra tu re n h e e rs e n
"k o e l". O n z e e ig e n Z o n b ijv o o rb e e ld h e e ft e e n o p p e r v la k te te m p e r a tu u r v a n o n g e v e e r 5 8 0 0 ° K e n z ij s tra a lt h e t m e e s te lic h t u it in h e t g e le d e e l v a n h e t s p e c tr u m . D a a rd o o r is h e t
/
•
Al,a' r * *
AREND
,
1
Fig. 4. Zoekkaartjes voor de sterren Albireo en Alamak.
SJBÏÏ J © bü @ 3 hl E Jeffrey Bout
o n g e n s e n m e is je s d e z o m e r ka m p e n va n d e J W G s ta a n w e e r v o o r d e d e u r. E n d it ja a r is e r
J
w a t b ijz o n d e rs aa n d e h a n d . D it ja a r zal h e t jo n g e re n k a m p (o f e ig e n lijk de jo n g e r e n k a m p e n , w a n t h e t z ijn e r tw e e ) v o o r d e 2 5 e m a a l g e o r g a n i s e e rd w o r d e n ! In d it a r tik e l k u n je le ze n w a t w e d it ja a r a lle m a a l v o o r je in p e tto h e b b e n .
Ook voor niet JW G-leden V o o r d e g e n e n d ie h e t jo n g e re n k a m p n o g n ie t k e n n e n : in d e g ro te v a k a n tie z u lle n d it ja a r tw e e k a m p e n w o rd e n g e o rg a n is e e rd , s p e c ia a l v o o r ie d e r e en d ie g e in te re s s e e rd is in s te rre n k u n d e (d u s o o k n ie t J W G le d e n !) in de le e ftijd v a n 8 t/m 13 ja a r. O p d e z e k a m p e n g a a n d u s a lle rle i k in d e re n m e e w a a rv a n s o m m ig e n al h eel w a t
a ltijd e e n h e le b o e l k in d e r e n m e e
jo n g e re n k a m p is e e n g ro o t g e d e e lte
g a a n , w a a rb ij s o m m ig e n al v e e l va n s te rre n k u n d e w e te n , te rw ijl a n d e re n
v a n d e d a g b e s te m d v o o r w a t a c tie v e re z a k e n . Z o is e r b ijv o o rb e e ld de tr a d itio n e le s p e u rto c h t. V e rd e r w o r
v a n s te r r e n k u n d e a f z u lle n w e te n , te rw ijl a n d e re n w a a rs c h ijn lijk p a s net k o m e n k ijk e n . O p h e t jo n g e re n k a m p w e te n w e d a t en p ro b e re n d a a r altijd zoveel m oge lijk rekening m e e te h o u d
d a t n o g n ie t d o e n , is e r b ij v e e l p ra a t je s d e m o g e lijk h e id o m te k ie z e n u it v e rs c h ille n d e o n d e rw e rp e n . Z o w o r
e n . D u s a ls jij p a s lid v a n d e J W G b e n t e n n og n ie t z o v e e l v a n s te rre n ku n d e a f w e e t, b e te k e n t d a t d a t jij o p k a m p h e e l w a t z u lt le re n . E n v o o r d e w a t o u d e re n o n d e r ju llie ,
u it g e k o z e n ka n w o rd e n . V o rig ja a r w a re n d a t b ijv o o r b e e ld a lg e m e m e s te rre n k u n d e , s te re v o lu tie e n ru im te
d it ja a r h e e ft h e t k a m p e e n h e e l b ij z o n d e r th e m a w a a r o o k jij w a a rs c h ijn lijk no g la n g n ie t z o v e e l v a n a f w e e t, m a a r d a a r o v e r s tra k s m e e r. O o k v o o r jo u h e e ft h e t jo n g e re n k a m p d it ja a r d u s w e e r h e e l w a t te b ie d e n .
d e n e r a ltijd o p h e t jo n g e r e n k a m p e e n a a n ta l c u rs u s s e n g e g e v e n w a a r
v a a rt. D it ja a r z a l a lg e m e n e s te rre n k u n d e z e k e r w e e r va n d e p a rtij zijn , m a a r d e o v e rig e tw e e c u rs u s s e n z u l le n o v e r a n d e re o n d e rw e rp e n g a a n d a n v o rig ja a r. O p d ie m a n ie r ku n n e n d e e ln e m e rs d ie a l v e le ja re n m e e g a a n e lk ja a r te n m in s te ie ts a n d e rs k ie z e n .
Program ma
Sport en Spel
Z o a ls je u it h e t s tu k je h ie rb o v e n w e l h e b t b e g re p e n s ta a t e r o p k a m p é é n d in g d u id e lijk c e n tra a l e n d a t is d u s
D a t w a t b e tr e ft h e t s te r re n k u n d ig e p ro g ra m m a . O v e r o p 'S p o rt e n S p e l’,
s te rre n k u n d e . O p k a m p w o rd e n e lke da g e e n a a n ta l p ra a tje s o v e r a lle rle i s te rre n k u n d ig e o n d e rw e rp e n g e h o u d e n . E n o m d a t e r o p jo n g e re n k a m p
m en. O m d a t w e n a tu u r lijk n ie t o p s c h o o l
z o a ls w e d a t o p jo n g e re n k a m p n o e
z itte n g a a n w e n ie t d e h e le d a g d u f o v e r s te rre n k u n d e d is c u s s ië re n ; o p
d e n e r e lk e d a g a lle rle i s p e lle tje s g e sp e e ld z o a ls tre f bal, z e ska m p , levend s tr a t e g o e n g a z o m a a r d o o r . B ij m o o i w e e r g a a n w e w e l e e n s v o e t b a lle n o f z w e m m e n d u s z w e m k le d in g m e e n e m e n v e rp lic h t.
W aarnem en!! H e t jo n g e re n k a m p w o rd t a l 2 5 ja a r la n g g e h o u d e n o p e e n k a m p e e rb o e r d e rij in O o tm a rs u m . D it is e e n kle in d o rp je in T w e n te en re k e n m a a r dat h e t d a a r ’s n a c h ts d o n k e r k a n w o r d e n ! V e e l d e e ln e m e r s n e m e n z e lf ee n s te rre n k ijk e r m e e e n ’s n a c h ts is h e t d a n o o k w a a rn e m e n g e b la z e n . O m d a t is g e b le k e n d a t v e e l v a n de d e e ln e m e rs m e e s ta l n o g n ie t zoveel v a n w a a rn e m e n a fw e te n is d it o n d e r w e rp d it ja a r g e k o z e n to t h e t th e m a v a n h e t jo n g e r e n k a m p . V o rig ja a r hadden w e het Z o n n e ste lsel als them a en d a t h ie ld to e n in d a t h ie r v e e l a a n d a c h t a a n w e rd b e s te e d . E lk e d a g
E 3k E m & J
J -I
o
o
' f 7/1
w e rd e n e r tw e e p ra a tje s o v e r tw e e p la n e t e n g e h o u d e n e n la n g z a a m m a a r z e k e r w e rd to e n o p d ie m a n ie r h e t h e le z o n n e s te ls e l b e h a n d e ld . D it ja a r z a l d u s v e e l v e rte ld w o rd e n o v e r w a a rn e m e n , z o d a t ju llie na k a m p la n g s d e s te rre n h e m e l k u n n e n s p e u re n m e t ju llie s te rre n k ijk e rs .
Bouw je eigen sterrenkijker op kamp!! D ie g e n e n d ie no g n ie t o v e r e e n s te r re n k ijk e r b e s c h ik k e n k u n n e n (a ls ze d a t w ille n ) o p k a m p z e lf d e J W G k ij k e r P lu s b o u w e n . V o rig ja a r z ijn o p k a m p m a a r lie fs t 7 v a n d e z e s te rre n k ijk e rs g e b o u w d . O v e r d e z e s te rre n k ijk e rs k u n je o v e rig e n s m e e r le z e n
Ji 3
U
)A Jongerenkam pen 1996 D a n nu w a t g e g e v e n s o v e r d e jo n g e re n k a m p e n d ie in d e z o m e r v a k a n tie g e h o u d e n g a a n w o rd e n . H e t e e rs te k a m p w o rd t g e o rg a n i s e e rd v a n z a te rd a g 13 ju li t/m v rij d a g 19 ju li. H e t tw e e d e k a m p v o lg t d a a rn a van z a te rd a g 2 0 ju li t/m v rijd a g 26 juli. M eegaan m et een van deze kam p e n k o s t fl. 175,-. A ls je o p k a m p e e n s te r re n k ijk e r w ilt b o u w e n (de J W G k ijk e r P LU S ) d a n k o s t d a t fl. 3 5 0 ,- e x tra . Z o a ls g e z e g d w o rd e n d e k a m p e n g e h o u d e n in e e n k a m p e e r b o e r d e r ij in O o tm a rs u m , T w e n te . T o t zie n s!
e ld e rs in d e z e U n iv e rs u m . O p k a m p k u n je , o n d e r b e g e le id in g , e e n s te r re n k ijk e r b o u w e n . J e g a a t d u s g e g a ra n d e e rd m e t e e n g o e d e s te rre n k ij k e r n a a r h u is. J e b o u w t je s te rre n k ij k e r a ltijd o p e e n va n d e e e rs te d a g e n v a n h e t k a m p . O p h e t k a m p ku n je d e z e d a n m e te e n g e b ru ik e n .
A ls je je o p w ilt g e v e n v o o r e e n v a n d e b e id e k a m p e n , m a a k d a n g e b ru ik v an h et A a n m e ld in g s f o r m u lie r o p d e a c h te r k a n t va n d e z e U n iv e rs u m . V o o r v e rd e re in fo rm a tie ku n je te re c h t b ij: J e ffre y B o u t K o rn o e lje s tra a t 2 H 4 9741 J B G ro n in g e n T e l. 0 5 0 - 5 7 7 9 4 7 0 O n th o u d e n : 1e J o n g e re n k a m p z a 1 3 ju li t/m v r 19 ju li 2 e J o n g e re n k a m p z a 2 0 ju li t/m v r 2 6 ju li K o s te n : fl. 1 7 5 ,- p .p . p e r k a m p P la a ts : K a m p e e rb o e rd e rij in O o tm a rs u m K o s te n b o u w e ig e n k ijk e r fl. 3 5 0 ,- n ie t v e r p lic h t.
JW G O uderenkam p Pieter Luteijn
e t O u d e r e n k a m p is e e n v a n d e
H
z o m e r k a m p e n d ie d e J W G ie d e r ja a r o r g a n is e e r t in g e b ie d e n w a a r
Ter Leeringh.....
h e t 's n a c h ts n o g e c h t d o n k e r w o r d t . V o o r
T ijd e n s h e t k a m p h e b je ru im d e m o g e lijk h e id o m a a n s te rre n ku n d e te d o e n : n a tu u rlijk ka n je ’s n a c h ts bij a fw e z ig h e id v a n h e m e lb e d e k k in g , je oog, al d a n n ie t g e w a p e n d , to t d e v e rs c h e i d e n e h e m e llic h a m e n ric h te n , m a a r o o k o v e rd a g is e r g e n o e g te d o e n : 'L o s s e F lo d d e rs ' zijn p ra a tje s o v e r s te rre n k u n d e o f a a n v e r w a n te w e te n s c h a p p e lijk e o n d e rw e rp e n , w a a rb ij ie d e re e n a a n w e z ig is. 'C u rs u s s e n ', w a a r je m e t e e n v a s te g ro e p v a n o n g e v e e r 6 J W G -e rs b e zig b e n t m e t e e n b e p a a ld o n d e rw e rp . 'T h e m a g ro e p je s ', w a a r je n e t a ls bij d e c u rs u s s e n m e t een
s le c h ts fl. 3 4 5 ,- p .p . b re n g je tw e e w e k e n d o o r in h e t g e z e ls c h a p v a n a n d e re J W G -e rs van 14 t/m 1 7 ja a r e n e e n a a n ta l o u d e re n d ie d e b e g e le id in g in h a n d e n h e b b e n . D it ja a r z a l h e t O u d e re n k a m p g e h o u d e n w o rd e n v a n z o n d a g
a a n ta l a n d e re n a a n m e e d o e t. E ch te r, bij d e th e m a g ro e p je s is je eigen in b re n g v e e l m e e r v a n b e la n g . B e h a lv e d a t je e r w a t va n le e rt, b e n je e r o o k z e lf m e e b e zig . 'P ra c tic a e n W o rk s h o p s ', w a a rin je al je k e n n is e n c re a tiv i
21 ju li t/m v rijd a g 2 a u g u s tu s o p d e k a m p e e r
te it ku n t b o tvie re n . Je k u n t e r a s tro fo to 's o n tw ik k e le n e n a fd ru k k e n in d e ka m p -
A a n m e ld in g fo rm u lie re n z ie a c h te rk a n t v.d. blad.
d o ka , z e lfs a ls je d a t no g n o o it e e rd e r h e b t g e d a a n . J e k u n t je e rv a rin g e n u itw is s e le n m e t le e ftijd s g e n o te n e n je e ig e n k e n n is o v e rd ra g e n e n m is s c h ie n w e l ie ts n ie u w s o p s te k e n . J e d o e t e r s o c ia le v a a rd ig h e d e n o p te rw ijl je m e t je ta fe l g e n o te n o n d e rh a n d e lt o m u it je e ig e n m o k te m o g e n d rin k e n
M e e r in fo rm a tie bij: B ra m S la g m o le n
o f je e ig e n b o rd e n b e s te k b ije e n te k rijg e n . J e le e rt p ra n g e n d e v ra g e n te s te lle n :"M a g ik d e m u is je s ? " e n p a k k e n d e a n t w o o rd e n te im p ro v is e re n a ls :"J a ".
...en de verm aeck N a tu u rlijk d o e je n ie t a lle e n m a a r a a n w e te n s c h a p , je b e n t te n s lo tte o p v a k a n tie e n d a a rb ij h o o rt o o k e e n d ro p p in g . M et e e n k le in g ro e p je en e e n le id e r w o rd t je e rg e n s in B ra b a n t uit e e n v o e rtu ig g e z e t en m o e t je m a a r z ie n h o e je w e e r o p de b o e rd e rij k o m t. O f e e n b e z o e k a a n h e t z w e m w a te r v a n het b o s b a d , w a a r je je k u n t v e rg a p e n a a n d e o p d e n a a s tg e le g e n c a m p in g g e le g e rd e S jo n n ie s e n h u n A n ita 's te rw ijl je o p je g e h u u rd e w a te rfie ts p ro b e e rt o f je e r o o k m e e o n d e rs te b o v e n m e e k u n t v a re n . O o k b o s s p e le n z o a ls e e n S tr a ig h tw a lk , w a a rb ij je re c h t op je d o e l a fg a a t o m z o s n e l m o g e lijk w e e r o p d e k a m p e e rb o e rd e rij te z ijn . D an is e r het s p e l P la n e to ; z o e k
b o e rd e rij 'O n s T h u is ' in O m m e l.
R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 2 5 1 6 H N D en H aag T e l.: 0 7 0 - 3 9 0 51 38
de v ija n d e lijk e z a k k o e k ie s e n e e t ze op, de te g e n s ta n d e rs m is le id e n d m et m e e r n a g e m a a k te k a a rtje s d a n z ij z e lf hebben g e m a a k t. Het D ie re n g e lu id e n s p e l. w a a rb ij je m o e t z o e k e n n a a r d e in h e t d ic h te o e r w o u d v e r s to p te g e lu id e n m a k e n d e le id e rs. Er is n a tu u rlijk o o k e e n
s p e u rto c h t,
w a a rb ij je je b e n e n u it h e t lijf k a n lo pe n om u ite in d e lijk to c h w e e r o p d e p la a ts va n v e rtre k u it te k o m e n . D an z ijn e r no g d e w a t e e n v o u d ig e re v e r m a ke n a ls het tra p p e n d a n w e l su b tie l tik k e n te g e n e e n b a l o p h e t v o e t- of vo lle yb a lve ld . H et ku n stig w e rp e n van e e n fris b e e -s c h ijf o f h e t s la a n te g e n d e p in g p o n g b a l ro n d d e ta fe lte n n i s ta fe l. E n d e tr a d itio n e le w e d s trijd D e e ln e m e rs v e rs u s L e id ers. W a t v o o r s p o rt h e t p re c ie s is, is n o o it d u id e lijk , m a a r h e t lijkt het m e e s t o p e e n p a rtij tje W W F -ro y a l-ru m b le . A lle e n b e h o ren e r o o k ee n b a l en tw e e g o a ls bij. D e ze "v rie n d s c h a p p e lijk e " p a rtij kan te v e n s a ls o e fe n in g d ie n e n v o o r het Q u a r k s p e l. D e z in e n w e r k in g z ijn re e d s la n g in d e m is t d e r tijd e n v e r vlo g e n . H e t h e e ft p la a ts g e m a a k t v o o r e e n s o o rt ritu e e l g e v e c h t, w a a rin le i d e rs , v e rm o m d a ls w e te n s c h a p p e rs , p ro b e re n d e e ln e m e rs n a a r e e n ta fe l te s le u re n , w a a r d e z e m e t e e n s tift v a n a rc a n e te k e n s w o rd e n v o o rz ie n . D e d e e ln e m e rs p ro b e re n z o v e e l m o g e lijk s c h a d e a a n d e lic h a m e n v a n de "w e te n s c h a p p e rs " te b e ro k k e n e n .
O o k k u n je je re d a c tio n e le v a a rd ig h e d e n b o tv ie re n o p d e k a m p k ra n t en te rw ijl je d e re s te n v a n é é n v a n d e h e e rlijk e , e e n v o u d ig e d o c h v o e d z a m e m a a ltijd e n in h e t to ile t d e p o n e e rt, ku n je je g a l s p u w e n in h e t h e lb la u w , b lo e d ro o d o f g itz w a rt v a n e e n e d d in g m a rk e r o p d e # @ !*$ % -k ra n t. 's A v o n d s kan je je v e ra n tw o o rd klem z u ip e n a a n d e S a p p e n b a r, d ie d o o r d e d e e ln e m e r s , j ij d u s , z e lf w o rd t o p g e z e t. A ls je e e n g o e d id e e v o o r e e n m a a l tijd h e b t, o f g e w o o n e e n le k k e r p o tje a a rd a p p e ls w ilt s c h ille n , k u n je d e le id in g h e lp e n m e t d e g a s t r o n o m i s c h e m e e s te rw e rk e n d ie d a g e lijk s in d e ke u ke n w o rd e n b e re id . A ls je practis e re n d w e re ld k a m p io e n e rw te n -m e te e n -le p e l-k a ta p u lte re n b e n t, m a g je a ls b e lo n in g d e p le e s c h ro b b e n o f
D e la a ts te a v o n d is d e B o n te a v o n d : A ls h e t d a n n ie t re g e n t is h e t v e ilig g e n o e g o m e e n la a ie n d k a m p v u u r te
s tu k je v a n d it a rtik e l le z e n o v e r de le e rz a a m h e id e n k ijk ze lie f aan. Z e g d a t h e t n a t u u r li jk m a a r e e n s c h ijn tje is v o o r w a t zij e rv o o r te ru g k rijg e n : tw e e w e k e n v a n jo u v e rlo s t z ijn , p lu s e e u w ig e d a n k b a a r h e id g e d u re n d e tie n m in u te n . G e b ru ik , de
s to k e n in d e v u u rk u il, a n d e rs m o d d e ren w e w a t a a n m e t e e n s te l k a a rs e n o f e e n b a rb e c u e . T e rw ijl je je la u w g e w o rd e n ve tte h a p a c h te ro v e r w e rk t
o p jo u w o u d e rs h e t b e s t w e rk e n d e tru u k e n , d ie je d e a fg e lo p e n 15 ja a r h e b t g e p e rfe c tio n e e rd . M issch ie n kan e r d a n o o k n o g e e n k la u w z a kd u ite n
w o rd e n e r z o u tlo z e s k e tc h e s o p g e v o e rd e n s p e e lt m e n o p d e m e e g e b ra c h te la w a a id o z e n je n g e le n d e rie d e ls . A lg e m e n e lol d u s , e n n o g la te r n a a r d e s la a p z a k d a n a n d e rs .
a f v o o r d e chips, cola, noten en al die a n d e re o n s m a k e lijk e v o e d in g s m id d e l e n d ie o p g ro e ie n d e k in d e re n n o d ig
e e n v a n d e a n d e re le e rz a m e c o rv e e w e rk z a a m h e d e n v e rrich te n , w a a rv o o r a n d e rs v rijw illig e rs w o rd e n a a n g e w e ze n .
Maar ook...
Geen balaan?
H o e w e l h e t n a u w e lijk s m o g e lijk lijkt, h e b je to c h n o g v o ld o e n d e v rije tijd o m je k e n n is o p te h a le n o v e r b ij v o o rb e e ld e e n s ta p e ltje S F /F a n ta s y b o e k e n , h o b b its , d w e rg e n e n e lfe n .
A ls je d a t z o a lle m a a l le e s t, d a n d e n k je w a a rs c h ijn lijk :"D a t o u d e re n k a m p lijkt m e h e le m a a l n ie t tof". M a a r
O o k is e r n og tijd g e n o e g o m d e w e t te n v a n d e ro b o tic a te le re n , o f d e m y s te rië n v a n d e B e rm u d a d rie h o e k , U F O 's e n b u ite n a a r d s e w e z e n s te o n tra fe le n . O o k k u n je o n d e r het g e n o t va n ee n fle s R ivella p ro b e re n een fijn p o rtie z o n n e b ra n d o p te lo p e n . L ig g e n d in d e w a rm e s tra lin g v a n d e z o n k a n e r p lo ts e lin g e e n s tra a l ijs ko u d w a te r op je w o rd e n gericht. O o k h e e ft je v o c a b u la ir o n d e r d e s le c h te in v lo e d v a n e e n O m e H e n k v e rh a le n -C D te ste lle n .K re te n a ls : "H ier. p a k a a n ." en "K rijg no u het R a s b o ra k a d u m a k u la ta -v iru s ." z u l je n a h e t ka m p z o n d e r ve e l m o e ite k u n n e n beg rijp e n .
n e e m t z o v e rd ie n e n . M a a r s lim m e r is h e t o m je o u d e r s d e p ie k e n te la te n o p h o e s te n . L a a t ze h e t e e rs te
d a t is h e le m a a l n ie t w a a r! E lk ja a r g a a n e r w e e r v e le J W G -e rs m e t te g e n z in n a a r huis. n a d a t z e tw e e o n tz e tte n d e to ffe w e k e n a c h te r d e ru g h e b b e n op h e t J W G -O K . De e n ig e m a n ie r o m e c h t u it te v in d e n h o e le u k h e t o u d e r e n k a m p is , is d o o r ze lf o o k m ee te ga a n . D ie k o s t e n v a n f l. 3 4 5 ,k u n je a ls je n u e v e n een k ra n t e n w i jk j e
e r b ij
h e b b e n als s u p p le m e n t bij de hu n van k a m p s w e g e v e rs tre k te v e ra n tw o o rd e m a a ltijd e n e n tu s s e n d o o rtje s . E e n a a n m e ld in g s fo rm u lie r v in d je o p d e a c h te rk a n t v a n d e z e U n iv e rs u m . T ot dan! *
*
*
n U n iv e rs u m 6 v a n v o rig ja a r h e b je h e t v e rs la g v a n h e t P u im ic h e l-
al je ka m p g e n o te n al va n te vo re n kent. En te n s lo tte v in d e n w e h e t n a tu u rlijk
k a m p 1 9 9 5 K u n n e n le z e n . D a t k a m p w a s in a u g u s tu s 1 9 9 5 e n in m id
h e le m a a l n ie t e rg a ls je je a fd e lin g s g e n o te n o f a n d e re v rie n d e n overhaa lt
d e l s i s h e t a l w e e r m a a r t . . . T i j d d u s o m e e n s a a n e e n h ie u w
o m o o k m e e te g a a n !
I
P u im ic h e lk a m p te g a a n d e n k e n ! D it a rtik e l is b e d o e ld v o o r ie d e re e n d ie
w e l e e n s w il w e te n w a t d a t b e ro e m d e (o f z e lfs b e ru c h te ) P u im ic h e lk a m p n o u e ig e n lijk in h o u d t. Ik h o o p d a t je na h e t le z e n v a n d it a rtik e l m e te e n z ó e n th o u s ia s t b e n t e n d e te le fo o n p a k t v o o r m e e r in fo rm a tie . O p d e a c h te rk a n t v a n d e z e U n iv e rs u m v in d je o o k e e n A a n m e ld in g s fo rm u lie r.
Vijf sm oezen om nièt mee te gaan naar Puimichel W a n n e e r ik a a n J W G -e rs vra a g w a a r o m ze n ie t m e e g a a n m e t h e t P u im i c h e lk a m p k rijg ik v a a k h e t a n tw o o rd "J a , m a a r...” , e n d a n é é n o f a n d e re re d e n e r a c h te ra a n . De m e e s te van d ie re d e n e n b lijk e n e c h te r v a a k niet z o g e w ic h tig te z ijn . M ijn to p -5 va n s m o e z e n o m n ie t m e e te g a a n n a a r P u im ic h e l: O p 5: 'Ik b e n te o u d /jo n g ’ D it is e ig e n lijk h e t e n ig e g e ld ig e e x c u u s . D e m in im u m le e ftijd v o o r h e t k a m p is 15 ja a r; e e n b o v e n g re n s is e r e ig e n lijk n ie t - zolang je m a a r JW G -lid bent. A ls je a a n d e z e e is e n v o ld o e t h o e f je n ie t b a n g te z ijn d a t ie d e re e n v e e l o u d e r o f jo n g e r is d a n jij; d e d e e ln e m e r s z ijn a ltijd v r ij e e r lijk o v e r d e leeftijden ve rd e e ld .
O p 4 : 'H e t is te d u u r' T o e g e g e v e n : b ijn a fl. 9 0 0 ,- is v e e l g e ld . M a a r g a m a a r e e n s tw e e w e k e n o p zeil-, pony-, s k i- o f s u rv iv a lv a k a n tie . D a n b e n je w a a rs c h ijn lijk n o g m e e r k w ijt. Ie d e r e e n d ie d e a fg e lo p e n ja re n m e t het k a m p is m e e g e w e e s t z a l je in e lk g e v a l k u n n e n v e r te lle n d a t h e t k a m p h e t g e ld m é é r d a n w a a rd is. B e d e n k b o v e n d ie n d a t in d e k a m p p r ijs a lle k o s te n (e te n , o v e rn a c h tin g , g e b ru ik te le s c o p e n , s te r re n fo to 's ) z ijn in b e g re p e n . A ls je n o g e e n p a a r tie n tje s z a k g e ld v o o r ijs je s e n a n s ic h tk a a rte n m e e n e e m t k o m je h e t k a m p v e rd e r p rim a d o o r. En om het leed w a t te v e r z a c h te n m a g je h e t b e d ra g in tw e e te rm ijn e n b e ta le n . O p 3 : 'Ik k e n e r n ie m a n d ' snel g e n o e g o v e r! E r zijn in al h e e l w a t v rie n d s c h a p p e n B o v e n d ie n o rg a n is e re n w e
D at gaat P u im ich e l o n ts ta a n . in m e i of
ju n i e e n k e n n is m a k in g s d a g , z o d a t je
O p 2: 'Ik w il n ie t e lf d a g e n lang alleen m e t s te rre n k u n d e b e z ig z ijn '. B e n je o o k n ie t! W e m a k e n a lle rle i le u ke u it s ta p je s , z o a ls d e ja a rlijk s e e x c u rs ie n aar d e G o rg e s du V e rd o n - de 'G rand C a n y o n v a n E u ro p a '. E n d e o p m e r king d a t e r a lleen m a a r nerds m eegaan d ie d e h e le d a g o v e r s te rre n k u n d e p ra te n is o o k e e n fa b e ltje ! O p 1: 'Ik w e e t n ie ts va n s te rre n ku n d e ' D a t h o e ft o o k h e le m a a l niet! P u im ic h e l is e c h t g e e n k a m p d a t a l le e n v o o r d o o rg e w in te rd e s te rre n k ij k e r s is : h e t is e e n k a m p w a a r o p ie d e re e n z o v e e l a a n s te r re n k u n d e k a n d o e n e n e r z o v e e l o v e r ka n le re n a ls h ij w il. V a n d e d e e ln e m e rs d ie m e e g a a n k e n t o n g e v e e r e e n k w a rt m in d e r d a n d rie s te rre n b e e ld e n , en h e e ft 8 0 p ro c e n t n o g n o o it e e n s te r re n fo to g e m a a k t.
Tien redenen om wél mee te gaan naar Puimichel G oed, nu je w e e t dat e r d u s bijna geen g o e d e re d e n e n z ijn o m n ie t m e e te g a a n n a a r P u im ic h e l w il je w a a r s c h ijn lijk w e l e e n s w e te n w a a ro m je d a n w é l m e e m o é t.O m m a a r e e n s fien re d e n e n te noem e n ... D e s te rre n h e m e l N a tu u rlijk! W a t d a c h t je va n e e n sch it
te r e n d e u itg e s tr e k te M e lk w e g v a n h o riz o n to t h o riz o n ? En v o o r d e lie f h e b b e rs v a n g e ta lle n : w a t d a c h t je v a n g re n s m a g n itu d e n d ie v rijw e l a l tijd b o ve n d e ze s e n so m s ze lfs boven d e z e v e n (!) u itk o m e n ? V e rs c h ille n d e n e v e ltje s (en d a n b ed o e l ik niet alleen de A n d ro m e d a - en d e N o o rd -A m e rik a n e v e l) z ijn m e t h e t b lo te o o g te zie n ... N e e d I sa y m o re ? De te le s c o p e n A ls je in N e d e rla n d ee n k ijk e r m e t een s p ie g e l va n 30 c e n tim e te r te g e n k o m t
E e n k n o ts g e k k e B e lg , w a a rm e e je h e e l w a t le u k e u u rtje s o p e e n z o n n ig t e r r a s k a n d o o r b r e n g e n . S p e e lt g ita a r e n p ia n o (v in d t-ie ), e n k e n t de m e e s t e s c h u in e m o p p e n v a n h e t w e s te lijk h a lfro n d . M a rc e l N e e , ik n ie t - o n z e v a s te c h a u ffe u r. E e n ra s e c h te U tr e c h te n a a r e n e e n ra s e c h te b u s c h a u ffe u r. J e b e n t n ie t in P u im ic h e l g e w e e s t ‘a s -ie -n ie ’ te n m in s te é é n s te rk v e rh a a l in o n v e r v a ls t U tre ch ts va n h em h ebt gehoord.
is d a t al e e n h e le g ro te . In P u im ic h e l h e e ft h e t 's p e e l-te le s c o o p je ' a l e e n s p ie g e l m e t e e n d o o rs n e d e v a n 4 5 c e n tim e te r! E r is o o k e e n 5 2 -c e n tm e te r-k ijk e r en d e k la p o p d e v u u rp ijl is e e n te le s c o o p m e t e e n s p ie g e l va n m a a r lie fs t 10 6 c e n tim e te r! H ie rm e e w o rd e n re s u lta te n b e re ik t d ie g e lijk z ijn a a n d e re s u lta te n v a n s o m m ig e p r o f e s s io n e le k ijk e r s ! A lle k ijk e r s s ta a n g e d u re n d e h e t h e le k a m p to t o n z e b e s c h ik k in g - z o w e l v o o r v is u e e l w a a rn e m e n a ls v o o r fo to g ra fie . D u s re k e n m a a r d a t je m e t m o o ie s te rre n p la a tje s th u is k o m t! D e v o lg o p s te llin g A ls je ee n e ig e n c a m e ra h e b t ku n je d ie in P u im ic h e l o p e e n v o lg o p s te l lin g z e tte n e n z o d e m e e s t p ra c h tig e s te rre n fo to 's m a k e n . K ijk m a a r e e n s w a t o u d e U n iv e rs u m s d o o r, d a n zie je w a t v o o r s c h itte re n d e p la a tje s je h ie r z o a l m e e k u n t s c h ie te n ! M e te o re n H e tP u im ic h e lk a m p w o rd t d it ja a r tij d e n s h e t P e r s e ïd e n - m a x im u m g e h o u d e n . D a t b e te k e n t d a t je ro n d d e 12 e a u g u s tu s e ig e n lijk a lle e n m a a r o p je ru g h o e ft te g a a n lig g e n o m e e n le u k e a v o n d te h e b b e n : m e t e e n b e e tje g e lu k z ie je tijd e n s h e t m a x i m u m in e e n u u r v ijftig to t h o n d e rd m e te o re n la n g s v lie g e n ! B o v e n d ie n is m e te o o rw a a rn e m e n e e n v a n d e g e z e llig s te m a n ie re n v a n s te rre n k ijke n! De doka A ls je a ltijd a l e e n s je e ig e n (s te rre n -) fo to 's h e b t w ille n o n tw ik k e le n e n a f d ru k k e n is h ie r je k a n s : d e d o n k e re k a m e r in P u im ic h e l is v o o r ie d e re e n to e g a n k e lijk . En n a tu u rlijk is h e t g e b ru ik e rv a n bij de p rijs in b e g re p e n ! D a n y C a rd o e n W ie ? D a n y C a rd o e n - d e e ig e n a a r v a n d e s te r r e n w a c h t in P u im ic h e l.
Dé vakantie voor elke JWG-er H e t eten A rle tte S te e n m a n s - d e m o to r a c h te r 'L a R e m is e ', d e h e rb e r g d ie b ij d e s te rre n w a c h t h o o rt. Z ij is n ie t a lle e n e e n g e z e llig e g a s tv ro u w , m a a r ka n o o k n o g g e w e ld ig k o k e n . E n z e is a l tijd b e r e id o m v o o r v e g e ta r ië r s o f m e n s e n m e t e e n s p e c ia a l d ie e t ie ts e x tr a 's te m a k e n . W e e s d u s m a a r n iè t b a n g d a t je h o n g e r z u lt lijd e n ! D e G o rg e s du V e rd o n De 'G ra n d C a n y o n v a n E u ro p a '. E en g ig a n tis c h e k lo o f w a a r w e e lk ja a r e e n d a g je h e e n g a a n . D e lie fh e b b e rs k u n n e n d o o r h e t p r a c h t ig e n a tu u rg e b ie d w a n d e le n . D e g e n e n d ie w a t m in d e r a c tie f z ijn k u n n e n o o k e e n p a a r u u r t je s a a n h e t h e e r lijk k o e le m e e r d o o rb re n g e n .
D e g e z e llig h e id Ik g a z e lf d it ja a r v o o r d e v ijfd e keer m e e m e t h e t P u im ic h e lk a m p , e n ik heb nog geen kam p m eegem aakt w a a r o p h e t n ie t v r e s e lijk g e z e llig w a s . E ig e n lijk k a n ik h e t n iè t u itle g g e n - je m o e t h e t g e w o o n ee n ke e r m eegem aakt hebben!
Dus: geef je op! A ls je nu n o g n ie t e n th o u s ia s t b e n t g e w o rd e n v o o r h e t P u im ic h e lk a m p w e e t ik h e t o o k n ie t m e e r... N og w a t la a ts te in fo r m a tie s e t P u im c h e lk a m p d u u rt d e rtie n d a g e n (w a a rv a n tw e e m a a l e e n d a g b u s re is ) e n zal in de e e r s te h e lft v a n a u g u s tu s w o rd e n g e h o u d e n . D e k a m p p r ijs z a l w a a r s c h ijn lijk n e t a ls v o rig ja a r fl. 8 9 9 ,z ijn . E e n a a n m e ld in g s fo rm u lie r v o o r h e t k a m p v in d je o p d e a c h te rk a n t v a n d it b la d . O o k ku n je m e e r in fo r m a tie a a n v ra g e n b ij:
M a rc e l V o n k G o e v e rn e u rla a n 64 9 2 5 2 3 C H D en H aag te l.: 0 7 0 -3 9 3 3 3 8 4 e -m a il: m .l.v o n k @ fy s .ru u .n l H o p e lijk to t z ie n s in P u im ic h e l!
*
*
*
V erenigingsnieuw s AKTIVITEITENAGENDA
Volkssterrenwachten O nderslaande volkssterrenw achten zijn aangesloten bijdevereniging LSV. de Landelijke Samenwerkende Volkssterrenwachten. Voor meer informatie en adressen: LSV-Bureau Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030-321456 Fax: 030-300483 B ussloo. te Bussloo Open: vrijdag 20.00 uur.
Zwolle zoekt nieuwe helden
h o u d t in d a t m e n s e n va n z o w e l b in n e n als
A fd e lin g Z w o lle is o p z o e k n a a r m e n se n d ie a c tie f m e t d e a fd e lin g b e zig w ille n zijn.
b u ite n d e J W G e e n a a n ta l m a a n d e n lang p r a a tje s k u n n e n b ijw o n e n o v e r a lle rle i s te r r e n k u n d ig e o n d e rw e rp e n . D e d a ta
D it o m d a t het g ro o ts te g e d e e lte v a n het h u id ig e b e s tu u r g e n o o d z a a k t is e r m e e te s to p p e n . O p d it m o m e n t b e s ta a t het b e stu u r uit 5 leden, m a a r het zie t e r n a a r uit d a t d it a a n ta l b in n e n a fz ie n b a re tijd te ru g g e b ra c h t zal w o rd e n n a a r tw e e . T ijd d u s
v a n v a n d e c u r s u s z ijn al b e k e n d : 29 m a a rt, 12 a p ril, 2 6 a p ril, 10 m ei, 2 4 m ei e n 7 ju n i. D u s 2 k e e r in d e m a a n d is er e e n b ije e n k o m s t . D e b ije e n k o m s t e n b e g in n e n a ltijd o m h a lf 8 o p d e s te rre n w a c h t in L e id e n . V o o r m e e r in fo rm a tie
v o o r n ie u w b lo e d ! H e b jij zin o m je a ctie f be zig te g a a n h o u d e n m e t d e a fd e lin g , bel d a n e e n s o p . H o e v e e l o f h o e w e in ig je d a n te d o e n krijg t, m a g je n a tu u rlijk z e lf
o v e r d e c u rs u s ku n je b e lle n o f sch rijve n naar: L u u k van d e n O e v e r M e lis s e tu in 2 2 3 1 7 N E Leiden
u itm a k e n . B el o f sc h rijf naar:
Into. Teil.: 0 3 1 3 -6 5 27 16 Programm a 8 mrt. De Lenle-sterrenhemel Copernicus, Haarle
C orona Borealis. Dieren Open: vrijdag 20.00 uur. Planetron. Dwingeloo Open: dins- en donderdag 20.00 uur. Planetarium : dagelijks 1017.30
uur.
Fryslan, Burgum Open: vrijdag 20.00 uur. Halley. Heesch Open-elke 1e vrijdag 20.00 en zondag om 14.00 van de maand. Ommen Nutsslerrenwacht. Ommen Open: zaterdag 20.00 uur. Phoenix, Lochem Open: zaterdag vanat 20.00 uur. R ijsw ijk. Rijswijk Open: vrijdag vanaf 20.00 uur S aturnus. Heerhugowaard
* *
*
Ga mee op kamp naar Texel T ijd e n s d e P in k s te rv a k a n tie , v a n v rijd a g 2 4 m e i t/m m a a n d a g m id d a g 2 7 m e i, zal d e a fd e lin g U tre c h t ee n k a m p je o rg a n is e r e n o p T e x e l. D it o m d a t d e a fd e lin g U tre c h t d it ja a r 2 5 ja a r b e s ta a t. H et k a m p z a l v la k b ij e e n s t e r r e n w a c h t w o r d e n g e h o u d e n . A ls het h e ld e r is zal e r d a n o o k o p d e s te r re n w a c h t w o rd e n w a a r g e n o m e n ! N a a s t w a a rn e m e n z a l o v e rd a g o n d e r a n d e re h e t s tra n d w o rd e n verke n d , z o w e l lo p e n d a ls o p d e fiets. O o k a ls je n ie t bij d e z e a fd e lin g zit, ku n je m ee. V o o r d e g e n e n die m e e w ille n , m a a r g e e n J W G lid z ijn v a n d e a fd e lin g U tre c h t, k o s t het
k a m p je ku n je b e lle n naar: P e ije v a n K lo o s te r, T e l.n r.: 0 3 0 - 2 2 9 1 4 3 6 * *
*
Filmmiddag laatste zondag van de maand 14.00-16.00 uur.
S chrievershelde. Heerlen Open: dir dag t/m vrijdag 11-17.00 en van 1i,.30-22.00 en zondag 13.00-17.00 uur.
* *
11 mei Landelijke Bijeenkomst in Utrecht 11 m e i a .s . is h e t w e e r zo v e r. D an zal in U tre c h t d e ja a rlijk s e L a n d e lijk e B ije e n k o m st g e h o u d e n w o rd e n . In d e vo lg e n d e U n ive rsu m k u n je e e n u itg e b re id e u itn o d i g in g v e rw a c h te n , m a a r in d e z e U n iv e r s u m v e rm e ld e n w e a lv a s t d e d a tu m van d e b ije e n k o m s t: za te rd a g 11 m ei dus. Het w o rd t w e e r e e n g e w e ld ig e d a g , d u s a lle m a a l k o m e n . O p h e t p ro g r a m m a s ta a t o n d e r a n d e re e e n g ro te J W G -d ia s h o w en e e n p ra a tje o v e r z w a rte g a te n .V e e l a fd e lin g e n g a a n tro u w e n s g e z a m e lijk n a a r de L a n d e lijk e B ije e n k o m s t: m is s c h ie n jo u w a fd e lin g o o k w e l! B el je c o n ta c tp e rs o o n e e n s o p e n v ra a g h e m / h a a r o m m e e r in fo rm a tie .
k a m p je fl. 8 5 ,-. D e z e p rijs is in c lu s ie f de o v e rto c h t v a n D en H e ld e r n a a r T e x e l en w e e r te ru g . V o o r m e e r in fo rm a tie o v e r dit
Waarnemen rond halve maan, 3 kijkavonden p, maand vanaf 19.00 uur.
*
T e l.: 0 5 0 - 5 7 7 9 4 7 0
Open: vrijdag 20.00 en zaterdagmid dag om 14.00.
071 - 521 0 6 4 3
J e ffre y B ou t K o rn o e lje s tra a t 2H 4 9741 J B G ro n in g e n
Beginnerscursusafd. Leiden
*
*
*
Afdelingskam p afd. Den Haag N e t a ls U tre c h t o rg a n is e e rt d e a fd e lin g D en H a a g in m e i o o k e e n a fd e lin g ska m p je . G e g e v e n s a ls d a tu m , p rijs en w a t er a lle m a a l s ta a t te g e b e u re n is n o g niet d u i d e lijk : M e e r w e te n d a n b e lle n o f sch rijve n n aar:
A fd e lin g L e id en en o m s tre k e n (L E O ) sta a t
P a tric k d e R oo V an S lin g e la n d ts tra a t 99
d e e e rs tv o lg e n d e m a a n d e n in h e t te k e n v a n e e n b e g in n e rs c u rs u s . D e z e c u rs u s
2 5 8 2 X K D en H aag T e l.: 0 7 0 - 3 5 5 7 5 87
8w u 9 inaQniQiri9i 9V B eg in n e rs c u rs u s a fd .A c h te rh o e k In d e regio A c h te rh o e k g a a t als alles g o e d g a a t in m a a rt e e n b e g in n e rs c u rs u s va n sta rt. E r z u lle n d a n een a a n ta l p ra a tje s g e h o u d e n w o rd e n d ie o o k v o o r n ie t-J W G -e rs to e k a n k e lijk z ijn . W e e t jij d u s ie m a n d d ie g e in te re s s e e rd is in s te rre n k u n d e , m a a r n o g g e e n lid v a n d e J W G is, vra a g hem / h a a r d a n e e n s o f d e ze
Sim on S tevin, Hoeven
‘t G o o i:
Open: dinsdag t/m zaterdag 10-
15 m aart: B ijeenkom st van 19.30-21.30 w a a rs c h ijn lijk o v e r "W a a rn e
12 april:
uur.
m en m e t h e t b lo te o og, v e rre k ijk e r o f s te rre n k ijk e r” .
S onnenborgh, Utrecht
B ijeenkom st v a n 19.30-21.30 O n d e rw e rp n o g n ie t b e k e n d .
Voorat tel. opgeven 030-311360.
Rondleiding vnjdag vanaf 20.00 uur
Tw eelingen, Spljkenisse
In ‘t G o o i w o rd e n s in d s k o rt b ije e n k o m s te n g e h o u d e n in H ilv e rs u m e n w e l op het v o lg e n d e adres:
b e g in n e rs c u rs u s n ie t w a t v o o r h em / h a a r is! O f g a z e lf! De p ra a tje s zullen w a a r s c h ijn lijk e rg e n s in Z e v e n a a r w o rd e n g e h o u d e n . V o o r m e e r in fo r
Open- vrijdag vanal 20,00 uur Twente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag 14-17 uur dinsdag en donderdagavond 20-22
A lb e rtin g h T h ijm c o lle g e L a a te rs v e ld 9 H ilv e rs u m
m a tie ku n je be lle n o f s c h rijv e n naar: N iels B osch
22.00
Meer informatie tel. 05412-29700, Vesta. Oostzaan Open: vrijdag 20.00 voor
V o o r m e e r in fo rm a tie o v e r d e b ije e n k o m s te n in ‘t G o o i ku n je te re c h t bij:
rondleiding. Nijmegen, Nijmegen
B o le ro s tra a t 17 65 4 4 RG N ijm e g e n T e l.:0 2 4 - 3 7 8 5 6 21
P e ije v a n K lo o s te r T e l.: 0 3 0 - 2 2 9 14 3 8
Open: elke eerste vnjdag van de maand vanaf 19.00 uur. WEGA, Tilburg
Agenda van de afdelingen: U tre c h t: 16 m a a rt: ju b ile u m b ije e n k o m s t v a n 1 4 .0 0 - 2 1 .0 0 . T h e m a : De g e s c h ie d e n is va n d e s te r renkun de. 1 3 a p ril: K o rte b ije e n k o m s t van 1 4 .0 0 -1 7 .0 0 uur. 2 4 -2 7 m e i: K a m p je n a a r T e xe l.
D e n H aag:
De astronomische vereniging
D e n H a a g o rg a n is e e rt e lk e 2 e v rijd a g
WEGA houdt voor de |eug een
v /d m a a n d e e n b ije e n k o m s t. In d e z e p e rio d e z ijn dat:
22 m rt. 19.30 uur Verduisteringen
8 m a a rt: W a a rsch ijn lijk een b ije e n ko m st d o o r M a a rte n K le in h a n s o v e r g e o lo g ie . 12 april: E en z o g e n a a m d e v ra a g m a a r ra a k b ije e n k o m s t. Al ju llie v ra g e n z u lle n (in d ie n m ogelijk) b e a n d w o o rd w o rd e n d o o r een p a n e l va n d e s k u n d ig e n .
aantal bijeenkomsten t.w.: 19apr. 19.30 uur Venus 24 mei 19.30 uur Jupiter 21 juni 19.00 uur De Zon Info: Ton Spaninks 013 - 542 25 34 Plaals: Ton Spaninks (bij Ton thuis) Gen. de Wetstraat 31 5021 TK Tilburg
International A stron om ical Youth
A lle b ije e n k o m s te n w o rd e n g e h o u d e n o p s te rre n w a c h t S o n n e n b o rg h , U trecht. V o o r m e e r in fo rm a tie k u n je be lle n n a a r E lis a b e th L o d d e r T e l.:0 3 0 - 231 41 53 A m s te rd a m :
14 ju n i:
A s tro q u iz m e t sch itte re n d e prij ze n .
C am p (IAYC) 1996 Datum: 29 juli - 17 aug. 1996 Plaats: Coucouron. Frankrijk
A m e rs fo o rt: 16 m aart: B ijeenkom st van 13:00-16:00 O n d e rw e rp nog o n b e ke n d .
Landelijke Bijeenkom st In Utrecht Op 11 mei a.s. wordt er door de
Z o e te rm e e r: A fd e lin g Z o e te rm e e r is v e rh u is d naar:
JWG de jaarlijkse Landelijke Bijeen komst georganiseerd, Bel je
E lke 3 e za te rd a g v a n d e m a a n d e e n b ije e n k o m s t. D a t zijn in d e z e p e rio d e : 16 m a a rt en 20 a p ril (o n d e r v o o r b e h o u d ). V o o r m e e r in fo rm a tie o v e r
G e b o u w " S o e te A a rd e ” o p d e h o e k v a n d e V a n L e e u w e n h o e k la a n e n d e J .L . v a n R ijw e g ( b ij d e ro to n d e ).
contactpersoon voor verdere info
d e b ije e n k o m s te n k u n je b e lle n naar:
15 m a a rt: P ra a tje o v e r P la n e te n d o o r
P inksterkam pje a fd. Utrecht
A s trid F lo kstra T e l.: 0 2 0 - 6 3 8 7 9 3 8
E rik e n R ic h a rd . A a n v a n g 19 .0 0 uur.
Plaats: Texel bij de sterrenwacht Datum: 24 t/m 27 mei 1996 Kosten: fl. 85,- p.p. inc. overtocht Info: Peije van Klooster, T e l: 030 229 14 36.
J \^ Universum 2-1996
17^
Handleiding voor het waarnem en
Jim m y Reek
o, ik g a m a a r e e n s n a a r b uite n. E ve n w a t fo to 's en te k e n in g e n m a k e n v a n d e M a a n . J a s en s c h o e n e n a an , te le s c o o p n a a r buite n en k la a r !!! Nu ikze lf nog naar buiten. Na een p a a r se con den sta ik w e e r op
Z
de m at. KO U D , KO U D , KO UD . Nee dit w erkt niet echt lekker. Eerst even dat JW G -in stru ctie b la d lezen uit UV2. T jonge , ik sta nog ge e n 5 seconden bui ten of m'n tenen liggen los in m 'n sc h o e nen. Dit is geen stijl, m aar d a a r gaan w ij even w a t ve rand ering in brengen. Is het ju llie zo o o k w e l e e n s v e rg a a n ? Ik h o o p 't niet, m a a r b o v e n a l...h e t h o e ft o o k niet. Lees v o o r d a t je n a a r b u ite n g a a t en z e k e r in d e w inter, even d e z e tw e e b la d z ijd e n door. D a a r s ta a n d e m eest b e la n g rijk e in s tru c tie s in d ie v o o r e e n b e h a a g lijk w a a rn e m e n z o rg e n .
Kleding Ik zou het niet proberen om 's nachts als het 8 g ra de n v rie s t in je p y ja m a e n o p b lo te v o e te n d e stra a t o p te g a a n . E cht n ie t d o e n du s. H et is tro u w e n s n ie t e e n s z o d o m o m je p y ja m a a a n te h o u d e n . W e z u lle n d e b e la n g rijk s te k le d in g s tu k ke n e e n s o p e e n rijtje ze tte n : - o n d e rb ro e k , h em d - p y ja m a (e ig e n k e u z e ) - s o k k e n , h e t lie fs t 2 a 3 p a a r - w a rm e b ro e k + p y ja m a b ro e k - tru i/s w e a te r (2x) - s ja a l, 1 is g e n o e g - d ik k e w a rm e m u ts - d ik k e ja s m e t g ro te w a rm e sjaal
Instrum enten E e n v e rre k ijk e r o f te le s c o o p is ech t niet vo ld o e n d e o m w a a r te n e m e n . W a t d a c h t je v a n e en g o e d e s te rre n k a a rt, p e n . p o tlo o d e n p a p ie r. C o n tro le e r o n d e rs ta a n d lijs tje e v e n v o o rd a t je je in d e b u ite n lu ch t b e g e e ft: -
zo rg v o o r g o e d e v o o rb e re id in g w a a rn e m in g s fo rm u lie re n s c h rijfg e re i, g u m e tc . v e rre k ijk e r, te le s c o o p m e t o c u la ire n en
filte rs - fo to to e s te l m e t to e b e h o re n z o a ls b.v. e e n 4 0 0 A S A (d ia ) k ie u re n -o f z /w film - s ta tie f v o o r h e t fo to to e s te l - g o e d e s te rre n k a a rte n , h e t lie fs t v o c h t b e s te n d ig - z a k la n ta a rn m e t ro o d p a p ie r v o o r h et g la s o f ro o d g e k le u rd g la s erin - s te v ig e v o c h tv rije ta fe l v o o r h et m a te ria a l w a t je m e e n e e m t - e e n g o e d w e rk e n d h o rlo g e - lig ts to e l o m d e h e m e l a f te tu re n W e rk o b je c te n u it. N o te e r g e g e v e n s e .d . N eem ev t. p la a tje s m e e va n h e t o b je c t te r v e rg e lijk in g .
Practische tips
W an te n /h a n d sch o e n e n zijn erg o n h a n d ig b ij het in s te lle n , m a a r h o u ze bij d e h a n d . O p d e te k e nin g h ie rb o v e n zijn d e b e la n g rijk s te k le d in g s tu k ke n d ie je w a rm h o u d e n in b e e ld g e b ra c h t.
Z e t, v o o rd a t je g a a t w a a rn e m e n , h e t m a te ria a l e e n h a lf u u r v a n te v o re n b u ite n o m h e t te laten a c c lim a tis e re n . D o o r h e t te m p e ra tu u rs v e rs c h il, z u lle n d e s p ie g e ls , o f le n z e n v a n d e v e rre k ijk e r o f te le s c o o p b e s la a n , a ls je in d ie p e rio d e b u i
N u je e r u itz ie t als e e n te d d y b e e r ku n je het w a g e n d e d e u r o p e n te z e tte n o m je n a a r b u ite n te b e g e v e n . J e m o e t n ie t d e n k e n d a t d it d e e n i
te n s ta a t, k a n je la n g w a c h te n o p d e e e rs te w a a rn e m in g . M a a k h e t lie fs t k o p ie ë n v a n je k a a rte n e n g e g e
g e in s tru c tie s zijn . O n e e , le e s m a a r v e rd e r.
v e n s . o m d a t z e e e n la n g e p e rio d e in d e b u ite n lu c h t lig g e n . Z e t al h e t tu in lich t uit. Z o e k ee n zo
S M rt okjri.1 ___________________
6*krfMum
Of-Q‘- u it
D * u * «n ^ a r
D uu» « i o <j» w « a>n
□ UnsnOufksr 6 3<**e>f»lliijVjrr O pni-akyUi»
Q ------
WAf^xomfcU^d-shtd*"
l'l/ tS , « * .
T ijd»* .» U g h - * M rn
_ ij * L x ____ /
U t Z~.
- H t.
*Ulaarn.B'^trtj - * ■ ------.
C<3cM«fiU«i«Ur. JÏL-mn
<:*• —
B ra n d p u n ta & U f ttf i M i x ^ m r ,
*w . r . t
'Afgroling,
*w«
_____________
2 * n . l |* i u »*'»7 --------------o
»
~«S
<X
□
€*c*itu«b
s t t ^ j u z j t f s & j n i z js s r - - * * - “ — *» M e t e e n p ris m a k ijk e r ku n je ‘s a v o n d s u it s te k e n d d e h e m e l v e rk e n n e n
Fig. 2. H ieronder nog een voorbeeld van een prim a waarnemingsformulier. OBJECT:
sterrenbeeld:
Soort object:
ï/» « fiA jri:
Fig. 1. Een voorbeeld van een overzichtelijk waarne mingsformulier.
Waarneroe
Da t um: 30 fr-
Adres :
T ijd :
Woonplaats:(X „
Du u r v . d .
f & ;ic waarneming:
Telefoon f i e b o o r t e j a a r : 7. / • t v
d o n k e r en b o v e n a l v la k k e p la a ts u it. Z o d ra je g a a t w a a rn e m e n , m a a k d a n d ire ct a a n te ke n in g e n en te k e n in g e n en b e w a a r z e g o e d . D e W A C O k a n n a u w e lijk s ie ts m e t te k e n in g e n o l fo to ’s z o n d e r v e rd e re in fo rm a tie . K ijk a ls v o o rb e e ld e e n s n a a r d e w a a rn e m in g s fo rm u lie re n d ie g o e d
Waarnercingsptaats: Weersomstandigheden:
LU jtZt
-if
Gegevens k i j k e r :
z ijn in g e v u ld o p d e z e p a g in a . Z o rg e r o o k v o o r d a t e r iets w a rm s te d rin k e n is. J e z a l e r no g w e l v a n te ru g k o m e n a ls je ’t niet d o e t. Z o rg o o k v o o r d u id e lijk e a a n te k e n in g e n .
lensopening
.
mm; s p i e g e l mi d d e l 1 i j n //,
brandpuntsafstand o b j e c t i e f c je o
nm
Brandpuntsafstand o cu lair
mm
vergroting: y 2
t
keer
o p s t e l 1 i n g : -ï-=-■
T ' oo^
stand zenuprism a:
0
270— L -
o v erig e opmerkingen k ijk e r :
R obbert-Jan W e ste rd u in h e e ft e e n w a a rn e m in g s fo rm u lie r o p g e s tu u rd , o m a ls v o o rb e e ld te d ie n e n . D e z e is a l v rij o u d , m a a r d a t d o e t n ie ts a a n d e w a a rn e m in g af.
o m s c h r i j v i n g waarneming:
SM i
‘Zt\f\OvUdu~
« U b .
; ïu.G t> »y).
N u j u llie d u s d e b e la n g r ijk s te in fo r m a tie te w e te n z ijn g e k o m e n , k u n n e n ju llie nu z e lf d ik in g e p a k t n a a r b u ite n . D e re d a c tie e n d e W A C O
eventuele
* * * .,*
/J,
z ie t d u s u it n a a r ju llie n ie u w e w a a rn e m in g e n . S U C C E S !!!
*tT cj
.■!*<«
te kening:
9 0 ^
Niels Bosch
in d s ja a r e n d a g b e s ta a t e r b in n e n d e J W G d e m o g e lijk
S
h e id o m z e lf k ijk e rs te b o u w e n . S in d s 1 9 7 2 is e r d e in m id d e ls b e ro e m d e J W G -k ijk e r. V e e l v a n ju llie z u lle n h e m w e l k e n n e n o f m is s c h ie n z e lfs h e b b e n . E en a a n ta l ja re n g e le d e n k r e e g d e J W G k ijk e r e r e e n z u s je bij: D e 15 c e n tim e te r N e w to n k ijk e r o p D o b s o n m o n t e r in g . O n la n g s h e e ft de k ijk e rb o u w c o m m is s ie d e J W G k ijk e r flin k o n d e r h a n d e n g e n o m e n en v e rb e te rd . In d it a rtike l e e n o v e rz ic h t v a n d e w e rk z a a m h e d e n v a n d e J W G k ijk e r b o u w c o m m is s ie .
Sinds jaar en dag.... D e J W G k ijk e r b o u w c o m m is s ie is w a a rs c h ijn lijk d e o u d s te c o m m is s ie va n de J W G . D a t is n a tu u rlijk n ie t zo h e e l g e k , a ls je v a n s te r r e n k u n d e h o u d t d a n w il je o o k g ra a g d o o r e e n te le s c o o p kijk e n . En a ls je m a a r e n k e le g u ld e n s z a k g e ld p e r m a a n d k rijg t d a n is z o 'n d u re te le s c o o p uit d e w in k e l e e n d ro o m d ie h e e l la n g g e e n w e rk e lijk h e id z a l w o rd e n . O o k n ie t ie d e re e n h e e ft o u d e rs d ie d a n z e g g e n : "J a n tje , jij v in d t s te rre n k u n de zo le u k, w e e t je w a t, je k rijg t va n m ij e e n te le s c o o p v a n 2 0 0 0 g u ld e n ". Ik ha d h e la a s o o k n ie t v a n z u lk e o u d e r s e n b e s lo o t to e n m a a r z e lf te g a a n b o u w e n . V a n e e n v rie n d je u it d e J W G k w a m ik a c h te r h e t a d re s v a n ie m a n d d ie e e n 15 c e n tim e te r te le s c o o p h a d s ta a n . Ik m o c h t h em k o p e n v o o r m a a r 7 5 g u ld e n . V o o r e e n jo n g e tje v a n 1 4 ja a r w a s d a t n o g a l v e e l g e ld , m a a r ja , e e n e c h te s te rre k ijk e r. H e t w a s e e n k ijk e r d ie d o o r d e m e n e e r v a n w ie ik h em ko ch t z e lf w a s g e m a a k t. A c h te ra f m o e t ik z e g g e n : e e n m is k o o p . O p het jo n g e re n k a m p v a n a fg e lo p e n z o m e r is de k ijk e r e in d e lijk a fg e k o m e n . Ik w a s e r v a n a f 1 9 8 6 a l m e e b e z ig . H ij h e e ft o o k e n k e le ja re n g e w o o n o p z o ld e r g e s ta a n o m d a t ik e r g e e n ra a d m e e r m e e w is t. N a n e g e n ja a r b o u w e n is e ig e n lijk a lle e n d e h o o fd s p ie g e l, het
v a n g p r is m a (!) e n e e n o c u la ir h e t e n ig e d a t va n d e o o rs p ro n k e lijk e k ij k e r o v e r is. A c h te ra f h a d ik b e te r een k ijk e r bij d e J W G k u n n e n k o p e n . De J W G v e rk o o p t d e z e lfd e k ijk e rs , en d a n w e e t je z e k e r d a t a lle s b in n e n e e n p a a r w e k e n (v o o ru it, e e n p a a r m a a n d e n a ls h e t te g e n z it) k la a r is. W a n n e e r je p ro b le m e n h e b t b ij het b o u w e n e n je k o m t e r n ie t m e e r u it d a n k a n je n o g g e w o o n ie m a n d van d e c o m m is s ie o p b e lle n o m te v ra g e n h o e h e t m o e t. H ad ik d a t to e n m a a r g e w e te n ...
g in n e n m e t h e t s ta tie f. D e g e b ru ik e rs v a n e e n a l w a t o u d e re J W G k ijk e r z u lle n h e t al h e b b e n o n td e k t, het s ta tie f s lijt o p d e b e w e g e n d e d e le n . S lijta g e is o p z ic h n o rm a a l e n ka n op s o m m ig e p la a ts e n e rg v e r v e le n d zijn . Z o w e rd d e J W G k ijk e r n a e n k e le ja re n in te n s ie f w a a rn e m e n n o g a l w a t g a m m e l. E e n h a n d ig ie m a n d ziet m e te e n d a t h e t a a n d e m o n te rin g v a n b u is o p h e t s ta tie f lig t e n v e r v a n g t w a t s tu k je s h o u t w a a rn a d e kij k e r e r w e e r ja r e n te g e n a a n k a n . M a a r a ls je d it n ie t z o s n e l zie t da n z a l je d e k ijk e r s te e d s m in d e r g aa n
De JW G kijker Plus
g e b ru ik e n e n v e rd w ijn t h ij n a a r de
D e J W G k ijk e r b o u w c o m m is s ie is d a n m is s c h ie n w e l d e o u d s te c o m m is s ie , v e rs le te n is hij in ie d e r g e v a l n o g n ie t. O n g e v e e r a n d e r h a lf ja a r g e le d e n is d e w a c h t g e w is s e ld e n z ijn e r w e e r 'v e r s e ' m e n s e n
kast. D it is n a tu u rlijk ja m m e r w a n t d e JW G kijke r is o p tisch n o g z e e r g o e d . D aar-
a c tie f. E r is in d ie tijd nogal h e t een en a n d e r g e b e u r d . Z o z ijn e r o p d e jo n g e re n k a m p e n w e e r m e e r k ijk e r s g e b o u w d d a n ja re n lang h e t g e v a l is g e w e e s t. W e rd e n e r o p h e t jo n g e r e n k a m p v a n 1 9 9 4 n o g d r ie k i j k e rs g e b o u w d , ie ts w a a r w e to e n al h e e l b lij m ee w a re n , a fg e lo p e n z o m e r w a r e n h e t e r a a r lie fs t z e v e n ! D it w a r e n m e te e n d e e e r s t e z e v e n e x e m p la r e n v a n h e t n ie u w e ty p e J W G -k ijk e r: d e J W G -k ijk e r P lus. O p d e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t v a n 2 7 m e i 1995 is d e z e k ijk e r o f f ic ie e l g e p re s e n te e rd e n o n g e v e e r te g e lijk m e t h e t v e r s c h ijn e n v a n d e z e U n i v e rs u m k o m t d e v e r n ie u w d e b ro c h u re uit va n d e J W G -k ijk e r P lu s . E r is n o g a l w a t v e r b e t e r d a a n d e k ijk e r, o m te b e -
Fig. 1. Deze JW G -kijker kun je tijdens de zomerkampen z e lf bouwen.
o m h e b b e n w e b e s lo t e n o m e e n n ie u w s ta tie f te o n tw ik k e le n . N e t als d e 15 c e n tim e te r N e w to n s ta a t d e "6 c e n tim e te r J W G re fra c to rk ijk e r P lus" z o a ls hij zo m o o i h e e t, te g e n w o o r d ig o p e e n D o b s o n -m o n te rin g . E e n D o b s o n m o n te r in g is e ig e n lijk h e e l s im p e l, h e t w e rk t d o o rd a t tw e e v ie r k a n te n o p e lk a a r in d ra a ie n . H et e n e v ie rk a n t v e rz o rg t d e h o riz o n ta le b e w e g in g . h e t a n d e re d e v e rtic a le b e w e g in g . K ijk m a a r e e n s n a a r F ig . 1 a ls je h e t n ie t b e g rijp t. D e z e m o n te rin g is v e e l s te v ig e r e n z a l w a a r s c h ijn lijk o o k m in d e r s n e l s lijte n . H et le u ke v a n d e z e m o n te rin g is d a t w a n n e e r je e e n o u d e J W G k ijk e r h e b t je d e z e v rij s im p e l k a n o m b o u w e n to t J W G -k ijk e r P lu s . H e t s ta tie f z e lf is o p de g ro te d e le n n a m e lijk n ie t v e r a n d e rd . V e rb o u w e n k a n je th u is ze lf d o e n , m a a r je k a n h e t o o k o p e e n J W G k a m p la te n d o e n . A ls je h e t o p e e n k a m p la a t d o e n d a n k o s t d a t m a a r v ijfe n tw in tig g u ld e n e n d o e je h e t z e lf d a n k o s t je d a t o n g e v e e r tw in tig g u ld e n . H o e je d it m o e t d o e n s ta a t a lle m a a l in d e n ie u w e b ro c h u re u itg e le g d .
Newtonkijker. D e z e k i jk e r k a n h e la a s n ie t o p kam pen gebouw d w o rd e n o m d a t in de bouw een
lenzenkijker
h o o p tijd g a a t z it t e n . D u s h i e r b ij b e n je v o o rn a m e lijk a a n g e w e z e n o p je e ig e n h a n
spiegelkijker (Newton)
d ig h e id o f d ie van je v a d e r, m o e d e r, b ro e r, z u s , o p a of w ie dan ook. M a a r v r e e s n ie t, w a n n e e r je e r n ie t u itk o m t is e r a ltijd nog de k ijk e r b o u w c o m m is s ie . J e k a n d a n a lt ijd b e lle n o m te v ra g e n h o e je v e r d e r m o e t . K o m j e e r h e le m a a l n ie t m e e r uit dan kom en we gew oon even
Figuur 2. Eenvoudige weergave van de stralengang door twee soorten sterrenkijkers. Bij de lenzenkijker g aat het licht recht door de kijker, van boven naar beneden. B ij de spiegelkijker wordt het licht door de hoofd
a n d e rd a a n d e J W G kijk e r. In d e b ro c h u re s ta a t h o e je d e 'fo c u s s e rin g ' b e te r ka n m a k e n , o fte w e l h o e ka n je
la n g s! De 15 cm . N e w t o n - k ijk e r is een m ust vo o r de w a t v e rd e r g e v o r d e rd e a m a te u r-
h e t s c h e r p s te l- b u is je b e te r m o n te re n . In d e o u d e J W G -k ijk e r g in g d it
a s tr o n o o m , m a a r o o k v o o r d e b e g in n e r is h ij g o e d te g e b r u ik e n .
v r o e g o f la a t n o g a l h a n g e n . H e t s c h e r p s te lle n w e rd e rg m o e ilijk en h e t o b je c t d a t je in b e e ld h a d v lo o g
W a n n e e r je d e in s tru c tie s u it d e b ro c h u re g o e d o p v o lg t b o u w je m e t d e J W G N e w to n k ijk e r e e n k ijk e r w a a r je v e le ja re n p le z ie r v a n z u lt h e b b e n . D e ze k ijk e r is in v e rg e lijk in g m e t e e n p ro ffe s s io n e le k ijk e r v a n d e z e lfd e
M a a r e r is in m id d e ls w e e r m e e r v e r
v a n lin k s n a a r re c h ts d o o r je b e e ld e n v e r v o lg e n s w e e r te r u g . B ij d e J W G -k ijk e r P lu s is d it v e rb e te rd , d e g e le id e r v a n d e fo c u s s e rin g b in n e n in is la n g e r e n d e v e rg r e n d e lin g (h e t s c h ro e fje w a a rm e e je h e t s c h e rp s te lb u is je m e e v a s t z e t) z it b e te r g e m o n te e rd . H e t z ijn a lle m a a l k le in e d in g e n d ie h e t g e b ru ik v a n d e J W G k ijk e r m o e te n g a a n v e rb e te re n . D e z e v e rh e r-n ie u w d e v e rs ie v a n d e J W G -k ij k e r P lu s z a l o p h e t J o n g e re n k a m p v a n 19 9 6 g e b o u w d k u n n e n w o rd e n . D e k a n s is g ro o t d a t d e k ijk e rb o u w c o m m is s ie te g e n d ie tijd w e e r n ie u w e v e rb e te rin g e n h e e ft to e g e p a s t!
De JW G 15 cm . Newton N a a s t d e J W G -k ijk e r P lu s le v e rt d e J W G o o k n o g d e o p tie k e n d e b o u w b e s c h rijv in g v o o r e e n 15 c e n tim e te r
spiegel weerkaatst en dan d oor de vangspiegel n aar het oculair geleidt.
g ro o tte v rij g o e d k o o p , to c h is h ij nog e e n s tu k d u u rd e r d a n d e 6 cm . J W G kijk e r. V o o r d e e x a c te p rijz e n k a n je b e lle n n a a r o n d e r s ta a n d te le fo o n n u m m e r.
s ta a n e n k a n je z e v e rg e lijk e n . A ls je b e s lu it e e n k ijk e r te k o p e n d a n staa' d e J W G k ijk e r b o u w c o m m is s ie ei v o o r g a r a n t d a t d e o p t ie k d ie je b e s te ld a a n d e e is e n v o ld o e t d ie de J W G e r a a n stelt. V o o r m e e r in fo rm a tie : J W G -K ijk e rb o u w N ie ls B o s ch B o le ro s tra a t 17 6 5 4 4 R G N ijm e g e n T e l (0 2 4 )3 7 8 4 5 2 1
Ja, ik wil een JWG kijker! A ls je n a h e t le z e n v a n d it s tu k nu d e n k t " J a , d a t w il ik o o k ” , d e n k e r
E -m a il: N .B o s c h @ s tu d e n t.k u n .n l
d a n e e rs t n o g e e n s g o e d E e n k ijk e r k o s t e e n h o o p m is s c h ie n d e n k je nu "d o e z o 'n J W G -k ijk e r p lu s " m a a r
H e b je z e lf e e n J W G k ijk e r en h e b je e r k la c h te n o v e r, o f s u g g e s tie s , laai
o v e r na. g e ld , e n m ij m a a r w il je v o l
g e n d ja a r e e n J W G 15 cm . N e w to n . V o o rd a t je g a a t b e s te lle n is h e t h a n d ig o m e e n s n a a r e e n k ijk a v o n d te g a a n v a n d e a f d e lin g . M is s c h ie n h e b b e n z e d a a r b e id e k ijk e r s w e l
m e d a t d a n w e te n . M e t d ie g e g e .v e n s k a n d e k ijk e rb o u w c o m m is s ie d e J W G - k ijk e r s n o g v e r d e r v e r b e te re n .
Gallerie
W ciC O *
E xposé v an ingezonden w aarnem ingen van JW G-ers onder redactie v an de W aarneem com raissie (Waco)
Roy Keeris
Dit k e e r tw e e C C D -o p n a m e s g e m a a k t d o o r H e nk M u n ste rm a n , hij h e e ft ook al e e n p a a r k e e r in Z e n it g e sta a n . Hij g e b ru ik t, v o o r J W G m a a ts ta v e n , w el e e n e r g g r o t e t e le s c o o p , n l. e e n C e le s tro n C 1 4 (d e ze te le s c o o p h e e ft e e n s p ie g e ld ia m e te r v a n 3 5 ,5 c m l). A c h te r d e z e te le c s o o p h e e ft h ij d a n g e e n fo to c a m e ra g e p la a ts t m a a r een C C D -c a m e ra . D it is ee n ele ktro n isch e c a m e ra d ie zijn u itg a n g ssig n a a l n aar e e n c o m p u te r stuurt. M e t b e h u lp v a n e e n e e n c o m p u te r p ro g ra m m a k o m e n d e b e e ld e n d a n ve rd e r tot sta n d .D e ze bee lde n kunnen in de co m p u te r e ve n tu e e l o o k nog v e r d e r bew erkt w orden. Z o 'n C C D -c a m e ra is heel erg g e v o e lig; o n g e v e e r 2 0 .0 0 0 A S A ! D o o r deze h o g e g e v o e lig h e id h oef je d u s niet van die lange belich ting tijd te g e b ru ike n . Foto 1 va n d e M aa n is g e m a a k t o p 31 ja n u ari 1993. H et is d e k ra te r E ra to s th e n es nabij d e kra te r C o p e rn icu s. De c a m e ra s to n d in h e t p rim a ire b ra n d p u n t va n de kijker. Er w e rd 0,1 (!) se c o n d e b e lic h t en h e t p la a tje is in d e co m p u te r n og e e n s bew erkt.
Foto 1. CCD-opnamen van de krater Eratosthenes op de M aan gem aakt d oor Henk Munsterman. Belichtingstijd 0,1 seconde. V a n lin k s n a a rt re c h ts z ijn d e fo to 's g e m a a k t o m 2 0 ;1 5 , 2 1 :0 0 e n 2 2 :0 2 u u r o p 2 4 fe b ru a ri 1995. E r is tijd e n s d e b e lic h tin g va n 0 ,2 s e c o n d e n o cu-
v a n M a rs is e e n c o m p o s itie
la irp ro je ctie to e g e p a s t (F /70), h ie rd o o r w e rd er een b ra n d p u n ta fsta n d v e rk re g e n va n ± 2 5 m eter!
v a n d rie lo s s e fo to 's . D e d rie fo to 's la te n d e ro ta tie v a n M a rs m o o i zien.
D e fo to lin k s o n d e r v a n R o n a ld v a n
F o to 2
U d e n is o o k te vin d e n o p het w a a rn e m in g s fo rm u lie r bij het artikel in Jo n g e
K ijk e rs o p p a g in a 19 v a n d e z e U n i ve rsu m . H eb je z e lf nog w a a rn e m in g e n w elke jij in U n ive rsu m w il p la a tse n stu u r die d a n o p naar, W a a rn e e m c o m m is s ie p/a R o y K eeris D e B le e k e r 48 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n te l.: 0 5 0 -2 5 3 41 38 *
*
*
Jr Foto van het M aanobject S töfler Maurolyaus gem aakt d o o r R onald van Uden op Kodak P lus-X Pan 125 /4SA
Foto 2. Deze foto van Mars is een compositie van drie losse CCD-opnamen. Deze drie foto's laten de rotatie van Mars m ooi zien. Foto's gem aakt door Henk Munsterman.
Jeffrey Bout
I
n d e v o rig e U n iv e rs u m h e b je v a n a lle s k u n n e n le z e n o v e r e e n n ie u w e s a te llie t g e n a a m d IS O , o fte w e l d e In fra re d S p a c e
O b s e rv a to ry . D e z e s a te llie t g a a t h e t k o m e n d e j a a r a l l e r l e i s t e r r e n k u n d ig e o b je c t e n b e k ijk e n m e t in fra ro o d lic h t. W e ln u , v o rig ja a r, in d e n a c h t v a n 16 o p 17 n o v e m b e r is d e IS O gelanceerd. D e la n c e rin g v e r lie p p rim a en d e IS O - s a te llie t d ra a it s in d s d ie n in e e n b a a n o m d e A a rd e . O p 2 7 n o v e m b e r w e rd d e k a p , d ie v o o r d e t e le s c o o p v a n d e s a t e llie t z a t. v e r w ijd e r d . V e rv o lg e n s k o n d e n d e v ie r in s tru m e n te n w o r-
IRAS A - 1 6 m ic r o n s MJo&»
I<
O 140S7U-07 image obi^nue apras fillraga al raconitrucUon
Foto 3. Im posante opname van de M51 gem aakt b ij zichtbaar licht.
d a n d e a n d e re fo to . O p d e IS O -fo to is d u id e lijk d e s p ira a lstru ctu u r va n M51 te z ie n , te rw ijl d e IR A S -fo to D e d e rd e fo to is o o k v a n M 5 1 , M e t d e k o m s t v a n d e IS O is er, s ta p v o o rw a a rts g e m a a k t e n d e
m a tie . M a a r v o o r m ij h e e ft e e n fo to g e m a a k t b ij z ic h tb a a r lic h t toch n o g s te e d s d e v o o rk e u r. En ju llie ? ? D e IR A S w a s h o o fd z a k e lijk e e n N e d e rla n d s e a a n g e le g e n h e id , te r w ijl d e IS O g e b o u w d is d o o r d e E S A (d e E u ro p e s e R u im te v a a rt o rg a n is a tie ). T o ch is d e IS O e e n beetje N ederlands. E e n v a n d e vie r w a a r n e e m in s tr u -
Foto 1. De M51 gem aakt door de IRAS.
m e n te n is n a m e l ij k g e b o u w d in N e d e rla n d . D it is
d e n in g e s te ld e n v o o r h e t e e rs t g e b ru ik t. D it d u u rd e e e n aantal d a g e n e n alles b le e k te w e rke n
d e S W S (S h o rt W a v e le n g th S pec-
(z e lfs b e te r d a n v e rw a c h t). O p 2 8 n o v e m b e r w a s h e t tijd v o o r d e e e rs te w a a rn e m in g . E en v a n d e v ie r w a a rn e e m in s tru -
tro m e te r) e n w e rd op 1 d e ce m b e r v o rig ja a r v o o r h e t
m e n te n aa n b o o rd va n d e ISO , g e n a a m d ISOC A M (staat v o o r IS O C A M e ra ), w a s al g o e d in
e e rs t g e b r u ik t e n b l i j k t p r im a te w e rk e n .
g e s te ld en ko n e e n fo to g a a n m a k e n . G e k o z e n w e rd v o o r M 5 1 , d e d r a a ik o lk n e v e l. O p d e z e p a g in a z ie je d rie fo to 's v a n d it o b je c t. D e e e r
d a a r m a a r w e in ig v a n p rijs geeft. m a a r n u g e m a a k t in z ic h tb a a rlic h t. w e te n s c h a p p e lijk g e z ie n , ee n g ro te in fra ro o d fo to 's b e v a tte n ve e l in fo r
M 51 LW2 (6 .7 5 m ic r o n s ) 6 " /p ix e l ISOCAM
im a g e b r u te
s te fo to is g e m a a k t d o o r d e IR A S , d e v o o rlo p e r v a n d e IS O d ie in 1 9 8 3 in e e n b a a n o m d e a a rd e g ig a n tis c h e h o e v e e lh e d e n fo to ’s m a a k te . O p d e z e fo to is e e n w it v ie rk a n t g e te k e n d . Dit g e b ie d is nu d o o r d e IS O g e fo to g ra fe e rd e n z o a ls je z ie t is d e z e fo to v e e l g e d e ta ie e rd e r
Foto 2. De M51 gem aakt door ISO. Duidelijk zijn hier m eer details tezien.
Met de kijker op jacht... Planeten in de schemergloed
Roy Keeris
e laatste m aanden heb je vast wel eens een heldere "ster" aan de avondhem el
D
zien staan. Dat kan kloppen, w ant Venus is w eer helem aal terug. M ercurius zal haar in april gaan vergezellen, maar hij blijft dichter bij de horizon. Ook het och
tendgloren wordt opgesierd door een planeet, namelijk Jupiter. En natuurlijk zal de maan geregeld langskomen om voor een m ooie sam enstand te zorgen.
Venus hoog aan de hemel
Hieronder Figuur 1: Het sterrenbeeld W eegschaal en zijn omgeving.
V e n u s is d e h e ld e rs te p la n e e t a a n d e h e m e l. H e t is d a n o o k n ie t z o v re e m d d a t m e n d e z e p la n e e t V e n u s g e n o e m d h e e ft. V e n u s w a s bij
E e n s in d e z o v e e l ja a r v a lt d e g ro o ts te o o s te lij ke e lo n g a tie v a n V e n u s in d e le n te . De la a tste k e e r d a t d a t g e b e u rd e w a s in 199 3 . T o e n w a s
de R o m e in e n d e g o d in v a n d e lie fd e . En w a t is e r n o u ro m a n tis c h e r d a n e e n m o o ie b la u w e s c h e m e rin g m e t e e n h e le h e ld e re s te r o p d e v o o rg ro n d .
e r e e n h e le m o o ie s a m e n s ta n d m e t J u p ite r. De al w a t o u d e re le d e n k u n n e n z ic h d a t v a s t nog w e l h e rin n e re n . N u is d a t w e e r h e t g e v a l; e r is w e e r e e n V e n u s -ja a r!
V e n u s b e re ik t o p 1 a p ril h a a r g ro o ts te o o s te lij ke e lo n g a tie . Z e s ta a t d a n v a n a f d e a a rd e g e z ie n h e t v e rs t v a n d e Z o n a f (o n g e v e e r 4 6 g ra d e n ). D it g e b e u rt n a tu u rlijk w e l v a k e r, m a a r nu is e r ie ts b ijz o n d e rs a a n d e han d .
R o n d 1 a p ril s ta a t d e p la n e e t n a z o n s o n d e r g a n g h e t h o o g s t a a n d e h e m e l. M a a r to t en m et m e i is z e n o g g o e d w a a rn e e m b a a r. E in d a p ril is z e het h e ld e rs t: m a a r lie fs t m a g n itu d e -4 ,2 . Dat is e e n s tu k h e ld e rd e r d a n d e h e ld e rs te s te r van
D e e c lip t ic a is d e b a a n a a n d e h e m e l w a a rla n g s a lle p la n e te n lij k e n te b e w e g e n . In h e t v o o r ja a r m a a k t d e e c lip tic a e e n g ro te h o e k m e t d e h o riz o n a a n d e a v o n d h e m e l (Z ie F ig u u r 1). D a a rd o o r sta a t
d e s te r re n h e m e l, S iriu s . D ie is n a m e lijk v a n m a g n itu d e -1,5. M e t h e t b lo te o o g is V e n u s al s c h itte re n d om n a a r te k ijk e n . A ls d e z o n o n d e rg a a t, ku n je h a a r n e t z ie n . E n n a a r m a te h e t d o n k e r d e r
V e n u s h o o g a a n d e h e m e l. Z e g a a t m e e r d a n v ie r u u r n a z o n s o n
w o rd t, lijk t ze s te e d s fe lle r te w o rd e n e n is ze n e t e e n v lie g tu ig d a t in d e v e rte a a n k o m t v lie g e n . S o m m ig e m e n s e n z ie n V e n u s z e lfs v o o r
d e rg a n g o n d e r. A ls d e b u rg e rlijk e s c h e m e rin g is a fg e lo p e n (h e t tijd s tip w a a ro p het v o o r d e g e m id d e l d e N e d e r la n d e r e c h t d o n k e r is ), s ta a t V e n u s m e e r d a n 3 0 g ra d e n b o v e n d e h o riz o n .
e e n U F O a a n ! T o e n V e n u s e n J u p ite r in 1988 h e e l d ic h t b ij e lk a a r s to n d e n , d a c h t z e lfs het le g e r d a t het tw e e U F O 's w a re n . Z e h e b b e n er to e n e n k e le s tra a lja g e rs o p af g e s tu u rd , to td a t ze e ra c h te r k w a m e n d a t d e "U F O 's " w e l heel e rg v e r w e g w a re n . E n w e l h o n d e rd e n m iljo e
A ls V e n u s in d e h e rfs t te z ie n zou z ijn , is d e v e rs c h ijn in g m in d e r g u n s tig . D a n z o u V e n u s v e e l la g e r aan
ne n k ilo m e te rs ...
d e h e m e l s ta a n , o m d a t d e e c lip tic a d a n e e n k le in e h o e k m a a k t m e t de h o riz o n (zie fig u u r 2 ). Z e g a a t d a n
V e n u s v e rto o n t n e t a ls d e M a a n s c h ijn g e s ta l te n . A ls V e n u s a c h te r d e z o n s ta a t is z e vo l, als d e p la n e e t n a a s t d e z o n s ta a t is z e h a lf vo l, en a ls ze tu s s e n d e a a rd e e n d e z o n in sta a t, k ij
o o k v e e l e e rd e r o n d e r.
Door de telescoop
ke n w e te g e n d e d o n k e re k a n t v a n V e n u s a a n . In a p ril is z e d u s h a lf v o l e n n a a rm a te z e d e Z o n n a d e rt, g a a t ze s te e d s m e e r o p e e n sik k e l lijken. A ls je 's a v o n d s je k ijk e r o p V e n u s rich t, w o rd m e te e n é é n d in g d u id e lijk : V e n u s is v e e l te h e l
v a n d e s te rre n . M a a k e r e e n s e e n m o o ie te k e n in g v a n e n s t u u r h e m e e n s o p n a a r d e W a a rn e e m c o m m is s ie ! D a n k o m t h ij v a s t e n z e k e r in U n iv e rs u m . O p 2 2 m a a rt k u n je d e M a a n e e n p a a r g ra d e n o n d e r V e n u s v in d e n . O o k o p 21 a p ril g a a t d e
d e r! Z e o v e rs tra a lt z ic h z e lf e n is d a a ro m m o e i lijk w a a r te n e m e n . J e k u n t V e n u s d a a ro m het b e s te al tijd e n s z o n s o n d e rg a n g o p z o e k e n , als
M a a n bij V e n u s la n g s , m a a r ze s ta a n d a n w a t v e r d e r u it e lk a a r. O o k d e h o o fd s te r v a n d e
z e no g n ie t z o h e ld e r is. A ls je V e n u s re g e lm a tig w a a rn e e m t, z u l je m e r ke n d a t h a a r fa s e s te e d s v e ra n d e rt. D it is le u k o m te te k e n e n . O o k z u l je z ie n d a t d e s c h ijn b a re a fm e tin g v a n d e p la n e e t n ie t e v e n g r o o t b lijft. B e g in m a a r t h e e ft V e n u s e e n d ia m e te r v a n 18 b o o g s e c o n d e n e n e in d m e i z e lfs 5 5
in d e b uurt.
b o o g s e c o n d e n , In h e t la a ts te g e v a l ku n je d o o r e e n v e rre k ijk e r h e t s ik k e ltje al z ie n . S o m m ig e m e n s e n b e w e re n d a t z e m e t h e t b lo te o o g d e s ik k e lv o rm al k u n n e n z ie n . A ls je g o e d e o g e n h e b t, ku n je h e t o o k e e n s p ro b e re n . O p p e r v la k t e d e ta ils z ijn h e la a s n ie t te z ie n , o m d a t V e n u s o m h u ld w o rd t d o o r e e n d ik p a k w o lk e n . In d e w o lk e n z ijn e c h te r w e l v a g e s tru c tu re n te z ie n m e t e e n m id d e lg ro te te le s c o o p . D a t v e re is t w e l v e e l o e fe n in g . A ls je V e n u s n o g s te e d s te fe l v in d t, k u n je h a a r o o k o v e rd a g w a a rn e m e n ! D a a rv o o r h e b je e e n p a ra lla c tis c h o p g e s te ld e k ijk e r n o d ig . H oe je d a a rm e e V e n u s o v e rd a g k u n t o p s p o re n , kun je o n d e r a n d e re in d e S te rre n g id s v in d e n . A ls d e M a a n d ic h t b ij V e n u s s ta a t ku n je het o o k m e t e e n v e rre k ijk e r p ro b e re n . D a n z o e k je e e rs t d e M a a n o p e n v a n u it d a a r k ijk je w a a r V e n u s sta a t. D it ku n je e e n s o p 2 2 o f 2 3 m a a rt o f o p 21 a p ril p ro b e re n . D a n is d e M a a n in de b u u rt v a n d e p la n e e t te v in d e n . O p 2 a p ril s ta a t V e n u s h e e l d ic h t b ij d e P le i a d e n . A ls je o o k o p 1 e n 3 a p ril k ijk t, d a n z ie je h o e s n e l V e n u s z ic h v e r p la a ts t te n o p z ic h te
S tie r, A ld e b a ra n , s ta a t b ij d e z e s a m e n s ta n d e n
Nog een avondster? M e rc u riu s k o m t in a p ril o o k e v e n d e a v o n d h e m e l o p s ie re n . H ij s ta a t e c h te r e e n s tu k la g e r d a n d e v e e l o p v a lle n d e re V e n u s . O p 2 3 a p ril b e re ik t h ij z ijn g ro o ts te o o s te lijk e e lo n g a tie . O m d a t d e e c lip tic a e e n g ro te h o e k m a a k t m e t d e h o riz o n , s ta a t M e rc u riu s h o g e r d a n n o rm a a l. D u s a ls je h e m n o g n ie t g e z ie n h e b t, is d it jo u w k a n s ! P a k e e n v e rre k ijk e r e n g a n a a r e e n p la a ts w a a r je e e n v rij u itz ic h t o p de h o riz o n h e b t. A ls d e Z o n e e n h a lf u u r o n d e r is , k u n je h e m w a a rs c h ijn lijk a l m e t h e t b lo te o o g z ie n . D a n m o e t h e t e c h te r w e l g o e d h e ld e r zijn . L u k t h e t n iè t, p ro b e e r h e t d a n e e n s m e t d e v e r re k ijk e r. L u k t h e t d a n n o g n ie t, d a n m o e t je het o p 19 a p ril n o g e e n s p ro b e re n . D a n s ta a t de M a a n d ic h tb ij M e rc u riu s . O m d a t hij z o la a g s ta a t, is het m o e ilijk o m m e t e e n te le s c o o p ie ts te z ie n a a n h e t p la n e e tje . Z ijn d ia m e te r is o o k e rg k le in , o n g e v e e r 5 to t 10 b o o g s e c o n d e n . M is s c h ie n d a t je ie ts v a n zijn fa s e k u n t z ie n . E ind a p ril h e e ft hij d e vo rm va n e e n s ik k e ltje . M e rc u riu s in d e R o m e in s e m y th o lo g ie e e n b o o d s c h a p p e r v a n d e g ó d e n . A a n g e z ie n d e p la n e e t M e rc u riu s s o m s ’s o c h te n d s e n s o m s 's a v o n d s te z ie n is e n d u s e ig e n lijk h e e n e n w e e r reist, n o e m d e m e n h e m M e rc u riu s . In d e G r ie k s e Figuur 2. Stand van Venus ii het voor-en najaar.
m y t h o lo g ie h e e ft d e z e lfd e g o d e e n a n d e re n a a m , n a m e lijk H e rm e s.
De oppergod is terug! J u p ite r w a s b ij d e R o m e in e n d e o p p e rg o d . In d e G rie k s e m y th o lo g ie h e e t hij Z e u s . D e a lle r g ro o ts te p la n e e t in o n s z o n n e s te ls e l h e e ft d e ze n a a m d u s te r e c h t g e k re g e n . Z e lfs a ls je a lle a n d e re p la n e te n in o n s z o n n e s te ls e l b ij e lk a a r g o o it e n e r é é n p la n e e t v a n m a a k t, is d ie nog n ie t zo g ro o t a ls J u p ite r. V o o r d e g e n e n d ie ’s o c h te n d s z e e r v ro e g h u n b e d u it d u rv e n , s ta a t d e z e re u s a a n d e h e m e l o m w a a rg e n o m e n te w o rd e n . B e g in m a a rt ko m t h ij ro n d v ijf u u r M E T o p e n e in d a p ril al ro n d h a lf d rie M E Z T . Z ijn d ia m e te r b e d ra a g t o n g e veer 36 boogseconden. J u p ite r s ta a t in het s te rre n b e e ld B o o g s c h u tte r. W a t d a t v o o r d e a s tro lo g e n b e te k e n t w e e t ik n ie t, m a a r v o o r d e a s tro n o m e n w e l: D at b e te k e n t d a t d e p la n e e t in N e d e rla n d e rg la a g aan d e h e m e l s t a a t . A ls h ij z ijn h o o g s t e p u n t b e re ik t, s ta a t hij 16 g ra d e n hoo g , m a a r d a n is de Z o n al o p . De s e e in g z a l o v e r h e t a lg e m e e n n ie t z o b e s t z ijn o p d ie h o o g te , m a a r e r is o o k g o e d n ie u w s . De ro d e v le k w a s v o rig ja a r w e e r d u id e lijk e r te z ie n . D e v le k w e rd e e n a a n ta l ja re n g e le d e n s te e d s z w a k k e r, z o d a t h ij in k le i n e k ijk e rs n a u w e lijk s te z ie n w a s . M a a r v o rig ja a r kre e g hij z ijn ro d e k le u r te ru g . D a t is v o o r d ie g e n e n d ie d e w e rv e ls to rm g e m is t h e b b e n e e n e x tra re d e n o m h e m w e e r e e n s te g a a n zoeken. M a a r o o k d e w o lk e n b a n d e n z ijn n a tu u rlijk nog s t e e d s s c h it t e r e n d . O o k d e z e v e r a n d e r e n r e g e lm a t ig . A ls je r e g e lm a t ig e e n te k e n in g m a a k t, k u n je d a t o p d e n d u u r g o e d z ie n . S o m m ig e b a n d e n w a re n e r e e rs t n o g n ie t en s o m m ig e z ijn z e lfs v e rd w e n e n !
Nog meer m aansverduisteringen! N a a s t d e w o lk e n b a n d e n is J u p ite r n a tu u r lijk b e ro e m d o m z ijn v ie r h e ld e rs te m a n e n d ie d o o r G a lile o G a lile ï o n td e k t z ijn : C a llis t o , G a n y m e d e s , E u ro p a e n lo . N a tu u rlijk h e e ft J u p ite r m e e r m a n e n , m a a r d e a n d e re tw a a lf z ijn te z w a k o m d o o r g e w o n e k ijk e rs w a a rg e n o m e n te w o rd e n . B e s t to e v a llig e ig e n lijk d a t d e z e v ie r m a n e n o n g e v e e r e v e n h e ld e r z ijn , n a m e lijk o n g e v e e r m a g n itu d e 5. D e z e m a n e n z o u je m e t h e t b lo te o o g al k u n n e n z ie n a ls J u p ite r e r n ie t z o fe l n a a s t s to n d te s tr a le n . H e la a s h e b je m in s te n s e e n v e rre k ijk e r n o d ig om z e te k u n ne n z ie n . D a a rm e e k u n je ze (n e t a ls G a lile ï) al te k e n e n . M e t e e n te le s c o o p v a lt e r m e e r w a a r te n e m e n a a n d e m a a n tje s . H e la a s , je k rijg t g e e n o p p e r v la k v a n d e m a n e n te z ie n m e t d o n k e re s tru c tu re n . D a a rv o o r z ijn z e n e t ie ts te k le in . M a a r v o o r w ie d e "g e w o n e " m a a n s v e rd u is te rin g v a n 4 a p ril g e m is t h e e ft, v o lg e n e r h ie r n o g e e n
p a a r, m a a r d a n b ij d e m a n e n va n J u p ite r, Net z o a ls o n z e M a a n s o m s in d e s c h a d u w k e g e l v a n d e a a rd e te re c h t k o m t. k o m t e e n m a a n va n J u p ite r s o m s o o k in d e s c h a d u w k e g e l v a n de p la n e e t. W a n n e e r J u p ite r n o g n ie t in o p p o s itie is, kijk e n w e te g e n d e z ijk a n t v a n z ijn s c h a d u w k e g e l a a n e n g e b e u re n d e m a a n s v e rd u is te rin g e n v e r d e r v a n d e ra n d v a n d e p la n e e t a f. T ijd e n s d e o p p o s itie z ijn e r d a a rd o o r g e e n v e r d u is te rin g e n te z ie n . E e n g o e d e re d e n o m v ó ó r d e o p p o s itie a l te g a a n kijke n . D e tijd e n v a n d e v e rd u is te rin g e n z ijn te vin d e n in d e S te rre n g id s . E é n v a n d ie v e rd u is te rin g e n w il ik h ie r to c h e v e n n o e m e n , n a m e lijk d ie va n C a llis to in d e o c h te n d v a n 1 2 a p ril. C a llis to w o rd t n ie t zo v a a k v e rd u is te rd a ls d e a n d e re m a n e n e n o o k n ie t o p d e z e lfd e m a n ie r. D e a n d e re m a n e n "flo e p e n " a ls h e t w a re n m ete e n u it o f in e s c h a d u w . C a llis to is d e b u ite n s te m a a n e n b e w e e g t d a a r d o o r w a t la n g z a m e r ro n d o m d e p la n e e t. D a a rd o o r w o rd t d it m a a n tje tijd e n s e e n v e rd u is te rin g la n g z a a m d o n k e rd e r v o o rd a t hij e c h t v e rd w ijn t. O m 5 h 3 4 u u r ku n je C a llis to z ie n v e rd w ijn e n . A ls C a llis to w e e r te v o o rs c h ijn k o m t, is d e z o n h e la a s al o p e n is h e t o n w a a rs c h ijn lijk d a t je J u p ite r n o g in be eld hebt. N a tu u rlijk k o m t h e t o o k v o o r d a t e e n m a a n tje v o o r J u p ite r la n g s g a a t. D it is h e e l m o e ilijk te z ie n o m d a t h e t m a a n tje o n g e v e e r d e z e lfd e k le u r h e e ft a ls d e p la n e e t. Z ijn s c h a d u w o p d e p la n e e tb o l is e c h te r h e e l g o e d te z ie n . H e t zal d a n o o k re g e lm a tig g e b e u r e n d a t je J u p ite r g a a t te k e n e n e n e e n z w a rt p u n tje z ie t. D a n d e n k je v a s t: "J a , ik h e b e e n n ie u w e v le k o n t d e k t!". J a m m e r, m a a r h e t b lijk t d e s c h a d u w van e e n m a a n te zijn. J u p ite r k r ijg t o o k n o g e e n k e e r b e z o e k v a n o n z e M a a n , e n w e l in d e o c h te n d v a n 14 m aart. V ro e g o p s ta a n d u s . D e M a a n s ta a t d a n v ie r g ra d e n b o v e n J u p ite r.
Een planetoïde met het blote oog? T u s s e n d e b a n e n va n M a rs e n J u p ite r w e m e lt h e t v a n d e ro ts b lo k k e n in v e r s c h ille n d e v o r m e n : v a n b o lle n to t a a rd a p p e ls . D e m e e s te d a a rv a n z ijn te k le in e n te v e r w e g o m ze te k u n n e n z ie n . E e n a a n ta l is e c h te r m e t e e n te le s c o o p te z ie n , e n e e n p a a r z e lfs m e t e e n v e rre k ijk e r. M e t n a m e V e s ta w o rd t d it ja a r w el h e e l e rg h e ld e r v o o r e e n p la n e to ïd e . In m a a rt is z e v a n m a g n itu d e 6 ,6 , in a p ril 5 ,8 e n in m e i 5,6! D a a rn a z w a k t zë la n g z a a m a f e n in s e p te m b e r is z e nog m a a r v a n m a g n itu d e 7,6. V e s ta is o p 8 m ei in o p p o s itie e n z e is d a n het h e ld e rs t. Z e z o u d a n in p rin c ip e m e t het blo te o o g te z ie n m o e te n z ijn . Z e s ta a t o p e e n h o o g te v a n 31 g ra d e n e n a ls je h e t o p e e n h e ld e re
n a c h t o p e e n d o n k e re p le k n a a r h a a r g a a t z o e ke n , h e b je e e n g o e d e k a n s om V e s ta te zien. H e t zo u to c h b e s t le u k z ijn o m é é n va n d e w e i n ig e m e n s e n te zijn d ie o o it e e n p la n e to ïd e m et h e t b lo te o o g h e b b e n g e z ie n . In fig u u r 4 s ta a t e e n k a a rtje w a a rm e e je V e s ta k u n t o p z o e k e n . M e t e e n v e r r e k ijk e r o f e e n te le s c o o p m o e t h e t z e k e r lu k k e n . V e s ta s ta a t in h e t s te rre n b e e ld W e e g s c h a a l e n in fe b ru a ri is z e v la k la n g s d e s te r 13 L ib g e tro k k e n .
Vuurwerk in m aart en april A ls je in d e z e m a a n d e n a a n h e t w a a rn e m e n b e n t, z o u h e t b e st w e l e e n s k u n n e n z ijn d a t je p lo ts e lin g e e n h e le h e ld e re m e te o o r la n g s d e h e m e l z ie t s c h ie te n . Z o 'n h e ld e r e m e te o o r
L U e e g s c i1ao.1
w o rd t e e n v u u rb o l g e n o e m d a ls h ij h e ld e rd e r is d a n d e p la n e e t V e n u s (m a g n itu d e 3 ). In a p ril is d e k a n s o p d e z e v u u rb o lle n g ro te r d a n a n d e rs o m d a t de m e te o re n z w e rm , d e V irg in id e n , d a n a c tie f is. Z o a ls d e n a a m al a a n g e e ft, k o m e n d e z e m e te o re n u it d e ric h tin g v a n h e t s te rre n b e e ld M a a g d (V irg o ). A ls je z o 'n v u u rb o l z ie t, k u n je h e m in te k e n e n o p e e n k a a rtje e n d a t k a a rtje o p s tu re n n a a r d e W a a rn e e m c o m m is s ie . J e k u n t h e m o o k m e ld e n b ij d e w e r k g r o e p M e t e o r e n v a n d e N V W S . Z ij k ijk e n d a n o f a n d e re n h e m o o k g e z ie n h e b b e n . O o k d e L y rid e n zijn in m u m va n d e z e z w e rm o p 2 2 a p ril. E r zijn d a n p e r u u r te z ie n e n d a t
a p ril te z ie n . H e t m a x i lig t in d e n a c h t va n 21 o n g e v e e r 10 m e te o re n is o n g e v e e r h e tz e lfd e
a a n ta l a ls h e t a a n ta l s p o ra d is c h e m e te o re n dat je 's n a c h ts k u n t z ie n . S p o ra d is c h e m e te o re n z ijn m e te o re n d ie h e t h e le ja a r d o o r a f e n to e
F ig u u r 4 D e b a a n v a n d e p la n e t o ï d e V e s ta .
N o u , d it m o e t to c h w e e r v o ld o e n d e z ijn o m je tw e e m a a n d e n z o e t te h o u d e n m e t d e s te rre n h e m e l. E n v e r g e e t n ie t o m e e n s e e n m o o ie te k e n in g o f fo to te m a k e n . S tu u r h e m o p n a a r d e W a a rn e e m c o m m is s ie , e n w ie w e e t s ta a t jo u w w a a rn e m in g w e l in U n iv e rs u m ! H et a d re s is: W a a rn e e m c o m m is s ie R o y K e e ris d e B le k e r 4 8 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n
e rg e n s la n g s d e h e m e l s c h ie te n e n n ie t v a n e e n z w e rm a f ko m e n . * * *
F ig u u r 3 . S t a n d v a n V e n u s e n M e r c u r iu s .
Deze k a a rt is g e l d ig o p :
De Maan in m aart
Maan in a p ril
1 m aart 1.00 u u r
Volle Maan 5 maart 10.24 uur
Volle Maan 4 a pril 2.08 uur
Laatste Kwartier 12 maart 18.16 uur
Laatste Kwartier 11 a pril 1.37 uur
Nieuwe Maan 19 maart 11.46 uur
Nieuwe Maan 18 a pril 0.50 uur
Eerste Kwartier 27 maart2.32 uur
Eerste Kwartier 25 a pril 22.41 uur
15 m a a rt
0 uur
1 a p ril
0 uur
15 a p ril 23.00 u u r 1 m ei
22.00 u u r
De Zon 1 maart 6 maart 11 maart 16 maart 21 maart 26 maart 31 maart 2 april 7 april 12 april 17 april 22 april 27 april
op 7.25 7.14 7.03 6.51 6.39 6.28 7.16 7.12 7.00 6.49 6.38 6.27 6.17
onder 18.19 18.28 18.37 18.46 18.55 19.03 20.12 20.15 20.24 20.33 20.41 20.50 20.58
Erw in van Ballegoy M a a rt 1 9 9 6
za/zo 30/31 m aart V a n n a c h t g a a t d e z o m e rtijd in . O m 2 u u r 's
J u p ite rm a a n lo o v e r h e t w o lk e n d e k va n d e z e p la n e e t t e tre kken.
A ls e e n h e ld e re s te r v in d e n w e V E N U S nog
n a c h ts w o rd t d e k lo k e e n u u r v o o ru it g e z e t n a a r 3 u u r. D it ja a r g a a t d e klo k pa s e in d o k to
di 16 a p ril
s te e d s a a n d e a v o n d h e m e l.
b e r w e e r terug!
M e t e e n k le in e k ijk e r z ijn v a n o c h te n d a lle vie r
's O c h te n d s k u n n e n w e J U P IT E R la a g in he t z u id o o s te n w a a rn e m e n .
zo 31 m aart
p la n e e t te zien.
De planeten
D e p la n e te n M E R C U R IU S , M A R S e n S A T U R N U S b e v in d e n z ic h a lle n te d ic h t b ij d e zon o m w a a rg e n o m e n te k u n n e n w ord en.
h e ld e re m a n e n v a n J u p ite r te n o o s te n va n de V a n a v o n d s ta a t d e s te r R e g u lu s (v a n h e t ste r r e n b e e ld L e e u w ) 5 ° te n n o o r d e n v a n j d e m a an.
v r 19 a p ril D e s m a lle m a a n s ik k e l k a n o n s v a n a v o n d h e l
m a 4 m aart
A p r il 1 9 9 6
p e n b ij h e t vin d e n va n M e rcu riu s. D e p la n e e t b e v in d t z ic h z o 'n 8 ° te n w e s te n va n d e m aan.
A a n d e o c h te n d h e m e l v in d e n w e d e s te r R e g u lu s 5 ° te n n o o rd e n v a n d e m a an.
De planeten
zo 22 a p ril
M E R C U R IU S is in d e tw e e d e h e lft v a n d e
O m 5 h 1 0 v e rd w ijn t d e m a a n lo in d e sch a d u w
d i 5 m aart
m a a n d a a n d e a v o n d h e m e l z ic h tb a a r b o ve n
va n J u p ite r. G e b ru ik e e n m id d e lg ro te s te rre n
V a n o c h te n d s ta a n d e v ie r h e ld e rs te m a n e n v a n J u p it e r a lle n te n w e s te n ( lin k s in e e n
d e w e s te lijk e h o rizo n
k ijk e r o m d it v e rs c h ijn s e l te zien.
o m k e re n d e te le s k o o p ) v a n d e p la n e e t. D eze
a v o n d h e m e l te zien.
o c h te n d z ijn e r n ie t v ie r m a a r v ijt lic h tp u n tje s zie n ! R o n d 6 u u r 's o c h te n d s s ta a t d e s te r n2
J U P IT E R s ta a t la a g b o v e n d e z u id o o s te lijk e h o riz o n a a n d e o ch te n d h e m e l.
S a g itta r ii
M A R S e n S A T U R N U S z ijn n ie t z ic h tb a a r.
tu s s e n de m a n e n 3 en 4 v a n
D e h e ld e re p la n e e t V E N U S is o o k a a n d e
za/zo 20/21 a p ril
Ju p ite r.
v r 8 m aart V a n o c h te n d s ta a t d e m a a n 3 ° te n n o o rd e n v a n d e s te r S pica.
m a/di 11/12 m aart D e ze o c h te n d e n s ta a t d e m a a n te n n o o rd e n
R o n d 21 a p ril zijn e r re g e lm a tig m e te o re n te z ie n d ie uit s te rre n b e e ld L ie r lijke n te kom en. D e ze m e te o re n w o rd e n d a n o o k w e l Lyrid en g e n o e m d . V o o ra l in d e o c h te n d u re n (a ls de
d i 2 a p ril
L ie r h o o g a a n d e h e m e l s ta a t) zu lle n d e m e te
D e z e o c h te n d s ta a n d e v ie r h e ld e re m a n e n va n J u p ite r alle n te n o o ste n v a n d e p lan eet.
o re n ve rs c h ijn e n . H e t a a n ta l m e te o re n d a t pe r
d i 2 a p ril
z o 21 a p ril
D e h e ld e re p la n e e t V e n u s s ta a t v a n a v o n d in d e b u u rt v a n d e P le ia d e n , e e n o p e n s te rre n
u u r v e rs c h ijn t is e c h te r n ie t g root.
D e m a a n s ta a t v a n a v o n d n a b ij d e h e ld e re p la n e e t V e n u s e n d e s t e r A ld e b a r a n , d e h o o fd s te r v a n het s te rre n b e e ld S tier.
v a n A n ta re s.
h o o p in h e t s te rre n b e e ld S tie r. K ijk o o k d e v o l g e n d e a vo n d : d a n is g o e d te z ie n h o e v e e l de
d o 14 m aart
p la n e e t z ic h in é é n d a g te n o p z ic h te v a n de
d i/w o 23/24 a pril
K o rt v o o r h e t a a n b re k e n v a n d e d a g s ta a t d e
s te rre n h e e ft v e rp la a tst.
T o t 4 h 0 4 tre k t d e s c h a d u w v a n J u p ite rm a a n
m a a n 4 ° le n n o o rd e n va n d e h e ld e re pla n e e t Ju p ite r.
w o /d o 3/4 a pril
e e n m id d e lg ro te te le s c o o p om d it ve rsch ijn se l
In d e n a ch t v a n 3 o p 4 a p ril is (o n d e r g u n s tig e
te zie n .
O m 9 h 0 3 s ta a t d e z o n p re c ie s b o v e n d e e v e
o m s ta n d ig h e d e n ) e e n to ta le m a a n s v e rd u is te rin g te zie n . D e v e rd u is te rin g v in d t p la a ts in d e
v r 26 a p ril
n a a r e n b e g in t, o p h e t n o o r d e lijk h a lfro n d
o c h te n d u re n a ls d e m a a n n o g h o o g a a n d e
D e z e o c h te n d k a n m e n in e e n k le in e k ijk e r
a lth a n s , d e lente.
h e m e l s ta a t. T ijd e n s d e v e rd u is te rin g s la a t de
z ie n h o e a lle v ie r h e ld e re m a n e n va n Ju p ite r
s te r S p ic a (d e h o o fd s te r v a n h e t s te rre n b e e ld M a a g d ) 9° te n z u id o o s te n va n d e m aan.
te n w e s te n v a n d e p la n e e t staan.
w o 20 m aart V a n a v o n d k a n m e n e e n s m a lle m a a n s ik k e l
D e v e rd u is te rin g b e g in t om 0 0 h 2 1 . O m 0 1 h 2 7
za/zo 27/28 a p ril
(z o ’n 3 2 u u r n a N ie u w e M a a n ) z ie n b o v e n d e
is d e m a a n to ta a l v e rd u is te r d . D it d u u rt to t
D e m a a n b e v in d t zic h v a n n a c h t 5° te n zuide n
w e s te lijk e h o riz o n . D e g u n s tig s te tijd is ro nd
0 2 h 5 3 . R o n d 0 3 h 5 8 is d e v e rd u is te rin g w e e r
v a n d e s te r R egu lus.
1 9 .3 0 u u r. G e b ru ik e v e n tu e e l e e n v e rre k ijk e r.
a fg e lo p e n .
vr/za 22/23 m aart
do 4 a p ril
Vanaf
D e m a a n s ta a t d e z e tw e e a v o n d e n te n zuide n
D e m a an s ta a t 4 ° te n n o o rd e n v a n S pica,
J u p ite rm a a n lo o v e r h e t w o lk e n d e k v a n d e ze
w o 20 m aart
G a n y m e d e s v o o r d e p la n e e t la n g s . G e b ru ik
m a 29 a p ril
v a n d e p la n e e t V enu s.
4h15
b e g in t
de
schaduw
van
p la n e e t te tre k k e n
zo/m a 7/8 a pril zo 24 m aart
V a n n a c h t b e v in d t d e m a an zich 9 °
D e m a a n s ta a t v a n a v o n d 1° te n n o o rd e n van
d e n v a n d e s te r A n ta r e s v a n s te r r e n b e e ld
d e s te r A ld e b a ra n .
S ch o rp io e n .
M ei 1996 d i/w o 7/8 mei
ma 25 m aart
w o 10 en d o 11 a p ril
van de m aan.
R o n d 21 h 5 5 w o rd t d e s te r 115 T a u d o o r d e
's M o rg e n s v ro e g ka n m e n d e m a a n 5 ° te n
m a a n b e d e k t. D e z e s ie r is v a n m a g n itu d e
n o o rd e n v a n d e p la n e e t J u p ite r z ie n staan.
v r 10 mei
v r 12 a pril
's M o rg e n s is h e t m o g e lijk o m in e e n kle in e kijke r a lle v ie r h e ld e re m a n e n v a n J u p ite r ten
O m 5 h 3 4 v e r d w ijn t d e m a a n C a llis to in d e
w e s te n v a n d e p la n e e t te vin d e n .
te n n o o r
D e p la n e e t J u p ite r b e v in d t zic h 5° te n zuide n
+ 5 ,3 . D e b e d e k k in g is a l m e t e e n k le in e s te r re n k ijk e r te zien.
wo/do 27/28 maart
s c h a d u w v a n Ju p ite r. G e b ru ik e e n m id d e lg ro
R o n d 1 h 1 3 w o rd t d e s te r 51 G e m (v a n m a g n i
te te le s c o o p om d it v e rs c h ijn s e l te zie n .
m a 13 mei
za 13 a p ri
S a tu rn u s .
tu d e + 5 ,3 ) d o o r d e m a a n be dekt.
's O c h te n d s s ta a t d e m a a n 3° te n no o rd e n va n V a n a f 5 h 5 8 b e g in t d e s c h a d u w v a n d e
10h59m28s (rechte klimming) en +40gr25m49s (declinatie) en s te r 47 heeft een helderheid van m agnitude 5,1. De andere planeet staat bij ster 70 in het sterrenbeeld Maagd op 78 lichtjaar. Hiervan zijn de coördinaten 13h28m26s en +13gr46m44s en haar helderheid is 5,0. Beide sterren heb ben dezelfde oppervlakte tem peratuur en dus ook dezelfde kle u r als d e Zon. V oor de sp e cia liste n : spectraaltype G sterren. De sterren zijn met het blote oog te zien, m aar zelfs de ont dekkers, Geoffrey Marcy en Paul Butler, kunnen de plane ten niet d ire c t zien. Ze hebben de planeten o ntdekt op dezelfde manier als de Zwitserse astronomen hun planeet bij 51 Pegasus vonden. De astronom en hebben het ver moeden dat de tem peratuur op het oppervlak van de plane
Robbert-Jan W esterduin
ten 85 graden C elcius is. Ze kunnen niet zeggen o f het vaste- of gas-planeten zijn. Bij 85 graden is w ater vloeibaar, dus als er w ater op die planeten aanwezig is (wat nog volkomen onbekend is), dan is dat vloeibaar. W a a r v lo e ib a a r w a te r aanw ezig is kan leven o n tsta a n , w a n t k ijk m aar n aar de aarde, vol met vloeibaar water en barstensvol leven. Er gaat ook 'geluis terd' worden met radiotelescopen. (Bron: o.a. Volkskrant)
F B I n e e m t m a a n s te e n in b e s la g De Amerikaanse politie, de FBI, is laatst een veilinghuis in New York binnengevallen om een stukje van de Maan in beslag te nemen. Mensen van NASA hadden het verm oeden dat daar een gestolen maansteen verkocht zou worden. In 1970 werden stukken maansteen naar een onderzoeker toe gestuurd en onderw eg gestolen. Hierbij zat een maanrots die was meegenomen door de Apollo 12. Na 25 jaar lang verdw e nen te zijn is het weer gevonden. Als de steen inderdaad van de Maan komt dat behoort deze toe aan de Amerikaanse overheid, aldus een woordvoerder. Het veilinghuis had verwacht de maansteen te kunnen verkopen voor een half miljoen gulden. Dat is heel weinig i.v.m de kosten die gem aakt zijn om maanstenen naar de aarde te krijgen nl.: tientallen miljoenen guldens per gram. (Bron: De Gelderlander) P la n e e t o n td e k t bij z o n -a c h tig e s te r Dit najaar hebben Zw itserse astronom en een planeet ontdekt met dezelfde massa als Saturnus rond de ster 51 van het ster renbeeld Pegasus. De ster staat op 51 lichtjaar van de Zon af. De ster heeft een helderheid van m agnitude 5,5 en de coördina ten zijn: 22h57,5m (rechte klimming) en +20gr46m (declinatie). Door naar het spectrum van de ster te kijken zagen de astrono m en kleine a fw ijkin g e n die ste e d s w eer te ru g kw am en. Die v a ria tie s o n tsta a n d o o r s n e lh e id s v e ra n d e rin g van d e ster. Hieruit hebben ze kunnen berekenen wat de massa van de pla neet was, m aar ook dat in 4,2 dagen een rondje om de ster is afgelegd. De afstand tot de ster is slechts 7,5 miljoen kilometer, dat is 1/8 van de afstand Zon-Mercurius. Op die afstand is de oppervlakte tem peratuur 1000 graden. De ster is niet direct te zien met telescopen en het is niet bekend of er nog meer plane
N ie u w e N e d e rla n d s e s a te llie t De derde Nederlandse kunstm aan gaat geen onderzoek doen in de verre ruimte zoals de ANS en de IRAS hebben gedaan. Hij gaat zijn eigen inw endige onderzoeken! De naam is Sloshsat en dat is Engels voor klots-sat(elliet). Sloshsat gaat onderzoek doen naar het klotsen van vloei stof in de ruimte. De kunstm aan is zo groot als een wasma chine en binnenin z it een tank met 33 liter zuiver water. Sensoren op en in de tank meten de stroom snelheid, de tem peratuur en de druk van het water. Aan de buitenkant van de Sloshsat zitten twaalf stuurraketten die de inhoud aan het klotsen maken. Deze kleine satelliet wordt in 1998 door de Space Shuttle Discovery in een baan om de Aarde gebracht. Dit is geen grappig experiment, maar een serieus onderzoek (kosten 10 miljoen gulden), namelijk het gedrag van vloeistof in bijvoorbeeld brandstoftanks van satellieten te voorspellen. Als er veel brandstof of koelvloeistof aanwe zig is in een ruimtevaartuig, nam elijk meer dan 1/3 van zijn gewicht, dan kan dat, door het klosten van de vloeistof, de standregeling van slag brengen. Dit is ook belangrijk voor het internationale ruimtestation Alpha. Er zullen bevoorra dingsschepen met brandstof naar toevliegen. Stel je voor, één klotsje teveel en het bevoorradingsschip beukt tegen Alpha aan. S loshsat w ordt voor het grootste deel gebouw d door de NLR (Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium) en zij h o p e n m e t d e m e e tg e g e v e n s een m ooi k lo tsm o d e l te maken. (Bron: Trouw) • * *
ten om heen draaien. (Bron: Astronom y P la n e te n w a a r le v e n o p m o g e lijk is? Amerikaanse sterrenkundigen maakten half januari bekend dat zij twee planeten hebben ontdekt waar de tem peratuur geschikt is voor leven. De ene planeet staat bij de ster 47 in de Grote Beer, op een a fsta n d van 4 7 lic h tja a r. De c o ö rd in a te n zijn
i Rijswijk R
K,
T E C H N I S C H E
H O G E S C H O O L
R I I S W I I K
T H R ijs w ijk , al 2 5 ja a r h e e l b ijz o n d e r
Adressenpagina L andelijk telefoonnum m er van de JW G : 050 - 577 94 70 Giro: 282.77.47 t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kloppen gegevens op deze lijst niet? B el 050 - 577 94 70 S e c re ta ria a t J W G : J W G . Z o n n e n b u rg 2 . 3 5 1 2 N L U trecht. C o m p u te rg ro e p : E rw in v a n B a lle g o y , T a fe lb e rg s tra a t 20, 2021 S P H a a rle m , 0 2 3 - 5 2 7 0 6 50. D ia -u itle e n : M a rk -J ö rg M e ije r, M e in e s z s tra a t 1, 8 4 4 2 G C H e e re n v e e n . 0 5 1 3 - 6 2 0 3 0 3 . K o n ta k tp e rs o o n J o n g e re n k a m p : J e ffre y B out, K o rn o e lje s tra a l 2H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K o n ta k tp e rs o o n O u d e re n k a m p : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 . 2 5 1 6 H N D e n H a a g . 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. K o n ta k tp e rs o o n P u im ic h e lk a m p : M a rc e l V onk, G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 ,2 5 2 3 C H D en H a a g , 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n . R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 HN D e n H aag , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. W a a rn e e m c o m m is s ie : R oy K e e ris, D e B le k e r 48 . 5506 B D V e ld h o v e n , 0 4 0 - 2 5 3 51 38. K ijk e rb o u w g ro e p : N ie ls B osch. B o le ro s tra a t 17. 6 5 4 4 R G N ijm e g e n . 0 2 4 - 3 7 8 4 5 21. B e s tu u r J o n g e re n w e rk g ro e p V o o rz itte r: N ie ls B osch, B o le ro s tra a t 17, 6 5 4 4 R G N ijm e g e n , 0 2 4 - 3 7 8 4 5 2 1. V ic e -v o o rz itte r: M a rlo e s M u ld e rs . F. C o e rs la a n 2 4 , 3571 A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. S e c re ta ris : R e in o u t K le in h a n s , E s d o o m la a n 3 3 2 , 9741 M B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 0 4 2 7 e n 0 3 8 - 6 5 3 2 0 7 (w e e ke n d ). P e n n in g m e e s te r: B a s V rie s e m a . E n n y V re d e la a n 24 9. 3 5 8 4 Z H U tre c h t. 0 3 0 - 2 5 4 19 53. A fd e lin g s c o ö rd in a to r: J e ffre y B o u t. K o m o e lje s tra a t 2H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K a m p g ro e p : W o u te r v a n R e e v e n , H a a rle m m e rw e g 60 a, 2 3 1 6 A G L e id e n , 071 - 5 2 2 4 2 51. P u b lic ite it: M a rlo e s M u ld e rs . F. C o e rs la a n 2 4 .3 5 7 1 A P U tre c h t. 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n . R ijs w ijk s e w e g 38 2. 2 5 1 6 H N D en H a a g . 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. B e s tu u rs lid :: M a rc e l V o n k . G o e v e rn e u rla a n 64 9. 2 5 2 3 C H D e n H a a g , 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84.
Friesland: R u d m e r H o e k s tra .S c h o te rla n d s e w e g 4 1 , 8451 K A O u d e s c h o o t. 0 5 1 3 - 6 3 3 8 10. Groningen: M a a rte n d e n D a a s, 't Z u d e n 16 3. 9351 LJ Le ek, 0 5 9 4 - 51 9 8 6 7.
Oost-Twente: D e rk M o o r, K lim o p s tra a t 4. 8 0 1 2 D D Z w o lle . 0 3 8 - 4 3 5 6 4 2 6 (In h e t w e e k e n d 0 5 3 - 4 3 5 6 4 2 6 ). Zwolle: B o u w d e w ijn K ra n e n d o n k, K a d e n e te rk a m p 74. 8 0 1 4 C B Z w o lle , 0 3 8 - 4 6 5 8 7 28..
Regio West R e g io -c o ö rd in a to r. L u u k d e n O e v e r. M e lis s e tu in 2 .2 3 1 7 N E L e id e n . 071 - 521 0 6 43. Den Haag: P a tric k d e R o o , v a n S lin g e la n d ts lra a t 99, 2582 X K D en H aag , 0 7 0 - 3 5 5 7 5 87. Rijnmond: W ilc o M o e rm a n , Ire n e s tra a t 2 2 , 3 2 7 4 AE H e in e n o o rd . 0 1 8 6 - 6 0 16 62. Leiden e.o.: L u u k v a n d e n O e v e r, M e lis s e tu in 2, 2 3 1 7 N E L e id e n , Ö71 • 521 0 6 4 3 .
Zoetermeer: E rik v a n d e n E ikh o ff, R u P a re sin g e l 10, 2 6 4 2 C S P ijn a cke r, 0 1 5 - 3 6 9 8 0 72..
Regio Zuid R e g io -c o ö rd in a to r: M a rie k e v a n d e n B o s c h , N o b e lw e g 2, 6 7 0 6 E W W a g e n in g e n , 0 3 1 7 - 41 2 7 6 6. Breda: P e p ijn H e n d rik s . J a c o b C a ts la a n 33 , 4 8 7 3 G T E tte n -L e u r. 0 7 6 - 501 5 0 64. Den Bosch: M a a rte n B e rg m a n s, R ijn rin g 69. 5 1 5 2 RE D ru n e n , 0 4 1 6 - 3 7 2 9 76. Eindhoven: R o y K e e ris . D e B le e k e r 4 8 , 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n , 0 4 0 - 2 5 3 51 38.
Tilburg: T o n S p a n in k s . G e n e ra a l d e W e ts tra a t 31, 5021 T K T ilb u rg , 0 1 3 - 5 4 2 2 5 34 . West-Brabant: T h ie rry M o e lke r, K a d e 5, 4 7 0 3 G A R o o s e n d a a l. 0 1 6 5 - 54 2 3 50.
Zuid-Limburg: E m e ra ld K lo o s te rm a n . R in g w e g 55, 6141 L Z L im b ric h t, 0 4 6 - 4 5 8 1 7 05.
J W G -A fd e lin g e n R e g io M id d e n
Werkgroepen van de NVWS en Stichting de Koepel Astrofotografie: J .S . S u s s e n b a c h , P a rk A re n w e g 42, 3731
R e g io -c o ö rd in a to r: P e ije v a n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 22 9, 3 7 3 4 C L D e n D o ld e r . 0 3 0 - 2 2 9 14 38.
E T D e B ilt, 0 3 0 - 2 2 0 3 3 8 3. Kometen: H . v a n A sp e re n . A . P a u w s tra a t 5, 6 8 8 2 KP V e lp . 0 2 6 - 3 6 2 0 5 4 4. Leidse Sterrenwacht: J.H . O d e k e rk e n , P ro vin cia le w e g
A m e rs fo o rt: M a rtijn v a n W e s te rla a k , B re e la n d 142. 3 8 2 8 V J H o o g la n d , 0 3 3 - 4 8 0 2 6 65. A m s te rd a m : A s trid F lo k s tra , B ild e rd ijk k a d e 5 5 2 ,1 0 5 3 VR A m s te rd a m , 0 2 0 - 6 8 3 7 9 38. C u le m b o rg : M e n n o S c h a k e l, Z u id e rlin g e d ijk 10 1. 4211 B B S p ijk , 0 1 8 3 - 5 6 15 23. ‘t G o o i: P e ije va n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 2 2 9 , 3 7 3 4 C L D en D o ld e r. 0 3 0 - 2 2 9 14 38. G o u d a : R ic h a rd W e s te rb e e k . L a n d lu s ts tra a t 10 8. 2 8 0 4 K T G o u d a , 0 1 8 2 - 5 3 5 4 28. U tre c h t: E lis a b e th L o d d e r, O u d e g ra c h t 3 3 1 , 3511 P C .U tre c h t.0 3 0 - 231 41 53.
Regio Oost + Noord R e g io -c o ö rd in a to r. J e ffre y B o u t. K o m o e lje s tra a t 2H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. Achterhoek: A lle e n va n N o rd e . B e e th o v e n la a n 5 5 , 6 8 1 5 B L A rn h e m . 0 2 6 - 4 4 5 6 6 4 4.
Almelo/Wlerden/Rijssen: R a fa l G o rs k i, P a ra lle lw e g 214. 7 6 0 4 T R A lm e lo , 0 5 4 6 - 8 5 0 5 1 3.
W e s t 7 5, 2851 E K H a a stre ch t, 0 1 8 2 0 - 2 4 9 8 4 . Maan en Planeten: P e te r L o u w m a n . H o u tla a n 2 , 2 2 4 3 C B W a s s e n a a r, 0 7 0 - 5 1 7 8 6 56. Meteoren: A n n e m ie k e Z w a a n s . R a n kh o e re 15, 3 9 9 2 X A H o u te n , 0 3 0 - 6 3 4 0 7 24. Sterbedekkingen: H .G .J. R u tte n , B o e re n w e g 3 2 , 5 9 4 4 E K A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 1 3 4 7 .
Sterrenkunde en computer: T .P e te rs , D e K lo m p 7 5 -60. 7511 D G E n sch e d e , 0 5 3 - 4 3 0 8 5 81. Veranderlijke sterren: G . C o m e llo , p /a K a p te yn Lab.. P o stb u s 8 0 0 . 9 7 0 0 A V G ro n in g e n , 0 5 0 - 3 6 3 4 0 6 9 /3 6 3 4 0 7 3 . Weer-amateurs: R . W ie le m a , It B ü te rfa b ry k 2 3 ,900 1 DN G ro u w . 0 5 6 6 2 - 39 06.
Zon: B e n n o H o u w e lin g , V e e n e n b u rg 36, 2 8 0 4 W Z G o u d a , 0 1 8 2 - 5 3 9 0 82.
Adviesgroep instrumentenbouw: H .R u tte n , B o e re n w e g 3 2 . 5 9 4 4 E K A rce n , 0 7 7 - 4 7 3 134 7. Adviesgroep Instrumentenbouw: H .G .J. R utten. B o e re n w e g 3 2 5 9 4 4 E K A rce n , 0 7 7 - 4 7 3 13 47.
Aanm eldingsform ulier voor de JW G-Zom erkam pen1996. (G o e d le z e n , in v u lle n o n d e rte k e n d te ru g s tu re n )
Deelnem er/Deelneem ster N a am :
(tijdens de kampen moet er een 2e adres zijn waar de begeleiding eventueel contact mee kan opnemen) 2e N aam :
A d re s:
2 e A d re s :
P o stco d e :
2 e P o s tc o d e :
W o o n p la a ts :
2 e W o o n p la a ts :
G e b o o rte d a tu m : N a a m e n n u m m e r Z ie k e n fo n d s re sp . Z ie k te k o s te n v e rz .: In w e lk ja a r w e rd je lid v a n d e J W G : O p w a t v o o r ee n s c h o o l z it je e n w e lk e kla s : D e d rie v e rs c h ille n d e J W G -Z o m e rk a m p e n , k ru is a a n m e t w e lk k a m p je m e e w ilt!
|
J W G -J o n g e re n k a m p
I
|
J W G -O u d e re n k a m p
I
|
J W G -P u im ic h e lk a m p
D e kam pprijs b egraagt f. 175,-
Voor deelnem ers van 14 t/m 17 jaar. Hierbij m eld ik mij a a n vo or het JW G -O u d e re n k a m p 1996.
Voor deelnem ers van 15 t/m 22 jaar. Hierbij m eld ik mij a a n voor het JW G -P u im ich elkam p 1996.
(aankruisen m et welk kam p je m ee
H et k am p begint op Z on d ag 21 juli en eindigt op Vrijdag 2 augustus
H e t kam p begint o p 10 augustus en eindigt op 2 2 augustus 1996. D e kam pprijs bedraagt f. 8 9 9 ,-
V oo r deelnem ers van 8 t/m 13 jaar. H ierb ij m eld ik mij a a n vo or het JW G -Jon g eren kam p 199 6 .
wilt):
1996. D e kam pprijs bedraagt f. 3 4 5 ,-
(incl. Busreis).
1 1e: 1 3 juli t/m 1 9 juli 19 9 6 . □
2e: 2 0 juli t/m 2 6 juli 1996.. P a s p o o rtn r.: ] Kruis dit hokje aan indien je op het kam p e en J W G -k ijk e r wilt bouw en.
In d ie n v a n to e p a s s in g (v o o r a lle k a m p e n ): Ik zo u g ra a g w ille n d a t ju llie tijd e n s h e t k a m p re k e n in g h o u d e n m e t h e t e te n , w a n t ik b e n v e g e ta rië r/ vo lg e e n d ie e t t.w .: Ik b e n a lle rg is c h v o o r e n /o f g e b ru ik b e p a a ld e m e d ic ijn e n (w a a rv o o r e n /o f w e lk e ): Ik zo u o p k a m p g ra a g ie ts w ille n h o re n o v e r/w ille n d o e n a an: Ik zo u z e lf w e l o p k a m p ie ts w ille n v e rte lle n o ve r: Ik b en v a n p la n m ijn te le s c o o p m e e te n e m e n o p k a m p (ty p e , g ro o tte , m o n te rin g , e .d .):
D e a a n m e ld in g is d e fin itie f a ls je d it fo rm u lie r in g e v u ld te ru g s tu u rt e n d a a rv a n e e n b e v e s tig in g h e b t o n tva n g e n . D e J W G s lu it g e e n W A -v e rz e k e rin g a f v o o r d e d u u r va n het k a m p . W e g a a n e rv a n u it d a t ie d e re e n reeds g o e d v e rz e k e rd is. C o n tro le e r d it e ve n . D it fo rm u lie r s tu re n n a a r: M a rc e l V o n k G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 2 5 2 3 C H D en H a a g .
h a n d te k e n in g o u d e r/v e rz o rg e r
JONGERENWERKGROEP VOOR STERRENKUNDE
JAARGANG 30 mei/juni 1996
11 mei Landelijke Bijeenkomst De Newton-telescoop Komeet Hyakutake
Inhoud Universum 3 -1996
Universum isoen uifcavevan deJongerenWeriiGioep (JWG) van de Nederianse Verenging voer Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JW G organiseert aktivitelten op hel gebied
3
Landelijke Bijeenkom st te Leiden op 11 mei a.s.
van sterrenkunde voor jongeren van 8 to l 21
H e t ja a rlijk s e s a m e n z ijn v o o r a lle J W G -e rs
jaar.
4
De N ew ton-telescoop
8
G ekleurde sterren Deel 2
10
H yakutake
12 13
Verenigingsnieuw s -1 met Afdelingsagenda Verenigingsnieuw s - 2
14
Agenda Algem ene Ledenvergadering mei 1996 en het Jaarverslag JW G 1995 Notulen A lgem ene Ledenvergadering 1995 Toelichting bi] de begroting 1996 Toelichting bij de jaarcijfers van 1995
d o o r h . R u tte n
JWG-leden ontvangen Universum in de maan den ja n u a ri, m a art, m e i, ju li, sep tem b er en
d o o r w . T irio n
d o o r B ra m S la g m o le n
november.
Redaktie: Bram Slagmolen. hoofdredakteur Maanen Bergmans Jeftrey Bout Mark Jörg Meijer
15 18 19
Jimmy Reek
R edaktie-adres: Bram Slagmolen Rijswi|kseweg 382 2516 HN Den Haag
20 21
Verenigingsnieuws EXTRA Dit is te koop bij je club
Tel.: 070-390 853 3 De kopij voor het volgende nummer moot uiter lijk 17 mei ‘9 6 in het bezit van de redaktie zijn.
22
Vragenrubriek voor Jongeren
24 28 30 31
Met de Kijker op Jacht d o o r D a v id H e u le A stronom ische K alender d o o r E rw in B a iie g o y Cluster d o o r R o b b e rt-J a n W e s te rd u in Adressenpagina
32
A anm eldingsform ulier voor deelnam e aan de JWG Zom erkam pen
t/m 20 jaar
II. 30,00
In vu lle n e n o p s tu re n n a a r M a rc e l V o n k !
ouder dan 20 jaar
II. 35,00
d o o r P a tric k d e R oo Layout & DTP S ervice: JWG & Friends. Hengelo
Druk: Ponsen & Looijen. Wageningen
JW G -Lldm aatschap:
Secretariaat JW G: Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht
R e d a k tie fje
d o o r B ram S la g m o le n , h o o fd re d a k te u r JWG In V lditelcom puter:
Dag allemaal,
De Muurkrant lel. 070 - 364 890 9 Pagina 750.
Hier is ‘ie dan weer, de nieuwe Universum nummer 3. Op de volgende pagina zie je
JW G -locatle o p Internet:
het al. de Landelijke Bijeenkomst op 11 mei. Zorg dat je er weer bij bent w ant het wordt w eer onwijs interessant en oergezellig. Op de LB is er ook de jaarvergadering. Hier worden allerlei dingen beslist en meegedeeld aan jullie over het afgelopen en
h ttp^lo.cp< K lu.iug.nl/-A 0702846'|vi9fj»g_hom em m l
A dvertenties:
komende jaar. Vandaar ook dat de zes middelste pagina's over deze vergadering
Marloes Mulders
gaan. Natuurlijk heeft iedereen de komeet gezien, heb je hem gemist niet getreurd wij heb ben enkele resultaten bij elkaar gezocht. In het verhaal van de heer H. Rutten wordt de Newton telescoop onder de loep genomen. Het is niet te moeilijk geschreven dus
Tel.: 030 - 273 267 5
ook voor de jongsten onder ons begrijpelijk.
B ij d e v o o rp la a t:
ISSN 0925-530
Om dat Universum waarschijnlijk minder vaak bij jullie thuis komt (5 keer inplaats van
E e n fo t o v a n k o m e e t H y a k u ta k e
6 keer per jaar) wordt Universum 4, de volgende, 16 pagina’s dikker. Dit houdt dus in dat je in de vakantie 48 pagina's Universum te lezen hebt (is dat genoeg!).
g e m a a kt o p 25 m a a rt d o o r M ichie l B re n tje n s . Hij g e b ru ik te een K odak E lite 400 A S A d ia film en b e lic h te d e fo t o 12 m in u te n d o o r ee n 50
Voorlopig m oet je hierop nog even wachten. Tot dan moet je het met deze Universum doen...veel leesplezier en tot ziens op de LB.
m m f/2.8 sta n d a a rd lens.
B ije e
Lan
nkom s‘ Z a te rd a g 11 m e i 1996
d
e
\
i
f
^
e
in de Leidse Sterrew ach t
Geachte dam es en heren JW G-ers, p z a te rd a g 11 m e i a .s . v in d t w e e r d e ja a r lijk s e la n d e lijk e b ije e n k o m s t p la a ts . O p d e z e b ije e n k o m s t is e r w e e r v a n a lle s te z ie n , te d o e n e n te h o re n o v e r s te rre n k u n d e . B o v e n d ie n k o m je al je v rie n d e n
O
b ij d e J W G w e e r te g e n . H e t b e lo o ft d u s w e e r e e n g e z e llig e d a g te w o rd e n . D e b ije e n k o m s t b e g in t m e t d e a lg e m e n e le d e n v e rg a d e rin g . D ie is d it ja a r b ijz o n d e r b e la n g rijk , o m d a t e r e e n a a n ta l b e la n g rijk e b e s lis s in g e n o v e r d e to e k o m s t v a n d e J W G m o e te n w o rd e n g e n o m e n . K o m t d u s a lle n a ls je b ij d e v e re n ig in g b e tro k k e n b e n t. W e zitten d it ja a r op een an d e re p laats d a n v o o r g a a n d e ja re n , n .l. in d e L e id s e S te rre n w a c h t, S te rre n w a c h tla a n 6. D e ze fra a ie o u d e s te rre n w a ch t in het hartje van Leiden is een leuke lokatie voor een Landelijke B ijeenkom st. Er zal g e d u re n de de dag g en o e g tijd zijn om eens rond te kijken. T ijd e n s de p a u z e s zal e e n a a n ta l w e rk g ro e p e n van d e N V W S en d e JW G zich pre se n te re n . De c o m p u te rg ro e p is a a n w e z ig e n d e k n u ts e lh o e k w o rdt dit ja a r o o k w e e r ingericht. Bij het JW G -ca fé zijn w e e r lim onade, b roodjes en sn o e p te ve rkrijge n, d u s je zal niet van de honger o m k o m e n . V o o r m o o ie p o s te rs , s te rre n k a a rte n , b oeken, etc. kun je w e e r te re ch t bij d e verkoopstand. O m de ko ste n van de dag te ku n n n e n b e ta le n ,
Het program m a: 1 0 h 0 0 - 1 2 h 1 5 : A lg em en e Ledenvergadering 1 2 h 1 5 - 1 2 h 3 0 : P a u z e en begin van d e Landelijke Bijeenkomst 1 2 h 3 0 - 1 3 h 2 0 : E erste praatje: D e geboorte van planeten bij a n d e re sterren door Eddy Echternach 1 3 h 2 0 - 1 3 h 4 0 : B edanken van aftred end e hoofdbestuursleden 1 3 h 4 0 - 1 4 h 0 0 : K le in e p a u z e 1 4 h 0 0 - 1 4 h 5 0 : T w e e d e praatje: (onder voorbehoud) Prof.dr.Hugo van W o e rd e n , onderw erp nog niet bekend 1 4 h 5 0 - 1 5 h 0 0 : M e t d e J W G op kam p in 1 9 9 6 1 5 h 0 0 - 1 6 h 0 0 : G ro te p a u z e 1 6 h 0 0 - 1 6 h 5 0 : D erd e praatje: D e spetterend e kom eet van het jaar 1 9 96; kom eet H yakutake door M arco Langbroek
v ra g e n w e je a ls e n tre e w e e r e e n b e s c h e id e n bed rag van ƒ 3,50.
±16h50:
H oe ko m je op d e Leidse S terrew ach t? V ra a g a a n je c o n ta c tp e rs o o n o f h ij o f z ij een
lin k s a f (v o o r het w a te r : Zoeterw oudse Singel). T w e e d e brug rechts, dan de e e rste stra a t links en
g ro e p s re is w il o rg a n is e re n . V a n a f het s ta tio n in Leiden is het o n g e ve e r tien m inuutjes lopen naar d e ste rre n w a cht (zie kaartje): V o o r m ensen d ie m e t d e auto kom en zijn e r tw ee routes: 1 .Vanaf de A44 (uit richting Den H aag/A m sterdam ): A fslag Leiden (afrit 8), va n a f d e a frit lin ksa f de P le sm a n la a n in en d o o rrijd e n to t je o n d e r het sp o orviad uct d o o r bent. Bij d e rotonde rechtsaf (M o rs sin g e l), aan het e in d e rechts (M orsw eg). Na het sp oor links en na het w a te r d ire ct w eer lin k s (H a a g w e g ). N a d e e e rs te b ru g re c h ts (W itte S ing el) en doo rrijd e n to t je links d e s te r re n w a c h t, e e n g ro o t w it g e b o u w m e t e n k e le ko epels, ziet. T w ee keer links e n bij nr.6 kun je naar binnen.
Afsluiting.
bij nr.6 naar binnen. Er is in d e Leidse b in n enstad w einig p a rk e e rru im te ! Bij d e s te rre n w a c h t z e lf is ru im te v o o r o n g e v e e r tie n a u t o 's ; h a le n e n b r e n g e n is d u s geen p ro bleem . De routes zijn terug te vin d en o p h et kaartje. H opelijk zien w e je o p de la n d elijke b ij eenkom st. A ls je nog vra g e n hebt. kun je een va n d e v o lg e nd e JW G -e rs bel len: M arcel: 070-3933384, M a rlo e s : 0 3 0 -2 2 9 1 4 3 8 , P e ije : 0 3 0 2291438 of Reinout: 050-5712415.
2.V anaf d e A4 (uit richting Rotterdam/Amsterdam): A fs la g Z o e te rw o u d e -d o rp (a frit 7), N a d e afrit lin ksa f d e N 206 op. N a d e brug over het RijnS c h ie k a n a a l (L a m m e b ru g ) re c h ts a f en v e v o lg e n s lin k s a a n h o u d e n (L a m m e rs c h a n s w e g ). O n d e r het sp o o r d o o r en na o n g e ve e r 7 0 0 m e te r
U w landelijke b ije e n k o m s tc o m m is s ie .
De
Newton H arrie Rutten
edereen van ju llie w eet natuurlijk dat er twee grote groepen telescopen bestaan. Dit zijn
I
de spiegeltelescopen, ook wel reflectoren genoem d en de lenzentelescopen die refraktoren genoem d w orden. Er bestaat ook nog een derde groep die zow el lenzen als spiegels
bevatten. Die w orden catadioptrische telescopen genoem d. In dit artikel wil ik jullie wat ver tellen over de b ekendste spiegeltelescoop: d e N ew ton-telescoop. In een volgend artikel komt de lenzentelescoop aan de beurt.
De geschiedenis D e N e w to n - te le s c o o p w e rd in 1 6 6 8 u itg e v o n d e n d o o r d e b e k e n d e B rits e g e le e r d e Is a a c N e w to n . N a tu u r lijk
d e n . D u s b e d a c h t h ij e e n te le s c o o p d ie m e t e e n s p ie g e l m o e s t w e rk e n . Z o k w a m h ij to t d e o n td e k k in g d a t
g a f N e w to n z ijn n a a m n ie t z e lf a a n d e te le s c o o p , d a t d e d e n a n d e r e n v e le ja re n la te r. Z e lf n o e m d e hij het g e w o o n e e n s p ie g e lte le s c o o p .
e e n h o lle s p ie g e l in s ta a t is h e t lich t z o d a n ig te c o n c e n tre re n d a t e r e e n a f b e e l d in g o n t s t a a t . A ls o c u l a ir g e b ru ik te hij e e n z e lfd e le n s je a ls in d e te le s c o o p v a n d e H o lla n d e r. H oe
V e le n d e n k e n d a t N e w to n d e e e rs te w a s d ie d e s p ie g e lte le s c o o p h e e ft
s lim P a te r N ic c o lo o o k w a s hij v e rg a t é é n g e d a c h te n s p r o n g . H ij h a d h e t p ro b le e m d a t a ls h ij d o o r d e k ijk e r
u itg e v o n d e n . D a t is e c h te r n ie t z o . D e e e rs te s p ie g e lte le s c o o p is , v o o r z o v e r w ij w e te n , u itg e v o n d e n o m s tre e k s 160 8 d o o r d e Ita lia a n s e p a te r J e z u ïte n N ic c o lo Z u c c h i d ie le e fd e v a n 158 6 to t 1670. H ij h a d g e h o o rd d a t e e n H o lla n d e r e e n te le s c o o p had u itg e v o n d e n d ie w e rk te m e t le n z e n (d a a r s c h rijv e n w e in h e t v o lg e n d e a rtik e l m e e r o v e r) . D e le n z e n te le s c o o p h a d e e n h e e l g ro o t n a d e e l: hij h a d s te rk e k le u rfo u te n (o o k d a a ro v e r s c h rijv e n w e in e e n v o lg e n d a rtik e l m e e r). P a te r N ic c o lo h a d b e g re p e n h o e h e t k w a m d a t d e le n z e n te le s c o o p k le u rfo u te n h a d e n b e d a c h t d a t m e t s p ie g e ls d ie fo u t n ie t ko n o p tre
w ild e k ijk e n hij m e t z ijn e ig e n h o o fd in d e w e g z a t . O m t o c h d o o r d e te le s c o o p te k u n n e n k ijk e n z e tte hij d e s p ie g e l e e n k le in b e e tje s c h e e f. P a s v e e l la te r k w a m e n a n d e re n e r a c h te r d a t a ls e r e e n k le in hol s p ie g e ltje in d e b u is w e rd g e z e t d e g ro te h o lle s p ie g e l re c h t k o n b lijv e n s ta a n . D o o r e e n g a t in d e g ro te h o lle s p ie g e l te m a k e n ko n e r v a n a c h te r d o o r d e te le s c o o p g e k e k e n w o rd e n . H e t w a s d e F ra n s m a n M a rin M e rs e n n e d ie d it lu m in e u z e id e e kre e g . H e t b le e k e c h te r d a t d e te le s c o o p g e e n e c h t g o e d s c h e rp b e e ld gaf.
O o k a n d e r e n b o u w d e n nu ijv e r ig s p ie g e lte le s c o p e n z o a ls d e Ita lia a n C e s a re C a ra v a g g i. T o t nu to e w a re n a lle e n p ra k tis c h in g e s te ld e m e n s e n b e z ig g e w e e s t . O p e e n g e g e v e n m o m e n t g in g e n o o k th e o re tis c h in g e s te ld e m e n s e n z ic h v o o r d e s p ie g e l te le s c o o p in te r e s s e r e n . D e e e rs te d ie d a t d e e d w a s a lw e e r e e n Ita lia a n e n w e l F ra n c e s c o B o n a v e n tu ra . N a d a t h ij in 1 6 3 2 a lle rle i o n d e rz o e k had g e d a a n a a n s p ie g e lte le s c o o p je s d ie h ij g e b o u w d h a d n a a r d e v o o rb e e l d e n v a n P a te r N ic c o lo e n C e s a re k w a m hij to t d e c o n c lu s ie d a t d e s p ie g e lte le s c o p e n n o o it d e z e lfd e b e e ld k w a lite it v a n d e le n z e n te le s c o o p kon b e re ik e n (in 16321). In h e t m id d e n v a n d e z e s tig e r jare n v a n d e 1 7 e e e u w k w a m N e w to n o p h e t id e e o o k e e n s k ritis c h n a a r d e s p ie g e lte le s c o p e n te k ijk e n d ie d o o r d e Ita lia n e n w a re n b e d a c h t. N e w to n w a s e e n g e n ie in d e w is - e n n a tu u r k u n d e . D u s p a k te h ij h e t p ro b le e m k r a c h t d a d ig a a n m e t a l d e to e n b e k e n d e w is k u n d e . Z o k w a m h ij to t
telescoop d e o n td e k k in g d a t e e n d e e l v a n d e fo u te n o n ts to n d o m d a t d e s p ie g e l v a n P a t e r N ic c o lo s c h e e f s to n d . M a a r o o k d e v o rm v a n d e s p ie g e l ee n z u iv e re b o lv o rm , b le e k e e n bron v a n n a rig h e id te z ijn . H ij c o n c lu d e e r d e d a t d e v o rm v a n d e h o lle s p ie g e l g e e n bol m o e s t zijn m a a r e e n p a ra b o lo ïd e . L a te r w o rd t u itg e le g d w a a r o m d a t z o is. O o k k w a m h ij o p h e t id e e o m h e t k le in e h o lle s p ie g e ltje te v e r v a n g e n d o o r e e n v la k p r is m a z o d a t h e t lic h t a a n d e z ijk a n t v a n de b u is g e r e f le c t e e r d w o r d t. s te ld e z ijn te le s c o o p v o o r R o ya l S o c ie ty in L o n d e n o p a r i 1 6 7 2 . E e n a f b e e ld in g
N e w to n aan de 11 ja n u v a n d it
te le s c o o p je is te z ie n in fig u u r 1. D it fig u u rtje is d e te k e n in g d ie N e w to n h e e ft g e m a a k t e n n a a r o n z e b e ro e m d e la n d g e n o o t C h ris tia a n H u y g e n s stu u rd e o m v a n z ijn u itv in d in g " ko n d te d o e n ", In d ie t ijd w a r e n d e s p ie g e ls v a n m e ta a l, s p e c u le m g e h e te n . N e w to n
e e n s d o o r h e e n h o e fd e te k ijk e n . B o v e n d ie n w a s e r to e n o o k n o g g e e n g o e d e m e th o d e o m s p ie g e le n d e la g e n o p g la s a a n te b re n g e n .
N u z ijn e r in fig u u r 2 s le c h ts tw e e s tra le n v o o r e lk d e ta il v a n h e t o b je c t g e te k e n d . In w e rk e lijk h e id z ijn e r d a t o n e in d ig v e e l. Z o u d e n d ie h ie r g e te k e n d w o rd e n d a n z o u d e fig u u r
H o e w e r k t N e w t o n - t e le s coop?
o n d u id e lijk w o rd e n . A ls e r e e n e v e n w ijd ig e lic h tb u n d e l
w a s d e e e rs te d ie g e p ro b e e rd h e e ft o m s p ie g e ls v a n g la s te m a k e n . D it lu k te e c h te r n ie t o m d a t d e k w a lite it
N e w to n o n t d e k t e d a t d e z u iv e r e h o lle b o lv o rm d ie P a te r N ic c o lo e n d e a n d e re g e b ru ik te n ie t g o e d w as.
v a n h e t g la s te s le c h t w a s . H ie rb ij m o e t je b e d e n k e n d a t je e r n o g niet
O o k h a d N e w to n o n t d e k t d a t d e s c h e e fs ta a n d e s p ie g e l v e ra n tw o o r d e lijk w a s v o o r h e t s le c h te b e e ld . W a t g e b e u rt e r e ig e n lijk p re c ie s bij d e b e e ld v o r m in g v a n e e n N e w to n t e le s c o o p z o d a t d it a lle m a a l k a n g e b e u re n ? L a te n w e e e rs t e e n s k ijk e n h o e d e h o lle s p ie g e l e e n b e e ld v o rm t. D e b e d o e lin g va n d e h o lle s p ie g e l is d a t h e t lic h t g e c o n c e n tre e rd w o rd t. In fig u u r 2 is s c h e m a tis c h w e e rg e g e v e n h o e b ij e e n h o lle s p ie g e l h e t b e e ld g e v o rm d w o rd t. In d ie fig u u r is d e h o riz o n ta le s tre e p lijn d e o p tis c h e as. D e ze as g a a t zo w e l d o o r het m id d e lp u n t v a n d e h o lle bol a ls o o k d o o r h e t m id d e n v a n d e s p ie g e l. V o o r h e t g e m a k is in d e fig u u r e e n
d o o r d e s p ie g e l g e re fle c te e rd w o rd t k o m e n d e z e w e e r s a m e n . D e p la a ts w a a r z e s a m e n k o m e n w o rd t h et b ra n d p u n t g e n o e m d . D it b ra n d p u n t lig t o p e e n b e p a a ld e a fs ta n d v a n a f d e s p ie g e l. D e z e a f s t a n d w o r d t b ra n d p u n ts a fs ta n d g e n o e m d . Je k u n t h e t o o k a n d e r s z e g g e n : A lle in fo rm a tie d ie in d e b u n d e l zit w o rd t g e p ro je c te e rd to t é é n p u n t. N u h e e ft in th e o rie e e n p u n t g e e n a fm e tin g . In d e p ra k tijk is d a t w e l z o , m a a r v o o r o n s d o e l is d a t z o kle in d a t h e t gee n in v lo e d h e e ft o p d e u itle g . O m d a t de te k e n in g n ie t o n e in d ig g ro o t ka n zijn w o r d t d e b e e ld v o r m in g u itg e le g d v o o r e e n o b je c t o p e e n o n e in d ig e a fs ta n d . O m d e w e rk in g d u id e lijk e r te la te n z ie n z ijn d e v o rm e n o v e rd re v e n g e te k e n d . J e z ie t d a t e lk d e ta il va n h e t o b je c t, w e h e b b e n e r v o o r h e t g e m a k m a a r e n k e le g e te k e n d , w e e r
F i g u u r 1. A f b e e ld in g d ie Is a a c N e w t o n
o b je c t o p k o rte a fs ta n d g e k o z e n . Bij g e b r u ik a ls e e n s te r r e n k ijk e r s ta a t d a t o b je c t in h e t o n e in d ig e , d e M a a n
w o rd t a fg e b e e ld a ls e e n p u n tje . De v e r z a m e li n g v a n d ie p u n t j e s is n a t u u r lijk d e v e r z a m e lin g v a n d e a fb e e ld in g e n v a n e lk d e ta il, m .a .w ,
z e l f v a n z ijn t e le s c o o p m a a k te .
b ijv o o rb e e ld .
h e t b e e ld is g e v o rm d . H e t v la k w a a r
e lk e z o n e v a n d e s p ie g e l o p e e n a n d e re p la a ts v a n a f d e o p tis c h e a s lig t. D e z o n e is d e p la a ts v a n a f de o p tis c h e a s w a a r d e b u n d e l d e s p ie g e l r a a k t . D e z e f o u t is o o k e e n a f b e e ld in g s f o u t . D ie n o e m e n w e c o m a . H e t w o o rd c o m a is a fg e le id v a n "c o m e e t" o m d a t v ro e g e re o n d e r z o e k e rs o o k al d ie v le k je s z a g e n en d e v o rm d e e d h e rin n e re n a a n de ko p v a n e e n ko m e e t.
F ig u u r 3 . S c h e m a v a n d e b e e ld v o r m in g v a n o b je c t o p o n e in d ig e a f s t a n d d a t p r e c ie s in d e r ic h t in g v a n d e o p t is c h e a s v a n d e s p ie g e l lig t. D o o r in d e s t r a le n g a n g m e e r s tr a le n t e te k e n e n v a lt e r i e t s b ijz o n d e r s o p !
d it b e e ld g e v o rm d w o rd t n o e m e n w e b ra n d v la k . J e k u n t z ie n d a t d e b u n d e ls e e n h o e k m a k e n m e t d e o p ti s c h e a s . D it is w a t e r g e b e u rt m e t o b je c te n o p h e le g ro te a fs ta n d e n . De b e g r e n z e n d e s t r a le n lo p e n d a n e v e n w ijd ig e n m a k e n w e l e e n h o e k m e t d e o p tis c h e a s , n e t zo a ls d a t wij a a n de h e m e n l o o k a lle s o n d e r e e n h o e k zie n . In h e t v o o rg a a n d e h e b b e n w e m a a r tw e e s tra le n g e b ru ik t o m d e a fb e e l d in g te la te n o n ts ta a n . D a t w a s g e m a k k e lijk . M a a r a ls je nu g a a t k ijk e n w a t e r g e b e u rt a ls je m e e r s tr a le n la a t d e e ln e m e n a a n d e b e e ld v o rm in g d a n v a lt e r ie ts b ijz o n d e rs o p . O p d e e e rs te p la a ts la te n w e h e t e ffe c t d u i d e lijk z ie n a ls w e e e n o b je c t n e m e n d a t o p o n e in d ig e a fs ta n d lig t e n p re c ie s in d e ric h tin g v a n d e o p tis c h e as v a n d e s p ie g e l. D it is g e te k e n d in fig u u r 3. W e n e m e n nu g e e n tw e e s tr a le n m a a r a c h t. N u z ie je d a t d ie s tra le n h e le m a a l n ie t e n é é n p u n t te r e c h t k o m e n . D it is n ie t v e rk e e rd g e te k e n d d a t is w e rk e lijk h e id . A ls b ij e e n z u iv e r
m o e s t z ie n o m h e t lic h t w è l in é é n p u n t te la te n s a m e n k o m e n . D e v o rm v a n d e s p ie g e l m o e s t d e o m w e n te lin g s fig u u r w o rd e n va n e e n p a ra b o o l. D it is e e n w is k u n d ig e v o rm w a a rb ij d e s p ie g e l n a a r d e ra n d to e w a t m in d e r s te rk g e k ro m d is . D a a rd o o r lijk t H e t b ra n d p u n t w a t v e rd e r w e g te lig g e n . N u k o m e n d e lic h ts tra le n w e l a lle m a a l in é é n p u n t s a m e n . D it is h e e l b e la n g rijk w a n t a ls d e k ijk e r o p d e o p tis c h e a s al g e e n s c h e rp be e ld g e e ft k u n je e r h e le m a a l n ie ts m e e doen. N u z o u je z e g g e n " a lle s o .k ." H e la a s is d a t n ie t w a a r. W a n t, z o a ls w e al g e z ie n h e b b e n w o r d t e e n b e e ld g e v o rm d v a n h e t o b je c t. E r v a lle n d u s o o k b u n d e ls o n d e r e e n h o e k o p d e s p ie g e l, n e t z o a ls in h e t v o o r b e e ld m e t t w e e s t r a le n . O o k n u n e m e n w e a c h t s tr a le n . N u z o u je v e rw a c h te n d a t d e z e o o k in é é n p u n t s a m e n k o p m e n . D a t is h e la a s n ie t het g e v a l. J e z ie t in fig u u r 4, w a t o v e r d re v e n g e te k e n d , d a t d e p la a ts van
A a n d e z e fo u t is n ie ts te d o e n . Je ku n t d e z e fo u t a lle e n m a a r v e rh e lp e n d o o r s p e c ia le le n z e n o f s p ie g e ls te g e b ru ik e n . D it is v o o r h e t e e rs t pas g o e d g e lu k t in d e ja re n d e r tig v a n d e z e e e u w , d u s z o 'n 2 7 5 ja a r n a d a t N e w to n z ijn u itv in d in g d e e d . D e o n s c h e rp te b u ite n d e o p tis c h e a s te n g e v o lg e v a n d e c o m a is v a n tw e e z a k e n a fh a n k e lijk . D e e e rs te is de a fs ta n d v a n a f d e o p tis c h e a s en d e tw e e d e is d e lic h ts te rk te v a n de s p ie g e l. D e lic h ts te rk te is d e v e rh o u d in g tu s s e n d e b ra n d p u n ts a fs ta n d v a n d e s p ie g e l e n d e d ia m e te r e rva n . D u s a ls je e e n s p ie g e l h e b t m e t een d ia m e te r v a n 11 c m e n e e n b ra n d p u n ts a f s ta n d v a n 6 0 ,5 c m d a n is lic h ts te rk te 60,5/11 = 5. J e le e s t ook w e l e e n s w a t d e o p e n in g s v e rh o u d in g is v a n e e n te le s c o o p . D a t is p re cie s h e t o m g e k e e r d e . D it is h ie r d u s 1 1 /6 0 ,5 = 0,2. D a t g e ta l ka n v e rw a rrin g g e v e n v a n d a a r d a t z e e r e e n v e rh o u d in g va n m a k e n e n d a t is d a n h ie r 1 :5. N u zijn w e te v e n s in s ta a t o m e e n a a n ta l o n d u id e lijk e b e g rip p e n d ie d o o r veel a m a te u r s fo u t w o r d e n g e ïn t e r p r e te e rd g o e d u it te le g g e n . E en te le s c o o p m e t e e n lic h ts te r k te v a n 5 is
b o lv o rm ig e s p ie g e l z o 'n b u n d e l w o rd t g e r e f le c t e e r d d a n w o r d t h e t lic h t g e c o n c e n tre e rd in e e n v le k je . D a t is e e n a fb e e ld in g s fo u t. O m d a t d ie a f s ta m t v a n d e b o lv o rm v a n d e s p ie g e l w o r d t d e z e s f e r is c h e a b e r r a t ie g e n o e m d , s fe r is c h b e te k e n t b o l e n a b e r r a tie b e te k e n d a fw ijk in g . S fe r is c h e a b e r r a tie b e te k e n t d a a ro m a fw ijk in g d o o r d e b o lv o rm . N e w to n w is t p re c ie s u it te r e k e n e n h o e d it k w a m . M a a r n o g k n a p p e r , h ij w is t o o k h o e d e v o rm v a n d e s p ie g e l e ru it
F ig u u r 4 . E e n z o n e , d a t is d e p la a t s w a a r d e s t r a le n b u n d e l d e s p ie g e l r a a k t, l i g t te lk e n s o p e e n a n d e r e p la a ts .
d u s h o g e r d a n d ie m e t e e n lic h ts te rk te v a n 6 . D e o p e n in g s v e r h o u d in g v a n e e n te le s c o o p v a n 1 :6 is d u s k le in e r d a n d ie m e t e e n o p e n in g s v e r h o u d in g v a n 1 :5. N u w e w e te n h o e h e t b e e ld v a n e e n N e w t o n - te le s c o o p g e v o r m d w o r d t w ille n w e d a t o o k g a a n b e k ijk e n . Z o a ls g e z e g d k w a m N e w to n o p het id e e o m e e n v la k s p ie g e ltje s c h u in te z e tte n o m z o h e t lic h t v a n d e h o o fd s p ie g e l o p te v a n g e n e n n a a r d e z ij k a n t v a n d e b u is te w e r p e n . D o o r e e n g a t in d e b u is ka n h e t lic h t n a a r b u ite n . D a a r w o rd t d a n e e n s c h e rp s te lin r ic h t in g m e t o c u la ir v o o r g e p la a ts t o m e r m e e te k ijk e n . H e t is b e la n g rijk d a t h e t k le in e v la k k e s p ie g e ltje ,o o k w e l v a n g s p ie g e l g e n o e m d , n ie t te k le in is. A ls d e z e te k le in is w o rd t n ie t al h e t lic h t v a n d e s p ie g e l o p g e v a n g e n en g a a t e r d u s w a t v e r lo re n . D a t is z o n d e , je h e b t n ie t v o o r n ie ts d e m o e ite g e d a a n o m e e n s p ie g e l z e lf te s lijp e n o f la n g te s p a re n o m e r e e n te k o p e n . N u z ijn e r e e n a a n ta l z a k e n w a a r je re k e n in g m ee m o e t h o u d e n o m d e g ro o tte e n d e p la a ts v a n d e v a n g s p ie g e l te b e p a le n . O p d e e e r s te p la a ts m o e t d e m in im a le g ro o tte z o g ro o t z ijn d a t al h e t lic h t d a t e v e n w ijd ig a a n d e o p ti s c h e a s b in n e n v a lt o o k d a a d w e rk e lijk w o r d t g e r e fle c te e r d . A ls je d a t g e d a a n h e b t d a n g e b ru ik je d e h e le s p ie g e l en k rijg je in h e t m id d e n van h e t g e z ic h ts v e ld in h e t o c u la ir h e t h e ld e rs te b e e ld . W il je d a t b u ite n de a s o o k al h e t lic h t in je o c u la ir k o m t d a n m o e t je d e v a n g s p ie g e l g ro te r m a k e n . D a a r k u n je n a tu u r lijk n ie t a ls m a a r m e e d o o rg a a n . W a n t n a a r m a te d e v a n g s p ie g e l g r o te r w o rd t, h o u d t d e z e s te e d s m e e r te g e n . M e e s ta l w o rd t e e n v e ld te r g ro o tte va n d e M a an g e n o m e n . De M aan h e e ft a a n d e h e m e l e e n h o e k v a n o n g e v e e r e e n h a lv e g ra a d . A ls je u it re k e n t h o e g ro o t d e z e in h e t b ra n d v la k w o r d t a f g e b e e ld d a n is d a t o n g e v e e r 1% v a n d e b ra n d p u n ts a f s ta n d . In fig u u r 5 is d e N e w to n te le s c o o p s c h e m a tis c h w e e rg e g e v e n . O o k is h e t a fh a n k e lijk va n d e p la a ts w a a r h e t b ra n d v la k m o e t lig g e n v a n a f d e o p tis c h e as. D e z e p la a ts w o rd t b e p a a ld d o o r d e d ia m e te r v a n d e b u is , h o o g te v a n je s c h e rp s te lin ric h tin g e n o f je w ilt fo to g ra fe re n o f niet.
F ig u u r 5 . S tr a le n g a n g b i j e e n N e w to n - te le s c c o p .
Im m e rs , a ls je d e fo to c a m e ra o p je s c h e rp s te lin ric h tin g z e t m o e t s c h e rp s te lle n m o g e lijk zijn .
D it w a s w a t th e o rie o v e r de w e rkin g v a n d e N e w t o n - te le s c o o p . H o e je e e n N e w to n -te le s c o o p k u n t b o u w e n
D e a fs ta n d v a n h o o fd s p ie g e l (d ) to t v a n g s p ie g e l is n u g e l ij k a a n d e
k u n je h e t b e s te m e t d e a fd e lin g K ijk e rb o u w v a n d e J W G b e s p re k e n .
b r a n d p u n t s a fs t a n d (f) v e r m in d e r d m e t d e h a lv e d ia m e te r v a ri d e b u is
H e t a d re s is:
(d b ), d a t w e e r v e r m in d e r d m e t d e h o o g te v a n je s c h e rp s te lin ric h tin g (hf) e n d a t w e e r v e rm in d e rd m e t d e a f s ta n d e rv a n to t h e t b ra n d v la k (d f). In fo rm u le v o rm is dit:
J W G K ijk e rb o u w g ro e p N ie ls B o s c h V a n N is p e n s tra a t 30 6521 K M N ijm e g e n . T e l.: 0 2 4 - 3 2 3 3 7 14
d = f - d b /2 - h f - df In e e n v o lg e n d e a fle v e rin g b e s p re D e a fs ta n d d b /2 + hf + d f w o rd t o o k w e l a a n g e d u id t m e t d e le tte r a. D o o r d e s c h e e fs ta a n d e v a n g s p ie g e l k rijg t d e z e e e n e llip tis c h e (= o v a le ) v o rm . D e z e e llip tis c h e v o rm h e e ft e e n la n g e e n e e n k o rte as. N a a rm a te d e te le s c o o p e e n h o g e re lic h ts te rk te (N g e n o e m d ) h e e ft w o rd t d e v a n g s p ie g e l g ro te r o m d a t h e t v e rs c h il tu s se n d e n f re la tie f g e z ie n s te e d s g ro te r w o rd t. D it k o m t o m d a t d e b u is d ia m e te r w o rd t b e p a a ld d o o r d e d ia m e te r v a n d e h o o fd s p ie g e l. D e h o o g te v a n d e s c h e r p s t e lin r ic h t in g w o r d t m e e s ta l b e p a a ld d o o r d e fa b rik a n t. D e a fs ta n d v a n a c h te r k a n t v a n d e s c h e rp s te lin ric h tin g to t h e t b ra n d v la k is a fh a n k e lijk v a n d e c a m e ra e n d e b e v e s tig in g e rv a n a a n d e s c h e rp s te l in ric h tin g . De k o rte a s v a n d e s e c u n d a ire s p ie g e l, is nu: d v = a /N + d m - a * b/f
ken w e h o e d e le n ze n-te le sco op w erkt. H ie rb ij k o m e n o o k d e d u re m o d e rn e a p o c h r o m a te n a a n d e o r d e . J u llie w e te n n ie t w a t a p o c h ro m a te n z ijn ? D an m o e t h e t v o lg e n d e a rtik e l b e s lis t le ze n . *
*
*
D e redactie van Universum vraagt... - re d a c te u r(s ) U n iv e rs u m Voor iedere JW G-er brengt een nieuwe Universum thuis veel leesplezier.Op de redactie van Universum hebben de re dactieleden (1 x per maand) ook al veel "maakplezier". Is sterrenkunde je hobby en vindt je het leuk om te zorgen dat de artikelen op tijd in Universum komen ( of kun jezelf op je PC wat schrijven) bel of schrijf dan naar: Bram S lagm olen
H ie r b ij is d m d e d ia m e te r v a n d e M a a n in h e t b ra n d v la k .
R ijsw ijkse w e g 382 2516 HN DEN HAAG Tel.: 0 7 0 -3 9 0 85 33
Kleurindex
v is u e le h e ld e r h e id is 4 ,0 8 e n d e
E en g e z o n d m e n s e lijk o o g is o n g e v e e r e v e n g e v o e lig v o o r lic h t in v e r s c h ille n d e d e le n v a n h e t s p e c tru m , o fte w e l, v o o r v e rs c h ille n d e k lé u re n
k le u rin d e x 2 ,3 5 . D u s o p d e fo to b lijft e r n o g m a a r e e n s te rre tje v a n m a g n i tu d e 6 ,4 3 v a n o v e r. H e t e e n en a n d e r is d u id e lijk . Z o w e l d e k le u rin d e x v a n e e n s te r a ls h e t s p e c tra a lty -
lic h t. M a a r d a t is n ie t h e t g e v a l m e t d e film in je c a m e ra . D e s o o rt film d ie in d e a s tro fo to g ra fie het m e e s t w o rd t g e b ru ik t, d e m o n o c h ro m e z w a rt/w it film , is g e v o e lig e r v o o r b la u w d a n
p e h o u d e n v e rb a n d m e t d e o p p e rv la k te te m p e ra tu re n . V a n d a a r d a t w e z e a lle m a a l b ij e lk a a r in é é n ta b e l k u n n e n o n d e rb re n g e n (zie ta b e l A).
v o o r ro o d lic h t en d a a ro m lijk e n ro d e s te rre n op e e n fo to v a a k v e e l m in d e r h e ld e r d a n b ij v is u e le w a a rn e m in g .
S chijnbare en absolute hel derheid
O m d ie re d e n w o rd t in d e s te r r e n k u n d e g e s p r o k e n o v e r v is u e le e n fo to g ra fis c h e h e ld e rh e id (o f m a g n itu
W a n n e e r w e d e s te rre n a a n de h e m e l b e k ijk e n s p re k e n w e g e w o o n lijk o v e r h e ld e re e n z w a k k e s te rre n e n b e d o e le n d a a rm e e d e h e ld e rh e id
d e ). H et v e rs c h il tu s s e n d e fo to g ra fi s c h e h e ld e rh e id e n d e v is u e le h e l d e rh e id w o rd t d e k le u rin d e x v a n e e n s te r g e n o e m d . W a n n e e r d e k le u rin d e x v a n e e n s te r + 1 .3 is , b e te k e n t h e t d a t d e b ij d e v is u e le m a g n itu d e 1 ,3 o p g e te ld m o e t w o r d e n o m d e fo to g ra fis c h e m a g n itu d e te k rijg e n . D u s e e n s te r va n (v is u e le ) m a g n itu d e 2 ,0 e n e e n k le u r in d e x v a n 1,3 h e e ft e e n fo to g r a fis c h e m a g n itu d e v a n 3 ,3 ; a a n z ie n lijk z w a k k e r d u s l Z o 'n k le u rin d e x b e h o o rt d a n o o k bij e e n o r a n je - r o d e s te r. D e ro d e s te r B e te ig e u z e h e e ft e e n k le u rin d e x va n + 1 ,8 5 e n d e v is u e le h e ld e r h e id is 0 ,5 . O p e e n z w a r t / w i t f o t o z a l B e te ig e u z e z ic h d u s v o o r d o e n a ls e e n s te r v a n m a g n itu d e 2 ,3 5 ! N o g e rg e r is het m e t de "G ra n a a ts te r". De
S p e c tra a lk la s s e
K le u r
d ie w e w a a rn e m e n . D e v is u e le h e l d e rh e id d u s . M a a r n a tu u r lijk w e te n w e o o k d a t d e s te rre n o p h é é l v e r s c h ill e n d e a f s t a n d e n s t a a n e n b o v e n d ie n h e b b e n w e g e z ie n d a t d e te m p e ra tu re n o o k flin k v a rië re n . A ls w e d a n o o k n o g in a a n m e r k in g n e m e n d a t d e a fm e tin g e n v a n s te r re n e n o r m e v e r s c h ille n v e r t o n e n (m id d e llijn e n v a n e n k e le tie n d u iz e n d e n k ilo m e te rs to t m e e r d a n e e n m il
s te rk te v a n e e n s te r g e b ru ik t m en h e t b e g rip a b s o lu te h e ld e rh e id . D a a rb ij is d e v o lg e n d e a fs p ra a k g e m a a k t: De a b s o lu te h e ld e rh e id v a n e e n s te r is d e h e ld e rh e id d ie w e z o u d e n w a a r n e m e n in d ie n d ie s te r z ic h o p e e n a fs ta n d v a n 10 p a rs e c (3 2 ,6 lic h tja re n ) z o u b e v in d e n . W a n n e e r w e d e a b s o lu te h e ld e rh e id a ls u itg a n g s p u n t n e m e n b lijf e r va n s o m m ig e v a n o n z e "h e ld e re " s te rre n w e in ig o v e r. S iriu s b lijk t n ie t e c h t zo in d ru k w e k k e n d te z ijn , m e t e e n h e l d e rh e id v a n 1 ,4 e n A lp h a C e n ta u ri (s c h ijn b a r e h e ld e rh e id 0 ,0 1 ) is d a n s le c h ts e e n s te rre tje v a n m a g n itu d e 4 .4 . M a a r D e n e b (in d e Z w a a n ) s tra a lt p lo ts e lin g m e t e e n h e ld e rh e id v a n -7 ,5 . D a t is b ijn a tw e e h o n d e rd v ijftig m a a l z o h e ld e r a ls S iriu s nu is e n ru im v ijftie n h o n d e rd m a a l de h e l d e rh e id v a n S ir iu s o p d e a b s o lu te s c h a a l! O o k d e z o n la a t d a n h a a r w a re g e z ic h t z ie n . V a n h e t a lle r h e l d e rs te o b je c t a a n d e h e m e l (s c h ijn b a re h e ld e rh e id -2 6 ,8 ) v e ra n d e rt zij in e e n o n b e d u id e n d s t e r r e t je v a n m a g n itu d e 4,8.
ja rd ) w o rd t h e t d u id e lijk d a t d ie v is u e le , o f s c h ijn b a r e h e ld e r h e id g e e n e n k e l in z ic h t v e rs c h a ft in d e h o e v e e l h e id lic h t d ie e e n s te r w e rk e lijk u its
Het Herzsprung-Russell dia gram
tra a lt. T e n z ij n a tu u r lijk v a n d ie s te r o o k d e a fs ta n d b e k e n d is. O m e e n b e te re s c h a a l te k rijg e n , d ie
D ie a b s o lu te h e ld e rh e id v e rte lt veel m e e r o v e r e e n s te r d a n d e s c h ijn b a re. V a n d a a r d a t in d e a s tro fy s ic a , de
ie ts z e g t o v e r d e w e r k e lijk e lic h t
é c h te s te rre n k u n d e d ie zich m e t het w e z e n v a n d e s te rre n b e z ig h o u d t en d e p ro c e s s e n d ie z ic h b in n e n in de s te rre n a fs p e le n , d ie a b s o lu te h e ld e r
K le u rin d e x (± )
O p p e rv la k te te m p .(°K )
h e id v a n g r o o t b e la n g is , e n d e s c h ijn b a re h e ld e rh e id e ig e n lijk g e e n O B
B la u w B la u w /w it
A F
W it W it/g e e l G eel O ra n je
G K M
R ood
< - 0 ,2 -0 .2 0,0 + 0 ,3
2 0 .0 0 0 - 5 0 .0 0 0 1 0 .0 0 0 - 3 0 .0 0 0 7 .2 5 0 - 10 .0 0 0
+ 0 ,6
6 .0 0 0 - 7 .2 5 0 5 .0 0 0 - 6 .0 0 0
+1,1 > + 1 ,5
3 .5 0 0 - 5 .0 0 0 2 .5 0 0 - 3 .5 0 0
ro l sp e e lt. O n a f h a n k e lijk v a n e lk a a r h e b b e n tw e e a s tro n o m e n e e n d ia g ra m o n t w o rp e n w a a rin v a n s te rre n d e a b s o lu te h e ld e rh e id o p d e v e rtic a le a s en d e o p p e r v la k t e t e m p e r a t u u r e n /o f s p e c tra a lk la s s e o p d e h o riz o n ta le as
Tabel 1. De kleurindex van een s te r en het spectraaltype houden verband m et de op-
w o rd t u itg e z e t. H e t w a re n d e D eense a s tro n o o m E jn a r H e rz s p ru n g e n d e A m e r ik a a n s e a s t r o n o o m H e n r y
pervlaktetemperaturen.
N o rris R u s s e ll. Z ij in tro d u c e e rd e n het
Deel 2
Wil Tirion
► — £ Puppis
Rigel • • Deneb
SUPERREUZEN
d ia g ra m in re s p e c tie v e lijk 1911 e n 1 9 1 3 e n o m d ie r e d e n k r e e g h e t d e n a a m H e rz s p ru n g -R u s s e ll d ia g ra m .
I . , H On (C)
L
W a n n e e r a a n a a n ta l s te rre n o p d it d ia g ra m w o rd t in g e te k e n d (fig . 5 ) b lijk t al s n e l d a t d e v e rd e lin g n ie t w ille k e u rig is. D e m e e s te s te rre n b e v in d e n z ic h in e e n
Hadar (B) Adhara •^ A rc u x (A ) •S p ic a Arcux (B)
A chernar-»
Canopus • • a Persei
RODE
O O
REUZEN
Mira (max.)
Fomalhaut
Pollux s Altaïr
•
Procyon
a Centauri (A)
a n d e r e n . D e p la a ts in d e h o o fd r e e k s w a a r e e n s te r na z ijn v o rm in g te re c h t zal k o m e n h a n g t in g r o te m a te a f v a n d e m a s s a o fte w e l d e h o e v e e lh e id m a te rie
ZON
P
w a a r u it d e s te r is o p g e b o u w d . B ij d e a a n d u id in g v a n d e m a s s a v a n s te rre n w o rd t d e z o n a ls e e n h e id g e b ru ik t. M en s p re e k t b ijv o o rb e e ld o v e r s te rre n v a n 0.4
b e tr e k k e lijk "k o e le " s te r w e l 1 5 m ilja rd ja a r z ijn p la a ts je in d e h o o fd re e k s k u n n e n b e h o u d e n . V o o r s te rre n d ie o n g e v e e r d e z e lfd e m a s s a h e b b e n a ls d e zon lig t d a t ro n d d e 9 m ilja rd ja a r. S te rre n m e t e e n g ro te re m a s s a z u lle n n a d e v o r m in g h o g e re te m p e ra tu re n o n tw ik k e le n en d u s h o g e r in d e h o o fd re e k s te re c h t ko m e n . M a a r w ie h e t b re e d h e e ft la a t het b r e e d h a n g e n z e g t e e n N e d e r la n d s s p re e k w o o rd . En d a t g e ld o o k v o o r d e z e g ro te , h e te s te rre n . Z ij s p rin g e n n o g a l kw is tig o m m e t h u n e n e rg ie e n z ijn d a a r om h e e l w a t s n e lle r o p g e b ra n d d a n hun
O
o •è.
WITTE
OO
1 BO
•J» O rr
DWERGEN
1 AO
• Sirius (B) 1-------FO
■z.
GO
KO
MO
S P E C T R A A L T Y P E Fig. 1 H et Herzsprung-Russell diagram. b ra c h t k o m t o n h e rro e p e lijk h e t m o m e n t d a t d a a r e e n e in d e a a n ko m t. W a n n e e r d e b a la n s tu s s e n d e v e rs c h ille n d e k ra c h te n in d e s te r (z w a a rte k ra c h t, d ie e e n b in n e n w a a rts e k ra c h t is, e n e n e rg ie d ie d o o r k e rn fu s ie w o rd t o p g e w e k t, e n e e n b u ite n w a a rts e k ra c h t o p le v e rt) u ite in d e lijk v e r s to o rd w o rd t. D it ka n v e rs c h ille n d e g e v o lg e n h e b b e n . Ó f d e s te r s to o t zijn b u ite n s te s c h ille n a f e n k rim p t v e rd e r in to t e e n w itte d w e rg (lin k s o n d e rin h e t d ia g ra m ), ó f e e n s te r b la a s t z ic h z e lf o p to t e e n ro d e re u s (re c h ts b o v e n in h e t d ia g ra m ). M a a r in b e id e g e v a lle n w o rd t d e h o o fd re e k s v e rla te n . E r k u n n e n z ic h d a n e e n a a n ta l s p e c ta c u la ire z a k e n g a a n a fs p e le n in d e z e p e n s io e n -g e re c h tig d e le e ftijd v a n s te rre n . M a a r d a t is e e n a n d e r v e rh a a l....
k o e le re s o o rtg e n o te n . V o o r e e n s te r m e t 5 z o n s m a s s a 's z a l h e t v e r b l ij f in d e h o o fd r e e k s " s le c h ts " o n g e v e e r 8 0 m il jo e n ja a r b e d ra g e n .
a Centauri (B)
O
o f 5 o f 10 z o n s m a s s a 's . S te rre n m e t e e n k le in e m a s s a , v a n rond d e 0 ,4 z o n s m a s s a 's , z u lle n h e t g ro o ts te d e e l v a n h u n le v e n la a g in d e h o o fd re e k s d o o rb re n g e n a ls s te rre n v a n h e t ty p e M . w a a rb ij zij h u n v o o rra d ig e b ra n d s t o f la n g z a a m z u lle n v e r b r u ik e n . V o lg e n s d e g a n g b a re th e o rie ë n z o u zo 'n
Aldebaran
Arcturus
Sirius (A )«
s l ij t h e t g r o o t s t e d e e l v a n z ijn la n g e le v e n e r g e n s b in n e n d ie h o o fd r e e k s , w a a rb ij h ij n a u w e lijk s v a n p la a ts z a l v e r
Antares
Capelle
Mimosa» .• ö Regulus ... Wega •
b a n d d ie v a n lin k s b o v e n n a a r re c h ts o n d e r in h e t d ia g ra m lo o p t. D e z e b a n d w o rd t d e h o o fd re e k s g e n o e m d . E e n s te r
Beteigeuze
* * *
Bronnen: HET HEELAL - P atrick Moore & lain N icolson Elsevier - A m sterdam /Brussel 1985
Einde
WINKLER PRINS ENCYCLOPEDIE VAN DE ASTRONOMY
N a d a t e e n s te r h e t g ro o ts te d e e l v a n zijn le v e n in d e h o o fd r e e k s h e e ft d o o r g e -
COLOUR STAR ATLAS - John Cox & R ichard M onkhouse
E lsevier = A m sterdam /Brussel 1986
P h ilip 's - London 1991
Bram Slagm olen k ijk e n , o p z o e k n a a r e e n n ie u w e k o m e e t. O n g e v e e r 2 0 m in u te n la te r za g hij e e n k o m e e t-a c h tig o bject, niet re a lis e re n d d a t d it e e n k o m e e t ko n z ijn o m d a t e r e e n lic h te b e w o lk in g w a s . O m d a t d e v o rig e ko m e e to n td e kking o o k in d it g e b ie d w a s d a ch t Y uji H y a k u ta k e d a t d it h e m e lg e b ie d v o o r h e m g e e n g e h e im e n m e e r h a d . E c h te r e r
k lo p t e
ie t s
n ie t . . . e e n
ko m e e t, a lw e e r? N a z ijn v e r r e k ijk e r te h e b b e n la te n z a k k e n e n e r n o g m a a ls n a a r te kijken be g o n hij d e k o m e e t o p e e n s te rre n k a a r t in te te k e n e n . T o e n w a s d e ko m e e t o n g v e e r va n m a g n itu d e 11 en ha d e e n d ia m e te r va n 2 ,5 b o o g m in u te n . E e n u u r la t e r te k e n d e h ij d e k o m e e t n o g m a a ls in om te kijke n o f e r e e n b e w e g in g z ic h tb a a r w a s . H ie r Figuur 1. Een opnam e uit eigen land. Uit de Bilt d oor Jacob Kuiper. Op 30 m aart belicht h ij 5 minuten op een Kodak Color 200 Ulm m et een 2 8 mm 1/2.0. (Foto van Internet)
w in tig ja a r h e b b e n w e e r o p m o eten w a c h te n . M a a r nu dan e in d e lijk een k o m e e t w e lk e je
T
w a s n a u w e lijk s ie ts va n te z ie n d u s c o n c lu d e e rd e hij d a t d e k o m e e t zich
P E R T E D E F R A G M E N T S C 0 M E T A 1 R E S D A N S L A Q U E U E D E P O U S S IE R E S
r---------------------------------------HYAKUTAKE 1996 B2---------------------------------------1
g e m a k k e lijk m e t h et b lo te o o g w a a r kon n e m e n . T ijd e n s h et v e rs c h ijn e n v a n d e z e U n iv e rs u m zal d e k o m e e t a lle e n n o g m a a r v a n a f h et zu id e lijk h a lfro n d te zie n z ijn (h e la a s ). E lke J W G -e r h e e ft n a tu u rlijk m e t g e n o t n a a r d e k o m e e t g e k e k e n , n ie t g e d a a n (o e i o e i...) h ie r z ijn d a n nog e n k e le w a a rn e m in g e n g e d a a n d o o r m e d e J W G -e rs e n a n d e re a m a te u ra s tro n o m e n o v e r d e w e re ld .
23 m a rs 1996 - 23 h 01
VJ
O b serv ato ire d u P ic d u M id i
De o n td e k k e r, Y u ji H ya ku ta k e , w a s op 3 0 ja n u a ri g e w o o n a a n h e t w a a rn e m en. Hij ke e k d o o r zijn 2 5 x 1 5 0 verrek ijker(l), n a a r e e n al e e rd e r d o o r h em
S ta tio n dc P lanétologie
o n td e k te k o m e e t, w e lk e in s a m e n -
d es P yrenees
s ta n d ( !) s to n d m e t M 101 en N G C 5 4 7 4 . D e ze s to n d e n in h e t z e n it e n h ij k re e g d u s n a v e rlo o p v a n tijd p ijn in zijn n e k en g in g w a t rond
Telescope d c 1 m
Figuur 2. O pnam e van 24 m aart 1996. Op deze twee foto’s van de 1 m-telescoop van de Pic du M idi sterrenwacht zijn de fragmenten die zich van de kern a f in de stofstaart bewegen te zien (a en b). Z ij hebben een snelheid van 12 m /s en zijn van magnutide 11. (Foto Pic du Midi)
lijk s w o rd e n o n d e rs c h e i d e n v a n d e g a s - e n s to f w o lk o m d e k e rn . D e z e a fm e tin g va n 7 0 km va n d e k e rn ka n h ie ro m d u s nog w e l k le in e r zijn.
Hubble-opnamen W a a r n e m in g e n m e t d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e b lijv e n n a tu u rlijk n ie t u it (h ie r al e e n vo o rp ro efje ). Figuur 3. O pnam e van 2 6 m aart 1996 u it O hio (USA) door Douglas Berry. Opname m et een N ikon FA m et 135 mm f/1.8 lens m et Konica 3200 -4S-4 film. De belichting stijd 1 minuut b ij een goede seeiing. (Foto van internet)
D e fo to 's va n d e H S T zijn v o o r n a m e lijk d o o r e e n r o o d f il t e r g e m a a k t e n laten e e n kle in g e d e e lte v a n d e o m g e v e in g v a n
Figuur 4. Een detail opname. 760 km in d ia m e te r, va n d e k e rn va n k o m e e t H yakutake. H e t heldere g edeelte in de o p n a m e is w a a rs c h ijn lijk d e he ld erste stof-jet w elke uit de kern spuit. De kern z e lf z a l zich vlak o n der deze je t bevin den. (25 m aart 1996. Foto NASA - HST)
in d e r i c h t i n g v a n d e A a r d e m o e s t b e w e g e n . T h u is g e k o m e n
N u d e k o m e e t v a n a f het n o o rd e lijk h a lfro n d n ie t m e e r te zie n is
z o n d Y u ji ee n fa x m e t z ijn b e v in d in g e n d o o r n a a r o .a . d e N e w
z a l d e h ila rite it ro n d d e k o m e e t w e l w e e r a fn e m e n . D e H u b b le
A s tro n o m ic a l F in d in g s In fo rm a tio n D e p a rtm e n t v a n w a a r hij la te r ee n fa x te ru g kre e g m e t een b e v e s tig in g d a t d it e e n n ie u w e
S p a c e T e le s c o p e zal de kom eet n o g e e n tijd la n g g a a n w a a rn e m e n m a a r v o o r o n s , a m a te u rs , z it h e t e r d a n h e la a s w e e r op. H e t w a s w e e r e e n m o o ie sho w v a n m o e d e r n a tu u r . H e t is nu
k o m e e t m o e st zijn.
w a c h te n o p h e t v o lg e n d e v o o r s te llin g . ..k o m e e t H a le -B o p p in 1997? * * *
N a b a a n b e r e k e n in g e n v a n d e k o m e e t b le e k d a t d e z e o p 2 5 m a a r t 1 9 9 6 d e A a rd e o p e e n a fs ta n d v a n 0 ,1 0 A E (± 1 5 m il jo e n km ) zo u p a s s e re n ! T ijd e n s d e z e p a s s a g e is d e k o m e e t m a k k e lijk m e t h e t b lo t e o o g w a a rn e e m b a a r g e w e e s t. De h e l d e r h e id v a n d e k o m e e t w a s o n g e v e e r v a n m a g n itu d e 0 ,2 !
Figuur 5. M et een standaard lens en de cam era evenwij dig op de telescoop bevestigd m aakt Jim m y Reek deze foto van de kom eet Hyakutake. Op een Kodak G old 400 m e t e e n b e lic h tin g s tijd va n 1 m in u u t e n h a n d gevolgd werd dit een pracht foto.
E e n d a g la te r w a s h ij a ls e e n p ro p w a tte n vla k b ij d e p o o ls te r te z ie n . H et m o o ist w a s hij d o o r e e n v e rre k ijk e r of e e n z e e r lic h ts te rk e kijker. W a a rn e m in g e n v a n E S O m e t d e 3,5 m N e w T e c h n o lo g y T e le s c o p e (N TT) re s u lte e rd e in e e n k e rn d ia m e te r va n
g e v e n o o k e e n h o e v e e lh e id je ts e n s tre a m e rs w e e r. D o o r d e z e h o e v e e l h eid a a n d e ta il z u lle n a n a lis te n w e ke n n o d ig h e b b e n o m d e fo to 's v a n d e je ts , s tre a m e rs e.d. v o lle d ig g e a n a ly se e rd te h e b b e n .
A a rd e b e vo n d . O p d e z e a fs ta n d k o m t 1 b o o g s e c o n d e o v e re e n m e t 141 km. D e g r o te v a n p ix e ls v a n d e C C D -
s p ra k e g e w e e s t z ijn d a t d e k e rn zich g e s p lits t zo u h e b b e n . D it w e rd v e ro n d e rs te ld d o o r w a a rn e m e in g e n u it Pic d u M idi in Z u id -F ra n k rijk . D e fra g m e n ten d ie z ic h v a n d e kern sp lits te n z o u
b o o g s e c o n d e , w a t o v e re e n k o m t m et e e n d ia m e te r v a n 7 0 k m . D e k e rn k a n o p d e z e a fs ta n d n ie t to t n a u w e
Kometen Nieuwsbriet. verschillende internet pagina's.
d e k e r n v a n d e k o m e e t z ie n . D e o p n a m e s la te n z o e e n d u id e lijk e b e e ld va n d e k e rn ze lf z ie n . D e fo to 's
m a x im a a l 70 km . M e t e e n h o g e re s o lu t ie C C D - c a m e r a z ijn o p n a m e s g e m a a k t to e n d e k o m e e t z ic h o p een a fs ta n d v a n 2 9 m iljo e n k m v a n d e
c a m e ra (0 ,1 2 8 b o o g s e c o n d e n ) ko m e n op d e z e a fs ta n d o v e re e n m et 18 km . D e k e rn v a n d e k o m e e t h a d o p d ie a fs ta n d e e n d ia m e te r va n 0,4
Bron; Informatieblad van de Koepel,
Kernsplitsing O p een g e g e ve n m om ent zou er
d e n erg kle in z ijn e n sle c h ts e e n k o rt le v e n h e b b e n . M e d e d o o r w a a rn e m in g e n v a n d e H S T k o n e r g e c o n c lu d e e rd w o rd e n d a t e r g e e n k e rn s p lit sin g h a d p la a ts g e vo n d e n .
F iguur 6. Hyakutake m et het blote oog! O p 2 5 m aart 1996 om 4.05 uur is deze tekening door Michel Wissink gemaakt.
Verenigingsnieuws - 1 Den Haag:
A FD E LIN G S A G E N D A Utrecht: 11 mei: Met z’n allen naar de LB in Leiden. 24-27 mei: Kampje naar Texel. 15 juni: Lange bijeenkom st van 14:0021:00 uur. Alle bijeenkomsten worden gehouden op de sterrenw acht S onnenborgh, Utrecht. Voor m eer inform atie kun je bellen naar E lisabeth L o d d e r, te l.: 030 - 231 41 53. Ga m ee o p ka m p n aar Texel Tijdens het pinkstervakantie, van vrijdag 24 mei t/m maandagmiddag 27 mei, zal de afdeling U trecht een kampje organi seren op Texel. In de vorige Universum stond ook al een aankondiging voor dit kamp, maar aangezien het kamp nu voor de deur staat hier nog een keer wat in formatie. Het kam p w ordt gehouden naar aanlei ding van een groot feest: de afd. Utrecht b estaat dit ja a r 25 ja a r! H et kam p zal vlakbij een sterrenwacht worden gehou den, Als het helder is zal er dan ook op de sterrenwacht worden waargenom en! N aast w a a rn e m e n zal o v e rd a g o n der andere het strand worden verkend, zo wel lopend als op de fiets. O ok bezoe ken we een zeehondenopvangcentrum . Ook als je niet bij deze afdeling zit, kun je m ee. V oor deg e n e n die m e e w ille n , m a a r g e e n lid z ijn v a n d e a fd e lin g Utrecht, kost het kam pje Fl 85,-. Deze p rijs is inclusief de o verto ch t van Den Helder naar Texel en weer terug. Voor m eer inform atie over d it kam pje kun je bellen naar P eije va n K lo o s te r, te l. 030
Afdelingskam p afdeling Den Haag Net als U trecht organiseert de afdeling Den Haag in mei ook een afdelingskampje. Gegevens als datum , prijs en w at er allem aal sta a t te gebeuren is nog niet duidelijk; als je hier m eer over wilt weten, kun je bellen of schrijven naar: P a tric k de R oo, tel. 070 - 355 75 87. Den Haag organiseert elke 2e vrijdag v/d maand een bijeenkomst. In mei komt de bijeenkom st echter te vervallen, in ver band met het afdelingskampje dat daar voor in de plaats komt. 14 juni is de vol gende bijeenkomst. Er zal dan een astroquiz worden gehouden met schitterende
a fd e lin g A m e rs fo o rt kun je v e rk rijg e n d o o r te bellen naar M a rtijn v a n W esterlaak, te l. 033 - 480 2665.
Groningen G e z o c h t: N ie u w b lo e d in a fd e lin g Groningen. Sinds enige tijd gebeurt er nog m aar wei nig in de afdeling Groningen, dit om dat er daar maar weinig mensen in het bestuur zitten. En dat is natuurlijk zonde! A ls jij zin hebt om eens w at te gaan doen in Groningen, bel dan eens op naar: J e ffre y B o u t, te l. 050 - 577 94 70
JW G 'ers als niet JW G 'e rs toekankelijk zijn. Weet jij iemand die geinteresseerd is in sterrenkunde, maar nog geen lid van de JW G is, vraag hem / haar dan eens of deze beginnerscursus niet wat voor hem / haar is! O f ga zelf! De praatjes zullen
Culem borg A c tie v e m en sen g e zo c h t in afdeling Culem borg!!! Sinds enige tijd is de afdeling Culemborg w eer a ctie f bezig. D esondanks kan de a fd e lin g nog s te e d s n ie u w e m ensen goed gebruiken. Woon jij dus in de buurt van Culemborg en lijkt een bestuurstaak binnen deze afdeling je wel wat, bel dan naar: P eije van K lo o s te r, te l. 030 - 229 14 38. *
*
*
De JW G 30 jaar...? Volgend ja a r is het dan zo ver, in 1997 bestaat de JW G 30 jaar. Dit m oet na tuurlijk gevierd worden. Het idee is er om
Vele handen maken licht w erk en jouw hulp kan altijd goed gebruikt worden!
het gehele jaar door verschillende activi teiten te organiseren die de 30 jaren van het bestaan benadrukken.Om het straks allemaal een beetje soepel te laten ver
Leiden
lopen is het belangrijk om nu al ideeën te verzinnen en uit te werken. Ik vraag dan
B e g in n e r s c u r s u s a fd e lin g L e id e n
van K lo o s te r, tel. 030 - 229 14 38.
T ijdens deze cursus zullen een aantal praatjes gehouden worden die zowel voor
323 37 14.
In mei en juni worden er geen bijeenkom sten gehouden. 11 mei reizen we af naar U tre c h t om d a a r d e LB te b e z o e k e n . Meer inform atie over de activiteiten van
g root succes!! Sinds eind m aart wordt er in de afdeling L eiden en om streken (LE O ) een grote beginnerscursus gehouden. Deze cursus houdt in dat mensen van zowel binnen als buiten de JW G een aantal maanden
‘t Gooi:
Beginnerscursus afd. Achterhoek In de regio achterhoek staat nog steeds een b e g in n e rs c u rs u s in d e p la n n in g .
Amersfoort:
Elke 3e zaterdag van de maand een bij eenkom st. Dat zijn in deze periode: 18 mei en 15 juni (onder voorbehoud). Voor m eer inform atie over de bijeenkom sten
Voor meer inform atie over de bijeenkom sten in 't G ooi kun je te re c h t bij P e ije
Achterhoek
w aarschijnlijk ergens in Zevenaar w o r den gehouden. Voor meer informatie kun je bellen naar: N ie ls B o s c h , te l. 024 -
Am sterdam :
020 - 638 79 38.
eens met je contactpersoon!
prijzen.
-2 2 9 14 36.
kun je bellen naar A s trid F lo k s tra , tel.
kan er bij jou in de buurt ook wel een be g in n erscu rsu s w orden g e houden... bel
ook via deze w eg om je te m elden en sam en met mij die activiteiten volgend jaar te organiseren. Iedereen is welkom. Om mij een indruk te geven wie je bent stu u r je m ij een v e rh a a ltje van w a t je allem aal kunt, verzint en dan w ilt gaan doen. Zet ook je naam, adres, leeftijd en
lang praatjes kunnen bijwonen over aller
te le fo o n n u m m e r op d e brief.
le i s te rre n k u n d ig e o n d e rw e rp e n . Aan deze cursus doen nu ongeveer 100 m en sen mee!!! Wil jij er nog bij? Helaas... de inschrijving is gestopt. M aar m isschien
brief naar: JW G 30 jaar R ijs w ijk s e w e g 382 2516 HN Den Haag
S tuur je
£ - 8wu9inaQniQin9i9V U niversum - nieuw e stijl Z o a ls ju llie o o k b ij d e b e g ro tin g v o o r 1 9 9 6 h e b b e n k u n n e n le z e n g a a t h e t o p h e t m o m e n t fin a n c ie e l n ie t z o g o e d m e t d e J W G . D e b e la n g rijk s te re d e n h ie rv o o r is d a t h e t a a n ta l le d e n in d e a fg e lo p e n ja re n flin k o m la a g is g e g a a n : v a n ru im 1 2 0 0 le d e n n a a r d e 7 5 0 le d e n d ie w e n u n o g h e b b e n . D it b e te k e n t d a t d e J W G o p h e t m o m e n t v e e l m in d e r in k o m s te n h e e ft d a n v ro e g e r. O m d a t d e v e re n ig in g n a tu u rlijk n ie t fa illie t w il g a a n b e te k e n t d a t d a t w e o o k m in d e r g e ld z u lle n m o e te n u itg e v e n . H e t g ro o ts te d e e l v a n h e t g e ld d a t d e J W G o p h e t m o m e n t u itg e e ft w o rd t b e s te e d a a n U n iv e rs u m . D e e n ig e m a n ie r w a a ro p w e d u s re d e lijk w a t g e ld k u n n e n b e s p a re n is d o o r ie ts a a n d e U n iv e rs u m te v e ra n d e re n . A a n d e a n d e re k a n t w ille n w e n a tu u rlijk n ie t te v e e l in o n s m o o ie v e re n ig in g s b la d s n ijd e n ! N a e e n u itg e b re id o v e rle g m e t d e d ru k k e r va n U n iv e rs u m z ijn w e d a a ro m m e t h e t id e e v a n U n iv e rs u m 'n ie u w e s tijl' g e k o m e n . D it idee h o u d t h e t v o lg e n d e in: - In p la a ts v a n z e s m a a l p e r ja a r v e rs c h ijn t U n iv e rs u m in h e t v e rv o lg v ijfm a a l p e r ja a r. - O m d e v e rd w e n e n U n iv e rs u m g o e d te m a k e n w o rd t h e t z o m e rn u m m e r v a n U n iv e rs u m e e n s tu k d ik k e r: m a a r lie fs t 4 8 in p la a ts v a n d e g e b ru ik e lijk e 3 2 p a g in a ’s ! B o v e n d ie n k o m t e r b ij h e t k o m e n d e z o m e rn u m m e r w a a rs c h ijn lijk n o g e e n e x tra v e rra s s in g ... O p d e z e m a n ie r k u n n e n w e p re c ie s g e n o e g b e s p a re n o p U n iv e rs u m z o n d e r d a t d e k w a lite it v a n h e t b la d al te v e e l a c h te ru it g a a t. N a tu u rlijk w ille n (e n m o g e n ) w e e e n d e rg e lijk e v e ra n d e rin g n ie t z o m a a r d o o rv o e re n : d a a r m o e te n d e le d e n (ju l lie d u s ) e e rs t h u n g o e d k e u rin g v o o r g e v e n . D a a ro m z a l e r o p d e k o m e n d e le d e n v e rg a d e rin g v a n 11 m e i o v e r d it v o o rs te l g e s te m d w o rd e n . B o v e n d ie n w o rd t d a a r n o g e e n s u itg e le g d w a a ro m d it v o lg e n s o n s d e b e s te m o g e lijk h e id v o o r d e to e k o m s t va n d e J W G is. A ls je d u s w ilt m e e b e s lis s e n o v e r d e to e k o m s t v a n je v e re n ig in g ra a d ik je a a n o m n a a r d e le d e n v e rg a d e rin g in L e id e n te k o m e n ! N a m e n s h e t h o o fd b e s tu u r v a n d e JW G . M a rc e l V o n k.
W IJ Z IG IN G S T A T U T E N E N H U IS H O U D E L IJ K R E G L E M E N T V A N D E J W G B e s te jo n g e n s e n m e is je s , Z o la n g a ls d e J W G al b e s ta a t, h e e ft o n z e v e re n ig in g s ta tu te n e n e e n h u is h o u d e lijk re g le m e n t. D a a rin s ta a t o n d e r a n d e re v a s tg e le g d w a t v o o r d o e le n d e J W G h e e ft, w a t d e ta k e n v a n b e s tu u rd e rs e n c o n ta c tp e rs o n e n z ijn .e tc . O m d e p a a r ja a r m o e te n d e s ta tu te n e n h e t H .R (h u is h o u d e lijk re g le m e n t) a a n g e p a s t w o rd e n aan n ie u w e e n v e ra n d e rd e o m s ta n d ig h e d e n . O o k d it ja a r is d a t h e t g e v a l. O p d e A L V v a n 11 m e i z a l to e g e lic h t w o r d e n w a a ro m d e z e w ijz ig in g e n p la a ts g e v o n d e n h e b b e n e n w a t e r is g e w ijz ig d . H e la a s is d e z e a a n k o n d ig in g va n d ë s ta tu te n w ijz ig in g te la a t g e k o m e n ó m d e w ijz ig in g tè b e k ra c h tig è n ó p d e k o m e n d e A L V . D a a ro m w o rd t o p z a te rd a g 1 ju n i e e n B ijz o n d e re A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g (B A L V ) g e h o u d e n . O p d e z e v e r g a d e rin g m o e t m in s te n s tw e e d e rd e v a n h e t to ta le a a n ta l J W G -le d e n a a n w e z ig z ijn . H e t g a a t d a a rb ij o m o n g e v e e r 5 0 0 m e n s e n . D e k a n s d a t d it lu kt, is v rijw e l n ih il. In d ie n n ie t tw e e d e rd e v a n h e t a a n ta l le d e n a a n w e z ig is, w o rd t in o k to b e r o p n ie u w e e n B A L V g e o rg a n is e e rd , v o o ra fg a a n d e a a n d e L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n k o m s t. O p d e z e B A L V is g e e n m in im u m a a n ta l le d e n n o d ig o m d e w ijz ig in g e n g o e d te k e u re n . O p d ie B A L V z a l d a n o o k z e k e r e e n b e s lu it g e n o m e n k u n n e n w o rd e n . N ie tte m in w il h e t h o o fd b e s tu u r d e e e rs te B A L V v o o r d e s ta tu te n o p 1 ju n i a .s . to c h d o o r la te n g a a n , o o k a l k o m t e r n ie m a n d . M e e r in fo rm a tie o v e r d e z e B A L V k a n v e rk re g e n w o rd e n b ij J e ffre y B o u t (te l.0 5 0 -5 7 7 9 4 7 0 ). N a m e n s h e t h o o fd b e s tu u r, R e in o u t K le in h a n s .
AGENDA VAN DE ALGEMENE LEDENVERGADE
JAARVERSLAG OVER 1995.
Het ouderenkam p voo r leden van 14 t/m 17 jaar werd weer in Asten georganiseerd. Met dit kamp gin
RING VAN 11 ME11996. 1995 was voor de JWG een moeilijk jaar. Het aantal
gen 27 deelnemers mee.
Opening.
leden daalde in de loop van het jaar van 800 naar
Het Puimichelkamp vond weer plaats in en bij de
2.
Mededelingen, aanpassingen agenda.
750 leden aan het einde van het jaar. De daling aan
vakantiesterrenwacht van Danny Cardoen en Arlene
3.
Ingekomen slukken.
inkomsten die hiervan het gevolg was, betekende dat
Steenmans Helaas is het tijdens het kamp niet zo
4.
Notulen Algemene Ledenvergadering 27
de JWG de broekriem nog strakker aan moest trek
vaak helder geweest, waardoor er wat minder foto's
ken.
dan andere jaren zijn gemaakt Niettemin vonden
1.
Mei 1995. 5.
Jaarverslag over 1995.
Op de algemene ledenvergadering van 27 mei 1995
alle 28 deelnemers het kamp zeer geslaagd.
6.
Financiën:
vo n d e n en kele b e s tu u rs m u ta tie s p la a ts A lfa rd
Begin maart vond er traditiegetrouw weer een lande
- Verslag over 1995
Jansen trad a l als vice-voorzitter van de JWG. Lucia
lijk weekendkamp plaats in Hoeven, Een aantal afde
- Verslag van de Kascommissie en o p
Bruning en Joep Luijten traden a f als bestuurslid.
lingen organiseerde in 1995 weer hun eigen afde-
Niels Bosch werd als voorzitter benoemd. Jeffrey
lingskampen.
Besfuursmutaties:
Bout en Marcel Vonk werden benoemd als bestuurs
De activiteiten van afdelingen vertoonden in 1995
Reinoul Kleinhans treedl af als secretaris
leden.
een vrij constant patroon. Behalve de gewone afde-
van de JWG en Bas Vriesema treedt af
Het verenigingsorgaan Universum kwam in 1995 zes
lingsbijeenkomsten organiseerden enkele afdelingen
als penningmeester van de JWG.
keer uit. Halverwege 1995 leek het er even op dat
een cursus sterrenkunde voor beginners.
Hel bestuur stelt voor om Maarten Butter
Universum 6 niet uitgegeven kon worden vanwege
De afdelingen Leiden, Am ersfoort en Eindhoven
te benoemen als secretaris en Marcel
d e m o e ilijk e lin a n c ie le p o s itie va n d e JW G .
organiseerden gezamenlijk een |ongerensterrenkijk-
heffing Kascommissie. 7.
Vonk te benoemen als penningmeester.
Uiteindelijk kon de laatste Universum toch uitgege
dag, speciaal voor jongeren die geen lid zijn van de
Begroting en financieel beleid voor 1996:
ven worden
JWG. Deze dag trok 800 bezoekers, hetgeen meer is
Begroting van 1996
De redactie blijft werken aan de kw aliteit van het
dan vorig jaar.
Er zal worden gestemd over:
blad. Zo werden er werden enkele nieuwe rubrieken
Helaas verloopt het organiseren van activiteiten in
- Oplage Universum van zes naar vijf
aan het blad toegevoegd. Tevens worden de moge
sommige afdelingen nog wat moeizaam. Er werd drie
exemplaren. waarbi| het zomernummer
lijkheden tot reductie van de drukkosten onderzocht.
a fd e lin g e n n ie u w le v e n in g e b la z e n , te w e te n
dikker is dan het gebruikelijke aantal
In 1995 werden twee grote bijeenkomsten voor alle
Culemborg, Rijnmond en het Gooi.
pagina’s.
JWG-leden georganiseerd.
Het ontwerp van de 6 cm JWG-kijker is in 1995 gron
De Landelijke Bijeenkomst werd op 27 mei georgani
dig herzien. Er is een nieuwe montering ontworpen
Vanwege de stijgende kosten van con
seerd en vond net als voorgaande jaren in de Uni
en de locusseerinrlchting is verbeterd. Er zijn zeven
tributie-innlng d.m.v. acceptgirokaarten
versiteit Utrecht plaats.
6 cm JW G -kijkers van het nieuwe ontw erp op de
moet het hoofdbestuur voorstellen om
E r w erden voo rdra chten gehouden ove r Zw arte
jongerenkampen gebouwd.
de contributie met fl. 5.- te verhogen
Gaten, hel uniek zijn van de Aarde in het heelal, de
Ook in 1995 zijn er door de leden veel spiegelsets en
voor de JWG-ers die geen gebruik wil
ESO-sterrenwacht op La Silla en de geschiedenis
oculairen bij de JWG besteld. De 15 cm Dobsonkijker
len maken van automatische incasso
van de ruimtevaart.
is door een aantal leden thuis gebouwd met behulp
Sprekers waren onder anderen prof.Van der Klis en
van de brochure en de optieksets.
Universum.
prol.De Graaff. In de pauze kregen de NVWS-werk-
Van 14 t/m 29 oktober 1995 werd de wetenschaps-
Afdelingen.
groepen Maan en Planeten, Sterrenkunde en Com
tentoonstelling Magiorama georganiseerd in Gro
Kampen.
puters en Meteoren de gelegenheid om zich te pre
ningen. De JWG heeft deelgenomen aan deze ten
Kijkerbouw.
senteren. De opkomst van leden was goed. Enkele
toonstelling De belangstelling was groot, vooral van
13.
Landelijk Bureau en verkopen.
aldelingen hadden een groepsreis naar de Landelijke
jongeren. De JWG was met een tentoonstelling over
14.
Stichting UniVersum: Brochures.
Bijeenkomst georganiseerd.
sterrenkunde aanwezig en geïnteresseerde jongeren
Jaarverslag 1995, Verslag van de Raad
Op 7 oktober 1995 vond de Landelijke Jongerenbij
konden onder begeleiding een spectroscoop, een
van Commissarissen over 1992,1993,
eenkomst plaats. Deze bijeenkomst werd als van
d ra a ib a re ste rre n ka a rt o f zo n n e w ijze r bouw en.
1994 en 1995
ouds speciaal voor jongeren tot 15 jaar georgani
Tevens werden de prototypen van de telescopen die
Benoeming leden Commissie van
seerd en vond eveneens in Utrecht plaats. Het pro
bij de JWG gebouwd worden, gedemonstreerd.
Beroep.
gramma stond dit jaar in het teken van verwantschap
De JWG bezit enige duizenden dia's over allerlei
Volgens het Huishoudelijk Reglement
tussen sterrenkunde en andere w etenschappen.
onderw erpen uit de sterrenkunde, weerkunde en
van de JW G (artikel 31.3) moet er elk
S prekers w aren onderm eer Edw in M athlener en
ruimtevaart. Deze dia's kunnen door leden aange
jaar een lid en een plaatsvervangend lid
W out Heukelom. Een aantal w erkgroepen van de
vraagd worden voor een spreekbeurt of een praatje
aftreden. De aftredende leden zijn
NVWS was weer aanwezig op deze bijeenkom st.
op een afdelingsbijeenkomst. In 1995 werd er weer
tweemaal terstond herkiesbaar.
O ok op deze bijeenkomst kwamen veel leden.
veel gebruik van gemaakt. In de loop van het |aar
Dit |aar zijn Erik van den Eikhoff (lid) en
Sinds jaar en dag organiseert de JWG in de zomer
stopte Marina van Vught mei de Dia-uitleen. Deze
Fred Schotten (plv.lid) afgetreden.
vakantie een viertal zomerkampen voor alle leden. In
taak werd overgenomen door Mark-Jörg Meijer.
Zij stellen zich beiden herkiesbaar.
1995 gingen ongeveer 100 leden van de JWG op
Hef zie t er naar uit dat er in 1996 opnieuw extra
W ijziging van de statuten en het
kamp.
maatregelen genomen moeten worden om hel voort
Huishoudelijk Reglement van de JWG.
De twee jongerenkam pen in O otm arsum w erden
bestaan van de JWG mogelijk te maken. In ieder
17.
Wat Verder Ter Tafel Komt.
georga nisee rd voo r leden van 8 t/m 13 jaar. Er
geval zal het werven van leden en het maken van
18.
Rondvraag.
nam en 45 jo n g e lede n deel aan d e ze kam pen.
publiciteit een zeer hoge prioriteit hebben.
19.
Sluiting.
C entraal tijdens deze jongerenkam pen stond het
8
- Invoeren van automatische incasso;
- Benoeming nieuwe Kascommissie. 9. 10. 11. 12.
15.
16.
thema ‘ het zonnestelsel".
Reinout Kleinhans, secretaris
N O TU LEN A LG E M E N E LE D E N V E R G ADER IN G
beurd Is. Bas antwoordt dat dat te wijten is aan twee
Niels Bosch wordt gekozen als nieuwe voorzitter.
OP 27 ME11995.
oorzaken. Allereerst was er een redelijk groot aantal
Joep Luijten treedl af als bestuurslid voor de afdelin
wanbetalers. Ten tweede Is de aanmaning voor de
gen (de afdelingscoordinator). Jeffrey Bout wordt
wanbetalers van 1994 pas in november verstuurd.
gekozen als nieuw bestuurslid voor de afdelingen
Alfard Jansen, de vice-voorzitter van de JWG, openl
Dit is het gevolg van de stroeve overdracht van het
Lucia Bruning treedt af als algem een bestuurslid.
de vergadering om 10h 12 uur en heel alle aanwezi
penningmeesterschap.
Marcel V onk w ordl gekozen als nieuw algemeen
gen w elkom . H el volled ige be stuur is aanw ezig:
- Donaties: Er zijn weer veel donaties binnengeko
bestuurslid en krijgt ledenwerving als speciale taak.
Lu cia B ru n in g , Jo e p L u ijle n , M a rlo e s M u ld ers,
men. wat een zeer goede zaak is.
Lucia Bruning, Alfard Jansen en Joep Luijten zullen
W outer van Reeven Bram Slagmolen, Bas Vriesema
- Landeli|ke Bijeenkomsten: De opbrengst hiervan
tijdens de landelijke bijeenkomst uitgebreid bedankt
en Reinout Kleinhans (notulist).
viel tegen. De uitgaven hiervoor waren hoger dan
worden voor hun werkzaamheden in de JWG.
Aan het begin zijn er 18 aanwezigen, waarvan er 6
begroot. Dat is voornamelijk le wijten aan de Lan
Tenslotte wordt Marloes Mulders gekozen als vice-
niel stemgerechtigd zijn.
delijke Jongerenbijeenkomst, die een verlies van fl.
voorzitter. Zij zat al in het hoofdbestuur als bestuurs
900.- heefl geleden.
lid voor publiciteit.
1.
2.
Opening.
M ededelingen, aanpassingen agenda.
- Verlies: Het verlies over 1994 was hoger dan be 8.
B egroting v o o r 1995. benoem ing nieuwe
Er worden geen mededelingen gedaan.
groot, n.l. II. 4200,-. Dit bedrag wordl van het kapitaal
Bi) punt 7 (Bestuursmutaties) wordl toegevoegd: "Tot
algeboekt. Het probleem is dat Universum duurder is
slot stelt het bestuur voor om Marcel Vonk te benoe
dan er aan inkom sten van contributies ontvangen
Bas Vriesema. d e penningm eester, licht eerst de
men als bestuurslid."
wordt. Zo blijft er nauwelijks geld over voor andere
algehele financiële situatie van de JWG toe. Zoals
Bi] punt 14 (Stichting Universum) wordt "...over 1992,
activiteiten.
gezegd gaat het financieel gezien nièt goed met de
1993 en 1994" veranderd in "...over 1992 en 1993".
Het Is hierdoor noodzakelijk geworden dat er op de
JW G. Voor 1994 was een verlie s van fl. 2300,-
kampen een beetje winst gemaakt wordt.
begroot, maar er werd uiteindelijk een verlies van ca.
3.
Kascom m issie.
fl. 4200,- geleden.
Ingekom en stukken.
R einout K leinhans, de secretaris, m eldt d a t van
Balans:
De vereniging stevent zo af op een faillissement.
Stichting Universum de goedkeuring van de jaarver
Het verlies over 1994 is van de balans afgeboekt.
Daar moet snel iets aan veranderen en de vereniging
slagen over 1992 en 1993 is ontvangen. Verder heelt
Daardoor is het resterende kapitaal op de balans
moet hierover een keuze maken. Of d e inkomsten
de kascommissie een verslag van haar activiteiten
naar fl. 6000,- gezakt. Vergroting van het kapitaal is
moeten verhoogd worden door ondermeer ledenwer
opgestuurd. Beide verslagen zullen bij de betreden
alleen mogelijk als de JWG winst maakt. Indien de
ving. o l de uitgaven m oeten verm inderd worden,
de punten behandeld worden.
JWG 1995 weer verlies zou lijden, ontstaat er een
Deze laatste optie is de meest zekere en kan voor
situ a tie w aarin het voortbestaan van de JW G in
zover het nodig is. volledig gerealiseerd worden.
gevaar koml. Daarom mag er in 1995 absoluut geen
Bij de bespreking van het financieel jaarverslag over
4.
Notulen Algem ene Ledenvergadering
verlies meer worden gemaakt.
1994 kwam al aan de orde dat de JWG in 1995 in
B ij p u n t 12 (K ijk e rb o u w ): ‘ M ic h a e l B re n tje n s
Frank W ijgerse informeert hoe het zit met de kosten
feite geen verlies meer mag leiden. Niettemin staat
vraagt..." moet zijn "Michiel Brentjens vraagt...'
voor het drukken van meer Universums als er meer
er een verlies van fl. 1400,- begroot. Toen de begro
Bij punt 14 (Stichting Universum): "...dat het verslag
leden komen. Bas antwoordt dat extra Universums
ting gemaakt werd, was nog met duidelijk dat hel ver
van de Raad van Commissarissen over 1990. 1992
boven een bestaande oplage van 1000 exemplaren
lies over 1994 hoger was dan begroot De begroting
en 1993 nog niel ontvangen is..." moet zijn '...over
nauwelijks meer kosten.
over 1995 mag nu niet meer verliesgevend zijn en
21 Mei 1994.
moet dus gewijzigd worden.
1992 en 1993..."
Het hoofdbestuur stelt voor dat de vereniging aan het
Na deze opmerkingen w orden de notulen door de
De Kascommissie voor dit jaar bestond oorspronke
ledenvergadering goedgekeurd.
lijk uit W outer Oepts. Peije van Klooster en Bart
bestuur een mandaat verleent om Universum 6 van
Moors. Bart Moors is echter In de loop van het jaar
dit jaar te schrappen of te halveren indien er over
5.
Jaarverslag ove r 1994.
te ru g g e tre d e n als lid va n d e K a s c o m m is s ie .
1995 verlies zal worden geleden.
Het jaarverslag over 1994 wordt zonder wijzigingen
Z o doe nde hebben W o u te r O e p ts en P e ije van
Erik van den Eikhoff merkt op dat iemand die voor
door de ledenvergadering goedgekeurd.
Klooster de kas van de JWG gecontroleerd. Het ver
een half jaar lid is geworden, in dal geval maar twee
6.
slag van hun bevindingen wordt op de ledenvergade
Universums krijgi. Bas beaamt dit, maar geeft aan
Financieel verslag 1994, verslag Kas
ring door Peije van Klooster voorgelezen De pen
dat het de enige mogelijkheid voor de JWG is om het
com m issie, op heffin g K ascom m issie.
ningmeester wordt vervolgens gedechargeerd.
hoofd financieel boven water te houden
Bas Vnesema. de penningmeester van de JWG. licht
De K a s c o m m issie h e e lt e n ke le aa n b e ve lin g e n
Daar komt nog bij dat in het geval dat de vereniging
het financiële verslag toe. De rekening van baten en
gedaan over de financiin van de JWG: de penning
opgeheven moet worden, dit moet gebeuren op een
lasten en de balans staan in Universum 3 afgedrukt.
meester heeft kennis genomen van deze aanbevelin
moment waarop alle schulden nog kunnen worden
gen. De voorzitter bedankt W outer Oepts en Peije
afgelost. Anders blijven er schulden achter.
Rekening van baten en lasten:
van Klooster voor hun werk en vervolgens wordt de
Structureel teruggaan naar vijl of vier Universums
- Zomerkampen; De begrote inkomsten zijn bij lange
zittende kascommissie opgeheven. Tenslotte wordt
m ag pas gebeuren als het echt met anders kan.
na niet gehaald, maar daar staat tegenover dat de
het financieel jaarverslag over 1994 door de leden
Universum is immers de ruggegraat van de JWG.
uitgaven veel lager waren dan begroot.
vergadering goedgekeurd.
- Contributies: Deze zijn lager uitgevallen dan was
Eerst moet er incidenteel bezuinigd worden, en dan pas structureel.
begroot. Eddy Echternach informeert hoe dat komt,
7.
aangezien in het jaarverslag over 1994 gesproken
Alfard Jansen is In 1994 interim-voorzitter geweest,
Bestuursm utaties.
Het voorgestelde mandaat betekent dat Universum 6 geschrapt of gehalveerd zal w orden als dat echt
wordt over een ledenaantal dat steeg van 850 naar
doordat na de ALV van vorig jaar de lunctie van
nodig is. Is het financieel gezien niet noodzakelijk,
1000. oen aantal dat een grotere opbrengst aan con
voorzitter vacant was gebleven. Op deze ALV treedt
dan gebeurt het ook zeker nièt.
tributies had moeten opleveren dan uiteindelijk g e
hij af als vice-voorzitter.
Is het wel noodzakelijk, dan zal Universum 6 ook
z e ke r g e s c h ra p t o f g e h a lv e e rd w o rd e n . Frank
- Universum: Er worden hopelijk meer advertenties in
door een forse besparing van portokosten als een
Wijgerse merkl op dal hel schrappen resp. het halve
Universum geplaatst. De redactie is hier hard mee
Universum met verstuurd wordt. Deze optie is zeker
ren van Universum 6 twee verschillende punten zijn
bezig.
voldoende om een dreigend verlies te compenseren. Optie 3: Het halveren van twee Universums scheelt
die apart In stemming gebracht moeten worden. Hel hooldbestuur erkent dit. Jorden Voogd vindt dat de
Uitgaven:
ca. n. 2000.-, maar is eigenlijk minder gewenst dan
leden in een brief geinlormeerd moeten worden over
- Landelijke Bijeenkomsten: De kosten van allebei de
optie 3. omdat er in dit geval twee keer iels geschrapt
het eventuele schrappen of halveren van Universum
bijeenkomsten moeten beperkt worden.
moet worden. Bas weet op dit moment redelijk zeker
6. Bas antwoordt dat pas begin september zekerheid
- A fd e lin g e n : Er s ta a t o .a . fl 2 0 0 0 ,- v o o r een
dal het schrappen van Universum 6 met nodig is.
is over de financiile resultaat van de JWG over 1995.
Kontaktraad begroot.
Niettemin vraagt hij namens het hoofdbestuur toch
omdat dan bekend is hoe de kampen financieel ge
Jorden Voogd vraagt waarom publiciteit zowel bij de
een mandaat voor deze optie, voor hel geval dal er
draald hebben. Er zal zeker een aankondiging komen
inkomsten als uitgaven als post aangegeven staat.
wel een verlies over 1995 dreigt.
in Universum 5 indien besloten wordt tot het schrap
Bas antwoordt dat de JWG inkomsten krijgt uit het
pen of halveren van Universum 6.
verhuren van een tentoonstelling over sterrenkunde.
Maarten Bergmans informeert wat er gebeurt als de
Eddy Echternach informeert hoe het komt dat de uit
Het resultaat is als volgt:
vereniging geen toestemming geelt aan het hoofdbe
gaven voor de post afdelingen dit jaar fl. 2000.- lager
Optie 1: tien stemmen voor, twee onthoudingen.
stuur om Universum 6 te schrappen of te halveren
begroot is dan vorig jaar. Bas antwoordt dat de sub
Optie 2: zes stemmen voor, vijf stemmen tegen, een
Bas antwoordt dat hel voortbestaan van de JWG dan
sidie voor de Kontaktraad 1994 van fl. 2000.- bij de
onthouding.
heel snel In gevaar komt. Op de huidige voet door
post afdelingen geboekt werd Dit ia a r is er geen
Optie 3: twaalf stemmen voor. geen stemmen tegen.
gaan zonder ingrijpen in de financiën van de JWG
subsidie voor een Kontaktraad begroot, dus de uitga
Vanwege het belang van deze stemming verzoeken
betekent dat indien de JWG verlies draait over 1995.
ven voor de afdelingen zijn fl, 2000,- lager.
Eddy E chternach en B as V riesem a aan Reinout
het doek vrijwel zeker zal vallen voor de JWG. Het
Erik van den Eikhoff vraagt wat het verschil is tussen
Kleinhans, de secretaris van de JW G. dat hij het
effect van ledenw erving is nièt te voorspellen en
publiciteit en ledenwerving. Marloes antwoordt dat
stemrecht van de twaalf stemgerechtigde leden con
bovendien is er voor verenigingen als de JWG op dit
publiciteil bedoeld is voor alle JWG-activiteiten.
troleert.
I
moment een landelijke trend van een dalend leden
Vervolgens wordt er door de ALV per optie gestemd.
Het resultaat van de stemming is dal alle mogelijke
Stemming over het mandaat:
opties door de algemene ledenvergadering worden
werving succesvol genoeg is om ingrepen zoals het
Eddy Echternach vraagt ot de statutenverandering
aangenomen. Het hoofdbestuur heeft echter al aan
schrappen van Universum 6 te voorkomen.
van de NVWS nog gevolgen heeft voor het stem
gegeven dat optie 2. het schrappen van Universum
Het hooldbestuur is zich er echter van bewust hoe
recht van de op deze ALV aanwezige leden van de
6.
belangrijk ledenwerving voor de vereniging is. Er is
JWG.
nigd moet worden.
nu ook een bestuurlid dat zich speöliek met leden
Bas legt uit dat door de statutenw ijziging van de
Het hooldbestuur heeft als gevolg van de stemming
werving bezig gaat houden.
NVW S a lle w e rkg ro e p e n en a fd e lin g e n va n de
een mandaat gekregen om Universum 6 te schrap
aantal. Het is dus maar zeer de vraag of de leden
vrijwel zeker gebruikt zal worden indien er bezui
Maarten Bergmans vraagt vervolgens of het boekje
NVWS nu zelfstandige verenigingen zijn. De JWG
pen, indien de JWG over 1995 verlies dreigt te lijden.
over het broeikaseffect dat d it jaar verschenen is.
w as lo t voo r kort officie el een w erkgroep van de
Dit mandaat is een aanpassing van de begroting van
nog winst heeft gemaakt. Bas antwoordt dat dat niet
NVWS. maar is in de praktijk al heel lang een auto
1995. Vervolgens stelt het hoofdbestuur voor om de
zo is. maar hel is voor de JWG ook niet direct van
nome vereniging.
begroting van 1995 na deze wijziging aan te nemen.
belang. Het broeikasboekje is im m ers een project
N iettem in w il de JW G aangesloten blijven bij de
De ledenvergadering stemt hiermee in en keurt de
van Stichting Universum. Het primaire doel van de
NVWS en daarvoor Is het nodig dat de statuten en
begroting van 1995 goed.
JW G is het organiseren van sterrenkundige activitei
het huishoudelijk reglement van de JWG aangepast
ten.
worden aan die van de NVWS. Dit komt later in de
Benoeming nieuwe Kascommissie:
Emma Versteeg vraagt of het halveren van Univer
ALV nog ter sprake Op dit moment is de oude rege
Om het werk van de penningmeester te controleren,
sum 5 en 6 een goede optie is in plaats van het
ling nog van kracht en hebben alle JWG-ers van 21
h e e ft d e JW G a ltijd e e n K a s c o m m is s ie . De
schrappen van Universum 6. Bas vindt dit o p zich
jaar en jonger stemrecht.
Kascommissie controleert alle berekeningen van de
van de besparing die deze optie op zou leveren.
Er zijn nu drie mogelijkheden voor het mandaat dat
goedkeuring aan het werk van de penningmeester
Zoals gezegd is er pas begin september (na alloop
door het hoofdbestuur aan de vereniging gevraagd
en kan de penningmeester gedechargeerd worden.
van de kampen) zekerheid over de financiële situatie
is.
Wouter Oepts en Peije van Klooster hebben afgelo
van de JWG.
t Indien nodig wordt Universum 6 gehalveerd.
pen jaar in de Kascommissie gezeten. Allebei stellen
2. Indien nodig wordt Universum 6 geschrapt.
ze zich opnieuw kandidaat. Het hooldbestuur draagt
3. Indien nodig worden Universum 5 en 6 gehal
daarom W outer Oepts en Peije van Klooster voor om
penningm eester en als alles klopt, geeft zij haar
een goed idee. Er is echfer geen exacte berekening
De penningm eester licht vervolgens de begroting over 1995 toe:
veerd.
herbenoemd te worden als leden van de Kascom
Inkomsten:
Voordat tot stemming wordt overgegaan, licht Bas de
missie. De algemene ledenvergadering gaal hiermee
- Zom erkam pe n: De inkom sten hiervan m oeten
financiele gevolgen van de verschillende opties toe.
akkoord. Tevens stelt het hoofdbestuur voor om een
ongeveer fl, 2000,- meer bedragen dan de uitgaven
Optie 1: Het halveren van ÈÈn Universum bespaart
reservelid le benoemen en vraagt ot een van de aan
voor de kampen.
ongeveer II. 1000,-. Waarschijnlijk is dat le weinig als
w e zig e n h ie rv o o r b e la n g s te llin g h e e lt. F rank
- Kijkerbouw: Er Is fl. 1000.- winst begroot. De ver
er bezuinigd moet worden indien e r een verlies dreigt
Wijgerse is bereid om reservelid van de Kascommis
koop van optiek en brochures loopt im m ers nog
over 1995. Hel is dan ook vrijwel zeker dal deze optie
sie te worden. De ledenvergadering keurt zijn benoe
steeds goed.
niet gebruik! zal worden indien er een bezuiniging
ming goed.
- Donaties: Afgelopen jaren zijn e r veel donaties bin-
nodig is.
negekomen. De verwachting is dat dat in 1995 weer
Optie 2: Het schrappen van ÈÈn Universum betekent
zal gebeuren.
een besparing van maarliefst fl. 3500,-. Dit komt o.a.
len le houden. Ze vormen een soort schakel tussen
rust. Bovendien beslaat er de mogelijkheid om oude
Bram Slagmolen, de hooldredacleur, deelt mee dal
d e landelijke afdelingscoördinaior en de afdelingen
monteringen le vervangen door de nieuwe m onte
m ei de nieuwe computer het werk van de redactie
zelf.
ring. Jeffrey Bout meldt dal er lijdens de landelijke
een stuk sneller en gemakkelijker is geworden. Ook
M aarten B u lte r en N iels B osch z ijn g e s to p t als
bijeenkomst ook oculairen verkocht worden voor de
is e r nog een an d e re v e rb e te rin g d o o rg rv o e rd .
reco’s. Op dit moment zijn er drie reco's.
6 cm-JWG kijker, waarmee meer vergroot kan wor
Vroeger ging Universum altijd op diskettes naar de
L u u k v a n d e n O e v e r (re g io W e s t). M a a rte n
d e n dan m ei het ocu la ir dat standaard geleverd
drukker. Er moest per diskette betaald worden en dat
Kleinhans (regio Noord. Oost en Midden) en Marieke
wordt bij de JWG-kijker.
w as duur. Nu heeft de re dactie een grote schijf
van de Bosch (regio Zuid). Maarten Kleinhans zal
gekocht, een zogenaamde Syquest. Op deze schijf
binnen een jaar stoppen als regiocoördinator. Voor
13.
kan Universum In een keer naar de drukker gebracht
hem wordt een opvolger gezocht.
Lucia Bruning doet verslag van de activiteiten van
R eino ut K leinha ns, de se cre ta ris, m e ld t dat de
de JWG op het landelijk bureau en is vanwege deze
De aanschafkosten worden in 1995 al weer terugver
NVWS nauwer w il samenwerken met de JWG. Dat
lunclie loegevoegd bestuurslid. Lucia regelt de ver
diend, zodat er In 1996 een forse kostenbesparing
geldt dus ook voor diverse zelfstandige NVWS-ver-
koop van boekjes, brochures, posters, T-shirts. etc.
van ca. II. 3000.- gerealiseerd wordt.
enigingen (de vroegere aldelingen). De NVWS-ver-
Ook worden diskettes met sterrenkundige software
M aarten Bergm ans inform eert o f U niversum nog
enigingen 'l Gooi. Alkmaar, Eindhoven en Tilburg
verkocht. Verder doel ze de ledenadministratie en
s p o n so rs of a d v e rte e rd e rs h e e ft, a fg e z ie n van
hebben expliciet le kennen gegeven dal ze contact
stuurt ze welkomslpakketjes op naar nieuwe leden.
P o la ris. B ram a n tw o o rd t da t zijn h o gescho ol in
willen m ei de afdeling in hun regio. Hier wordt inmid
H el la n d e lijk bu re a u c o o rd in e e rt p rojecten van
U niversum adverteert. Verder w ordt er nog druk
de ls aan gew erkt.In Am sterdam . Leeuw arden en
Stichting Universum en de JWG, zoals het broeikas
gezocht naar adverteerders.
Groningen is er al sprake van samenwerking tussen
project, “Sterren en planeten' en de cassettebandjes
O ok in de redactie is In 1994 het een en ander ver
de NVWS en de JWG. Het is de bedoeling dat deze
over de sterrenhemel.Deze drie projecten lopen vrij
anderd. Michel Wissink heeft de redactie verlaten.
sam enwerking zo m ogelijk verder geóntensiveerd
goed. Zo is 'Sterren en Planeten 1995' bijna uitver
Jim nm y Reek, M aarten B ergm ans en M ark-Jörg
wordt.
kocht.
Meier zijn erbij gekomen. De redactie bestaal nu uit
Jelfrey meldt dal hij graag acliviteilen’a genda's van
Eddy Echtemach, de secretaris van Stichting Univer
v ijf le d e n . B ram d e e lt m ee dat de re d a c tie van
afdelingen in Universum en hel Informatieblad van
sum, voegt e r aan toe dat de winsten op de projecten
9.
U niversum .
het Landelijk Bureau. Zij is bureaumedewerker voor
worden, en dat is veel makkelijker en goedkoper. Dit scheelt II. 500.- per Universum.
Landelijk Bureau en verkopen.
U n ive rsu m de lede n v a n d e JW G w a t m eer wil
Stichting de Koepel w il zetten. A lla rd Jansen de
naar de stichting gaan. Stichting Universum heefl
betrekken bij het vullen van Universum. Dat gebeurt
v ic e -v o o rz itte r. v o e g l h ie r aan lo e d a l d il een
een soort beheersfunctie voor de JWG en haar doel
nu a l d o o r d e ru b rie k e n 'J o n g e k ijk e rs " en de
afspraak is die de JWG m e i S tichting de Koepel
is om financiele middelen le verwerven om hiermee
"Galerie WaCo". Bram stelt voor dat afdelingen hun
gemaakt heeft. Wij moeien acliviteitenagenda's stu
een vasle bureaumedewerker voor zowel de JWG
activiteitenagenda's in Universum laten afdrukken,
ren naar hel Informatieblad en in ruil daarvoor krijgen
als S lich lin g Universum le betalen. Lucia is deze
zodat er wat meer landelijke bekendheid komt voor
alleen contactpersonen dil blad.
bureaumedewerker.
11.
word! voor de ledenadminislralie. Daarmee kan de
Lucia meldt dal er een nieuw programma gebruik!
de afdelingsactiviteiten. Erik van den Eikhoff merkt op dat Universum vaak le
Kampen.
ledenadministratie sneller en nauwkeuriger gedaan
laat is. Dat is jammer voor een rubriek als de Astro nomische Kalender. Bram antwoordt dat de redactie
W outer van Reeven g e e ft de huidige stand van
worden. Momenteel is het overzeilen van hel oude ledenbestand in hel nieuwe programma bezig.
haat best doet. maar dat er vaak niels aan le doen is
zaken voor de kampen weer. De Jongerenkampen
dat Universum later uitkomt. Bram zal in ieder geval
hebben nu 31 aanmeldingen, het Ouderenkamp 21
Misschien komen e r in 1995 nog enkele nieuwe bro
aan Erwin van Ballegoy vragen of hij voor de Astro
en het Puimichelkamp 23. Alle kampen hebben nog
chures b ij. zoa ls een puzzelboekje van Bert van
nomische Kalender wat verder in de maand van het
aanmeldingen nodig. Gezien de huidige financiële
Sprang. Ook zijn er weer JWG T-shirts verkrijgbaar.
uitkomen van Universum wil schrijven.
situatie van de JWG is hel noodzakelijk dal kampen pas doorgaan als ze minimaal quitte spelen.
10.
A fdelingen,
Het blijft een lastige zaak om de begeleidingen van
Jeffrey Bout. de afdelingscoordinator, vertelt hoe het
de kampen vol te krijgen. Nittemin zijn de begeleidin
met d e afdelingen is gegaan. Vorig jaar is er een
gen voor d il jaar weer bijna compleet.
S tich tin g U niversum : B rochures en Jaarverslag 1994, verslag van d e Raad van C om m isarlssen ove r 1992 en 1993.
Reinout Kleinhans. de secretaris, doel verslag van de activiteiten van S lichling UniVersum (STUV) in
Kontaktraad geweest voor alle actieve kaderleden in de JWG. Hel is de bedoeling dal deze in 1995 weer
14.
12.
K ijkerbouw .
1994. Hel langlopende project van STUV is 'Sterren en planeten' Het boekje 'Sterren en Planeten 1994'
georganiseerd wordt, maar dal vall o f staat m ei hel krijgen van een subsidie. Jefrey zal de subsidie in
De kijkerbouwwerkgroep Is opnieuw opgestart en
is goed verkocht. Ook d il jaar is hel boekje weer ver
ieder geval aanvragen.
beslaan nu u il W im Bruning, Niels Bosch, Jeffrey
schenen. Een ander project gaal over hel broeikasef
De m eeste bestaande afdelingen vertoonden een
Bout. Frank Wijgerse en Machiel Spulj.
fect. Het boekje 'H e e fl de Aarde koorts' is in 1994
redelijk constant activiteitenpatroon. In Groningen
In 1994 zijn drie 6cm-kijkers op hel Jongerenkamp
v e rs c h e n e n en in d e b o e k h a n d e l ve rk rijg b a a r.
werden voor het eerst weer afdelingsbijeenkomsten
gebouwd. Er zijn veel optieksels en brochures voor
Helaas loopl de verkoop van d il boekje niet zo goed
gehouden. Daarnaast zijn enkele JWG-ers bezig om
de I5 c m Dobsonkijker verkocht. In 1994 verscheen
als van 'S terren en Planeten'. JWG-leden hebben
nieuwe afdelingen op le zetten Peije van K lc is le r is
al weer de derde druk van deze Dobsonbrochure.
hel boekje "Heeft de Aarde ko o rts' in 1994 in de
bezig om in '1 Gooi een aldeling op le starten en Erik
Er zijn nu aanmeldingen voor zes Scm-kijkers die op
vorm van een themanummer van Universum gekre
van den Eikhoff is contactpersoon geworden van de
de Jongerenkampen gebouwd worden Bovendien is
gen Hel derde project van STUV Is het zogenaamde
nieuwe afdeling Voorburg.
voor de 6cm JWG-kjjker onlangs een nieuwe monte
cassette-project. Dit project bestaal uit het uitgeven
Ook bij de regioco'rdinatoren (reco's) is het een en
ring ontworpen. Deze zal tijdens de landelijke bijeen
van cassettebandjes + boekies over de sterrenhe
ander veranderd. Reco's zijn JW G -ers die in een
kom st o n th u ld w orden. A lle k ijk e r d ie van af nu
mel. De inkom sten van h e l cassette-project gaan
bepaalde regio de afdelingen stimuleren om adivitei-
gebouwd worden, worden met deze montering uitge
voor de helft naar de JWG, hoewel de cassetteband-
|es door STUV uitgegeven zijn. De verkoop van dit
(plv.lid) afgetreden. Zij stellen zich niet herkiesbaar.
statuten aan te passen aan die van de landelijke
boekje * bandje is nog maar net op gang gekomen,
Oscar Bal is in de loop van het jaar afgetreden en
NVWS. De JW G is al bezig met het wijzigen van
doordat er vertraging ontstaan is bij het maken van
heeft de CvB verlaten. Daardoor is er een extra
haar statuten en huishoudelijk reglement. Voor dit
de bandjes. Er zijn op het landelijk bureau nog steeds
vacature ontstaan voor een lid van de CvB.
doel is een Statutencommissie ingesteld die bestaat
waarneemblokken van Mars en Jupiter verkrijgbaar.
Erik van den Eikhoff en Frank Wijgerse stellen zich
u it B as V rie se m a (p e n n in g m e e ste r), E rw in van
In een waameemblok zitten 100 olficiile waarneem-
zich als lid en Maarten Bergmans stelt zich als reser-
Ballegoy (voormalig secretaris) en Reinout Kleinhans
tormulieren van Mars ot Jupiter. De prijs van deze
velid beschikbaar voo r de CvB. Deze wijzigingen
(secretaris).
blokken is fl 10.- exclusief porto. Op de landelijke b ij
worden vervolgens door de ledenvergadering goed
Een van de gevolgen van deze wijzigingen is dat de
eenkomst worden deze blokken ook verkocht.
gekeurd.
JWG officieel geen werkgroep van de NVWS meer is
Stichting Universum heeft een Raad van Commissa
zodra de nieuwe statuten geldig worden. Dit betekent W ijzig ing van de S tatuten en h e t H uls
dat de JWG haar naam kan veranderen, omdat de
ledenvergadering van de JWG gekozen worden en
ho udelijk Reglement van de JWG.
term "werkgroep' straks geen betekenis meer heeft
namens de JWG de financiin van STUV controleren.
Bas Vriesem a deell mee dat de NVWS (= Neder
De Statutencommisie zal zich hier mee bezig gaan
Ze zijn te vergelijken met de Kascom issie van de
landse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde) haar
houden en te zijner tijd w ordt hier m eer over bekend
JWG. Reinout m eldt dat het jaarverslag van STUV
statuten en huishoudelijk reglement veranderd heeft.
gemaakt.
over 1992 en 1993 door de Raad van Commissaris
Concreet betekent dit dat alle werkgroepen en afde
sen goedgekeurd is.
lingen van de NVWS nu officiile zelfstandige vereni
17.
gingen zijn geworden, die gezamenlijk aangesloten
Er komt verder niets ter tafel.
rissen, waarin d rie JW G -leden zitten die door de
15.
16.
W at Verder Ter Tafel Komt.
B enoem ing leden C om m issie van
zijn bij de landelijke NVWS. Dit geldt dus ook voor de
B eroep (CvB).
JWG, al is het in de praktijk altijd al zo geweest dat
18.
Deze commissie heeft als taak om eventuele geschil
de JWG een autonome vereniging is. Niettemin wil
Niemand heeft iets voor de rondvraag.
len tussen leden en het hoofdbestuur op te lossen,
de JWG aangesloten blijven bij de NVWS en daar
waarbij zij een neutraal standpunt inneemt. Volgens
voor is het nodig dat de statuten en het huishoudelijk
19.
het Huishoudelijk Reglement van de JWG moet er
reglement van de JWG aangepast worden aan die
De voorzitter van de JWG sluit de vergadering om
elk jaar een lid en een plaatsvervangend lid aftreden.
van de NVWS. Dit zal voor 27 januari 1997 gebeurd
11.45 uur.
De aftredende leden zijn tweemaal terstond herkies
moeten zijn. Tot die tijd hebben alle afdelingen en
baar. Dit jaar zijn Bart Moors (lid) en Arnold de Jong
werkgroepen van de NVWS de mogelijkheid om hun
T o e lic h tin g b ij d e b e g r o t in g 1 9 9 6
BEGROTING 1996
In d e a fg e lo p e n ja re n is h e l a a n ta l le d e n va n d e J W G s te rk g e d a a ld : v a n ruim 1200
In k o m s te n :
to t o n g e v e e r 7 5 0 . D a t b e te k e n t d a t d e J W G v e e l m in d e r in k o m s te n h e e ft d a n
Contributie:
v ro e g e r, en a ls d e v e re n ig in g w il b lijv e n b e s ta a n z u lle n d u s o o k d e u itg a v e n o m la a g m o e te n . D e ze o n tw ik k e lin g is te ru g te v in d e n in d e b e g ro tin g v o o r 1996. A a n d e in k o m s te n k a n t is te z ie n d a t d e v e r w a c h te in k o m s te n u it c o n tr ib u t ie s la g e r z ijn d a n b e g ro o t w a s v o o r 199 5 . O o k is s le c h ts e e n b e s c h e id e n w in s t v o o r d e k a m p e n b e g ro o t, w a a r in 1995 n o g e e n h o g e w in s t b e g ro o t w e rd om U n iv e r s u m n ie t te h o e v e n in k r im p e n . A a n d e u it g a v e n k a n t z ie n w e d a t d e
Donaties: Joka: Oka: Puika: W eekendkamp: Kijkerbouw: Advertenties: Land. Bijeenkomsten: Publiciteit: Rente: Subsidies: Verlies:
R ondvraag.
S luiting.
U itg a ve n: 23000 3000
Joka: Oka:
9625 8400 28800 500 4000
Puika: W eekendkamp: Kampgroep: Universum: Bureau/bestuur: Afdelingen: Kijkerbouw:
0 600 0 500 3000 0
9125 7900 28800 500 200 18300 5500
Land. Bijeenkomsten Commissies: Diversen: Afschrijven debiteuren:
3200 3000 1100 600 200 3000
n ie u w e o p z e t v a n U n iv e rs u m (z ie o o k T o ta a l: 81425 T o ta a l: 81425 h e t s tu k je e ld e r s in d it b la d ) d e J W G z o 'n 4 0 0 0 g u ld e n m in d e r g a a t k o s te n . O o k h e t b e s tu u r e n h e t la n d e lijk b u re a u v a n d e J W G z u lle n in 1 9 9 6 d e b ro e krie m w a t s tra k k e r a a n m o e te n tre k k e n : d e p o s t 'B u re a u /b e s tu u r' is v o o r 1 0 0 0 g u ld e n la g e r b e g ro o t d a n v o o r 1995. O p d e b a la n s v a n d e J W G s ta a n o p h e t m o m e n t v e rs c h ille n d e d e b ite u re n p o s te n (re k e n in g e n d ie n o g a a n d e J W G b e ta a ld m o e te n w o rd e n ) d ie n ie t m e e r te in n e n z ijn . M e t S tic h tin g U n iv e rs u m w o rd t o p h e t m o m e n t o v e rle g d o v e r een g a ra n tie s u b s id ie w a a rm e e d e J W G a a n h e t e in d v a n 1 9 9 6 d e z e d e b ite u re n k a n a fs c h rijv e n . D it a lle s is te ru g te v in d e n in de p o s te n 'S u b s id ie s ' e n 'A fs c h rijv e n d e b ite u re n ' o p d e b e g ro tin g . D e J W G ka n z ic h in 1 9 9 6 a b s o lu u t g e e n v e rlie s m e e r v e ro o rlo v e n . M e t d e b o v e n s ta a n d e b e g ro tin g lijd t d e J W G g e e n v e rlie s e n k u n n e n w e to c h z o v e e l m o g e lijk o p d e v e r tro u w d e w e g d o o rg a a n .O p d e k o m e n d e le d e n v e rg a d e rin g z a l e e n n a d e re to e lic h tin g o p d e b e g ro tin g w o rd e n g e g e ve n en z a l e e n a a n ta l b e la n g rijk e b e s lis s in g e n o v e r d e to e k o m s t v a n d e J W G w o rd e n g e n o m e n . Ik ra a d ie d e re e n da n o o k aa n o m o p 11 m e i n a a r d e A L V in L e id e n te k o m e n ! M a rce l V o n k
Rekening van baten en lasten in 1995
T o e lic h tin g b ij d e ja a rc ijfe rs v a n 1 9 9 5
In duizenden guldens INKOMSTEN
begroot 1995
Zomerkampen Contributies Kijkerbouw
42,5 2 4 ,5 4,0
43.7
3,0 -
3,5 0,0 0,0 0.4
Donaties Subsidies Universum
1,3 0,6 0,7
Totaal
Zomerkampen Kampgroep Universum Bureau en Bestuur Afdelingen Kijkerbouw Publiciteit
22,4 6,0
0,5
Rente Landelijke Bijeenkomsten Publiciteit Verlies
UITGAVEN
uitkomst 1995
1,4
1.0 1,2 2,8
78,5
78,2
begroot 1995
uitkomst 1995
40,5 0,4
39,7 0,3
22,3 6,5 3,5 3,0 -
23,0 4.7
1,5 0,6 0,2
1.1 0,2
Landelijke Bijeenkomsten C omissies Diversen Afboeking debiteuren
1,3 7,9 1,5
-0,1 1.4
H e t a fg e lo p e n ja a r, m ijn la a ts te ja a r a ls p e n n in g m e e s te r va n d e J W G , is fin a n c ie e l g e z ie n n ie t z o s le c h t v e rlo p e n a ls h e t re s u lta a t (tw e e d u iz e n d a c h th o n d e rd g u ld e n v e rlie s ) d o e t v e rm o e d e n . D e k o s te n z ijn d it ja a r g o e d in d e ha n d g e h o u d e n , e n a lh o e w e l d e in k o m s te n u it c o n trib u tie lag e r w a re n d o o r e e n k le in e r a a n ta l le d e n d a n v e rw a c h t, h e e ft e e n h o g e w in s t o p d e k a m p e n e r v o o r g e z o rg d d a t d it g e e n g ro o t p ro b le e m is g e w o rd e n . D e v e rh u u r en d e v e r k o o p v a n e e n te n to o n s te llin g h e e ft o o k v o o r in k o m s te n g e z o rg d . J e k u n t o p d e b a la n s z ie n d a t d e J W G v e e l c re d ite u re n , m e n s e n d ie n o g g e ld v a n o n s k rijg e n , h e e ft. D at k o m t o m d a t d e c o n tr ib u t ie b r ie v e n d it ja a r w a t te la a t w a re n , w a a rd o o r d e z e re k e n in g e n p a s n a d e ja a rw is s e lin g z ijn b e ta a ld . E e n d e e l v a n h e t v e rlie s w o rd t v e ro o r z a a k t d o o r h e t a fs c h rijv e n v a n d e b ite u re n . D e b ite u re n zijn m e n s e n o f b e d rijv e n w a a rv a n d e J W G n o g g e ld k rijg t. De p o s t d e b ite u re n o p d e b a la n s b lijk t e c h te r n ie t g e h e e l m e e r te in n e n , w a t w il z e g g e n d a t n ie t al h e t g e ld d a t van d e J W G is o o k w e rk e lijk n o g te ru g b e ta a ld w o rd t. D aarom is d it ja a r e e n b e g in g e m a a k t m e t h e t v e rw ijd e re n va n d e z e n ie t-in b a re d e b ite u re n , e n d a t k o s t d e c lu b g e ld . De a fb o e k in g v a n d it ja a r is h e t b e g in v a n e e n o p e ra tie d ie e in d 1 9 9 6 a fg e ro n d z a l z ijn , w a a rn a d e fin a n c iïle situ a tie v a n d e J W G w e e r m o e t g a a n v e rb e te re n . D o o rd a t w e nog s te e d s n ie t v e e l le d e n h e b b e n , z a l d a t n o g w e l d e n o d ig e m o e ite k o s te n , m a a r ik d e n k d a t w e o p d e g o e d e w e g z ijn . Ik w il m ijn o p v o lg e r, e n n a tu u rlijk o o k h e t b e s tu u r, v e e l s u c c e s to e w e n s e n v o o r d e k o m e n d e ja re n , e n ik zal nog la n g lid v a n d e J W G b lijv e n ! B a s V rie s e m a , p e n n in g m e e s te r. * * *
Balans per 31 decem ber 1995 in duizenden guldens
H e l /W G -b e s tu u r v ra a g t... - e e n h o o fd re d a c te u r U n iv e rs u m
Activa Liquide middelen Voorraden
1994
1995 7,2
Vorderingen Vooruitbetaalde posten Totaal
13,8 6,1 20,0 0,2 40,1
5,2 20,0 2,0 34,4
Passiva
1994
1995
6,0 5,0 10,9 18,2
5,2 7,0
Kapitaal Reserveringen Schulden op korte termij Vooruitontvangen posten T o ta a l
40,1
21,5 0,7 3 4,4
In verband met zijn studie is onze hoofdre d a c te u r B ram S la g m o le n va n af volgend ja a r februari niet meer voor deze taak be schikbaar. W elke JW G-er, wil na een inwerkperiode. deze funktie van Bram overnemen? Als je van organiseren houdt, sterrenkunde een van je hobbies is en vindt dat je ook wel een artikel voor Universum kunt maken moet je m aar gauw eens bellen of schrijven naar: B ra m S la g m o le n H o o fd re d a c te u r U n iv e rs u m R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 2516 HN DEN HAAG. T e l.: 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33
8w u9inagniQ in9i9V Jongerenkam pen 1996 In d e z o m e rv a k a n tie w o rd e n d it ja a r w e e r tw e e jo n g e r e n k a m p e n g e o rg a n is e e rd . D e k a m p e n w o rd e n g e h o u d e n in O o tm a rs u m (O v e rijs s e l)
O o k is e r v e e l tijd v o o r a n d e re d in g e n , s p e u r to c h t lo p e n , z w e m m e n , a a n b o s s p e le n m e e d o e n , lu ie r e n ( ! ) , e n z ., e n z . O p d e la a ts te a v o n d is e r n a t u u r lijk d e b e r u c h t e “ B o n te
en d u re n e lk e e n w e e k . A ls jij tu s s e n d e 8 en 14 ja a r b e n t is h e t jo n g e r e n k a m p h é t k a m p
A v o n d " c o m p le e t m e t k a m p v u u r. H e t O u d e re n k a m p d u u rt tw e e w e k e n e n k o s t Fl
v o o r jo u ! N a a s t p ra a tje s o v e r s te rre n k u n d e e n w a a rn e m e n is e r v e e l tijd v o o r s p e lle tje s , s p o r t e n k n u ts e le n . T ijd e n s d e la a ts te a v o n d is h e t “B o n te A v o n d " e n h o u d e n w e z e lfs e e n re u z e d is c o . In d e v o rig e U n iv e rs u m ku n je n o g ve e l m e e r le z e n o v e r h e t jo n g e re n k a m p .
3 4 5 ,-. H e t k a m p b e g in t o p 21 ju li e n e in d ig t op 2 a u g u s tu s . W il je m e e r in fo r m a tie o f w il je m e e ? B el o f s c h rijf d a n naar:
A ls je n o g g e e n s te rre n k ijk e r h e b t, k u n je d e z e o p h e t k a m p z e lf (o n d e r d e s k u n d ig e b e g e le i d in g ) b o u w e n ! B o u w je d u s e e n te le s c o o p o p
B ra m S la g m o le n R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 2 5 1 6 H N D e n H aag 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33
k a m p , d a n g a je n a h e t k a m p n ie t a lle e n m e t m o o ie h e rin n e rin g e n , m a a r o o k m e t e e n e c h te k ijk e r n a a r huis.
Puim ichelkam p - geef je snel op!
H e t k a m p z e lf k o s t Fl 1 7 5 ,- e n h e t b o u w e n v a n e e n s te rre n k ijk e r k o s t Fl 3 5 0 ,-. H et e e rs te k a m p is v a n 13 t/m 19 ju li. H e t tw e e d e k a m p v o lg t d a a rn a v a n 2 0 t/m 2 6 ju li. W il je m e e r w e te n o v e r h e t jo n g e re n k a m p b e l o f s c h rijf d a n n a a r:
In d e v o rig e U n iv e rs u m h e b je e e n u itg e b re id a rtik e l o v e r h e t P u im ic h e lk a m p 1 9 9 6 k u n n e n le ze n . A ls het P u im ic h e lk a m p je h e e l le u k lijkt m a a r je h e b t je n o g n ie t o p g e g e v e n , d o e d a t d a n s n e l! E r z ijn o p d it m o m e n t n a m e lijk no g
J e ffre y B o u t K o m o e lje s tr a a t 2 H 4 9741 J B G ro n in g e n 050 - 5 7 7 94 70 W il je m e e m e t e e n v a n d e k a m p e n v a n d e J W G ? V u l d a n h e t in s c h rijffo rm u lie r in o p d e a c h te rk a n t v a n d e z e U n iv e rs u m ! W il je e e rs t w a t m e e r in f o r m a t ie ? L e e s d a n d e v o r ig e U n iv e rs u m e e n s g o e d o f bel d e c o n ta c tp e rs o o n v a n h e t k a m p va n jo u ke u z e ...
ee n p a a r d e e ln e m e rs te w e in ig v o o r h e t kam p, e n w e m o e t e n b in n e n z e e r k o r t e t ijd a a n F r a n k r ijk d o o rg e v e n o f h e t k a m p w e l o f n ie t d o o rg a a t. A ls je e r d u s z e k e r v a n w ilt zijn d a t h e t k a m p d o o rg a a t: p a k d e la a ts te U n ive rsu m , v u l h e t fo rm u lie r o p d e a c h te rk a n t in, en s tu u r h e t o p ! E v e n b e lle n n a a r M a r c e l V o n k k a n n a tu u rlijk o o k ...
Busretour Puimichel voor fl. 180,-H e t is o o k m o g e lijk o m te g e n e e n la g e p rijs m e t d e P u im ic h e lb u s m e e n a a r A v ig n o n (e n te ru g ) te re iz e n . Z o 'n re to u rtje k o s t f1 8 0 ,-; e e n e n ke le re is k o s t f9 0 ,-. W il je g ra a g m e t d e b u s m ee, of ke n je m e n s e n d it z o 'n re to u rtje o f e n k e ltje w il
O uderenkam p 1996 V o n d jij J o n g e re n k a m p a ltijd g e w e ld ig , m a a r je b e n t te o u d g e w o rd e n o m m e e te m o g e n ? O f b e n je n o g n o o it m e t e e n s te rre n k u n d e k a m p m e e g e w e e s t e n lijk t h e t jo u h e t w e l w a t om e e n s m e e te g a a n ? G a d a n m e e m e t h e t O u d e re n k a m p ! H e t O u d e re n k a m p is v o o r ie d e re e n v a n 1 4 t/m 1 7 j a a r e n w o r d t g e h o u d e n in O m m e l, n a b ij A s te n in N o o r d - B r a b a n t. H e t k a m p d u u rt tw e e w e k e n e n w o rd t g e h o u d e n in e e n m o o ie k a m p e e rb o e rd e rij, v e r v a n d e g ro te s te d e n , 's N a c h ts w o r d t e r b ij h e ld e r w e e r n a tu u r lijk w a a rg e n o m e n e n o v e rd a g s ta a n e r
le n , g e e f d a t d a n o o k s n e l d o o r! H e t a d re s v o o r z o w e l d e b u s re to u rtje s als de in s c h rijv in g s fo rm u lie re n is: M a rc e l V o n k G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 2 5 2 3 C H D en H a a g te l.:0 7 0 -3 9 3 3 3 8 4
Landelijke Bijeenkomst
a lle rle i s te rre n k u n d ig e a c tiv ite ite n o p h e t p ro g ra m m a . Z o z a l e r v e e l o v e r s te rre n k u n d e v e r
11 m ei in Leidse Sterrewacht
te ld e n ku n je in d e d o n k e re k a m e r z e lf fo to 's o n tw ik k e le n e n a fd ru k k e n .
J ij ko m t toch ó ó k?
D IT IS TE K O O P BIJ J E CLUB Hoe krijg je je bestelling thuis?
BROCHURES code
tite l
J W G -0 9
M e s s ie r-lijs t
J W G -3 5
H e t m a k e n va n e e n e e n v o u d ig e
p r ijs
p o rto
0.5 0
A
s te rre k ijk e r
4,0 0
C
J W G -39
S te rre n k u n d e p ra k tic a
4.0 0
C
JW G -41
L ijs t v a n 1 2 0 m o o is te d u b b e l s te rre n
0.5 0
A
H e t A to o m
1.7 5
A
J W G -4 5
C o ö rd in a te n s te ls e ls
1,75
B
J W G -4 9
W a a rn e m e n m e t e e n p ris m a k ijk e r
5,0 0
C
J W G -5 0
D e le v e n s lo o p v a n d e Z o n
4 .5 0
C
JW G -51
K u rs u s H e ld e rh e id e n M a g n itu d e , 6.0 0
C
J W G -4 4
te Utrecht. Vergeet n ie t de bestelnummers te verm el den. A chter de verkoopprijs staat een letter, die aan geeft hoeveel portokosten er bij de prijs komen: A 0,80 C 3,20 T 6,00 B 1,60 P 4,20
BROCHURES - VERVOLG J W G -B 7 H e e ft d e a a rd e ko o rs t?
m e t v o o rb e e ld e n e n o p g a v e n J W G -5 4
M o e ilijk e w o o rd e n in d e s te rre n ku n d e
1.50
B
J W G -5 5
De Zon
5,0 0
C
5,5 0
B
J W G -5 7
M aak het verschuldigde bedrag plus d e portokosten over op postgiro 39 90 60 9 t.n.v. Stichting Universum
J W G -B 8 S te rre n & P la n e te n 1995 JW G -P 1
C P
2 ,0 0
B
S te rre n k u n d e d o e n : D e a fsta n d v a n d e H ya d e n
POSTERS
D e s p e c tro s c o o p (Z e lfb o u w in s tru c tie in c lu s ie f T R A L IE )
7 ,9 5 1 7 ,5 0
J W G -5 8
H e t z o n n e s te ls e l
4 ,0 0
C
JW G -61
K o m e te n
2 .0 0
B
R o se tte n e ve l, d e S lu ie rn e v e l, d e E ta -C a rin a e -n e v e l, d e N oord-
J W G -6 3
D e e v o lu tie v a n z w a re s te rre n
1,50
B
A m e rik a n e v e l, d e H a lte rn e ve l. d e O rio n n e v e l, d e R ingn evel,
K le u re n p o s te rs va n d e D ra a ik o lk n e v e l, d e T rifid n e ve l, d e
J W G -6 4
H e t w a a rn e m e n v a n d e Z o n
5.0 0
C
N e p tu n u s, J u p ite r, M a rs . A a rd e , U ra n u s e n S a tu rn u s z ijn v a n a f
J W G -6 5
H o e g e b ru ik ik m ijn J W G -k ijk e r?
5,0 0
C
ƒ 10 ,00 te k o o p tijd e n s d e L a n d e lijk e B ije e n ko m st.
J W G -6 7
W e e rk u n d e
10.00
P
B o ve n d ie n z ijn d a n e r o o k tw e e L IC H T G E V E N D E P O S T E R S te
J W G -6 9
W e g w ijs in fo to la n d
4,0 0
C
k o o p v o o r ƒ 4 ,0 0 p e r s tu k. (p o rto T), é é n v a n d e n o o rd e lijk e e n
J W G -7 0
H o e m a a k ik e e n d ra a ib a re 1,50
A
3,0 0
B
é é n v a n d e n o o rd e lijk e p lu s z u id e lijk e ste rre n h e m e l,
ste rre n k a a rt? JW G -71
H e t h e e la l (s p e c ia a l v o o r d e
J W G -7 2
W a a rn e m e n (s p e c ia a l v o o r d e
jo n g s te leden!)
jo n g s te lede n!)
9 ,5 0
T
J W G -7 4 a
H e t B e rt-p u z z e lb o e k d e e l 1
2 ,5 0
B
J W G -7 4 b
H e t B e rt-p u z z e lb o e k d e e l 2
2 ,5 0
B
JW G -74 C
H e t B e rt-p u z z e lb o e k d e e l 3
2,5 0
B
5 .0 0
C
2 ,5 0
C
10,00
P
4.0 0
B
15 .00
T
J W G -7 4 a b c A lle d rie d e b o e k je s s a m e n J W G -7 6
d e JW G D e b e w e g e n d e A a rd e
J W G -7 8
W a a rn e e m h a n d le id in g J u p ite r
J W G -7 9
M e t d e k ijk e r o p ja c h t
J W G -8 0
S te rre n k u n d e c u rs u s v o o r
J W G -8 2
U V -T 2
L in n e n ta sse n (e cru ) m e t J W G -ju b ile u m o p d ru k
UV-S1
UV-S1
7,5 0
T
J W G -lo g o
1,00
A
J u p ite rs c o p e
5.5 0
A
J W G -s p rin g s c h ijtje s v o o rz ie n van
D e a fd e lin g s h a n d le id in g v a n
J W G -7 7
J W G -81
OVERIGE ASTROWARE
COMPUTERPROGRAMMA 'S U V -B 2 D e E C H T E S P A C E S H U T T L E O F N A S A k o e lk a s tm a g n e e t U V -B 3 M o o n b lo b
5,0 0
B
12.50
B
jo n g e re n
3.0 0
C
U V -B 4 K o m p a sje
3.5 0
B
S to n e h e n g e
6.0 0
C
M S -01
7,5 0
-
7,5 0
-
8.0 0
T
7,5 0
-
7,5 0
-
P la n e to ïd e n , k o m e te n en
M S -0 2 S k y g lo b e 3.5 2
m e te o re n J W G -B 2
R eis la n g s d e re u z e n p la n e te n
3.5 0
C
J W G -B 3
S a m e n n a a r M ars
2 .5 0
C
J W G -B 4
B o u w b e s c h rijv in g 15 c m D obso nte le s c o o p
M S -0 3 S te rre n e n N G C -c a ta lo g u s m e t 100.000 s te rre n e n 8 0 0 0 o b je cte n M S -0 4 D e e p s p a c e e n G e o lo ck M S -0 5 C C D -o p n a m e n v a n M a rs e n J u p ite r to t
15.00
JW G -P 1
S te rre n k u n d e d o e n : d e a fs ta n d va n 2,0 0
J W G -B 5
W a a rn e e m b lo c M a rs /J u p ite r
15,00
J W G -B 6
S te rre n k ijk e n in c l. b a n d je
14,95
d e H yaden
10 S te rre n k u n d ig e p ro g ra m m a 's
p
c o m p u te rfilm p je s v e rw e rk t
7,5 0
-
W D -01 D rie a s tro -p ro g ra m m a 's o n d e r W in d o w s
7,50
-
B
W D -0 2 V ie r a s tro -p ro g ra m m a 's o n d e r W in d o w s
7,5 0
T
A lle p ro g ra m m a ’s zijn s e lf-e x tra c tin g e n s ta a n o p 3 . 5 " D D d is
P
k e tte s. D e p rijs va n d e d is k e tte s is incl. p o rto ko ste n .
VragenRubriek H a llo p u z z e lv rie n d e n e n v rie n d in n e n , h ie r is d e n ie u w e v ra g e n ru b rie k w e e r. Ik h e b h e m n o g e e n b e e tje v e r n ie u w d . e r is e e n in v u l-p u z z e l b ijg e k o m e n . H e t z a l je o p v a lle n d a t e r d it k e e r g e e n p rijs w in n a a rs z ijn , d it k o m t d o o r het v e rs c h ik k e lijk la g e a a n ta l in z e n d e rs (2). d e z e tw e e (d ie z e lf w e l w e te n w ie h e t z ijn ) h a d d e n w e l a lle s g o e d . Ik v e rw a c h t d it to c h w e l m e e r in z e n d e rs , d a t is w e l z o le u k v o o r m ij e n v e rg e e t n ie t d a t je g e w o o n w e e r in d e race b e n t v o o r e e n p rijs (a ls e r g e n o e g in z e n d e rs z ijn ).V o o r n u v e e l s u c c e s m e t het b e a n tw o o rd e n va n d e vra g e n . D e ju is te a n tw o o rd e n v a n d e v o rig e k e e r: ‘rijtje s '-p u z z e l E la ra h o o rt e r n ie t b ij, w a n t d it m a a n tje v a n U ra n u s is n ie t d o o r W . H e rs c h e l o n td e k t. D e n e b o la h o o rt e r n ie t bij, w a n t d it is g e e n v e ra n d e rlijk e ster. M e lk w e g h o o rt e r n ie t bij, w a n t d it is g e e n n e v e ls o o rt. In d u s h o o rt e r n ie t b ij, w a n t d e z e n a a m v o o r e e n s te rre n b e e ld is n ie t d o o r d e G rie k e n b e d a c h t. O c ta n s h o o rt e r n ie t bij, w a n t d it s te rre n b e e ld s ta a t b ij d e z u id e lijk e h e m e lp o o l, te rw ijl d e re s t in d e b u u rt va n de n o o rd e lijk e h e m e lp o o l sta a t. S a d ir h o o rt e r n ie t b ij, w a n t d it is g e e n v e ra n d e rlijk e ster. H e t w o o rd m e t g e v o n d e n m o e s t w o rd e n w a s : D e im o s S te rre n s tre p e r A ls je a lle w o o rd e n h e b t w e g g e s tre e p t e n je b e g in t lin k s -o n d e r m e t h o riz o n ta a l te le z e n (o n d e rs te rij v a n lin ks naar re ch ts, e e n -n a -o n d e rs te rij v a n re c h ts n a a r lin k s e n z.) d a n k rijg e n je d e n a a m v a n d e v o lg e n d e s te r: z e ta A q u a rii C e p h e ïd e -c rv p to H o riz o n ta a l (in n u m m e rv o lg o rd e ): H e rtz s p ru n g , C o n ju n c tie , N e p tu n u s , D u b b e ls te rre n , K ra b n e v e l. W e g a , Z o n n e v le k , D a m p k rin g , P e rio d e , M e lk w e g s te ls e l. V e rtic a a l (in n u m m e rv o lg o rd e ): R u s s e ll. M e te o rie t, N a d ir, A lb e d o , G u m n e v e l, A p o llo , Iris, S n e lh e id . H e t w o o rd w a s : K le in e _ M a g e lh a a n s e _ W o lk (g e m e e n h è , d ie sp a tie s )
B oötes-buitenbeentje D e n ie u w e h e rs e n k ra k e rtje s z ijn w e e r h e t z e lfd e a ls d e v o rig e ke e r. U it d e rijtje s m e t w o o rd e n m o e t je h e t w o o rd kie z e n w a t e r n ie t b ijh o o rt- V a n d e b e g in le tte rs ka n je d e n a a m v a n e e n s te rre n k u n d ig e m a ke n . P a n d o ra - M im a s - H y p e rio n - C a ly p s o -T rito n (van n e p tu n u s ) F o rn a x - O p h iu c h u s - V irg o - C o ro n a B o re a lis - C o m a B e re n ic e s (g e e n m e lk w e g -c lu s te r) R in g n e v e l - L a g u n e -n e v e l - T a ra n tu la -n e v e l - O rio n n e v e l - K ra b n e v e l (P la n e tia r-d iffu s e ) D o ra d o - M e n s a - P ic to r - O rio n - T u c a n (n o o rd e rlijk h a lfro n d )
Invul-UFO B e a n tw o o rd t d e v ra g e n e n v u l d e a n tw o o rd e n b ij d e c ijfe rs in, a ls je a lle s h e b t in g e v u ld s ta a t v e rtic a a l d e na am v a n e e n s te rre n b e e ld . 1. W a t is h e t c h e m is c h s y m b o o l v a n w a te rs to f? 2. G e e f e e n a n d e re n a a m v o o r s ta a rts te r! 3. H oe h e e t h e t in s tru m e n t v o o r h e t m e te n v a n lu c h td ru k ? 4. W a t is d e la tijn s e n a a m v a n h e t s te rre n b e e ld k re e ft? 5. G e e f e e n a n d e re n a a m v o o r fo c u s ! 6. In w e lk e A m e rik a a n s e s ta a t lig t d e la n c e e rb a s is “C a p e C a n a v e ra l"? 7. H o e h e e t h e t te c h n o lo g is c h c e n tru m v a n d e E S A ? 8. G e e f ee n a n d e re n a a m v o o r s te rre n k u n d e !
voor Jongeren Sterrenstreper A m a lth e a . A n d ro m e d a n e v e l. A p h e liu m , A rie l, E ro s, G a lile o , H e e la l, IR A S , J a c h th o n d e n , J a p e tu s , J a n u s , J u p ite r, L e e u w , L e n s, L ier, L ijn e n s p e c tru m , M a a n la n d in g , M a g n itu d e , M a rs, M e lk w e g . M e rc u riu s , M e te o lo g ie , M e te o o r, N e v e l, N o v a , R a a f, S tra lin g , S E T I. U m b ra , U m b rie l, U ra n u s , V e n u s
M E R C U
A P H E L
A S U T E
R 1 U s M
1 U M A
P A
U
J N R
N F A R B M U S D T
L 1 E R O P U U
A E H S 1 R R N
N E E T S N A A
R C
O E
M P
D 1 T R E L U L N W R O N u J A E D S N
N X A E A O S C A E
G A L
N E E
1 L E
R A T S T E
O H N N
J
T M E K S O
L A R T L A S S A M u F O N W M E s G V L O N D V E L E 1 L E S
1 H N B V E T H
L E D U T
R E
S A L E V E N N
1 R
R A
1 N G A M
L
M
M E T E O L O G 1 E
r r r n C epheïde-C rvpto H o riz o n ta a l: 1. G e s c h a a rd s c h a a ld ie r-m a a l c irk e l
A
B
C
D
E
F
G
H
D A 7 3
K 9
E1 R C S4 M 5 1 11 10
J
K
N
O
P
D 7
Q 3
N 2
Q
R
S
(16) 2. V lu c h tig e d a m p -g ig a n t (7) 3. A a rd m a n n e tje -s y s te e m (12) 4. G la z e n k a s -g e v o lg (1 4 ) 5. V a lle i tu s s e n E n g e ls h o i e n g a a n (7) 6. K lin k e r-o p s c h e p p in g (5) 7. O n v e ra n d e rlijk e w is /s te rre n k u n d ig e (15) 8. Z o n n e -o n d e rb re k in g (10) 9. S c a n d in a v ie r v a n v o rs te lijk h o o fd e k s e l (12) V e rtic a a l: a. V e rb o d v o o r N e d e rla n d s p la a ts je (9) b. R a n d (5) e. S o o rt fo to a fd ru k -a fs ta n d s m a a t (8) d. S e iz o e n e n (8) e. f. g. h.
T e x a a n s e s h e riff (6) P la tte c irk e l (6) V o rs te lijk e p la n e to id e (5) E n g e ls n ie u w v o o r 1 0 0 .0 0 0 (6)
i. S c h a a l-s ta p
O R 5 3
A D 8 4
E2 O D 1 3
S tu u r je a n tw o o rd e n h e t lie fs t z o s n e l m o g e lijk , m a a r v ó ó r 31 m e i a .s.n a a r: P a tr ic k d e R o o , v a n S lin g e la n d t s tr a a t 99, 2 5 8 2 X K D e n H a a g V e rg e e t N IE T je n a a m , a d re s , w o o n p la a ts , g e b o o rte d a tu m e n te le fo o n n u m m e r e r bij te s c h rijv e n . V e e l s u c c e s m e t het m a k e n v a n d e v ra g e n , T o t d e v o l g e n d e keer. P .S . S u g g e s tie s e n /o f id e e ë n v o o r d e v ra g e n ru b rie k z ijn o o k w e lk o m !
Over telescopen en wat je ermee kunt doen !
David Heule
en jij am ateurastronoom zonder
B
kijker? W il je daar verand ering in brengen? Deze keer het hoe,
w a a ro m e n h o e v e e l o v e r k ijk e r s . En natuurlijk w at presteerd nou zo ’n kijker. En te n s lo tte een tro o s t v o o r de a s tro noom zonder geld, alles over de verrekij ker en de volkssterrenwachten.
H e t is v o lg e n s m ij ie d e re e n w e l e e n s g e b e u rt: je h e b t net b e s lo te n o m v a n a s tro n o m ie je h o b b ie te m a k e n e n je le e s t in a lle rle i b o e k e n h o e m a k k e lijk je e e n s te rre n k ijk e r k u n t m a k e n . T ip : d o n ’t d o it! J e b e n t p a s e e n b e g in n e r en e r ka n v e e l m is g a a n . A ls je n o u h a n d ig b e n t e n g o e d kan k n u ts e le n is h e t w e l e e n u itd a g in g . M a a r e r is w e l p re c isie e n tijd v o o r n o d ig en v o o r je h e t w e e t v in d je d e S e g a c o m p u te r v a n je b ro e rtje in te rre s a n te r e n s ta a t je b o u w s e l in d e ka s t. M ijn e e rs te k ijk e r k w a m v a n B a rts m it, e e n le n z e n k ijk e r m e t ee n d ia m e te r v a n 5 0 m m e n e e n z o o m le n s m e t e e n v e rg ro tin g v a n 3 5 -5 0 k e e r. H e t k o s te m ij v ijftig g u ld e n z a k g e ld , e n g e lo o f m e , h e t is n ie t h e t g e ld w a a rd . D e b u u rv ro u w k o n ik w e l re d e lijk z ie n , m a a r z e s to n d w el o p d ’r ko p. T o e n k w a m d e M a a n d ie e r h e e l s c h e rp u it z a g . D e Z o n lu k te o o k g o e d m e t z o n n e p ro je c tie , d o o r de k ijk e r in d e ric h tin g v a n d e Z o n te z e tte n e n d e Z o n d o o r d e te le s c o o p te la te n s c h ijn e n . A c h te r d e k ijk e r m o e t je d a n e e n w it k a rto n n e tje h o u d e n , w a a ro p je , a ls je h em o p e e n g o e d e a fs ta n d h o u d t, d e ke n z ie t. M a a r z o d ra je d e z e V e n u s rich t, z a g je tie n d u b b e l V e n u s . En o o k a n d e re s te rre n
Z o n e n z ijn e v e n tu e le v le k k ijk e r o p e e n p la n e e t z o a ls (!) e n e e n h a lv e s ik k e l va n le k e n o p s te rre n h o p e n , te r
s e n v o o r v ijfe n tw in tig g u ld e n . (B ig b u s in e s s !) M ijn tw e e d e s ta p w a s d e la a ts te e n d e ju is te . Ik he b in Z e n it e e n a d v e r t e n t ie g e z e t m e t: G e z o c h t 1 1 4 m m N e w to n - te le s c o o p o p g o e d e p a r a la c tis c h e m o n te rin g e n z .e n z . H et is d a n o o k g e lu k t e n n u b e n ik ee n tro tse e ig e n a a r v a n e e n C a s s e g ra in -N e w to n te le s c o o p .
Tips,tips, tips...
w ijl h e t e r e c h t n ie t z o v e e l w a re n . Z o 'n h o p e lo o s g e v a l w a s m ijn k ijk e r. N a e e n w e e k h a d m ijn d rie p o o t e r o o k g e n o e g va n e n b e g a f d e z e h e t. D it is p e ch w a n t h e t is
N a e e n k o o p z ie je a ltijd d a t h e t b e te r h a d k u n n e n zijn, d u s le t o p je s ta tie f. O o k al h e b je e e n p ra c h tig e kijker, is je s ta tie f prut, d a n is je h e le k ijk e r p ru t. E e n z u il is e ig e n
het b e la n g rijk s te o n d e rd e e l v a n e e n te le s c o o p . D e te le s c o o p h e b ik g e lu k k ig a a n e e n a n d e re k u n n e n v e rp a t-
lijk p e rfe c t, m a a r d a a r z u l je o o k v o o r m o e te n b e ta le n ! M a a r w e e r g e ld t: a ls je h a n d ig b e n t e n e e n b e e tje je kop-
p ie ka n g e b ru ik e n : D o e h e t z e lf. A ls je e e n v a s te p le k h e b t o m te w a a rn e m e n , w a a r h e t d o n k e r is e n w a a r je d e h e le h e m e l k u n t z ie n , is h e t m is s c h ie n e e n id e e o m e e n b e to n n e n z u il n e e r te z e tte n . V ra a g e e rs t o t het ka n v a n je p a e n m a , w a n t n ie t ie d e re e n w il e e n ta n k v e rs p e rrin g in d e tu in . D u s e e rs t e e n flin k b lo k b e to n in d e g ro n d m e t b e w a p e n in g n a a r b o v e n , e n d a a ro p e e n z u iltje v a n e e n m e te r o f m e e r. M is s c h ie n k u n je in h e t b e to n n e n b lo k e e n s to p c o n ta c t z e tte n v o o r je e v e n tu e le v o lg m o to r o f v o o r ee n ro o d la m p je . H et p ro b le e m is
Hoofdspiegel Vangspiegel Oculair-systeem
R e fle k to rtelescoop
d e a a n s lu itin g tu s s e n z u il e n kijk e r. H o e m a a k je d e m o n te rin g v a s t a a n d e z u il? M is s c h ie n ka n je z o ie ts ko p e n b ij e e n te le s c o p e n z a a k of m o e t je ie ts la te n la s s e n d o o r d e s m id ( ik h e b d a t g e d a a n e n h e t is g o e d g e lu k t). T o ta a l b e n je h ie r ie ts v a n h o n d e rd g u ld e n m ee k w ijt p lu s n a tu u rlijk je v rije tijd . M a a r d a n h e b je o o k je e ig e n p riv é -s te rre n w a c h t. F o to ’s ku n je , a ls je e e n m o to r h e b t e n o rm s c h e rp m a k e n e n o o k v o o r d e k o rte b e lic h tin g e n h e b je e r p ro fijt va n . O o k z a l je in h e t d o n k e r n ie t p e r o n g e lu k je
C a s s e g ra in telescoop
1=
H o o fd sp ie g e l
2
S fe ris c h e sp ie g e l C o rre c tie -s y s te e m
3:
4 :
O c u la ir syste e m
te le s c o o p o m tra p p e n (is m ij b ijn a g e b e u rd ). H et b e e ld z a l n ie t trille n tijd e n s d e w a a rn e m in g , en je k a n d u s m a k k e lijk e r e e n te k e n in g m a k e n . Figuur 2. Schematische voorstelling van een spie
Lenzenkijker of spiegelkijker? J e h e b t b ij d e k o o p k e u z e u it tw e e b a s is m o d e lle n . D e m e e s t b e k e n d e is d e le n z e n k ijk e r d ie , h o e ra a d je h e t, b e s ta a t u it le n z e n .(z ie fig 1.) D e b e d o e lin g va n d e k ijk e r is o m v e e l licht op te v a n g e n en o m flin k te v e rg ro te n . H e t lich t is v a a k h e t p ro b le e m , w a n t v o o r e e n 8 0 m m
(
I • 1
R e fra k to rterrestrisch
2 3■
Objektief-systeem Omkeer-systeem Oculair-systeem
le n z e n k ijk e r leg je al sn e l z o ’n d u iz e n d g u ld e n n e e r, h o e w e l d ie n ie t e c h t lic h ts te rk is . D e z e k ijk e r is d u s n ie t s p e c ia a l v o o r z w a k k e o b je c te n , z o a ls n e v e ls , m a a r k a n e r w e l v o o r g e b ru ik t w o rd e n . D o o r d e le n z e n w o rd t h e t b e e ld k w a k le u r e e n b e e tje v e rv o rm t, m a a r d e m e e s te k ijk e rs h e b b e n e e n k le u rg e c o rrig e e rd o b je k tie f. D it h e e t o o k w e l e e n a c h ro m a a t. D e le n z e n k ijk e r h e e ft te n o p z ic h te v a n e e n s p ie g e lte le s c o o p e e n p a a r p lu s p u n te n . H e t b e e ld v a n een le n z e n k ijk e r (R e fra k to r) is z e e r s c h e rp e n is d u s s tu k k e n b e te r v o o r d e M a a n , Z o n e n d e p la n e te n te g e b ru ik e n . O o k h e e ft e e n le n z e n k ij k e r g e e n la s t v a n lic h tv e rlie s d o o r u its p ie g e lin g z o a ls bij d e s p ie g e lte le s c o o p . D e m e e s t v o o rk o m e n d e s p ie g e lte le s c o o p (R efle k to r) is v e rn o e m d n a a r d e u itv in d e r e rv a n n a m e lijk Isa a c N e w to n . De b u is b e s ta a t u it een h o l g e s le p e n s p ie g e l (z ie fig . 2) m e t o p h e t o p p e rv la k o p g e d a m p te a lu m in iu m . D e lic h ts tra le n w o rd e n n a a r d e v a n g s p ie g e l g e k a a ts t d ie in e e n h o e k v a n 4 5 g ra d e n s ta a t, w a a rd o o r d e b u n d e l in h e t o c u la irs y s te e m w o rd t o p g e v a n
( R e fra k to rastronomisch
geltelescoop .
1= 2 = 3 =
Objektief-systeem Oculair-systeem Spiegel
g e n . H e t m a ffe is d a t h e t lic h t n ie t d o o r e e n le n s h e e n m o e t m a a r d o o r d e s p ie g e ls w o rd t g e c o m p rim e e rd . H e t v o o rd e e l d a a rv a n is d a t d e N e w to n k ijk e r d u s g e e n k le u r v e r a n d e r in g h e e ft, w a n t h e t lic h t g a a t n ie t d o o r g la s h e e n , in te g e n s te llin g to t d e g e w o n e le n z e n k ijk e n .
Figuur 1. Schem atische voorstelling van een lenzen telescoop.
E e n n a d e e l va n d e s p ie g e l is d a t hij te m p e ra tu u r g e v o e lig is. D a a rv o o r ku n je b e te r b ij het w a a rn e m e n va n d e Z o n e e n filte r v o o r d e sp ie -
gel h e b b e n , d a n v o o r h e t o c u la ir. D e s p ie g e l z a l tijd e n s z o n n e w a a rn e m in g e n u itz e tte n . D e z ijk a n te n v a n d e s p ie g e l z o rg e n e rv o o r d a t d e ra n d e n v a n h e t b e e ld n ie t s c h e rp z ijn , h o e w e l h e t c e n tru m v a n h e t b e e ld p e r fe c t is. E en 1 1 4 m m N e w to n -te le s c o o p k o s t e v e n v e e l a ls e e n 8 0 m m le n z e n k ijk e r e n is d u s r e la tie f e e n s tu k lic h ts te rk e r d a n d e le n z e n k ijk e r. H e t is d u s d u id e lijk d a t d e le n z e n k ij k e r p e rfe c t is v o o r s c h e rp e b e e ld e n , z o a ls d e p la n e te n en s te rre n h o p e n e n d a t d e N e w t o n k ijk e r b e te r k a n w o rd e n g e b ru ik t v o o r z w a k k e o b je c te n , z o a ls n e v e ls en s te rre n s te ls e ls . D a a r m o e t bij w o rd e n g e z e g d d a t ze o o k v o o r a n d e r g e b ru ik g o e d zijn . W a t b e k ijk e n m e t je le n z e n k ijk e r. L a te n w e b e g in n e n bij d e M a a n . V e r g ro o t je z e lf e e n s s u f e n k ijk e e n s h o e d e M a a n e r m e t 2 0 0 k e e r v e rg ro tin g u itz ie t. H ie rb ij z ie je h o e b e la n g rijk e e n g o e d s ta tie f is. H e t n a d e e l va n z o 'n v e r g r o tin g is d a t je e e n k le in g a a tje h e b t v a n je o c u la ir o m d o o r h e e n te k ijk e n . D e o p lo s s in g is e e n B a rlo w -le n s d ie d e b ra n d p u n ta fs ta n d m e e s ta l e e n fa c t o r 2 v e r g r o o t. Je k u n t n u e e n o c u la ir v o o r k le in e v e r g r o tin g n e m e n m e t e e n g r o o t g a t v o o r je o g e n d a t d u s nu k w a v e rg ro tin g w o rd t v e rd u b b e ld . E e n le n z e n k ij k e r is o p d it g e b ie d z e e r g e s c h ik t v o o r k le in e s c h e u re n , v a le ie n e n k ra te r s o p d e M a a n , d ie je n o g n o o it g e z ie n h e b t . Z o e k e e n s in e e n
Figuur 3. Opzoekkaartje voor sterrenhopen in sterrenbeeld Zwaan. k e n e n lijn e n ? S tu u r o p d ie h a n d e l, d a n b e n jij v a n d ie ro m m e l o p je k a m e r a f! H e t is e e n h e e l le u k k a rw e itje o m d e d ra a ie n d e p la n e e t J u p ite r o p v e rs c h ille n d e tijd e n te te k e n e n . D it k u n je d o e n o p z o ’n c o o l J W G p la n ete n - in te k e n k le u r p la k - k la p b o e k v o o r Ju p ite r. Je ku n t o o k J u p ite r in e e n ste rre n ka a rt te k e n e n d o o r ie d e re d a g o p h e tze lfd e tijd s tip J u p ite r te n o p z ic h te v a n d e s te rre n te te k e n e n . Z o k rijg je n a een p a a r w e e k je s al e e n a a rd ig id e e va n de b a a n va n J u p ite r. O o k k u n je d e le n ze n kijke r g o e d g e b ru ike n v o o r ste r
m a a n a tla s e e n k le in e k ra te r o p , zo ro n d d e tie n k ilo m e te r in d o o rs n e d e . T e k e n d e o m g e v in g o p e e n w a a rn e e m p a p ie r m a a r de k ra te r z e lf niet. G a n u k ijk e n n a a r d a t g e b ie d e n te k e n d e k ra te r o p d e p le k w a a r je
re n h o p e n . H ie rb ij ka n h e t s o m s h a n d ig z ijn o m e e n g ro te v e rg ro tin g te g e b ru ik e n , w a n t s o m m ig e s te rre n h o
h e m k u n t z ie n (d it is e e n h é é l kle in p u n tje ). K ijk d a n p a s o f je d e p le k
p e n z ijn k lein , h eel k le in . M a a r s o m s kan g ro o t o o k p ro b le m e n g e ve n . N eem
g o e d h e b t g e t e k e n d , w a n t a ls je w e e t w a a r d e k ra te r z it, h e b je v a a k d e n e ig in g o m te d e n k e n d a t je h em
d e d u b b e le s te rre n h o o p in P e rs e u s , m e t 5 0 k e e r v e rg r o o t h e b ik a lle e n é é n s t e r r e n h o o p in b e e ld e n d e a n d e re nie t. A ls je d e z e s te rre n h o o p d o o r e e n te le s c o o p z ie t in z 'n g e h e e l, d a n w o rd je e v e n s til.... D e tijd v a n
zie t, te rw ijl d a t h e le m a a l n ie t zo h o e ft te z ijn . O o k ku n je d e p la n e te n g o e d d o o r d e z e k ijk e r z ie n a ls je m e t e e n h o g e v e rg r o tin g v e r g r o o t e n a ls je e e n g o e d s ta tie f h e b t, z o d a t je ku n t v e rg ro te n z o n d e r te trille n . Ik z e lf ka n m e t m ijn C a s s e g ra in te le s c o o p ,o p J u p ite r, n ie t v e e l m e e r zien da n w a t b a n d e n o f v le k je s . D a a rv o o r is m ijn k ijk e r n ie t h e le m a a l s c h e rp , of b e n ik n ie t m e e r h e le m a a l s c h e rp . Z ie jij m e e r? Z ie jij b a n d e n m e t w o l
h e t ja a r is id e a a l v o o r s te rre n h o p e n . E r s ta a n w e e r g e n o e g g ro te s te rre n h o p e n a a n d e h e m e l o m v a n te w a t e r t a n d e n . In h e t s te r r e n b e e ld S la n g e n s la n g e d r a g e r k u n je v e e l b o lh o p e n v in d e n . M 1 0 e n M 1 2 z ijn h e e l m o o i e n a ls je e e n v e rrre k ijk e r n e e m t o f e e n k ijk e r d ie e e n g r o o t d e e l v a n d e h e m e l la a t z ie n , ku n je
d e z e m e t z 'n tw e e n te g e lijk in ee n b e e ld z ie n . D ie tw e e s ta a n n a m e lijk m a a r e e n p a a r g ra a d v a n e lk a a r af. D ie tw e e lijk e n o p e lk a a r in la g e v e r g ro tin g e n je h e b t m in s te n s e e n 10 c m te le s c o o p n o d ig o m in b e id e s te r re n h o p e n s te rre tje s o p te w il z e g g e n , in p la a ts v a n re n w o lk je s , d e s te rre tje s k u n n e n z ie n . In d e b u u rt
lo s s e n ; dat v a g e s te r a fz o n d e lijk v a n S la n g
ku n je d e b o lv o rm ig e s te rre n h o o p M 5 a a n d e h e m e l z ie n . K ijk e e n s g o e d n a a r d e z e b o lv o rm ig e s te rre n h o o p , w a n t hij is n ie t p e rfe c t ro n d . M 1 5 lijkt z e lfs m e e r e e n b e e tje u itg e re k t, ja z e lfs e e n o v a a l. O o k b ij d e z e s te rre n h o o p g e ld t, h o e g ro te r je k ijk e r, hoe m e e r s te rre tje s je z ie t e n k u n t o p lo s s e n , m its h e t w e e r g o e d is. O n d e r S la n g s ta a t S c h o rp io e n , m e t d e h e l d e rro d e s u p e rre u s A n ta re s . D e ze lijkt w e l in a lle k le u re n te flik k e re n , m a a r d a t k o m t d o o r d e a tm o s fe e r. A n ta re s s ta a t n o o it v e rd e r d a n tw a a lf g ra d e n b o v e n d e h o riz o n e n d a t is d e reden d a t M 4 n a a s t h e m e e n b e e tje pru t is. D e z e ku n je h e t b e s te b e k ijk e n a ls je ie ts z u id e lijk e r g a a t, w a a r h ij h o g e r a a n d e h e m e l s ta a t, e n w a a r je m in d e r la s t h e b t v a n s tr o o ilic h t . M a rs k o m t o o k s c h e rp in je o c u la ir, m a a r h ie rb ij s p e e lt d e v e rg ro tin g e e n b e la n g rijk e rol. M e t e e n v e rg ro tin g va n 2 0 0 k e e r z ie d e ta il in d e d o n k e re g e d e e lte n e n d e p o o lk a p p e n .
L u k t h e t jo u w ? D at w il ik z ie n , s tu u r
e e n a fs ta n d je v a n D e n e b ka n je M 39
o p ! D it g e ld t n ie t a lle e n v o o r M a rs en J u p ite r, w ij w ille n a lle a s tro n o m is c h e w a a r n e m in g e n h e b b e n v a n ju llie , d u s d o e je b e s t en te k e n , fo to g ra fe e r en s c h ild e r e r o p los!
v in d e n , ee n s te rre n h o o p m e t h e ld e re s te rrre n d ie je a l in je v e rre k ijk e r k u n t z ie n . J e k a n v e r s c h ille n d e s te r re n v in d e n in Z w a a n , z o a ls v a r ia b e le s te rre n , d u b b e ls te rre n e n s u p e rre u -
En met de newtonkijker?
z e n . R ic h t je te le s c o o p e n k ijk n a a r d e d u b b e ls t e r in L ie r, d ic h t n a a s t
M e t d e N e w t o n k ijk e r g a a n w e o p z o e k n a a r n e v e ls , s te rre n w o lk e n en s te r r e n h o p e n . H o e w e l e r n ie t la n g m e e r e c h te d o n k e re n a c h te n zijn , is h e t n ie t e e n s z o s le c h t w a a rn e m e n in d e v r o e g e z o m e r . H e t d u u r t nu la n g w il je h e t e c h t d o n k e r h e b b e n , en a ls h e t d a n d o n k e r w o rd t, is d a t v a a k v a n k o rte d u u r. H e t w o rd t d u s tijd o m de z ie lig e h o n d e n o o g je s v o o r je p a en m a w e e r e e n s te p ro b e re n . J e k ijk t m e t je b lo te o o g n a a r d e p ik z w a rte h e m e l d ie v o l is m e t fo n k e le n d e s te r re n . D e k o e le w in d b lu s t
W e g a . K ijk o f je e e n h e e l v a a g ro o k k rin g e tje z ie t d ie M 5 7 h e e t, m a a r w el g o e d v e rg r o te n . Z ie h o e o p v a lle n d m o o i h e t k le in e s te rre n b e e ld L ie r is e n w a t h ij a lle m a a l te b ie d e n h e e ft. In H e rc u le s k u n n e n w e o o k k ijk e n n a a r s te rre n h o p e n , h e t lijk t w e l a ls o f je n ie ts a n d e rs k u n t z ie n (zie fig . 4). M 1 3 ku n je v in d e n in H e rc u le s , n e t in h e t ty p is c h e v ie rk a n t. J e m o e t w e e r e e n g o e d e k ijk e r h e b b e n o m d e s te r re n a fz o n d e rlijk te k u n n e n z ie n . M 13 is e e n s te rre n h o o p m e t e e n d ia m e te r v a n 170 lic h tja a r. Bij H e rc u le s is o o k M 9 2 te v in d e n , d ie n o o rd e lijk in h e t
n e ta ire n e v e l d ie n ie t z w a k is (m a g n i tu d e 8 ,5 ) e n d ie d u s g o e d z ic h tb a a r is, d it is bij p la n e ta ire n e v e ls m e e sta l n ie t h e t g e v a l. D it is, N G C 6 5 4 3 , niet g ro o t, m a a r w e l h e ld e r. A ls je e en 10 c m k ijk e r h e b t h e b je k a n s o o k de c e n tra le s te r te zien.
Dus niet vergeten! A ls je e e n te le s c o o p n ie u w k o o p t, w e e s n ie t te o v e rh a a s t, w a n t je m oet la n g m e t e e n t e le s c o o p d o e n . O v e rw e e g w a t je z e lf h a n d ig e r vind. E e n la n g e d u n n e le n z e n k ijk e r d ie a lle s h e e l s c h e r p k r ijg t, m a a r e e n b e e tje m o e ilijk te v e rv o e r e n is , o f e e n c o m p a c te re d ik k e N e w to n k ijk e r, d ie h e e l lic h ts te rk is , m a a r a a n de z ijk a n te n g e e n s c h e rp b e e ld g e e e ft. L e t b ij a a n k o o p o f h e t e e n g e w o n e te le s c o o p is o f e e n tje v o o r a s tro n o m ie . D e n k a lv a s t o f je w ilt u itb re id e n
s te rre n b e e ld te v in d e n is. M 9 2 is w a t z w a k k e r e n k le in e r e n c o m p a c te r d a n M 1 3 . M 9 2 is in d ia m e te r 1 0 0 lic h tja a r e n d u s d u id e lijk k le in e r d a n
e n o f d a t k a n : D u s k u n je o p d e p a ra la c tis c h e m o n te rin g e e n a a n d rijfm o to r z e tte n ? K a n ik m ijn c a m e ra op h e t o c u la ir a a n s lu ite n v o o r fo to g ra fie ? E n k u n je e r w e l a n d e re o c u la ir
z o n d e r s te r r e n k a a r t e n b e le e f d e k ic k v a n z w e rv e n o v e r d e h e m e lb o l. K ijk e e n s g o e d n a a r Z w a a n , z ie je
M 1 3 . In H e rc u le s is o o k e e n k le in s te rre n h o o p je te v in d e n , N G C 6 2 2 9 , d ie is v a n m a g n itu d e 8 ,7 , m a a r d a t is o o k m e t d e k le in e re k ijk e rs g e e n p ro b le e m . De D ra a k v a lt m e e s ta l a a n d e
in z e tte n ? K ijk o f h e t s ta tie f n ie t g a m m e l is ! Is h e t s ta tie f n ie t s te v ig en s ta b ie l, d a n is d e h e le k ijk e r prut! M is s c h ie n is h e t v o o rd e lig e r om ee n tw e e d e h a n d s k ijk e r te n e m e n . P ro
nie t ie ts s p e c ia a ls ? H e e l d e Z w a a n is b e z a a id m e t s te rre n (z ie fig . 3 ). O p
h e m e l n ie t e c h t o p m a a r m a g o o k n ie t v e rg e te n w o rd e n . E r is e e n p la
b e e r z o 'n k ijk e r e e rs t u it v o o rd a t je h e m k o o p t, a n d e rs lo o p je h e t risico
d e w a rm te v a n je b ru in e w a n g e n . J e s ta a rt n a a r d e la n g e b a n d m e t s te r re n d o o r Z w a a n . S o rry ik lie t m e e v e n g a a n , m a a r het is re a lite it. G a k ijk e n , h e e l g o e d k ij k e n , n a a r v le k je s , n a a r v a g e w o lk je s e n d u b b e ls te r r e n . G a o p e x c u r s ie
v a n e e n s le c h te k o o p .In d e w in k e l ka n je h e m a ltijd w e e r in ru ile n te g e n b e p a a ld e v o o rw a a rd e n . E en v e rre k ij k e r is o o k e e n g o e d e in v e s te r in g , w a a r je je h e le le v e n p le z ie r v a n kan hebben. A ltijd ku n je , a ls je g e e n k ijk e r hebt, te re c h t bij v o lk s s te rre n w a c h te n , w a a r je v a a k flin k e k ijk e rs k u n t vin d e n , die a lle m a a l v o o r jo u w k la a r s ta a n om g e b ru ik t te w o rd e n .
Laatste tip.. B o u w h e t rustig op, be g in niet m eteen m e t e e n 2 0 c m te le s c o o p , w a n t m is s c h ie n v a lt d e h o b b y to ch te g e n , h o e w e l ik m e d a t h a a s t n ie t ka n v o o rs te l len. S tu u r je w a a rn e m in g e n o p n a a r de W a a rn e e m c o m m is s ie . H e t a d re s is: W a a rn e e m c o m m s ie R o y K e e ris d e B le k e r 4 8 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n F iguur 4. Opzoekkaarje voor het bekijken van sterrenhopen in sterrenbeeld Hercules.
'■ N /r - ;\
’
A"
■
;/ . 'I
/
/
/
\
§
■ !•■ •
\
/
\ \ .• •"
ghoie attn
\iX /
It
l ***** \
A
i 'j.
/
"
/
/ ) t
j
. \ t*
Deze kaart is gel dig op: 1 m ei 02.00 uur 15 mei 01.00 uur 1 juni
.
\ MAAGD
■ S
1 juli 22.00 uur
y
-
'
De Maan in mei
Maan in juni
De Zon
op
onder
Volle Maan 3 m ei 13.48 uur
Volle Maan 1 juni 22.47 uur
Laatste Kwartier 10 mei 7.04 uur
Laatste Kwartier 8 juni 13.05 uur
Nieuwe Maan 17 mei 13.46 uur
Nieuwe Maan 16 juni 3.36 uur
Eerste Kwartier 25 mei 16.13 uur
Eerste Kwartier 24 juni 5.23 uur
2 mei 7 mei 12 mei 17 mei 22 mei 27 mei 1 juni 6 juni 11 juni 16 juni 21 juni 26 juni
6.07 5.58 5.50 5.42 5.35 5.30 5.25 5.21 5.19 5.18 5.19 5.21
21.07 21.15 21.23 21.31 21.38 21.45 21.50 21.55 21.59 22.02 22.04 22.04
24.00 uur
15 juni 23.00 uur
'
Erwin van Ballegoy M e i 1996 D e p la n e te n
w o 2 9 m ei
schaduw van Jupiter verduisterd. Om 1h48 gebeurt
Die sier Spica slaal vanavond 3° ten zuiden van de
hetzelfde mei de Jupitermaan lo.
Maan. z o / m a 16/17 ju n i
VENUS slaat nog steeds te schitteren aan de avond hemel. Aan de ochtendhem el is JUPITER inmiddels een
w o /d o 29 /3 0 m e i
Vannacht slaal de maan Titan maximaal len oosten
Om 4h05 e in d ig l de scha duw ove rga ng van de
van S alurnus. Een goede gelegenheid om deze
opvallende verschijning boven de zuidelijke horizon.
Jupitermaan Europa.
maan eens op le zoeken.
tendhemel zichtbaar te worden.
d o / v r 30/31 m e i
d l/ w o 18 /1 9 ju n i
MERCURIUS en MARS zijn deze maand - in ver
Rond 3 uur verlaat de schaduw van Jupitermaan lo
band met de nabijheid van de Zon - niet zichtbaar.
de planeet.
van Jupiter zich ten oosten van deze planeel.
w o 1 m ei
JU N I 1996
v r 21 ju n i
SATURNUS begint geleidelijk aan weer aan de och Deze hele nachl bevinden de vier heldere manen
Om 4h24 bereikt de zon haar noordelijkste breedte
De heldere planeet Venus slaat vanavond bijne 1° len zuiden van de ster b Tauri van sterrenbeeld
D e p la n e te n
en beginl de zomer. Op de poolcirkel vieren ze van
Slier.
MERCURIUS is halverwege de maand misschien le
nacht de middernachtzon.
vinden aan de ochtendhemel nabij de noordooslelijw o /d o 1/2 m e i Op slechts 2 ° ten zuiden van de Maan vinden we de
ke horizon. VENUS verdwijnt nu deliniliel in de avondscheme
v r/z a 2 1 /2 2 ju n i
ster Spica.
ring en zal laler deze zomer aan de ochlendhemel
Regulus, de hoofdsler van sterrenbeeld Leeuw.
z a / z o 4/5 m e i
zichtbaar zijn. Tegen hel einde van de maand is MARS in de och
z a 'z o 22/2 3 ju n i
Dilmaal s laal de Maan 9° ten noorden van de sier
tendschemering le zien.
Vanaf 0h56 lol 3h12 Irekl de schaduw van lo over
Antares, de roodachlige hooldster van hel sterren
JUPITER prijkt als een heldere sier vrijwel de gehele
hel oppervlak van Jupiter, lo zelf Irekl lussen 1h13
beeld Schorpioen.
nacht in hel sterrenbeeld Schutter.
en 3h29 als een w ille slip over hel oppervlak,
d l/w o 7 /8 m e i
Aan de ochlendhemel slaat planeel SATURNUS in hel grensgebied van de sterrenbeelden Vissen en
z o 2 3 ju n i
De planeet Jupiter bevindt zich 5° ten zuiden van de
Walvis.
De Maan bevindt zich vanavond 4° len zuiden van
In de ochtendschemering vindl opnieuw een moeilijk waarneembare samensland lussen twee planeten
Maan. z a 1 ju n i
plaats. Dilmaal slaal Mercurius ruim een graad ten
d i/w o 7/8 m e i
Hoewel de sterrenkundige zom er pas op 21 juni
noorden van de heldere Venus.
Om 4h12 w ordl de ster Sagilarri (magnitude +4,0)
beginl. starl vandaag de weerkundige zomer. De
door de Maan bedekt.
weerkundige zomer omval de maanden juni, juli en
m a / d i 2 4 /2 5 ju n i
auguslus.
Vannachl slaal de Saturnusmaan Titan maximaal len westen van deze planeel. Daarom is deze maan
v r 10 m e i
al in een kleine telescoop goed le zien.
's Morgens is hel mogelijk om in een kleine kijker alle
z a / z o 1/2 ju n i
vier heldere manen van Jupiter len westen van de
De V olle Maan s la a l 9 ° len noorden van de sie r
planeet le vinden.
Antares.
d l 2 5 ju n ii
m a 13 m e i
m a /d l 3/4 ju n i
sier Spica.
's O chtends s la a l d e M aan 3 " ten noorden van Saturnus.
De heldere planeel Jupiter slaal 4 ° len zuiden van de Maan.
d l/w o 2 5 /2 6 ju n i
m a 20 m ei
d i/w o 4 /5 ju n i
De maansikkel slaal 8° len zuiden van de planeet
De gehele nacht slaan de vier heldere manen van
Venus.
Jupiter ten oosten van de planeel.
v r / z a 2 8 /2 9 ju n i
d i 21 m e i
v r/z a 7/8 ju n i
Anlares. De Maan slaal zo'n 9‘ ten noorden van de
Vannacht wordt de maan Europa gedeeltelijk door
ster.
ken. Gebruik een sterrenkijker om dit verschijnsel te
de maan lo bedekt. Deze bedekking duurt van 3h37 lo l 3h57. maar om er iels van le kunnen zien heb je
v r / z a 2 8 /2 9 ju n i
kunnen zien,
een (linke telescoop m ei een hoge vergroting en een
De vier heldere manen van Jupiter slaan vanavond
rustige almosleer nodig.
allen len westen van deze planeel.
Deze ochtend staa n de v ie r he ld ere manen van
z o /m a 9 /1 0 ju n i
z o 3 0 ju n i
Jupiter len oosten van de planeet.
In de vroege ochtenduren staa l de Maan 3° len
Vanochtend slaal de planeel Mars ruim 4 ° ten noor
noorden van de planeel Saturnus.
den van Venus. Gedurende de periode van 25 juni
De Maan slaal vanavond 3° ten noordoosten van de
Vannachl slaan de vier heldere manen van Jupiter allen len oosten van de planeel.
Een ruime samensland lussen de Maan en de ster Om 4h23 (’s morgens vroeg!) begint de schaduw van de Maan lo over het oppervlak van Jupiter le (rek
w o 22 m ei
lo l h a lf juli kunnen we zien hoe M ars langzaam
d o / v r 23 /2 4 m e i
Om 2h57 eindigt de schaduwovergang van Callisto,
v r 14 e n z a 1 5 ju n i
de buitenste grote maan van Jupiter.
Beide ochtenden bevinden de planeten Mercurius en
la n g s d e veel h e ld e rd e re V enus b e w e e g l. De samensland moei kort voor hel aanbreken van de
Mars zich in eikaars nabijheid. Deze samensland is
dag, rond 4h45. in de ochtendschemering boven de
d o 2 3 m ei
echter moeilijk le zien, omdat hel Iweetal in de och
oostelijke horizon worden waargenomen.
Om 22h12 wordl de sier a Cancri (magnitude +4.3)
tendschemering laag boven de noordoostelijk hori
door de Maan bedekt.
zon slaal. Gebruik een verrekijker. Mars slaal enkele
J U L 1 1996 z o 3 0 j u n i / m a 1 ju li
z a 2 5 m ei
graden len noorden van Mercurius, vr/za 14/15 juni
De Maan staal vanavond 4° len zuiden van Regulus.
Om 1h01 w ordl de Jupiterm aan Europa do or de
Jupiter.
De Volle Maan slaat 5° ten noorden van de planeel
te n o p o f b ij e e n a a rd s c h e e rd e r te la te n o n tp lo f fe n a ls d e z e o p d e A a rd e d r e ig t in te s la a n . D o o r d e o n tp lo ffin g e n w o rd t d e b a a n d e p la n e to ïd e g e w ijz ig d z o d a t hij la n g s d e a a rd e vliegt. (B ro n : A s tro n o m y )
E Robbert-Jan W esterduin
lo is elektriciteitscentrale voor Ju piter E r lo o p t c o n s ta n t e e n e le k tris c h e s tro o m va n m iljo e n e n a m p è re s v a n d e m a a n lo n a a r J u p ite r. V u lk a n e n o p lo b la z e n g ro te w o lk e n va n e le k tris c h e g e la d e n d e e ltje s d e ru im te in . Dit s to f b lijft ro n d d e m a a n h a n g e n . D o o r d e b e w e g in g v a n lo m e t d e g e la d e n w o lk d o o r h e t s te r k e m a g n e tis c h e v e ld v a n J u p ite r k rijg je ee n s o o rt d y n a m o . E e n flin k e d y n a m o , w a n t je kan e r 3 3 m ilja r d la m p e n o p la te n b ra n d e n . De e le k tr is c h e s tr o o m lo o p t n a a r d e n o o rd - en z u id p o o l v a n d e re u z e p la n e e t to e . V ia e e n re la tie f k le in g e b ie d je g a a t h e t d e d a m p k rin g v a n d e p la n e e t in , d e z e 'h e te p le k k e n ' z ijn
Kom eet verw ondt jongen D e k o m e e t H y a k u ta k e h e e ft b ijn a h e t le v e n g e k o s t v a n e e n n e g e n tie n ja rig e F ra n s e jo n g e n . R o n d h e t h o o g te p u n t v a n d e p ra c h tig e v e rs c h ij n in g g in g S a m u e l A n d rie u m e t e e n g ro e p v rie n d e n d e k o m e e t w a a rn e m e n . O m e e n g o e d u it z ic h t te h e b b e n z ijn z e in d e b e rg e n g a a n k ij ke n . M e t z ijn o g e n g e ric h t o p d e k o m e e t lie p S a m u e l e e n z e v e n tig m e te r d ie p ra v ijn in . N a v ie r u u r z o e k e n v o n d d e b ra n d w e e r d e jo n g e n , g e lu k k ig z o n d e r a l te v e e l v e rw o n d in g e n . Een s tr u ik h a d z ijn v a l g e b ro k e n e n z o z ijn le v e n g e re d . (B ro n : D e G e ld e rla n d e r)
O nderzoek naar planetaire verdedi gingslinie H e t A m e rik a a n s e A ir F o rc e S p a c e C o m m a n d (R u im te c o m m a n d o v a n d e lu c h tm a c h t) is b e zig e e n o p v o lg e r v a n C le m e n tin e te b o u w e n . D e g e d e e lte lijk e m is lu k te m is s ie v a n C le m e n tin e 1 w a s e e n g ro o t s u c c e s v a n w e g e d e m a a n fo to ’s d ie h e t o n b e m a n d e r u im te v a a r tu ig g e m a a k t h e e ft. D e o n tm o e tin g m e t e e n p la n e to ïd e is m is lu k t v a n w e g e b ra n d s to fg e b re k .
v a n a f d e A a rd e te z ie n m e t in fra ro o d -te le s c o p e n . De H u b b le S p a c e T e le s c o o p h e e ft la atst in h e t u ltra v io le t d e z u id e lijk e 'h e te p le k ' g e zie n . (B ro n : N R C H a n d e ls b la d )
Vaarwel Pioneer 11 O v e r 4 0 d u iz e n d e e u w e n z a l d e P io n e e r 11 w e e r e e n a n d e re z o n v a n d ic h tb ij z ie n , m a a r w ij z u lle n n o o it m e e r ie ts v a n h e t o n b e m a n d e r u im t e v a a r tu ig v e r n e m e n . S in d s d e c e m b e r 1 97 4 , to e n d e m e e s te J W G -e rs n o g n ie t g e b o re n w a re n , is h e t ru im te s c h ip o n d e rw e g n a a r d e b u ite n k a n t v a n h e t z o n n e s te ls e l. N a e e n b e z o e k a a n J u p it e r b e z o c h t h ij a ls e e r s te S a tu rn u s . V e le ja re n h e e ft d e P io n e e r 11 in fo r m a tie o v e r d e b u ite n ra n d v a n h e t z o n n e s te ls e l n a a r d e A a rd e g e s tu u rd . N u o p e e n a fs ta n d va n b ijn a 7 m ilja rd k ilo m e te r is d e e n e rg ie b ro n a a n b o o rd n ie t s te rk g e n o e g o m d e in s tru m e n te n te la te n w e rk e n e n o m s ig n a le n n a a r d e A a rd e te s tu re n . H e t d u u rt 6 u u r v o o rd a t een s ig n a a l v a n d e A a rd e d e P io n e e r 11 b e re ik t. A fg e lo p e n h e rfs t h e e ft d e s o n d e z ijn la a ts te s ig n a a l n a a r d e A a rd e g e s tu u rd : V a a rw e l! (B ro n : A s tro n o m y )
D e n ie u w e C le m e n tin e z a l b e g in 1 9 9 8 d rie a a rd s c h e e rd e r s o p d ic h te a fs ta n d b e z o e k e n . E e n a a r d s c h e e r d e r is e e n p la n e to ïd e d ie d e a a rd b a a n k ru is t, w a a rd o o r d e z e v la k la n g s de A a rd e k u n n e n s c h e re n . Er zal d a n o p e lk e van d e z e d rie p la n e to ïd e n e e n k le in e s o n d e a fg e s c h o te n w o rd e n e n h e t m o e d e r s c h ip v a n d e in s la g e n fo to g ra fe re n . M e t d e z e u n ie k e m is s ie w il A F S C d e s a m e n s te llin g e n d e a fm e tin g e n v a n a a r d s c h e e r d e r s te o n d e r z o e k e n . D e z e g e g e v e n s h e e ft m e n n o d ig o m e e n v e r d e d i g in g s lin ie te o n tw ik k e le n te g e n a a rd s c h e e rd e rs d ie e ig e n lijk a a rd b o ts e rs zijn . D e b e d o e lin g is o m é é n o f m e e rd e re k e rn ra k e t-
* * *
i [R ijsw ijk »
-K
T E C H N I S C H E
H O G E S C H O O L
RI JS W I JK
T H R ijs w ijk , a l 2 5 ja a r h e e l b ijz o n d e r
Adressenpagina L andelijk telefoonnum m er van de JW G : 050 - 577 94 70 Giro: 282.77.47 t.n.v. Jongerenw erkgroep N.V.W.S. te Utrecht Kloppen de gegevens op deze lijst niet? B el 050 - 577 94 70 S e c re ta ria a t J W G : JW G , Z o n n e n b u rg 2, 3 5 1 2 N L U tre cht. C o m p u te rg ro e p : E rw in v a n B a lle g o y . T a fe lb e rg s tra a t 2 0, 2021 S P H a a rle m , 0 2 3 - 5 2 7 0 6 50. D ia -u itle e n : M a rk -J ö rg M e ije r. M e in e s z s tra a t 1, 8 4 4 2 G C H e e re n v e e n , 0 5 1 3 - 6 2 0 3 03. K o n ta k tp e rs o o n J o n g e re n k a m p : J e ffre y B out, K o rn o e lje s tra a t 2 H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K o n ta k tp e rs o o n O u d e re n k a m p : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 . 2 5 1 6 H N D en H a a g , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. K o n ta k tp e rs o o n P u lm ic h e lk a m p : M a rc e l V onk, G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 , 2 5 2 3 C H D e n H a a g , 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 HN D e n H aag , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. W a a rn e e m c o m m is s ie : R o y K e e ris. D e B le k e r 4 8 . 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n , 0 4 0 - 2 5 3 51 38. K ljk e rb o u w g ro e p : N ie ls B o s c h . V a n N is p e n s tra a t 30, 6521 K M N ijm e g e n , 0 2 4 - 3 2 3 3 7 14. B e s tu u r J o n g e re n w e rk g ro e p V o o rz itte r: N ie ls B osch, V a n N is p e n s tra a t 3 0 ,6 5 2 1 KM N ijm e g e n , 0 2 4 - 3 2 3 3 7 14. V ic e -v o o rz ltte r: M a rlo e s M u ld e rs . F . C o e rs la a n 2 4 , 3571 A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. S e c re ta ris : R e in o u t K le in h a n s , E s d o o rn la a n 3 3 2 . 9741 M B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 0 4 2 7 e n 0 3 8 - 6 5 3 2 0 7 (w e e ke n d ). P e n n in g m e e s te r: B a s V rie s e m a , E n n y V re d e la a n 249. 3 5 8 4 ZH U tre c h t, 0 3 0 - 2 5 4 19 53. A fd e lin g s c o ö rd in a to r: J e ffre y B o u t, K o rn o e lje s tra a t 2H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K a m p g ro e p : W o u te r v a n R e e v e n , H a a rle m m e rw e g 60 a. 2 3 1 6 A G L e id e n , 071 - 5 2 2 4 2 51. P u b lic ite it: M a rlo e s M u ld e rs , F. C o e rs la a n 24. 3571 A P U tre c h t. 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 .2 5 1 6 H N D e n H a a g , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. B e s tu u rs lid :: M a rc e l V o n k . G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 , 2 5 2 3 C H
F r ie s la n d : R u d m e r H o e k s tra .S c h o te rla n d s e w e g 41 . 8451 K A O u d e s c h o o t, 0 5 1 3 - 6 3 3 8 10. G r o n in g e n : M a a rte n d e n D a a s . 't Z u d e n 163, 9351 U L e e k, 0 5 9 4 - 51 9 8 67. O o s t-T w e n te : D e rk M o o r, K lim o p s tra a t 4. 8 0 1 2 D D Z w o lle . 0 3 8 - 4 3 5 6 4 2 6 (in h e t w e e k e n d 0 5 3 - 4 3 5 6 4 26). Z w o lle : B o u w d e w ljn K ra n e n d o n k , K a d e n e te rk a m p 74. 8 0 1 4 C B Z w o lle , 0 3 8 - 4 6 5 8 7 28.. R e g io W e s t R e g io -c o ö rd in a to r. L u u k d e n O e ve r, M e lis s e tu in 2. 2 3 1 7 N E L e id e n , 071 - 521 0 6 43. D e n H a a g : P a tric k d e R oo. v a n S lin g e la n d ts tra a t 9 9 , 2 5 8 2 X K D e n H aag , 0 7 0 - 3 5 5 7 5 87. R ijn m o n d : W ilc o M o e rm a n , Ire n e s tra a t 2 2 . 3 2 7 4 A E H e in e n o o rd . 0 1 8 6 - 6 0 1 6 62, L e id e n e .o .: L u u k v a n d e n O e ve r, M e lis s e tu in 2 . 2 3 1 7 NE L e id e n , 071 - 521 0 6 43. Z o e te r m e e r: E rik va n d e n E ikh o ff. R u P a re s in g e l 10. 2 6 4 2 C S P ijn a c k e r, 0 1 5 - 3 6 9 8 0 72.. R e g io Z u id R e g io -c o ö rd in a to r: M a rie ke v a n d e n B o s c h , N o b e lw e g 2, 6 7 0 6 E W W a g e n in g e n , 0 3 1 7 - 41 2 7 6 6. B re d a : P e p ijn H e n d rik s . J a c o b C a ts la a n 3 3 ,4 8 7 3 G T E tte n -L e u r, 0 7 6 - 501 5 0 64. D e n B o s c h : M a a rte n B e rg m a n s , R ijn rin g 6 9 , 5 1 5 2 RE D run en, 0 4 1 6 - 3 7 2 9 76. E in d h o v e n : R o y K e e ris . D e B le e k e r 4 8 , 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n . 0 4 0 - 2 5 3 51 38. T ilb u r g : T o n S p a n in k s , G e n e ra a l d e W e ts tra a t 3 1 . 5021 T K T ilb u rg , 0 1 3 - 5 4 2 2 5 34. W e s t-B ra b a n t: K la a s H u ijb re g ts. L u d w ig s tra a t 3 3 . 4701 N E R o o s e n d a a l, 0 1 6 5 - 5 3 31 23. Z u ld - L im b u r g : E m e ra ld K lo o s te rm a n , R in g w e g 55 , 6141 L Z Lim b rich t. 0 4 6 - 4 5 8 17 0 5.
D e n H a a g . 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. J W G -A fd e lln g e n R e g io M id d e n R e g io -c o ö rd in a to r: P e ije v a n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 2 2 9, 3 7 3 4 C L D e n D o ld e r , 0 3 0 - 2 2 9 14 38. A m e rs fo o rt: M a rtijn v a n W e s te rla a k , B re e la n d 142, 3 8 2 8 V J H o o g la n d , 0 3 3 - 4 8 0 2 6 65. A m s te rd a m : A s trid F lo k s tra , B ild e rd ijk k a d e 55 2, 1053 V R A m s te rd a m . 0 2 0 - 6 8 3 7 9 38. C u le m b o rg : M e n n o S c h a k e l. Z u id e rlin g e d ijk 1 0 1 .4 2 1 1 B B S p ijk , 0 1 8 3 - 5 6 1 5 2 3 . 't G o o i: P e ije v a n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 2 2 9 , 3 7 3 4 C L D en D o ld e r, 0 3 0 - 2 2 9 1 4 38. G o u d a : R ic h a rd W e s te rb e e k , L a n d lu s ts tra a t 10 8, 2 8 0 4 K T G o u d a . 0 1 8 2 - 5 3 5 4 28. U tre c h t: E lis a b e th L o d d e r, O u d e g ra c h t 3 3 1 , 3511 P C .U tre c h t,0 3 0 • 231 41 53.
R e g io O o s t + N o o rd R e g io -c o ö rd in a to r. J e flre y B o u t, K o rn o e lje s tra a t 2 H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 7 0. A c h te r h o e k : A ile e n v a n N ord e. B e e th o v e n la a n 55. 6 8 1 5 B L A rn h e m . 0 2 6 - 4 4 5 6 6 44. A lm e lo /W ie r d e n /R Ijs s e n : R afal G o rs k i. P a ra lle lw e g 21 4, 7 6 0 4 T R A lm e lo . 0 5 4 6 - 8 5 0 5 13.
W e rk g ro e p e n v a n d e N V W S e n S tic h tin g d e K o e p e l A s tr o f o to g r a fie : J .S . S u s s e n b a c h , P a rk A re n w e g 4 2 . 3731 E T D e B ilt, 0 3 0 - 2 2 0 3 3 8 3. K o m e te n : H . v a n A sp e re n . A . P a u w s tra a t 5. 6 8 8 2 K P V e lp , 0 2 6 - 3 6 2 0 5 4 4 . L e id s e S te r r e n w a c h t: J .H . O d e k e rk e n . P ro v in c ia le w e g W e s t 75. 2851 E K H a a s tre c h t, 0 1 8 2 0 - 2 4 984. M a a n e n P la n e te n : P e te r L o u w m a n , H o u tla a n 2 . 2 2 4 3 C B W a s s e n a a r, 0 7 0 - 5 1 7 8 6 5 6. M e te o re n : A n n e m ie k e Z w a a n s , R a n d h o e v e 15, 3 9 9 2 X A H o u te n , 0 3 0 - 6 3 4 0 7 24. S te rb e d e k k in g e n : H .G .J. R u tte n , B o e re n w e g 3 2 . 5 9 4 4 EK A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 13 47. S te rr e n k u n d e e n c o m p u te r : T .P e te rs . D e K lo m p 75 -60. 7511 D G E n sch e d e , 0 5 3 - 4 3 0 8 5 81. V e r a n d e r lijk e s te r r e n : G . C o m e llo , p /a K a p te yn Lab.. P o stb u s 80 0, 9 7 0 0 A V G ro n in g e n , 0 5 0 - 3 6 3 4 0 6 9 /3 6 3 4 0 7 3 . W e e r -a m a te u r s : R . W ie le m a . It B ü te rfa b ry k 2 3 ,900 1 DN G ro u w . 0 5 6 6 2 - 39 06. Z o n : B e n n o H o u w e lin g . V e e n e n b u rg 3 6 , 2 8 0 4 W Z G o u d a , 0 1 8 2 - 5 3 9 0 82. A d v ie s g r o e p In s tr u m e n te n b o u w : H .R u tte n , B o e re n w e g 3 2 , 5 9 4 4 E K A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 134 7. A d v ie s g r o e p In s tr u m e n te n b o u w : H .G .J. R utten, B o e re n w e g 3 2 5 9 4 4 E K A rce n . 0 7 7 - 4 7 3 1 3 47.
Aanm eldingsform ulier voor de JW G-Zom erkam pen1996. (G o e d le z e n , in v u lle n o n d e rte k e n d te ru g s tu re n )
D eelnem er/Deelneem ster N aam :
(tijdens de kampen moet er een 2e adres zijn waar de begeleiding eventueel contact mee kan opnemen) 2e N aam :
A d re s :
2 e A d re s :
P o s tc o d e :
2 e P o s tc o d e :
W o o n p la a ts :
2 e W o o n p la a ts :
T e le fo o n :
2 e T e le fo o n :
G e b o o rte d a tu m : N a a m e n n u m m e r Z ie k e n fo n d s re s p . Z ie k te k o s te n v e rz .: In w e lk ja a r w e rd je lid v a n d e J W G : O p w a t v o o r e e n s c h o o l z it je e n w e lk e kla s : D e d rie v e rs c h ille n d e J W G -Z o m e r k a m p e n , k ru is a a n m e t w e lk k a m p je m e e w ilt!
I
|
J W G -J o n g e re n k a m p
| J W G -O u d e re n k a m p
I
J W G -P u im ic h e lk a m p
V oor deelnem ers van 8 t/m 13 jaar. H ierb ij m eld ik m ij a a n voor het JW G -Jon g eren kam p 19 9 6 . D e kam pprijs b e g ra a g tf. 175,-
V oor deelnem ers van 1 4 t/m 17 jaar.
Voor deelnem ers van 15 t/m 22 jaar,
H ierbij m eld ik mij a a n v o o r het J W G -O u d e re n k a m p 19 9 6 . H et kam p begint op Z on d ag 21 juli
(aankruisen m et w elk kam p je m ee
en eindigt op Vrijdag 2 augustus 1996. D e kam pprijs b edraagt f. 3 4 5 ,-
Hierbij m eld ik mij a a n voor het JW G -P u im ic h e lk am p 1996. H et kam p begint op 10 augustus en eindigt op 2 2 augustus 1996.
wilt): □
1e: 13 juli t/m 19 juli 199 6 .
G
2 e : 2 0 juli t/m 2 6 juli 1996..
□
Kruis dit hokje aan indien je op het kam p e en JW G -kijker wilt
D e kam pprijs bedraagt f. 8 9 9 ,(incl. Busreis).
bouw en.
In d ie n v a n to e p a s s in g (v o o r a lle k a m p e n ): Ik z o u g ra a g w ille n d a t ju llie tijd e n s h e t k a m p re k e n in g h o u d e n m e t h e t e te n , w a n t ik b e n v e g e ta riê r/v o lg een d ie e t t.w .: Ik b en a lle rg is c h v o o r e n /o f g e b ru ik b e p a a ld e m e d ic ijn e n (w a a n /o o r e n /o f w e lk e ): Ik z o u op k a m p g ra a g ie ts w ille n h o re n o v e r/w ille n d o e n a an: Ik z o u z e lf w e l o p k a m p ie ts w ille n v e rte lle n o ve r: Ik b e n v a n p la n m ijn te le s c o o p m e e te n e m e n o p k a m p (typ e , g ro o tte , m o n te rin g , e .d .):
D e a a n m e ld in g is d e fin itie f a ls je d it fo rm u lie r in g e vu ld te ru g s tu u rt e n d a a rv a n e e n b e v e s tig in g h e b t o n tva n g e n . D e J W G s lu it g e e n V e rz e k e rin g e n (W A -O n g e v a lle n o .i.d .) a f v o o r d e d u u r v a n h e t k a m p . W e g a a n e rv a n u it d a t ie d e re e n re e d s g o e d v e rz e k e rd is. C o n tro le e r d it e ve n . D it fo rm u lie r s tu re n n a a r: M a rc e l V o n k G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 2 5 2 3 C H D en H a a g .
h a n d te k e n in g o u d e r/v e rz o rg e r
JONGERENWERKGROEP VOOR STERRENKUNDE
JAARGANG 30 juli/aug/sept 1996
De Very Large Telescope Op jacht naar de diepte van het heelal Waarnemen voor gevorden
Inhoud Universum 4 -1996
U n iv e r s u m
is
een
uilgave
van
de
JongerenWerKGroep (JWG) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- on Sterrenkunde (NVWS). De JWG organiseer» aktiviteiten op het gebied
4
De Very Large Telescope en andere m oderne telesco pen M id d e n in e e n w o e s tijn e rg e n s in C h ili b o u w t d e E S O 4 re u s a c h tig e te le s c o p e n . D e E S O -le d e n F ra n k rijk e n D u its la n d o n tw ik k e ld e n h ie r v o o r s p e c ia le te le s c o o p s p ie g e ls . J e ffre y B o u t z e t in d it v e rs la g a lle rle i in te re s s a n te (b o u w )z a k e n o p e e n rijtje.
van sterrenkunde voor jongeren van 8 to l 2 1 jaar. JWG-ledon ontvangen Universum in de maan den |anuari, maart. mei. Juli en oktober.
R e d a k t ie :
Bram Slagmolen, hooldredakteur
10
Op jacht naar de diepten van het heelal
Maarten Bergmans
D e m e th o d e n d ie d e a s tro n o m e n g e b ru ik e n v o o r d e b e p a lin g va n d e
Mark Jörg Meijer
a fs ta n d e n sn e lh e id zitte n vol fo u te n . D e H u b b le S p a c e T e le s c o p e m a a k te o n la n g s , va n e e n k le in g e b ie d je in h e t s te rre n b e e ld G ro te B e e r, o p n a m e n v a n d iv e rs e s te rre n s te ls e lls m e t v e rs c h ille n d e 'le e ftijd e n '. In d it in te re s s a n te a rtik e l v a n W o u te r v a n R e e v e n k o m je e r m e e r v a n te w e te n .
Jlmmy Reek
R e d a k t ie - a d r e s :
Bram Slagmolen Rijswijkseweg 382 2516 HN Den Haag
14
16
19
23
Een kruisdraadoculair zelf bouwen
Tel.: 070-390 853 3
M ic h e l W is s in k k n u ts e ld e v o o r ju llie e e n k ru is d ra a d o c u la ir in e lka a r. V e rlic h t d o o r ro d e L E D 's (L ig h t E m m ittin g D io d e s !!) ku n je nu tijd e n s h e t fo to g ra fe re n je v o lg s te r g o e d in b e e ld h o u d e n .
De kopij voor het volgende nummer moet uiter
C luster
d o o r R o b b e rt-J a n W e s te rd u in D e a lle rla a ts te n ie u w tje s d it k e e r "g e la n c e e rd " o p e e n n ie u w e p a g in a
JWG 8 Frientls. Hengelo
Een belangrijke opdracht
D ru k:
E e en s p a n n e n d S cie n ce fic tio n v e rh a a l va n M a rc e l V o n k
Ponsen S Looijen. Wageningen
Dit is te koop bij je club
J W G - L id m a a t s c h a p :
E e n o v e rz ic h t v a n w a t je m e t je z e lfv e rd ie n d e v a k a n tie g e ld a lle m a a l b ij d e J W G k u n t ko p e n .
24
lijk 16 augustus '96 in hel bezit van de redaktie zijn.
Verenigingsnieuws met Afdelingsagenda
L a y o u t & D T P S e r v ic e :
t/m 20 jaar
fl. 30.00
ouder dan 20 jaar
II, 35,00
S e c r e t a r ia a t J W G :
Zonnenburg 2
26
Het Texelkam pje
3512 NL Ulrecht
H e t ju b ile u m k a m p v e rs la g va n a fd e lin g U tre c h t d o o r S te v e n R ie d e r. J W G in V id it e lc o m p u t e r :
27
W aarnem en voor gevorderden
De Muurkrant tel. 070 - 364 890 9 Pagina 750.
W o u te r v a n R e e v e n g e e ft h ie r - v o o r ie d e re e n - ‘ h e ld e re tip s ’ v o o r a ls je op z o e k b e n t n a a r o b je c te n a a n d e h e m e l.
J W G - lo c a t ie o p In te rn e t:
httpy/iglo.cpodu rug.nl/- A0702846/|wg/]wg„home html
32
Statutenw ijziging van de JWG
37
VESTA: de zesde aardse planeet
A d v e r t e n t ie s :
39
Tel - 030 • 273 267 5
Met de Kijker op Jacht
B ij de v o o rp la a t:
In d it a rtik e l g e e ft M a rtijn H o rd ijk w a a rn e e m tip s o m d e z o m e rs e b e e s te n b o e l a a n d e h e m e l w a t g e m a k k e lijk e r te k u n n e n b e k ijk e n . O o k a l is h e t m a a r e n k e le u re n e c h t d o n k e r e r is g e n o e g te z ie n .
44 47 48
Marloes Mulders
M a rlo e s M u ld e rs g e e ft u itle g o v e r a a rd s e p la n e te n e n lic h t het b e la n g to e v a n d e fo to ’s d ie d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e va n V e s ta m a a kte .
A stronom ische Kalender Adressenpagina Lid w orden van de JWG?
d o o r E rw in B a lle g o y
I S S N 0 9 2 5 -5 3 0
MyCn 18 een jonge planataire nevel op ongeveer 8000 lichtjaar hier van daan. De opnam e geeft nieuwe inter pretaties over afstoting van sterren gas welke vrijkom t bij de 'dood' van zon-achtige sterren (Foto HST).
Redaktiefje
,
door Bram Slagmolen hoofdredakteur
Hallo allemaal, E e n d ik k e U n iv e rs u m , e e n le k k e re s to e l, e e n d ra n k je e n m o o i w e e r z o rg e n s a m e n v o o r d e b e s te in g re d ië n te n o m d e v a k a n tie g o e d d o o r te k u n n e n k o m e n , to c h ? N a h a rd p lo e te re n , re g e le n , s c h rijv e n en o p m a k e n is h e t o n s g e lu k t o m te z o rg e n d a t je d e z e 4 8 -p a g in a -d ik k e U n iv e rs u m n u v o o r je h e b t. De in h o u d h e rb e rg t v e rs c h ille n d e o n d e rw e rp e n , h o p e lijk w o rd t z o ie d e re e n o p z ijn o f h a a r w e n k e n b e d ie n d . E lke k e e r w e e r p ro b e e rt d e re d a c tie
d e ju is te n ie u w tje s e n 'u p -to -d a te ' o n d e rw e rp e n in U n iv e rs u m te
p la a ts e n . D it s o m s to t h e t la a ts te u u r a a n to e . S te e d s h o p e n w e w e e r d a t ie d e re e n e r te v re d e n m e e is, d it s c h ijn t re d e lijk zo te z ijn d a a r w e n o g g e e n re a c tie s o f s u g g e s tie s v o o r a n d e re o n d e rw e rp e m k rijg e n . E ig e n lijk v in d t ik d a t w e l ja m m e r, d a a r U n iv e rs u m e e n b la d v o o r ju llie a lle m a a l is. J u llie m o g e n d u s o o k b e p a le n w e lk e o n d e rw e rp e n e r in U n iv e rs u m w o rd e n g e p la a ts t. N a tu u rlijk v in d t d e re d a c tie h e t o o k leu k als e r re a c tie o p U n iv e rs u m z e lf k o m t (h o p e lijk a lle e n p o s itie f!). D e z e k u n n e n d a n in U n iv e rs u m g e p la a ts t w o rd e n . Z o k u n n e n m is s c h ie n g o e d e m a a r o o k s le c h te e rv a rin g e n a a n d e o v e rig e le d e n b e k e n d w o rd e n g e m a a k t. D e z e e rv a rin g e n k u n n e n g e ru s t o o k o v e r d e g e w o n e g a n g v a n z a k e n in d e J W G g a a n . H ie r kan da n ee n g e d e g e n a n tw o o rd t o p g e g e v e n w o rd e n , o o k in U n iv e rs u m n a tu u rlijk . H e t is no g v ro e g m a a r w e m o e te n e r w e l o p tijd m e e b e g in n e n d a a r h e t a n d e rs te la a t is, d e L a n d e lijk e J o n g e re n B ije e n k o m s t! J a ja h ij k o m t e r w e e r a a n e n w e l o p 6 o k to b e r e n n e t a ls v o rig ja a r w e e r in de la g e re s c h o o l D e K le in e D ic h te r. H e y c o p s tra a t 3 0 te U tre c h t. U itg e b re id e re in fo rm a tie k u n je v in d e n op p a g in a 43. W a t ik je v a n te v o re n z e k e r k a n m e e d e le n is d a t d ie d a g w e e r in h e t te k e n z a l s ta a n va n ee n s te rre n k u n d ig o n d e rw e rp w e lk e o p e e n v o u d ig e w ijz e z a l w o rd e n v e rte ld . V ra a g o o k e v e n tu e e l je k o n ta k t p e rs o o n v o o r m e e r in fo rm a tie ! T ja en d a n n u h e t tre u rig e n ie u w s , d e m e n s e n d ie o p d e A L V z ijn g e w e e s t o f d e v o rig e U n iv e rs u m o o k h e b b e n g e le z e n w e te n h e t a l. M e t in g a n g v a n d it ja a r w o rd e n e r g e e n 6 U n iv e rs u m s p e r ja a r m e e r n a a r ju llie to e g e s tu u rd . D it a a n ta l w o rd t v e rm in d e rt to t 5 U n iv e rs u m s p e r ja a r, e c h te r te r c o m p e n s a tie v o o r die e n e U n iv e rs u m w o rd t n u m m e r 4 e x tra d ik , e n w e l 4 8 p a g in a 's (d e z e U n iv e rs u m d u s ). D it h o u d t in d a t je in s e p te m b e r g e e n U n iv e rs u m m e e r k rijg t m a a r p a s w e e r in o k to b e r. D it w o rd t d a n n u m m e r 5 v a n d it ja a r, de la a ts te ! E c h te r m id d e n d e c e m b e r va n d it ja a r z u l je U n iv e ru m 1 v a n 1 9 9 7 o n tv a n g e n . D a 's to c h m ooi in g e ro o s te rd , o f n ie t! En d a n ..., ja ja d a n b e s ta a t d e J W G 3 0 ja a r! H ie p h ie p h o e ra . In 1 9 9 7 b e s ta a t d e J W G 3 0 ja a r e n d e p la n n e n z ijn al in o n tw ik k e lin g o m v a n d a t ja a r e e n n ie t te v e rg e te n ja a r te m a k e n . E r z u lle n d o o r h e t ja a r heen v e rs c h ille n d e fe e s tje s g e o rg a n is e e rd w o rd e n o m a lle s e n ie d e re e n v a n h e t h e u g e lijk e fe it o p d e h o o g te te b re n g e n . N a tu u rlijk b lijv e n a lle s ta n d a a rd k a m p e n , b ije e n k o m s te n e .d . g e w o o n d o o rg a a n , m a a r e e n extra tin tje z u lle n ze w e l k rijg e n . J e z u lt w e l b e g rijp e n d a t a l d ie fe e s tje s e e n h e le b o e l v o o rb e re id in g ve rg e n . D a a r zijn w e d a n o o k al la n g m e e b e z ig e n ‘h o e m e e r z ie le n h o e g ro te r d e fe e s te n ' z u lle n w e m a a r z e g g e n . D u s w a n n e e r jij d it le e s t e n d e n k t tjo n g e d a t lijk t m ij o o k w e l to f o m m e e te h e lp e n m o e t je h e t v o l g e n d e d o e n . S c h rijf e e n b rie fje e n s tu u r d it n a a r h e t S e c re ta ria a t v a n d e J W G in U tre c h t m e t lin k s b o v e n o p d e e n v e lo p " 3 0 ja a r J W G ". D a n k rijg je n a v e rlo o p v a n tijd w e l b e ric h t v a n h o e e n w a t w e a lle m a a l g a a n d o e n . Ik z o u z e g g e n p a k e e n p e n e n s tu u r d a t b rie fje w a n t v e le h a n d e n m a k e n lig t w e rk (d e m ijne lig t e r d u s o o k a l!). In d e v o rig e U n iv e rs u m s to n d d a t ju llie d e z e k e e r e e n v e rra s s in g z o u d e n k rijg e n b ij d e U n iv e rs u m . N ou h ie r is e e n k le in e v e ra n d e rin g in g e k o m e n . J u llie k rijg e n d e z e v e rra s s in g in U n iv e rs u m 5. H e t id e e is e r om b ij d e z e U n iv e rs u m e e n A 2 -p o s te r in te v o u w e n . Ik z a l je e e n d in g v e rk la p p e n h ij w o rd t m ooi! A a n a lle s k o m t e e n e in d e z o o o k a a n d it re d a c tie fje ! T o t s lo t w e n s ik ju llie , jo n g e n s e n m e is je s , v e e l lee s p le z ie r en e e n p re ttig e v a k a n tie (o p d e k a m p e n ). G ro e tje s ,
De
VERY LARGE TELESCOPE en andere moderne telescopen
Jeffrey Bout
inds een paar honderd jaar pro beren we het heelal te verkennen met onze telescopen. Tot 100 jaar
S
geleden werden de grootste telescopen g ew o o n d o o r m en sen z e lf g eb o u w d , maar tegenw oordig is het bouwen van een grote telescoop zo’n complex pro ces gew orden dat dit alleen nog maar voor grote organisaties is weggelegd.
Een stukje geschiedenis... D o o r d e e e u w e n h e e n z ijn e r v e le g ro te to t z e e r g ro te te le s c o p e n gebo uw d. D e e e rs te e c h te g ro te te le s c o o p w as d ie v a n W illia m H e rs c h e l. D e m e ta len sp ie g e l va n d e z e sp ie g e lte le sco o p h a d e e n d o o rs n e d e va n 124,5 c m en w e rd g e b o u w d in 178 9 . W illia m H e r s ch e l is o n d e r a n d e re d e o n td e k k e r v a n U ra n u s , m a a r d e z e p la n e e t o n t d e k te hij g e w o o n in d e a c h te rtu in m et z ijn 15 c m N e w to n -te le s c o o p ... v o o r g ro te o n td e k k in g e n h e b je d u s h e le m a a l n ie t z o 'n g ro te te le s c o o p n o d ig. In 1 8 4 5 b o u w d e L o rd R o se e e n n o g g ro te re te le s c o o p m e t e e n m e ta le n s p ie g e l: d e z e h a d e e n m id d e llijn van m a a r lie fs t 1 8 9 ,9 c m . M e t d e z e te le s-
c o o p h e e ft Lord R ose o n td e k t d a t M51 (n e t a ls v e le a n d e re s te rre n s te ls e ls ) e e n s p ira a ls tru c tu u r v e rto o n d . L o rd R o se g a f d e n e v e l d a n o o k d e to e p a s s e lijk e n a a m ‘de D ra a ik o lk n e v e l’. D e s p ie g e l v a n de te le s c o o p b e s ta a t no g s te e d s : hij lig t in e e n m u s e u m in
va n d e z e te le s c o o p is e c h te r d a t d e b o u w e rv a n e e n g ro o t p re s tig e -p ro je c t is g e w e e s t. D e te le s c o o p is w e l o n tz e tte n d g ro o t, m a a r n ie t e rg g e s c h ik t v o o r g o e d e w a a rn e m in g e n . D o o rd a t d e s p ie g e l n a m e lijk zo g ro o t en z w a a r is, b u ig t hij o n d e r z ijn eig e n
h o e kige v o rm e n d o o r d e z e lo sse s e g m e n te n n u in e e n ra a m w e rk n a a s t e lk a a r te le g g e n k rijg je e e n z o g e n a a m d 'h o n in g ra a t' v a n lo s s e s p ie g e ls . D it h o n in g r a a t v a n s p ie g e ls
L o n d e n . In Ie rla n d (w a a r L o rd R o s e w o o n d e en w a a r o o k z ijn te le s c o o p s to n d ) is m e n op het m o m e n t d ru k b e
g e w ic h t d o o r a ls je m e t d e te le s c o o p n ie t re ch t n a a r b o ve n kijkt. A ls gevolg h ie rv a n lijke n a lle s te rre n e e n b e e tje
E e n v o u d ig w e g d o o rd a t e lk s e g m e n t d ik g e n o e g is o m n ie t d o o r te b u ig en . In fig u u r 1 ku n je z ie n h o e de sp ie g e l
z ig o m de te le s c o o p n a te b o u w e n . D e o rig in e le m o n te rin g (d ie v o o rn a m e lijk b e s ta a t u it b a ks te n e n m u u rtje s) b e s ta a t o o k n o g , m a a r z a l v o o r het replica n iè t g e b ru ikt w orden. P a s in 1 9 1 7 w e r d h e t r e c o r d v a n
w a z ig te zijn.
v a n é é n v a n d e tw e e K e e k te le s c o p e n e ru it zie t. Z o a ls al v e r m e ld b e s ta a t d e K e e k telescoop eigenlijk uit tw e e telescopen. D it is e rg h a n d ig e n w e l o m d e v o l
1 8 9 ,9 c m v a n d e te le s c o o p v a n Lord R o s e v e rb e te rd . V a n a f 1 9 1 7 s to n d h e t re co rd n a m e lijk o p n a a m v a n de H o o k e r-te le s c o o p . D e z e te le s c o o p heeft (w ant hij is n og s te e d s in gebruik) e e n m id d e llijn v a n 2 5 4 c m e n s ta a t o p M o u n t W ilso n , e e n b e rg in d e V e r e n ig d e S ta te n . O o k m e t d e H o o k e r - te le s c o o p z ijn g ro te o n td e k k in g e n g e d a a n , v o o ra l d o o r e e n a s tro n o o m g e n a a m d E d w in H u b b le (ind e rd a a d , w a a rn a d e H u bble S p a c e T e le s c o p e is v e rn o e m d , m a a r d a a ro v e r s tra k s m e e r). E d w in H u b b le h e e ft m e t de H o o k e r-te le s c o o p v o o r
De huidige stand van zaken M o m e n te e l s ta a n e r e e n h o o p g o e d e e n g ro te te le s c o p e n o v e r d e A a rd e v e rs p re id . A b s o lu u t d e g ro o ts te te le s c o o p o p A a rd e is o p d it m o m e n t d e K e e k te le s c o o p . D e z e te le s c o o p b e s ta a t u it tw e e s p ie g e lk ijk e rs . e lk m et ee n d ia m e te r v a n 10 m e te r. D e z e te le s c o p e n z ijn d u s n o g v e e l g ro te r dan d e o u d e re c o rd h o u d e r, d e ru s s is c h e 6 m e te r te le s c o o p . T o c h h e e ft d e K e c k -te le s c o o p g e e n la s t va n d o o r b u ig e n d e s p ie g e ls . D it k o m t d o o rd a t z e d e b e id e s p ie g e ls v a n d e K e c k te le s c o o p n ie t u it é é n s tu k h e b b e n g e m a a k t, m a a r elk uit 3 6 lo s s e s tu k ken ('segm enten') hebben opgebouw d. D e z e s e g m e n te n h e b b e n e e n z e s
w e rk t n u a ls é é n g ro te s p ie g e l d ie g e e n l a s t h e e f t v a n d o o r b u ig e n .
g e n d e re d e n : w a n n e e r je tw e e te le s c o p e n h e b t e n je s tu u rt h e t lic h t dat b e id e te le s c o p e n o p v a n g e n n a a r één p u n t (je te lt d a n h e t o p g e v a n g e n lich t v a n d e tw e e te le s c o p e n b ij e lk a a r o p ), d a n lijk t h e t n e t a ls o f je d o o r één n o g v e e l g r o t e r e te le s c o o p k ijk t . D e z e te c h n ie k h e e t in te rfe ro m e trie e n k o m t e r o p n e e r d a t w a n n e e r je h e t lic h t v a n tw e e te le s c o p e n b ij e lk a a r o p te lt, het n e t lijk t a ls o f je één te le s c o o p g e b ru ik t m e t n e t z o 'n g ro te o p p e rv la k te a ls d e o p p e rv la k te v a n d e tw e e te le s c o p e n te z a m e n . B ij d e K e e k te le s c o o p lijk t h e t d a n net a lso f je d o o r e e n 14 m e te r te le s c o o p kijkt!
het e e rs t lo s s e s te rre n k u n n e n o n d e r s c h e id e n in d e A n d r o m e d a n e v e l. D a a rm e e h a d hij b e w e z e n d a t n e v e ls a ls d e A n d ro m e d a n e v e l n ie t z o m a a r va g e vle kje s zijn b in nen o n ze M elkw eg zijn, m a a r g ig a n tis c h g ro te v e rz a m e lin g e n v a n s te r re n v e r b u ite n o n z e e ig e n M e lk w e g ! In d e z e e e u w z ijn v e r v o lg e n s e e n g ro o t aa n ta l te le sco p e n g e b o u w d m et e e n g ro te re d ia m e te r d a n d e H o o k e rte le s c o o p . In 1 9 4 8 w e rd d e H a le te le sco o p g e b o u w d , d e g ro o ts te te r w e re ld . D e z e h e e ft e e n m id d e llijn va n m a a r lie fs t 5 0 8 cm . D e z e te le s c o o p s ta a t op M o u n t P a lo m a r in d e V e r e n ig d e S taten. A a n g e z ie n d e V e re n ig d e S ta te n nu d e g ro o ts te te le s c o o p te r w e re ld had e n e r n a d e T w e e d e W e re ld o o rlo g t u s s e n d e V S e n d e S o v je t - U n ie zo ie ts a ls e e n ko u d e o o rlo g ontstond, k o n d e n de ru s s e n n a tu u rlijk n ie t a c h te r b lijv e n . In 1 9 7 6 n a m d e S o v je tU n ie d a n o o k de B o l’s h o i T e le s c o p A z im u ta l'n y i in g e b r u ik . D it is e e n re u s a c h tig e te le s c o o p m e t e e n m id d e llijn v a n p re c ie s 6 m e te r! N a d e e l
Figuur 1. Een foto van de eerste spiegel die a t was. A chter de enorm e spiegel staan een aantal experts aan de spiegel te meten. Z ie je dat hun reflectie helem aal vervormd is d oor de holle vorm van de spiegel?
n a d e e l d a t d e s p ie g e l n o o it z o g r o o t g e m a a k t kan w o r d e n ( d ie v a n d e H S T is 's le c h ts ' 2 ,5 m e t e r in d o o r s n e d e ). Je h e b t d a n m is s c h ie n w e l e e n h e e l g o e d b e e ld , m a a r a ls je d a a r o p t im a a l g e b r u ik v a n w ilt m a k e n (dus fo to ’s m a k e n van
Figuur 2. Neen, d it is geen sterrenwacht! Dit is de fabriekshal van REO SC nabij Parijs. H ie r werden en worden de spiegels van de V LTgeslepen en gepolijst.
h e le k le in e s tu k je s h e m e l), d a n m o e t je w e l h e e l e rg la n g g a a n b e lic h te n . Een v o o r b e e ld : e n ig e tijd g e le d e n h e e ft d e H S T e e n fo to g e m a a k t va n z o m a a r e e n s tu k je
M a a r d a a rn a a s t w o rd t d e b e e ld k w a li t e it o o k n o g e e n s v é é l b e te r , in -
s te rre n h e m e l. H e t re s u lta a t w a s z e e r s p e c ta c u la ir (h o n d e rd e n s te rre n s te l
te rfe ro m e trie h o u d t n a m e lijk o o k nog e e n s in d a t je b e e ld k w a lite it v e e l b e te r w o rd t. H e t lijk t d a n w a t b e e ld k w a lite it b e tr e ft n e t a ls o f je d o o r e e n te le s c o o p k ijk t d ie n e t zo g ro o t is als d e tw e e te le s c o p e n d ie u it e lk a a r sta a n .
s e ltje s w a re n z ic h tb a a r) , m a a r h e t m a k e n v a n d ie fo to d u u rd e w e l ze s e n e e n h a lv e d a g ! O p d ie m a n ie r kun je n a tu u rlijk n ie t v e e l fo to ’s m a k e n ...
Z e t je d u s tw e e te le s c o p e n 5 0 m e te r va n elka a r va n d a a n en je telt het beeld v e rv o lg e n s b ij e lk a a r o p , d a n lijkt het n e t a ls o f je d o o r ee n 5 0 m e te r te le s
M a a r b in n e n k o r t k r ijg e n d e K e e k
c o o p h e e n k ijk t. N ie t b e g re p e n ? L e e s d a n U n iv e rs u m 1 e n 2 u it 1 9 9 4 e e n s d o o r. D a a r w o rd t a lle s o v e r in te rfe ro m e trie u itg e le g d . O v e rig e n s is d e K e e k te le s c o o p nog n ie t g e h e e l a f. E én va n d e tw e e te le s c o p e n is al v o lo p in b e d rijf, te rw ijl de a n d e re p a s in n o v e m b e r v a n d it ja a r v o o r 1 0 0 % g e b ru ik s k la a r z a l zijn . Een g ro te co n c u rre n t v a n d e K e e k te lescoop is de H u bble S p a ce T elescope (H S T ). D it is e e n te le s c o o p d ie in e e n b a a n o m d e A a rd e d ra a it. H e t g ro te v o o rd e e l v a n d e z e te le s c o o p is d a t hij g e e n la st h e e ft v a n d e a a rd s e d a m p k rin g . H ie rd o o r is d e b e e ld k w a liteit (m e t e e n m o e ilijk w o o rd h e t o p lo s s e n d v e rm o g e n ) v a n d e H S T ve e l b e te r d a n w e lk e te le s c o o p o p A a rd e d a n ook. M a a r e e n te le s c o o p in e e n b a a n ro n d de A a rd e h e e ft o o k n a d e le n . T e n e e rs te k o s t z o 'n te le s c o o p e rg v e e l g e ld . D a a rn a a s t h e e ft e e n ru im te te le s c o o p o o k n o g e e n s h e t
Groot, Groter, G ro o ts t! t e le s c o o p e n d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e e r e e n g e d u c h te c o n c u r re n t b ij. In C h ili in Z u id A m e rik a is d e E S O (w a t s ta a t v o o r ‘ E u ro p e a n S o u t h e r n O b s e r v a t o r y ’ , o f te w e l E u ro p e s e Z u id e lijk e S te rr e n w a c h t) d ru k in d e w e e r m e t d e b o u w v a n een s p l i n t e r n ie u w e t e le s c o o p g e n a a m d d e V e ry L a rg e T e le s c o o p ( V L T ) . D it b e t e k e n t g e w o o n E rg G ro te T e le s c o o p e n d a t k lo p t re d e lijk : D e V L T z a l g a a n b e s ta a n u it m a a r lie fs t 4 te le s c o p e n , e lk m e t een d ia m e te r v a n 8 m e te r.
A ctieve optiek D e b o u w v a n d e z e te le s c o o p z a l e e n b e h o o rlijk e o m s la g g a a n b e te k e n e n in d e s t e r r e n k u n d e . D e V L T z a l n a m e lijk g e b r u ik g a a n m a k e n v a n e e n a a n ta l n ie u w e te c h n ie k e n d ie n o g n o o it e e rd e r z ijn g e b ru ik t. M a a r e ig e n lijk is d a t n ie t w a a r. D e E S O h e e ft d e z e te c h n ie k e n al u itg e p r o b e e r d o p e e n k le in e r e t e le s c o o p g e n a a m d d e N e w T e c h n o lo g y T e le s c o p e ( N T T ) w a t s t a a t v o o r
‘ N ie u w e T e c h n ie k T e le s c o o p '. W a t h o u d e n d e z e te c h n ie k e n nu in, z u l je je w a a rs c h ijn lijk a fv ra g e n . W e ln u , ten e e rs te z u lle n d e s p ie g e ls va n d e vie r t e le s c o p e n g e w o o n u it é é n s t u k g a a n b e s ta a n . T o c h z u lle n d e te le s c o p e n g e e n la s t k rijg e n v a n d o o rb u i g e n d e s p ie g e ls . D it is a ls v o lg t o p g e lo s t: O n d a n k s d a t d e s p ie g e ls e e n d o o rs n e d e v a n m a a r lie fs t 8 m e te r k rijg e n , w o rd e n z e m a a r 1 7,5 c m dik. E n n u d e g ro te tru c : d e te le s c o o p s p ie g e ls w o r d e n n u n ie t g e w o o n a c h te r in d e te le s c o p e n g e p la a t s t, m a a r w o rd e n e lk o p e e n p a a r h o n d e rd s te u n p u n te n g e p la a ts t, d ie v e r b o n d e n z ijn m e t e e n c o m p u t e r . W a n n e e r e e n te le s c o o p nu o p ee n o p s te r g e ric h t w o rd t z a l d e sp ie g e l e e rs t e e n v e rk e e rd e v o rm h e b b e n . M a a r d a n g a a t d e c o m p u te r aa n de s la g . D o o r h e t s te r b e e ld je g o e d te b e k ijk e n ka n hij c o n c lu d e re n w a a r de s p ie g e l p re c ie s e e n v e rk e e rd e v o rm h e e ft. V e rv o lg e n s v e ra n d e rt d e c o m p u te r d e s p ie g e l o p d ie p la a ts z o d a n ig ( d o o r h e t s te u n p u n t h a r d e r o f z a c h te r te g e n d e s p ie g e l a a n te laten d ru k k e n ) d a t d e s p ie g e l d a a r w e e r d e g o e d e v o rm k rijg t. D o o r d it ee n a a n t a l k e e r te h e r h a le n k r ijg t d e g e h e le s p ie g e l w e e r d e g o e d e vo rm e n ka n e r e e n fo to g e m a a k t w o rd e n . O p d e z e m a n ie r k u n n e n d u s h e le d u n n e s p ie g e ls g e b ru ik t w o rd e n z o n d e r d a t m e n la st k rijg t v a n d o o rb u i g e n , M e n n o e m t d it o o k w e l 'a c tie v e o p tie k '. N u z u l je m is s c h ie n z e g g e n : m a a r w a a ro m m a k e n z e d ie s p ie g e ls da n n ie t g e w o o n w a t d ik k e r? W e ln u , a ls je e e n 8 m e te r s p ie g e l w ilt m a k e n d ie z o d ik is d a t hij gee n la s t h e e ft v a n d o o rb u ig e n , da n w o rd t d ie s p ie g e l zo o n tz e tte n d d ik (o n g e v e e r 1 ,5 m e te r...) e n z w a a r d a t d e c o n s tru c tie v a n d e te le s c o o p o n tz e t te n d g ro o t e n s te v ig m o e t w o rd e n . D it is n ie t a lle e n e n o rm m o e ilijk om te r e a lis e r e n , m a a r o o k n o g e e n s o n tz e tte n d d u u r. E e n tw e e d e p ro b le e m d a t m e n m e t d e V L T w il g a a n o p lo s s e n is d e s to re n d e d a m p k rin g . D o o rd a t d e lu c h t o m o n s h e e n c o n tin u in b e w e g in g is, lijk e n d e s te rre n d o o r e e n h o o g v e r g ro te n d e te le s c o o p h e e n en w e e r te tr ille n . Z o a ls a l v e r m e ld h e e ft e e n
r u im t e t e le s c o o p a ls d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e g e e n la s t v a n d e d a m p k rin g en d u s o o k n ie t v a n d e ze trillin g e n . M a a r n u is e r e e n m e th o d e o n tw ik k e ld , w a a rb ij o o k te le s c o p e n o p A a rd e z o m in m o g e lijk la s t h e b be n v a n trillin g e n in d e lu c h t. Bij de V L T g a a t m e n n a m e lijk e e n e x tr a s p ie g e l in b o u w e n w a a ro p h e t s te rlic h t v a lt, v la k v o o rd a t h e t d o o r e e n c a m e ra w o rd t g e fo to g ra fe e rd . D e ze sp ie g e l kan h e e l s n e l v e rv o rm d w o r de n d o o r e e n c o m p u te r. D e z e c o m p u te r k ijk t o o k w e e r n a a r h e t s te rb e e ld en p a s t d e v o rm v a n d e s p ie g e l d u s d a n ig a a n d a t h e t h e e n e n w e e r b e w e g e n v a n s te r r e n in d e c a m e r a o p g e h e v e n w o r d t. O p d ie m a n ie r k rijg je d u s m o o ie s c h e rp e fo to 's z o n d e r d a t je m e t je te le s c o o p in d e ru im te h o e ft te g a a n h a n g e n .
D e z e h o e v e e lh e id g la s w e rd e e rs t g e s m o lte n e n v e rh it to t 1600 g ra d e n C e ls iu s . V e rv o lg e n s w e rd d it v lo e ib a re g la s g e g o te n in e e n ro n d d ra a ie n d e b a k m e t e e n d ia m e te r v a n 8 .6 m e te r. D o o rd a t d e b a k ro n d d ra a id e k re e g d e g la z e n v lo e is to f e e n h o lle v o rm a a n d e b o v e n k a n t. D it k o m t d o o r d e C e n trifu g a a lk ra c h t e n je ku n t d it h e t b e s te v e rg e lijk e n m e t w a t e r g e b e u rt a ls je m e t e e n le p e ltje d o o r e e n k o p th e e ro e rt. D o o r h e t ro n d d r a a ie n v a n d e th e e in h e t k o p je k rijg t h e t v a n z e lf e e n h o lle v o rm . E en t e le s c o o p s p ie g e l m o e t a lt ijd e e n h o lle v o rm h e b b e n e n d o o r d it nu o p d e z e m a n ie r v o o r e lk a a r te k rijg e n , s c h e e lt d a t e e n h o o p s lijp w e rk .
N u m o e s t d e g la s s c h ijf w e e r a fk o e le n to t k a m e rte m p e ra tu u r. D it k o e lp ro c e s g e b e u rd e h e e l g e c o n tro le e rd e n d u u rd e o n g e v e e r 4 m a a n d e n ! A ls je z o 'n h o e v e e lh e id g la s n a m e lijk te s n e l la a t a fk o e le n g a a t h e t g la s b a r s te n e n k u n je w e e r o p n ie u w b e g in n en ... V e rv o lg e n s w e rd d e g la s s c h ijf v o o r h e t e e r s t ru w g e s le p e n e n d a a rn a la n g z a a m w e e r v e rh it to t 7 0 0 g ra d e n C e ls iu s . D e g la s s c h ijf m o e s t n u vo o r 8 m a a n d e n d e z e te m p e ra tu u r h o u d e n . B ij d e z e te m p e ra tu u r tr e e d t er n a m e lijk e e n p ro c e s o p in h e t g la s, w a a rd o o r h e t in e e n m a te ria a l v e ra n d e rt g e n a a m d ‘Z e ro d u r'. T ijd e n s d it p ro c e s k ro m p d e g la s s c h ijf v a n 8,6
De Bouw van de VLT H e t b o u w e n v a n z o 'n g ro te te le s c o o p is g e e n m a k k e lijk e o p d ra c h t, z e k e r n ie t a ls je d a t m id d e n in e e n w o e s tijn e r g e n s in C h il i w il t g a a n d o e n . D a a ro m d u u rt het o o k w e l e e n ja a r of tie n . A l m e e r d a n tie n ja a r g e le d e n w a re n e r p la n n e n v o o r d e b o u w va n d e V L T en in d e c e m b e r 1 9 8 7 b e s lo te n d e la n d e n d ie b ij d e E S O z ijn a a n g e s lo t e n (w a a ro n d e r ook N e d e rla n d ) d a t de V L T d a n o o k e c h t g e b o u w d m o e s t g a a n w o rd e n . In 1 9 8 9 te k e n d e d e E S O d e e e rs te c o n tra c te n m e t b e d rijv e n in D u its la n d e n F ra n k rijk v o o r h e t m a k e n v a n d e te le s c o o p s p ie g e ls . E e n a a n ta l b e d rij v e n in Ita lië g in g e n d e re s t v a n d e te le s c o p e n e n d e b e h u iz in g e n v a n de te le s c o p e n b o u w e n .
Spiegeltje, spiegeltje aan de wand... H e t m a k e n v a n z u lk e g r o te t e le s c o o p s p ie g e ls is ee n e n o rm la n g p ro c e s . Z o a ls a l v e rm e ld z ijn d e s p ie g e ls g e m a a k t d o o r tw e e b e d rijv e n in D u its la n d en F ra n k rijk . H e t b e d rijf in D u it s la n d ( g e n a a m d S c h o t t G la s w e rk e ) m a a k te d e g la s s c h ijv e n e n R E O S C , e e n fr a n s b e d r ijf, z o u d e s p ie g e ls g a a n s lijp e n e n p o lijs te n . D it g in g a ls v o lg t in z ijn w e rk : a lle r e e rs t m o e s te n d e g la s s c h ijv e n d u s g e m a a k t w o rd e n . D a a rv o o r w a s 4 5 .0 0 0 k ilo g la s n o d ig p e r s p ie g e l.
Figuur 3. In novem ber vorig ja a r was de eerste telescoopconstructie gereed. Hier poseren een aantal hoge bazen van de ESO voor de enorm e telescoop.
m e te r in d ia m e te r to t 8 ,2 m e te r. Z e r o d u r is e e n m a te ria a l d a t z e e r o n g e v o e lig is v o o r te m p e ra tu u r w is s e lin g e n e n d a a ro m z e e r g o e d b ru ik b a a r v o o r h e t m a k e n v a n te le s c o o p s p ie g e ls . A ls je b ijv o o r b e e ld e e n Z e r o d u r t e le s c o o p s p ie g e l v a n 8 ,2 m e te r in d ia m e te r 10 g r a d e n v e r w a rm d . d a n z a l z ijn d ia m e te r m a a r m e t 0 ,0 0 0 4 m illim e te r to e n e m e n ! N a d e z e 8 m a a n d e n w e rd d e g la s s c h ijf w e e r a fg e k o e ld e n w e rd e r in h e t m id d e n va n de g la s s c h ijf e e n gat g e b o o rd (v o o r h e t C a s s e g ra in -b ra n d pu n t). N u m o e s t d e g la s s c h ijf v o o r d e e e r s te te le s c o o p in F r a n k r ijk v la k b ij P a rijs n o g g e s le p e n e n g e p o lijs t w o r d e n . H ie r t o e m o e s t d e g la s
m e e r v e rto o n d e g ro te r d a n 0 ,0 0 0 0 5 m illim e t e r . D it k u n je o o k a n d e r s z ie n : S te l je v o o r d a t je e e n s c h ijf h e b t m e t e e n d ia m e te r va n 1 6 5 k ilo m e te r . D a n z ijn d e fo u te n a a n d e o p p e rv la k te n ie t g r o te r d a n 1 m illi m e te r! H e t s lijp e n v a n e lk e te le s c o o p s p ie g e l d u u rt o n g e v e e r tw e e ja a r. D e e e rs te s p ie g e l w e rd in ju li 1 9 9 3 v a n M a in z (D u its la n d ) n a a r S a in t P ie rre d u P e rra y (F ra n k rijk ) g e b ra c h t. In n o v e m b e r 1 9 9 5 w a s d e s p ie g e l k la a r (hij h a d in m id d e ls o o k al e e n s p ie g e le n d la a g je g e k re g e n ) e n w a s k la a r v o o r tra n s p o rt n a a r C h ili. In m id d e ls w a s d e p r o d u c t ie v a n d e o v e r ig e d r ie s p ie g e ls al in v o lle g a n g . D it ja a r zal d e tw e e d e s p ie g e l a f zijn .
te le s c o p e n g e e n e c h te b e h u iz in g e n m e e te g e v e n , m a a r d e te le s c o p e n in d e o p e n lu c h t n e e r te z e t t e n . W a n n e e r e r d a n n ie t w e rd w a a rg e n o m e n , z o u e r ro n d d e te le s c o p e n e e n s o o r t v a n lu c h tb a llo n w o rd e n g e b la z e n . M a a r d it is d u s n ie t d o o rg e g a a n . De V L T te le s c o p e n k rijg e n a lle v ie r een e ig e n k o e p e l. D e z e k o e p e ls z ie n e r w e l ie ts a n d e rs u it d a n d e k o e p e ls v a n d e m e e s te a n d e re te le s c o p e n . N o rm a a l z ijn h e t m o o ie ro n d e b e h u iz in g e n , m a a r b ij d e V L T zijn het v r ij h o e k ig e g e b o u w e n d ie in e e n w in d tu n n e l z ijn o n tw o rp e n . D it a lle s m e t het d o e l o m z o m in m o g e lijk last te h e b b e n v a n w in d e n trillin g e n in d e lucht. M e t d e 4 te le s c o p e n is o o k ie ts vrij b ijz o n d e rs a a n de
s c h i j f n a t u u r li jk e e rs t n a a r F ra n k rijk g e b ra c h t w o r d e n . D it g e b e u rd e o v e r w a te r. G o e d v e rp a k t v o e r b o o t e e rs t d e a f, v e rv o lg d e w eg door
hand. O m de con s tr u c tie z o g o e d koop en e e n vo u d ig m o g e lijk te h o u d e n s ta a n ze n ie t ( z o a ls b ij g r o te te le s c o p e n
een R ijn z ijn het
v ro e g e r g e b ru ik e lijk w a s ) o p e e n p a r a lla c t is c h e m o n t e r in g , m a a r
K a n a a l en vo e r te n s lo tte d e S e in e o p o m u ite in d e lijk in P a r ijs a a n te ko m e n . Nu kon
o p e e n a z u m ita le m o n t e r in g . H e t v o o rd e e l v a n ee n p a r a lla c t is c h e m o n t e r in g is d a t
h e t s l ij p e n d u s b e g in n e n . A a n g e z ie n d it z e e r n a u w k e u r i g m o e s t g e b e u re n , h a d h e t fr a n s e b e d r i jf h ie r v o o r
h e t vrij e e n v o u d ig is o m m e t d e z e m o n t e r in g de s te rre n te vo lg e n ,
e e n s p e c ia le h a l g e b o u w d . D eze h a l b e s ta a t g r o te n d e e ls u it e e n 3 2 m e te r h o g e to r e n w a a rin e e n
gew oon een k w e s tie v a n e e n m o to r a a n z e tte n . B ij e e n a z im u ta le m o n te rin g m o e te n e c h te r tw e e m o to r e n t e g e lijk e r t ijd a a n g e s tu u rd w o rd e n . M e t d e h u id ig e s ta n d v a n t e c h n ie k is h e t e c h te r
Figuur 4. Een opengewerkte tekening van een van de vier telescopen v a n d e VLT (Foto ESO).
g r o o t t e s t - in s tr u m e n t (e e n z o g e n a a m d e in te rfe ro m e te r) is o n d e rg e b ra c h t. O n d e r in d e z e to r e n w e rd nu d e g l a s s c h ij f g e p la a ts t. V e rv o lg e n s w e rd d e g la s s c h ijf b e w e rk t d o o r tw e e a p p a ra te n . H et e e rs te a p p a ra a t s le e p d e s p ie g e l e e rs t n o g m a a ls to td a t d e s p ie g e l de g o e d e v o rm h a d e n d a a rn a p o lijs te h e t tw e e d e a p p a ra a t de s c h ijf to t het o p tis c h e o p p e rv la k g e e n fo u te n
V o lg e n d ja a r v o lg t n u m m e r 3 s p ie g e l 4 n o g e e n ja a r la te r.
en
De b o u w van de s te rre n wacht zelf
g e e n p r o b le e m o m d it d o o r e e n c o m p u te r te la te n d o e n . H e t g ro te v o o rd e e l v a n e e n a z u m ita le o p s te llin g is n u d a t z o 'n m o n te rin g v e e l
N a a s t d e te le s c o o p s p ie g e ls m o e s te n e r n a tu u rlijk 4 te le s c o o p c o n s tru c tie s e n 4 b e h u iz in g e n g e b o u w d w o rd e n . O o r s p r o n k e lijk w a s h e t p la n d e 4
e e n v o u d ig e r te b o u w e n is en d a a rd o o r o o k v e e l g o e d k o p e r. D e b e id e te le s c o p e n v a n d e K e c k -te le s c o o p s ta a n o v e rig e n s o o k o p e e n a z im u -
De re d a c tie van U n iv e rs u m vraagt... - re d a c te u r(s ) U n iv e rs u m V oo r iedere JW G -er brengt een nieuwe Universum thuis veel leesplezier. O p de redactie van U n iversu m he bben de re dactielede n ( 1x p e r m aand) o o k al veel "m aakplezier". Is sterrenkunde je ho bb y en vind je het leuk om te zorgen dat de artikelen op tijd in U niversum kom en (of kun jezelf op je PC w at schrijven) bel ot schrijf dan naar:
Figuur 5. Z o zag de berg Cerro ParanaI e r in septem ber 1994 uit. H ie r is men druk in de w eer de fundering van de eerste telescopen aan te leggen.
B ra m S la g m o le n R ijs w ijk s e w e g 382 2 5 1 6 HN D E N H A A G T e l.: 0 7 0 - 3 9 0 85 33
ta le m o n te rin g en in d e to e k o m s t z u l le n w a a r s c h ijn lijk d e m e e s te g ro te te le s c o p e n o p a z u m ita le m o n te rin g e n w o rd e n g e p la a ts t.
Tot slot... O o k in C h ili is m e n s in d s e e n p a a r ja a r o o k d r u k in d e w e e r m e t d e b o u w v a n de s te rre n w a c h t. D e V L T k o m t te s ta a n o p d e to p v a n e e n b e rg m id d e n in e e n w o e s tijn in C h ili. V o o r d a t d e s te r r e n w a c h t g e b o u w d k o n w o rd e n m o e s t e e rs t d e b o v e n s te
V o lg e n d ja a r z a l d e e e rs te te le s c o o p in g e b r u ik w o rd e n g e n o m e n e n in 19 9 9 z a l d e z e te le s c o o p m e t w e te n s c h a p p e lijk w e rk k u n n e n b e g in n e n . In d e ja re n d a a rn a v o lg e n d e o v e rig e 3 te le s c o p e n in 2 0 0 3 zal d e g e h e le te le s c o o p o p e ra tio n e e l zijn. D e V L T ka n v a n a f d a n d e c o n c u rre n tie a a n g a a n m e t d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e .
2 3 m e te r va n d e to p v e rw ijd e rd w o r d e n . D it g e b e u rd e m e t s p r in g s to f. D a a rn a k o n m e t d e a a n le g v a n d e fu n d e rin g v a n d e te le s c o p e n e n d e o n d e r g r o n d s e g a n g e n tu s s e n d e te le s c o p e n b e g o n n e n w o rd e n . D e ze o n d e rg ro n d s e g a n g e n w o rd e n a a n g e le g d , o m d a t h e t d e b e d o e lin g is o m d e V L T n e t a ls d e K e c k T e le s c o o p a ls e e n in te rfe ro m e te r te la te n w e rk e n (z ie o o k h e t g e d e e lte o v e r d e K e c k -te le s c o o p ). H e t lic h t w a t d o o r d e te le s c o p e n o p g e v a n g e n w o rd t z a l da n d o o r d e o n d e rg ro n d s e g a n g e n g e le id w o rd e n e n te n s lo tte in éé n p u n t s a m e n g e b ra c h t w o rd e n .
Te bestellen bij: Stichting Universum Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht
V o r ig ja a r z o m e r is d e e e r s te v a n v ie r te le s c o o p b e h u iz in g e n v o lto o id . M e n v e rw a c h t d a t a a n h e t e in d e va n d it ja a r a lle b e h u iz in g e n a f zijn .
Fax: 030 - 234 28 52
A
O p ja c h t naar de
l tien tallen ja ren p ro b e re n a s tro n o m e n
d e d ie p t e n v a n
diepten van het
het
h e e la l te o n tr a fe le n . Vragen als ‘hoe begon h et h e e la l’, ‘h o e o n t H
E
E
L
A
L
s to n d e n s t e r r e n s te l s e ls ’ en ‘ h o e z a l h et e in d e v a n h e t h e e la l W outer van Reeven z ijn ’ z ijn n o g s te e d s niet goed beantw oord. M a a r e r is w e e r e e n s t a p je
in d e g o e d e
richting gedaan.
Het verhaal tot nu toe... L a n g , la n g g e le d e n w e rd h e t h e e la l g e vo rm d . V o o r d ie tijd h a d d e n b e g rip pe n a ls ru im te en tijd g e e n b e te ke n is. D a t is m o e ilijk v o o r te s te lle n , m a a r h e t is e c h t w a a r. O p e e n g e g e v e n m o m e n t o n ts to n d ru im te e n o o k tijd, w a n t d ie tw e e blijken n o g a l v e e l m e t e lk a a r te m a ke n te heb b e n . Dit n o e m t m e n d e B ig B a n g . N a e e n t ijd je b e g o n n e n d e e e rs te s te rre n s te ls e ls zich te v o rm e n en no g ve e l la te r o n t s to n d de A a rd e . D it is n a tu u rlijk e e n s te rk v e rk o rte v e rs ie va n h o e h e t ech t g in g . E e n v a n d e d in g e n d ie in het b o v e n s ta a n d e v e rh a a l o n tb re k e n , is de tijd. Er s ta a t niet w a n n e e r d e e e r s te s t e r r e n s t e ls e ls o n ts to n d e n , o f w a n n e e r h e t h e e la l o n ts t o n d . D a t k o m t o m d a t w e n ie t p re c ie s w e te n h o e la n g d a t a lle m a a l g e le d e n g e b e u rd e . In U n iv e rs u m 2 v a n 1995 v e rte lt G o v e rt S c h illin g w a a ro m w e d a t no g n ie t w e te n . K o rt s a m e n g e v a t v e rte lt hij. d a t het b e p a le n va n le e ftij de n in h e t heelal n o g al m o e ilijk is. Er
zijn e e n h o o p m e th o d e n om le eftijden te b e p a le n a a n d e h a n d va n w a a rn e m in g e n . M a a r die m e th o d e n b evatten n o g a l w a t fo u te n . D e z o v e rk re g e n le e ftijd en zijn d u s niet h e le m a a l go e d . E n d a t, te rw ijl d ie le e ftijd e n z o b e la n g rijk zijn. Bij d e le e ftijd s b e p a lin g v a n e e n s te r re n ste lse l ka n h e t e e n e n a n d e r fo u t g a a n . G o v e r t b e s c h r i jf t h o e e e n b e p a a ld ty p e v e ra n d e rlijk e s te r, d e z o g e n a a m d e C e p h e ïd e n (s p re e k u it a ls s e e -fe e -ie d e n ), w o rd t g e b ru ik t om d e a fs ta n d to t h e t s te r re n s te ls e l te b e p a le n . O m d a t h e t h e e la l u itd ijt b e w e g e n a lle s te rre n s te ls e ls z ic h v a n o n s af. De a fs ta n d va n het ste lse l to t o n s g e d e e ld d o o r d e s n e lh e id va n het ste lse l te n o p z ic h te va n o n s g e e ft d e
is e r h e t v o o rb e e ld v a n d e te o u d e s te rre n . V o lg e n s d e z e m e th o d e m et s te rre n s te ls e ls is het h eelal tu sse n de a c h t en tw a a lf m ilja rd ja a r oud. M a a r s o m m ig e s te rre n b lijke n w e l vijftien tot a c h ttie n m ilja rd ja a r o u d te zijn. En dat ka n n ie t, o m d a t n ie ts o u d e r ka n zijn d a n het heelal. O m d ie a fs ta n d e n d ie s n e lh e id te b e p a le n , m o e t e n d e a s tr o n o m e n n o g a l w a t d in g e n w e te n of g o kke n . En d a a r kan dus gaan. Er m oet den g e vonden te m a k e n . E n
e e n h e le h o o p fo u t d u s e e n m a n ie r w o r o m d ie fo u te n k le in e r d a t is h e e l m o e ilijk ,
o m d a t d e m e th o d e n d ie de a s tro n o m e n g e b ru ik e n o m d e m e th o d e n vo o r d e b e p a lin g va n d e a fs ta n d en s n e l h e id te m a k e n o o k v o l fo u te n zitte n . W a t d u s b e te r z o u z ijn is a n d e r e m a n ie re n v in d e n o m d e a fsta n d e n en
tijd, d ie h e t ste lse l n o d ig h e e ft g e h a d o m d ie a fs ta n d te o v e rb ru g g e n . A a n g e z ie n a lle s t e r r e n s t e ls e ls in h e t b e g in v a n h e t h e e la l v la k b ij e lk a a r za te n , is d e tijd d ie w e h ie rb o v e n h e b
s n e lh e d e n v a n s t e r r e n s t e ls e ls te b e p a le n . O o k die m a n ie re n zitte n vol fo u te n , m a a r tw e e o f m e e r m an ieren
be n b e re k e n d d e le e ftijd va n h e t h e e l al. Z o d ra je d a n v a n é é n o b je c t w e e t, h o e o u d h e t is, d a n k u n je b e p a le n
s a m e n k u n n e n w e l e e n b e te r re s u l ta a t g e v e n . E e n te a m v a n a s tr o n o m e n in A m e rik a is b e g o n n e n m e t het m a k e n v a n e e n n ie u w e m anier.
ho e o u d h e t h e e la l is. E n a ls je w e e t ho e o u d h e t h e e la l is, d a n w e e t je ook va n a lle a n d e re g e b e u rte n is s e n in het h e e la l h e t tijd stip . En d a t is n o u p re c ie s w a t w e w ille n w e te n . M a a r e r b lij
M e t.d e H u b b le S p a c e T e le s c o p e is n a m e lijk e e n fo to g e m a a k t v a n e e n
ken no g a l w a t p ro b le m e n te o n tsta a n a ls w e o p d e b o v e n s ta a n d e m a n ie r de le e ftijd v a n het h e e la l b e p a le n . Zo
k le in g e b ie d je in h e t s te r r e n b e e ld G ro te B e e r. H e t g e b ie d je is o n g e v e e r 2 5 k e e r z o k le in a ls d e v o lle m a a n
Een nieuwe manier
a a n d e h e m e l. D a t g e b ie d je is m e t h e e l v e e l z o rg u itg e k o z e n , o m d a t d a a r heel e rg w e in ig h e ld e re o b je cte n staan. H e ld e re o b je c te n zo rg e n e r n a m e lijk v o o r, d a t je z w a k k e o b je c te n n ie t z ie t. V e r g e lijk m a a r e e n s e e n k a a rs v la k n a a st e e n o p e n h a a rd . De op e n h a a rd is v e e l h e ld e rd e r d a n de k a a rs e n de k a a rs v a lt h e le m a a l niet o p n a a st h e t h a a rd v u u r. Z w a k k e s te r re n ste lse ls va lle n d u s o o k n ie t o p vla k n a a s t h e e l h e ld e re s te rre n s te ls e ls of s te rre n . E n o m d a t e r in d a t g e b ie d je w e in ig h e ld e re o b je c te n s ta a n , ku n je d u s flin k z w a k k e o b je c te n fo to g ra fe ren. M a a r d ie o b je c te n z ijn z ó zw ak, d a t je erg v e e l licht va n d ie o b je cte n m o e t o p v a n g e n o m e r ie ts v a n te z ie n . L a n g b e lic h te n h e e t d a t. D e H u b b le te le s c o o p h e e ft va n h e t g e k o z e n g e b ie d je 3 4 2 a p a r t e f o t o 's g e m a a kt. A ls je al d ie fo to 's bij e lka a r o p te lt, k rijg je é é n fo to w a a ro p in to ta a l m e e r d a n 150 u u r is b e lich t! O p d ie m a n ie r is e r d u s m e e r d a n 1 5 0 uur lang licht o p g e v a n g e n v a n he e l z w a k ke s te rre n s te ls e ls . N a a flo o p b le k e n e r m e e r da n 150 0 s te rre n s te ls e ls in d a t p ie p kle in e g e b ie d je a a n d e hem el te sta a n ! D e m e e s te va n d ie s te rre n s te ls e ls zijn z o zw a k , d a t z e m e t de g ro o ts te te le s c o p e n o p a a rd e n o o it g e z ie n z ijn . “ W a t h e b je d a a r n o u a a n ? ” , zul je ze ggen . H e t m o o ie aa n z o ’n fo to is, d a t h eel v e e l v a n d e z w a k s te s te rre n s te ls e ls o p die fo to heel e rg v e r w e g s ta a n . Z o v e r w eg, d a t ze n o g m a a r n e t b e s ta a n . A n d e re z u lle n d ic h te rb ij s ta a n e n d u s o u d e r zijn. W a n t d e a fsta n d e n tu sse n d e ste rre n s te ls e ls in het heelal zijn zó g ro o t, d a t, als je e e n s te rre n s te ls e l b e k ijk t d a t d ic h te rb ij sta a t, het licht e r v e e l m in d e r lang o v e r d o e t om o n s te bereike n. Z o h e b je d u s in een kla p veel ste rre n s te ls e ls va n v e rs c h il le n d e le e ftijd e n o p é é n foto. H e tz e lfd e g e b ie d je is o o k n og g e fo to g ra fe e rd in in fra -ro o d e n u ltra -v io le t licht. M e t die s o o rte n lic h t z ie t h e t g e b ie d e r ie ts a n d e r s u it. U lt r a - v io le t lic h t w o rd t n a m e lijk d o o r g a s w o lk e n in s te rre n s te ls e ls g e a b s o rb e e rd . A ls e e n s te r re n s te ls e l a c h te r e e n a n d e re s ta a t, zal e r va n d a t a c h te rs te s te ls e l m in d e r u ltra -vio le t licht kom en. Z o ku n je d u s d e a fs ta n d to t d a t s te ls e l b e p a le n ! In s a m e n w e rk in g m e t d e a n d e re m e th o d e (d ie m e t d ie C e p h e ïd e n ) k rijg je
Foto 1. Honderden verschillende nog nooit waargenomen sterrenstelsels. H ier door de Hubble Space Telescope gefotografeerd. Een Hubble D eep field-opname. Naast spi raal en eliptische sterrenstelsels zijn e r nog verschillende andere soorten sterrenstel sels te ontdekken, som m ige wel van magnitude 30! E r staan misschien sterrenstelsels op welke a l na m inder dan 1 m iljard ja a r na de Big Bang zijn ontstaan..
e e n g o e d e b e p a lin g v a n d e a fs ta n d e n d u s e e n g o e d e b e p a lin g v a n d e le e ftijd v a n het h e e la l. V e rd e r kun je m e te e n b e k ijk e n h o e v e rs c h ille n d e s te r r e n s te ls e ls e r in v e r s c h ille n d e p e rio d e s v a n h u n le v e n u it z ie n . Z o k rijg je d u s e e n g o e d b e e ld v a n d e le v e n s lo o p va n e e n s te rre n s te ls e l. A ls je nu n a a r a n d e re g e b ie d e n k ijk t en a n d e re s te r r e n s te ls e ls z ie t, k u n je m e te e n s c h a tte n h o e o u d d ie s te rre n s te lse ls zijn.
Wat kan nog meer met zulke foto’s? Een va n d e b a s is p ro b le m e n v a n de a s tr o n o m ie v a n n u is d e v o lg e n d e v r a a g . A l e n k e le t i e n t a l l e n ja r e n w e te n w e d a t h e t h e e la l la n g z a a m
m a a r z e k e r u itd ijt. D e v ra a g is n u : “Z a l h e t h e e la l a ltijd d o o r b lijven gaan m e t u itd ije n o f z a l d ie u itd ijin g o o it s to p p e n e n o m k e re n in e e n in k rim p in g ? ” M e t fo to 's z o a ls die de H ubble te le s c o o p h e e ft g e m a a k t k a n m is s c h ie n e e n a n tw o o rd w o rd e n g e v o n d e n . D e u itd ijin g is in fe ite e e n p ro c e s . w a a rb ij v o o rtd u re n ru im te w o rd t b ijg e m a a k t. D é m a n ie r o m d it u it te le g g e n is d e ru im te v e rg e lijk e n m e t e e n k re n te b ro o d . A ls d a t b ro o d de o v e n in g a a t is h e t n a tu u r lijk n o g d e e g . H e t d e e g is d a n d e ru im te en d e k re n te n z ijn d a n d e ste rre n ste lse ls. D o o r d e w a rm te b e g in t het d e e g te rij ze n : e r w o rd t ru im te b ijg e m a a k t en d e k re n te n (d u s d e s te rre n s te ls e ls ) b e w e g e n v a n e lk a a r a f. D e u itd ijin g v a n h e t h e e la l ka n g e s to p t w o rd e n .
O m d a t te laten g e b e u re n m o e te n e r h eel veel ste rre n s te ls e ls in h e t h e e la l zijn. A l d ie s te rre n s te ls e ls tre k k e n e lk a a r a a n m e t h u n z w a a rte kra ch t e n als ze m a a r hard g e n o e g tre k k e n , dus a ls e r m a a r g e n o e g s te rre n s te ls e ls zijn . z u lle n ze o p e e n g e g e v e n m o m e n t d e u itd ijin g sto p p e n en o m d ra a ie n . W e w e te n d u s n o g s te e d s n ie t o f er g e n o e g s te rre n s te ls e ls zijn. A ls je n a a r h eel v e e l g e b ie d e n in h e t h e e la l kijkt, d a n z ie je d a t ze a lle m a a l v e e l o p e lk a a r lijken. In h e t a lg e m e e n zie t het h e e la l e r in v e rs c h ille n d e ric h tin g e n o n g e v e e r h e tz e lfd e uit. D u s m en d e n k t d a t h e t h e e la l e r in het a lg e m e e n o n g e
.
v e e r h e tz e lfd e u itz ie t a ls o p d e fo to , d ie de H u b b le te le s c o o p h e e ft g e m a a k t. D o o r nu d u s te te lle n h o e v e e l s te r r e n s te ls e ls e r o p d ie fo to s ta a n , ku n je s c h a tte n h o e v e e l s te rre n s te ls e ls er in to ta a l in h e t h e e la l z ijn . En z o k u n je w e e r b e p a le n o f e r g e n o e g s te rre n s te ls e ls zijn o m de u itd ijin g te sto p p e n .
Groepen van sterrenstelsels S te rre n s te ls e ls b lijk e n h eel v a a k in g ro te g ro e p e n va n e n k e le h o n d e rd e n to t w el e e n p a a r d u i z e n d s te rre n s te ls e ls v o o r te k o m e n . D it no em en
' *■
, .t
ti 0
•
V ■ v
#
0
- * v
V
•
\
%
V
-
4» - •
f
^
••
•
«
•
v t
f
i
tl ^•
m
•
•
/ *
*
è
. v
Foto 2. D rie uitvergrotingen van een Hubble Deep Field-opname. E r zijn slechts nog m aar enkele voorgrond sterren zichtbaar ( dit zijn sterren welke in ons eigen sterrenstelsel staan). De grootte van h et kijkgaatje van de Hubble Space Telescope was niet m eer dan een duim op een afstand van 26 m eter!
w e c lu s te rs v a n s te rre n s te ls e ls . D e z e c lu s te rs zijn m e t e lk a a r v e rb o n d e n d o o r g ro te 'm u re n ' en lijnen va n s te rre n ste ls e ls . J e m o e t h e t m a a r v e r g e lijk e n m e t e e n b a k z e e p s o p . D e 'm u re n ' zijn de b ellen , d e lijn e n d ie p le k k e n w a a r tw e e bellen e lk a a r rake n en de c lu s te rs k ru is p u n te n v a n drie
s e ls o p d e fo to d e a fs ta n d e n o n g e v e e r b e p a a ld zijn , w e te n w e h o e o u d d ie s te rre n s te ls e ls zijn. D o o r te kijk e n n a a r h o e d ie s te rre n s te ls e ls e r uit z ie n . k u n n e n w e a fle id e n w e lk ty p e s te ls e l ze zijn . Z o d ra w e d a t w e te n , k u n n e n w e die vo rm e n p e r ty p e v e rg e lijk e n m e t d e th e o rie ë n o v e r d e
b e lle n . In d e b e lle n k o m e n b ijn a g e e n s te rre n s te lse ls vo o r, in d e 'm u re n ' w a t m e e r, in d e lijnen no g m e e r e n in d e c lu s te rs h e t m e e s t. F o to ’s z o a ls w e lke d e H u b b le te le s c o o p h e e ft g e m a a k t
v o rm in g v a n s te rre n s te ls e ls . Z o k u n n e n w e dus kijken, o f d ie th e o rie ë n e e n b e e tje klo p p en .
la te n z ie n d a t heel v ro e g e r, toen h e t heelal net b e sto n d , d e ste rre n s te ls e ls n o g n ie t in g ro e p e n v o o rk w a m e n . O u d e re s te rre n s te ls e ls w e l. M e t d e z e fo to 's ka n m e n g a a n o n d e rz o e k e n h o e die 'm u re n ', lijnen en c lu s te rs o n ts ta a n zijn . D it v e r te lt o n s da n w e e r m e e r o v e r het o n ts ta a n va n
Tot slot
h e t heelal. H o e d e s te rre n s te ls e ls z ic h in g ro e p je s g a a n b e g e v e n w o r d t h e le m a a l b e p a a ld d o o r d e z w a a r te k r a c h t tu s s e n d e s te ls e ls e n a n d e re
Z o a ls je m e rk t, w e te n w e n o g s te e d s v a n e e n h e le h o o p d in g e n n ie t p re c ie s h o e z e g e b e u rd z ijn e n w a n n e e r. V o o r het a lg e m e n e b e e ld van het h e e la l is het b e la n g rijk d a t w e l te w e te n . Er b lijk e n n o g a l w a t d in g e n g e b e u rd te z ijn in d e g e s c h ie d e n is v a n h e t h e e lal. H e t o n ts ta a n v a n h e t h e e la l z e lf, d e v o rm in g v a n s te rre n s te ls e ls , d e v o rm in g va n c lu s te rs v a n s te rre n s te ls e ls en
o b je c te n in h e t h e e la l. H o e g ro te r d ie a a n tre k kin g s k ra c h t is, d e s te s n e lle r z u lle n d e ste lse ls zich g ro e p e re n . D e v o rm va n d e c lu s te rs e n het
g a z o m a a r d o o r . V a n a l d ie d in g e n is h e t b e la n g rijk te w e te n w a n n e e r e n h o e z e g e b e u rd zijn . V e e l va n d e th e o rie ë n o v e r h e t h e e la l zijn a fh a n k e lijk va n d e o n ts ta a n s g e s c h ie d e n is van
tijd stip w a a ro p z e g e v o rm d w e rd e n z e g g e n d u s ie ts o v e r d e v e rd e lin g va n d e m a te rie in het h e e l al. En d a t is w e e r h e e l b e la n g rijk . E r b e s ta a n na m e lijk veel v e rs c h ille n d e th e o rië n o v e r h o e het he e lal p re c ie s w e rd g e v o rm d e n o v e r h o e p re cie s m a te rie o n tsto n d . D e v e rd e lin g va n e n h o e
het h e e lal. M e t fo to ’s z o a ls d e H u b b le te le s c o o p e r e e n h e e ft g e m a a k t, k u n n e n w e m e e r te w eten k o m e n o v e r d e g e s c h ie d e n is v a n h e t h e e la l. M a a r het d u u rt e rg la n g . v o o r w e w e e r w a t m e e r in fo rm a tie h e b b e n . V o o r d e z e fo to g e m a a k t kon w o rd e n , h e e ft het te a m va n a s tro n o m e n e e n ja a r
ve e lh e id m a te rie s p e e lt d a a rb ij e e n z e e r b e la n g rijke rol.
la n g v a n v o o rb e re id in g g e h a d . E e rs t m o e s te n d e le n v a n d e h e m e l o n d e rz o c h t w o rd e n , o f e r g e e n h e ld e r e o b je c te n s ta a n . D a a rn a m o e s t b e k e k e n w o rd e n , w e lk e v a n d ie g e b ie d e n w el
Vorming van sterrenstelsels Z o a ls ik al sc h re e f is het p ro c e s v a n h o e s te rre n s t e ls e ls n o u p r e c ie s w o r d e n g e v o r m d n o g ste e d s n ie t h e le m a a l b e g re p e n . S o m m ig e a s tro n o m e n d e n k e n d a t sp ira a l- en e llip tis c h e ste lse ls o p d e z e lfd e m a n ie r g e v o rm d w e rd e n e n d a t d a a rn a kle in e v e rs c h ille n tu s s e n d e s te rre n s te l se ls b e p a a ld e n o f h e t e e n s p ira a l- o f e e n e llip tisch s te lse l w e rd . H e t b lijk t n a m e lijk d a t e llip ti sc h e s te lse ls w e in ig jo n g e s te rre n e n g a s b e v a t te n , te rw ijl s p ira a ls te ls e ls ju is t h e e l v e e l jo n g e ste rre n en g a s b e va tte n . E r z o u d a n e rg e n s bij de v o rm in g va n ste rre n ie ts a n d e rs m o e te n zijn b ij d e tw e e v e r s c h ille n d e s o o r t e n s te ls e ls . A n d e re th e o rie ë n z e g g e n d a t e llip tis c h e s te ls e ls g e v o rm d w o rd e n a ls tw e e o f m e e r s te ls e ls b o t sen . A lle s te lse ls z o u d e n d a n in e e rs te insta n tie s p ira a ls te ls e ls w o rd e n e n d e g e n e d ie b o ts e n z o u d e n d a n e llip tis c h e s te ls e ls v o rm e n . B ij d e b o ts in g b o tse n o o k d e g a s w o lk e n in d ie ste lse ls te g e n e lkaar, w a t tot e e n g ro te g e b o o rte g o lf van s te rre n z o u leid en. V a n d a a r d a t w e te g e n w o o r d ig g ee n jo n g e ste rre n e n g a s w o lk e n m e e in die ste lse ls zie n . A n d e re th e o rie ë n w e e r z ijn ko m b in a tie s v a n de tw e e b o v e n s ta a n d e th e o rie ë n . O p de H u b b le fo to s ta a n v e e l v e rs c h ille n d e s o o r te n s te rre n s te ls e ls . Z o d ra v a n a lle s te rre n s te l
e e n s het b e s te kon zijn. D a a rn a m o e s t e r g e fo to g ra fe e rd w o rd e n , w a t o o k al z o ’ n tie n d a g e n d uurde. Nu h e b b e n w e d u s d e fo to e n a n d e re in fo rm a tie o v e r d a t kleine g e b ied je . D e a s tro n o m e n v a n de h ele a a rd e z ijn nu b e zig a lle in fo rm a tie uit te p lu i ze n o p in te re s s a n te d in g e n . O m nu b ijvo o rb e e ld g o e d e a fs ta n d b e p a lin g e n te m a k e n , m o e te n w e e r e e n p a a r d in g e n a a n g e n o m e n w o rd e n . M a a r d ie d in g e n n e e m je n ie t z o m a a r a an. Er m o e t g o e d w o rd e n n a g e d a c h t o v e r w a a r p re cie s re ke n in g m e e m o e t w o rd e n g e h o u d e n e n w a a r m e e n ie t e n h o e d a t d a n m o e t g e b e u re n . D e b e re k e n in g e n , d ie ik z o s im p e l h e b b e s c h re v e n in dit a rtike l, z ijn d u s n ie t z o g e m a kke lijk. E e n d in g is w e l z e k e r. O m e c h t b e tro u w b a re b e re k e n in g e n te k rijg e n , m o e te n e r n o g v e e l m e e r fo to ’s g e m a a k t w o rd e n . H o e m e e r g e b ie d je s je uit v e rs c h ille n d e d e le n v a n d e h e m e l hebt, h o e m e e r je e r m e e k u n t do e n . M a a r h o e lang het n o g g a a t d u re n v o o r d a t die fo to 's g e m a a k t g a a n w o rd e n , kan n ie m a n d z e g g e n ...
* * *
Een kruisdraadoculair zelf bouwen Michel W issink
n het verleden had ik wel eens m oeite om tijdens het fo to g ra
I
feren mijn volgster goed in beeld te houden. Ik had geen ocu lair m et kruisdraad, dus ik probeerde altijd de ster aan de rand
van m ijn b eeld veld te h o u d en . M aar m et een d o n ke re a c h te r grond is dat erg m oeilijk. D aarvo or is een o culair m et verlicht kruisdraad ideaal. A anschaf van zo ’n o culair kan een kostbare zaak zijn. A lternatief is zelf m aken.
In h e t v e rle d e n h a d ik w e l e e n s m o e ite o m tij d e n s h e t fo to g r a fe r e n m ijn v o lg s te r g o e d in b e e ld te h o u d e n . Ik h a d g e e n o c u la ir m e t k ru is d ra a d . d u s ik p ro b e e rd e a ltijd d e s te r a a n d e ra n d v a n m ijn b e e ld v e ld te h o u d e n . M a a r m e t e e n d o n k e re a c h te rg ro n d is d a t e rg m o e ilijk . D a a rv o o r is e e n o c u la ir m e t v e rlic h t k ru is d ra a d id e a a l. A a n s c h a f va n z o 'n o c u la ir ka n e e n k o s t b a re z a a k z ijn . A lte rn a tie f is z e lf m aken. Ik h e b e rv o o r g e k o z e n , e r z e lf e e n te m a k e n . E n a ls jij e e n b e e tje h a n d ig b e n t, k u n jij d a t o o k . H a a l u it d it a rtik e l m a a r ‘n s w a t tip s. P ro fe s s io n e le o c u la irs m e t v e rlic h t k ru is d ra a d h e b b e n m e e s t a l e e n k r u is d r a a d d a t z e lf o p g lo e it. N a d e le n h ie rv a n k u n n e n z ijn d a t d it s y s te e m v e e l s tr o o m k o s t - m e e r d a n e e n g e w o o n b a tte rijtje a a n k a n - e n d a t d e w a rm te o n tw ik k e lin g in h e t o c u la ir s to re n d k a n zijn . Ik he b e rv o o r g e k o z e n o m n ie t h e t k ru is d ra a d z e lf te la te n o p g lo e ie n , m a a r e r lic h t va n ro d e L E D ’s o p te la te n s c h ijn e n . D e z e L E D 's z ijn in h e t o c u la ir in g e b o u w d . In fig u u r 1 ku n je z ie n hoe
g e h a a ld u it e e n s te rk e lo e p . D e k w a lite it v a n d e z e o p tie k is v o ld o e n d e v o o r d it d o e l. K ie s v o o r d e o c u la irb u is e e n b u is je (g e m a a k t va n P V C , P E , P P) m e t d e z e lfd e b u ite n d ia m e te r als je a n d e re o c u la ir(s ). In m ijn g e v a l is d a t 2 5 ,4 m m . H e t b ra n d p u n t v a n m ijn o c u la ir is 2 8 m m g e w o rd e n . M e t e e n B a rlo w le n s (2 x ) b e re ik ik e e n v e r g r o tin g v a n 6 4 x . D e z e v e r g r o tin g is g e n o e g v o o r m ijn v o lg k u n s te n . (N .B . G a je d o o r je te le s c o o p fo to g ra fe re n e n je w ilt m e t e e n a n d e re k ijk e r v o lg e n d a n m o e t je v o lg v e rg ro tin g o n g e v e e r 2 k e e r d e o b je c tie fd ia m e te r in m illim e te r zijn.)
Het kruisdraad V o o r h e t k ru is d ra a d h e b ik h e t d u n s te b la n k e k o p e rd r a a d g e k o z e n w a t ik k o n v in d e n : é é n a d e rtje u it h e t s n o e r v a n e e n o u d e w a lk m a n h o o fd te le fo o n . D it d ra a d h e b ik in k ru is v o rm zo s tra k m o g e lijk g e s p a n n e n o p e e n m e ta le n ring, d ie in d e o c u la irb u is v a lt. D it s p a n n e n k u n je d o e n m e t g e w ic h tje s , z o a ls in fig u u r 2 a is w e e r g e g e v e n . H e t is b e la n g rijk d a t d e rin g e e n g a v e
d a t in e lk a a r zit.
b in n e n ra n d h e e ft, w a n t d it w o rd t d e ra n d v a n je
Het oculair op zich
b e e ld v e ld . A ls h e t s p a n n e n v a n d e k o p e rd r a a d g o e d is
Ik d u rfte g e e n e ig e n o c u la ir te w a g e n a a n m ijn g e k n u ts e l; d e o p tie k v a n h e t o c u la ir h e b ik
g e lu k t (h e t is w e l e e n g e frie m e l) z ie t h e t e ru it a ls fig u u r 2b.
Nu is h e t z a a k o m h e t k ru is d ra a d p re c ie s in het b ra n d p u n t va n h e t o c u la ir te k rijg e n . A ls d e rin g ie ts k le m t in d e b u is , g a a t d a t h e t m o o is te , P as
C o n tro le e r o f d e L E D 's w e rk e n e n n ie t te h e e t w o rd e n a ls ze b ra n d e n . A ls d it w e l z o is, is d e v o e d in g s b ro n te h o o g . J e m o e t d a n e e n w e e r
op d a t je h e t k ru is d ra a d n ie t b e s c h a d ig t. A ls het k ru is d ra a d g o e d z it. m o e t h ij m o o i s c h e rp in b e e ld zijn als je d o o r h e t o c u la ir kijkt.
s ta n d va n 1 5 0 a 2 0 0 LI in s e rie m e t d e L E D 's o p n e m e n . D a a rm e e ku n je d e m in im a a l n o d ig e s p a n n in g in s te lle n .
Verlichting H e t k r u is d r a a d m o e t v a n ‘b o v e n ' a f v e r lic h t w o rd e n d o o r de L E D 's . D e L E D 's m o e te n d u s tu s s e n d e o p tie k en h e t k ru is d ra a d in d e o c u la irb u is ko m e n . Ik h e b 4 ro d e L E D ’s v a n 3 m m p a ra lle l a a n g e s lo te n (a lle la n g e p o o tje s z ijn m et e lk a a r v e rb o n d e n ). M in d e r L E D ’s ka n o o k ; tw e e g e v e n v o ld o e n d e lic h t in h e t d o n k e r. A ls v o e d in g s b ro n h e b ik tw e e p e n lite s in e e n h o u d e rtje g e k o z e n . D it h o u d e r tje is b e v e s tig d a a n d e kle m w a a rm e e m ijn k a m e ra o p m ijn te le s c o o p is b e v e s tig d . D e v o e d in g s b ro n m o e t ie ts h o g e r z ijn d a n d e d r e m p e ls p a n n in g v a n d e L E D ’s. V a n d e m e e s te L E D 's is d e z e o n g e v e e r 2 V olt. B o o r in d e o c u la irb u is , o p re g e lm a tig e a fs ta n d v a n e lka a r, d e g a te n v a n 3 m m . H ie r k o m e n de
B e d e k d e o n g e ïs o le e rd e d ra a d m e t is o la tie ta p e o f e e n h u is je . O m d e b e d ie n in g te v e re e n v o u d i g e n , ku n je b ij h e t b a tte rijh o u d e rtje e e n s c h a k e la a rtje in b o u w e n . H e t lic h t v a n d e L E D ’s m o e t w o r d e n a f g e s c h e rm d , z o d a t h e t bij h e t w a a rn e m e n n ie t in d e o g e n s c h ijn t. H ie rv o o r ku n je e e n z e lfd e ring g e b ru ik e n a ls d ie m e t h e t k ru is d ra a d . M o n te e r d e z e rin g z o a ls in fig u u r 4 is te z ie n , tu s s e n de o p tie k e n d e L E D 's . V e rd e r ku n je , o m re fle c tie s te v o o rk o m e n , d e b in n e n k a n t v a n h e t o c u la ir m a t z w a rt s c h ild e ren (k ru is d ra a d n ie t m e e s c h ild e re n !). V e e l s u c c e s m e t h e t b o u w e n v a n , e n h e t w e r k e n m e t je o c u la ir m e t h e t v e rlic h t k ru is d ra a d ! Ik b e n b e n ie u w d n a a r je e rv a rin g e n e rm e e .
L E D 's in. D ra a i d e L E D 's z o d a t d e p o le n va n a lle L E D ’s d e z e lfd e k a n t o p w ijz e n , b ijv o o r b e e ld a lle la n g e p o o tje s (d it is d e + v a n d e L E D ) a a n d e k a n t v a n d e o p tie k in h e t o c u la ir (z ie d e fig u u r). B u ig d e p o o tje s v a n e lk a a r a f en s o ld e e r tw e e o n g e ïs o le e rd e k o p e rd ra d e n a a n d e p o o tje s , v o lg e n s h e t s c h e m a in fig u u r 3. D o e d it s o ld e r e n z o s n e l m o g e lijk , w a n t d e L E D ’s k u n n e n e rg s le c h t te g e n hitte.
*
*
*
O p n a m e s e n m e e r in fo rm a tie (in E n g e ls) is te v in d e n o p h e t in te rn e t-a d re s : h ttp ://w w w .p h y .c a m .a c .u k /w w w /re s e a rc h /ra /c o a s tt.h o m e .h tm l (B ro n : A s tro n o m y )
E
Galileo E r is e e n la a ts te p o g in g g e w e e s t o m d e g rote a n te n n e v a n d e G a lile o te o p e n e n d o o r d e m o to r h e e l s n e l a a n e n u it te z e tte n , h e t ru im te s c h ip g a a t d a n trille n e n d e te c h n ic i v a n N A S A h o p e n d a n d a t d e a n te n n e o p e n g a a t. M a a r h e la a s d e p a ra b o lis c h e a n te n n e b lijft v a s tz itte n ,
Robbert-Jan W esterduin
Scherpste telescoop
d e s n e lh e id w a a rm e e d e d a ta n a a r a a rd e w o rd t g e s tu u rd b lijft e e n tie n ta l b its p e r s e c o n d e . Er z ijn v e rd e r n o g p ro b le m e n m e t d e b a n d re c o rd e r w a a r o p d e o p n a m e s e n a n d e r e d a ta w o rd t o p g e s la g e n , z o a f e n to e lo o p t d it d in g v a s t. E e n a n d e r p ro b le e m is d a t e r m o g e lijk e e n lek z it in h e t h e liu m d ru k s y s te e m , d o o r d e te m p e ra
D e s c h e rp s te o p n a m e s v a n d e s te rre n h e m e l ko m e n v a n d e H u b b le R u im te T e le s c o o p , d e z e
tu u r v a n d e g a s - e n v lo e is to fta n k s te re g e le n b lijft a lle s o p d e g o e d e d ru k . D e N A S A -te c h n ic i h e b b e n h e t e r m a a r d ru k m e e .
o p n a m e n h e b b e n d e h o o g s te re s o lu tie . D it is n ie t m e e r w a a r, v a n a f d e a a rd e h e e ft e e n te a m B rits e a s tro n o m e n fo to 's g e m a a k t d ie e n k e le k e re n s c h e rp e r z ijn d a n d e H u b b le o p n a m e n . D it h e b b e n z e g e d a a n m e t e e n p a a r te le s c o p e n m e t e e n s p ie g e ld ia m e te r v a n 4 0 c m . D o o r e e n
O p 2 7 j u n i p a s s e e r d e d e G a lile o d e m a a n G a n y m e d e s o p e e n h o o g te va n 8 4 5 k ilo m e te r, h e t z a l n o g w e l e v e n d u re n v o o rd a t d e g e g e v e n s v a n d e z e J u p ite rm a a n b ij o n s zijn . K ijk v o o r m e e r in fo rm a tie o o k o p h e t in te rn e t a d re s : h ttp ://w w w .jp l.n a s a .g o v /g a lile o
s p e c ia le te c h n ie k v a n d e ra d io - a s tr o n o m e n o v e r te n e m e n k u n n e n z e e e n k w a rtje o p 100 k ilo m e te r a fs ta n d h e rk e n n e n . D e s p e c ia le te c h
(D iv e rs e b ro n n e n )
n ie k h e e t in te rfe ro m e trie , d e ra d io -a s tro n o m e n g e b ru ik e n h e t o m m e t tw e e of m e e r ra d io -te le s c o p e n te g e lijk e rtijd n a a r h e tz e lfd e o b je c t te k ij
S te rre n s te ls e l le v e n n ie t lo s in h e t h e e la l m a a r in g ro e p e n , d e z e w o rd e n c lu s te rs g e n o e m d . Er b e s ta a n d e z o g e n a a m d e ‘rijk e ’ c lu s te rs , h ie rin s ta a n d e s te rre n s te ls e ls d ic h tb ij e lk a a r en zijn
ken. S te l d a t d e ra d io -te le s c o p e n 1 0 0 k ilo m e te r uit e lk a a r s ta a n , d a n lijk t h e t o f e r m e t e e n 1 0 0 k ilo m e te r g ro te te le s c o o p w o rd t g e k e k e n , e r w o rd t n ie t z o v e e l s tra lin g o p g e v a n g e n a ls m et e e n 1 0 0 k ilo m e t e r te le s c o o p , m a a r w e l z o scherp. Nu is d it o o k g e lu kt m e t d rie o p tisch e (g e w o n e ) s p ie g e lte le s c o p e n , d o o r z e 6 m e te r uit e lk a a r te z e tte n h e b b e n d e a s tro n o m e n e e n 12 m e te r te le s c o o p g e m a a k t. Z e n o e m e n h u n u it v in d in g C O A S T . H ie rm e e h e b b e n z e n a a r d e s te r C a p e lla g e k e k e n e n v o o r h e t e e rs t is h e t g e lu k t o m d e tw e e s te rre n v a n d e z e d u b b e ls te r lo s v a n e lk a a r te z ie n . D it is h e e l b ijz o n d e r o m d a t d e a fs ta n d tu s s e n d e s te r re n s le c h ts d rie k w a rt A .E . is, z e s ta a n 4 0 lic h tja a r v a n d e a a rd e a f. D e h o e k a fs ta n d is 0 ,0 5 b o o g s e c o n d e , m e t d e J W G -k ijk e rs ka n je m a x im a a l e e n s c h e i d e n d v e rm o g e n h a le n v a n 1 to t 2 b o o g s e c o n -
Heelal waarschijnlijk "open”
z w a a rd e r d a n a n d e re c lu s te rs . E u ro p e s e a s tro n o m e n h e b b e n m e e r d a n 5 6 0 0 s te rre n s te ls e ls o n d e rz o c h t u it ‘rijk e ’ c lu s te rs , to t w e l 1 m ilja rd lic h tja a r d ie p in h e t h e e la l. V a n e lk s te rre n s te l s e l is d e s n e lh e id g e m e te n , d o o r te v e rg e lijk e n m e t d e s n e lh e d e n v a n d e a n d e re s te rre n s te l s e ls in d e c lu s te r k a n d e m a s s a (h e t g e w ic h t) v a n d e c lu s te r g e s c h a t w o rd e n . (W a n n e e r er e e n s te rre n s te ls e l s n e l in e e n c lu s te r b e w e e g t d a n is d e m a s s a g ro o t, b e w e e g t h e t s te rre n s te ls e l d a a r e n te g e n la n g z a a m d a n h e e ft het e e n k lie in e m a s s a .) D e m a s s a va n d e z e ‘rijk e ’ c lu s te r s is te la a g v o lg e n s d e th e o r e tis c h e a s tr o n o m e n , te la a g o m d e u itd ijin g v a n h e t h e e la l a f te re m m e n . D a t w il z e g g e n d a t het h e e la l v o o r e e u w ig b lijft u itd ije n , w e le ve n d u s v o o ra ls n o g in e e n ‘o p e n ’ h e e la l. (B ro n : Z e n it/In fo rm a tie b la d )
d e n . D e t e le s c o p e n k u n n e n n o g v e r d e r u it e lk a a r g e z e t w o rd e n , d a n k u n n e n ze e e n o p lo s s e n d v e r m o g e n v a n 0 ,0 0 1 b o o g s e c o n d e n h a le n , m e t C O A S T w ille n ze o n d e r a n d e re p ro
J u p ite r e n S a tu rn u s h e b b e n e e n z e e r kra ch tig
b e re n p la n e te n b ij a n d e re s te rre n te o n td e k k e n .
m a g n e e tv e ld , n o rm a a l o n ts ta a t e r e e n m a g
M e ta llis c h e w a te r s to f nu o o k op Aarde
n e e tv e ld a ls e e n p la n e e t e e n k e rn v a n ijz e r h e e ft, m a a r d a t h e b b e n d e tw e e g a s p la n e te n n ie t. D e tw e e r e u z e p la n e te n b e s ta a n v o o r m e e r d a n d rie k w a rt u it w a te rs to f. A a n d e b u i te n k a n t is h e t w a te rs to f e e n g a s , n e t z o a ls de lu c h t op a a rd e , d ie p e r in d e p la n e e t is h e t v lo e i b a a r, n e t z o a ls d e z e e o p a a rd e e n h eel d ie p .... ie t s s p e c ia a ls . A s t r o n o m e n h e b b e n to e n b e d a c h t d a t het w a te rs to f z o a ls e e n m e ta a l is, z o d a t h e t ee n m a g n e e tv e ld ka n m a k e n z o a ls d e ijz e r e k e rn v a n o n z e a a rd e . D it s p e c ia le w a t e r s t o f w o r d t m e t a llis c h w a t e r s t o f g e n o e m d , h e t is n ie t h a rd z o a ls e e n s ta a f ijz e r, m a a r v lo e ib a a r a ls k w ik e n h e t kan a lle e n b e s ta a n a ls d e d r u k m e e r d a n e e n m iljo e n a tm o s fe e r (1 a t m o s fe e r is d e lu c h td ru k o p a a rd e ) is . D a t d e a s tro n o m e n d it b e d a c h t h e b b e n is h e e l k n a p , w a n t m e ta llis c h w a te rs to f b e s ta a t n ie t o p a a rd e . M a a r n o g n ie t z o la n g g e le d e n is h e t e in d e lijk g e lu k t o m m e ta l lis c h w a te rs to f te m a k e n , v o o r 0 ,0 0 0 0 0 1 s e c o n d e la n g . H et w a s n ie t m a k k e lijk o m h e t te m a k e n , e e n ko g e l w e rd m e t e e n s n e lh e id v a n n 5 ,6 to t 7 ,3 k ilo m e te r p e r s e c o n d e o p tw e e p la a tje s g e s c h o t e n , t u s s e n d ie p l a a t j e s z a t v lo e ib a a r w a te r s t o f. B ij d e in s la g v a n d e k o g e l w e rd d e d ru k v a n h e t w a te rs to f m a x im a a l 1 ,8 m iljo e n a tm o s fe e r. D o o r de e le k t r is t e s tr o o m d o o r h e t w a te r s t o f te s tu r e n k o n d e n d e w e te n s c h a p p e rs z ie n o f h e t m e ta l lis c h w a s o f n ie t, w a n t gew one v lo e ib a r e w a t e r s t o f g e le id t n iè t, m e t a llis c h e w a t e r s t o f w e l. B o v e n e e n d r u k v a n 1 m iljo e n a tm o s fe e r ko n d e
e le k tris c h e s tro o m d o o r h e t w a te rs to f h e e n , net z o a ls d o o r e e n ijz e re d ra a d . Nu w e te n d e a s tro n o m e n h e t v rij z e k e r d a t e r in d e rd a a d m e ta lli s c h e w a te rs to f in d e J u p ite r e n S a tu rn u s z it en d a t h e t m a g n e e tv e ld d a a r in d e rd a a d o n ts ta a t. (B ro n :N R C H a n d e ls b la d )
Delta C lipper D e ra k e t v a n d e to e k o m s t is d e D e lta C lip p e r (D C ), g e m a a k t v a n s u p e rlic h te e n z e e r s te rk e m a te ria le n e n w o rd t v o o r 100 p ro c e n t re c y c le d . D e D C k a n a ls e e n g e w o n e ra k e t g e la n c e e rd w o rd e n , m a a r e r w o rd e n g e e n b ra n d s to fta n k s a fg e s to te n . B ij d e te ru g k e e r o n ts te e k t d e DC z ijn ra k e tm o to re n w e e r e n re m t h ie rm e e a f. In d e d a m p k rin g b lijv e n d e m o to re n a fre m m e n to t d a t d e ra k e t o p z ijn p o te n la n d , re c h to p . In 1 9 9 3 w e rd e r v o o r s p e ld d a t in 1 9 9 6 d e z e A m e rik a a n d e ra k e t d e ru im te in z o u g a a n , m a a r z o v e r is h e t n o g n ie t. E r is e e n te s t g e d a a n m e t e e n p ro to ty p e , d e v lu c h t d u u rd e 62 s e c o n d e n (la n g e r d a n d e A ria n e 5 ). De o n b e m a n d e ra k e t s te e g o p n a a r 6 0 0 m e te r h o o g te , v lo o g 1 7 0 m e te r h o r iz o n ta a l e n la n d d e z a ch t. (B ro n : D e G e ld e rla n d e r)
A riane 5 ontploft D e A rin e 5 ra k e t, h e t p a ra d e p a a rd je va n d e E S A . b lie s z ic h z e lf n a 3 7 s e c o n d e n n a d e s ta rt op. M e t d it n ie u w e ty p e ra k e t w il d e E S A g o e d k o p e r u im te v lu c h te n k u n n e n a a n b ie d e n . N a e e n g ro o t o p g e z e tte re c la m e c a m p a g n e lie p h e t a lle m a a l fa ta a l a f, e e n flin k e te g e n s la g v o o r d e b o u w e rs v a n d e A ria n e 5 en e e n fa ta le k la p v o o r d e s a te llie te n a a n b o o rd . D e A ria n e 5 is e e n g e h e e l n ie u w o n tw e r p .
E e n s te rk e h o o fd m o to r e n tw e e v a s te b ra n d s to fs tu w m o to re n z o rg e n s a m e n v o o r tie n k e e r z o v e e l s tu w k ra c h t d a n b ij d e v o rig e A rin a n e 4 ra k e tte n . H e t la a d v e rm o g e n is te v e n s o o k v e r g ro o t to t e e n g e w ic h t v a n 6 8 0 0 kg. T o t 3 7 s e c o n d e n n a d e s ta rt o p e e n h o o g te va n 3 5 0 0 m e n m e t e e n s n e lh e id v a n 8 5 7 k m /h v e r lie p a lle s p rim a . D o o r trillin g e n in d e u itla a tp ij p e n va n d e v a s te b ra n d s to fra k e tte n v e ra n d e rd e d e ra k e t p lo ts e lin g v a n ric h tin g e n w e e k va n zijn g e p la n d e k o e rs af. H e t a u to m a tis c h e z e lfv e r n ie t ig in g s m e c h a n is c h e w e r d d o o r d e z e k o e rs w ijz ig in g in w e rk in g g e s te ld e n b lie s be id e v a s te b ra n d s to fra k e tte n op, o p e e n h o o g te van 4 k ilo m e te r. D it a lle s g e b e u rd e in e n k e le s e c o n d e n . D e v lu c h tle id e rs z a g e n d e o n tp lo ffin g en d ru k te n s n e l o p k n o p p e n o m d e b ro k s tu k k e n
c e n tr u m e e n v e r k e e r d c o m m a n d o n a a r d e A ria n e 5 v e rs tu u rd h a d , w a a rd o o r d e k o e rs v e r a n d e rd e . H e t is v re s e lijk e p e c h v o o r d e v ie r s a te lie te n d ie a a n b o o rd z a te n , d a a r is im m e rs n ie ts m e e r v a n o v e r. D e z e k u n s tm a n e n g in g e n o n d e rz o e k d o e n a a n d e in v lo e d v a n de z o n n e w in d o p h e t m a g n e tis c h v e ld va n d e A a rd e en o p d e V a n A lle n g o r d e ls , d e k o s te n v a n de s a te llie te n 8 0 0 m iljo e n g u ld e n . O m d a t h e t de e e rs te te s tv lu c h t w a s v a n d e A ria n e 5 m o ch te n d e s a te llie te n g ra tis m e e , e c h te r z e k o n d e n niet v e rz e k e rd w o rd e n . N u is e r g e e n g e ld m e e r om e e n n ie u w s te l te b o u w e n e n o m ze te la te n la n c e r e n , h ie r b a le n d e w e te n s c h a p p e r s nu h e e l e rg v a n . D e v o lg e n d e te s tv lu c h t v a n de A ria n e 5 is in h e t k o m e n d e na ja ar. (D iv e rs e b ro n n e n )
v e rd e r o p te b la z e n , z o d a t g e e n g ro te ra k e td e len o p d e a a rd e z o u d e n k u n n e n in s la a n . L a te r b le e k d a t e r e e n c o m p u te r in h e t v lu c h tle id in g s -
* * *
( A D V E R T E N T IE S )
W aafkU hetbeK ijken^ hoe kun je 0 ^ jn . ) m e t geluitisca
Te bestellen bij: Stichting Universum Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Fax: 030 - 234 28 52
i Rijswijk K
-K
T E C H N IS C H E
H O G E S C H O O L
R I J S W I iK
T H R ijs w ijk , a l 2 5 ja a r h e e l b ijz o n d e r
Een b e l a n g r i j k e o p d rach t 'D a m e s e n he re n , m a a k t u z ic h g e re e d o m u it te s ta p p e n . O v e r v ijf m in u te n la n d e n w e o p A a rd e .1 S p a rc o E m a s a s c h ro k o p u it het te le -b o e k d a t
w a s 'ie d u s niet! B o s s e n ... ze e ë n ... w o e stijn e n ... riv ie re n ... a ls hij n ie t b e te r h a d g e w e te n h a d hij g e d a c h t d a t h ij n o g o p C y g -3 4 2 -ll w a s ! S p a rc o k o n z ic h m a a r m o e ilijk v o o rs te lle n d a t e r m e n
h ij a a n h e t lezen h e t z o sn e l z o u e e n in te rs te lla ire z o 'n d e rtie n ja a r
s e n w a re n d ie d u iz e n d e n d o lla rs b e ta a ld e n om e e n v o e t o p A a rd e te m o g e n z e tte n . E n als hij z e lf n ie t zo 'n b e la n g rijk e o p d ra c h t h a d g e h a d
w a s . H ij h a d n ie t g e d a c h t d a t g a a n ! D e la a ts te k e e r d a t hij v lu c h t h a d g e m a a k t - a lw e e r g e le d e n - h a d d a t n o g z e v e n
u u r g e d u u rd , m a a r d a n k z ij d e v e rb e te rd e ru im te -lin k s h a d d e n ze d e a fs ta n d tu s s e n C y g -3 4 2 II e n d e A a rd e nu in a n d e rh a lf u u r a fg e le g d ! N o u ja , d a t te le -b o e k z o u hij d a n w e l e e n a n d e re k e e r u itle z e n ; n u w a s e r b e la n g r ijk e r w e rk aa n d e w in ke l. 'D a m e s e n h e re n , w e z ijn g e la n d o p A a rd e . W e v e rz o e k e n u a lle n u it te s ta p p e n e n w e n s e n u e e n a a n g e n a a m v e rb lijf to e .' V re e m d ... h e t w a s a ls o f je k o n h ó re n d a t d e o m ro e p s te r h e t w o o rd A a rd e m e t e e n h o o fd le t te r uitsp rak. Z o a ls vrijw e l e lk e b e w o o n d e p la n e e t in d e M e lk w e g w e rd o o k d e th u is p la n e e t v a n S p a rc o 'a a rd e ' g e n o e m d , m a a r ie d e re e n w is t d a t e r e e n g ro o t v e rs c h il w a s tu s s e n 'a a rd e ' en 'A a rd e '. E r w a s m a a r één A a rd e : d e p la n ee t w a a r de m e n s h e id o o r s p r o n k e lijk v a n d a a n k w a m . E ig e n lijk w a s h e t w e l heel m o e ilijk o m h e t je v o o r te s te lle n : al d ie m e n s e n u it d e h ele
(e n a ls z ijn o p d ra c h tg e v e r d e re is - e n v e rb lijfs k o s te n n ie t v o o r h e m b e ta a ld h a d ) w a s hij o o k n o o it v a n C y g -3 4 2 -ll w e g g e g a a n ! C y g -3 4 2 -ll (d e n a a m b e te k e n d e n ie t m e e r dan d a t d e p la n e e t d e tw e e d e b e w o o n d e p la n e e t bij d e 3 4 2 e s te r in h e t s te rre n b e e ld Z w a a n w a s ) w a s e e n d o o d g e w o n e p la n e e t in e e n d o o d g e w o o n z o n n e s te ls e l. E n S p a rc o E m a s a h a d al z ijn h e le le v e n in e e n d o o d g e w o n e s ta d in een d o o d g e w o o n la n d g e w o o n d . En e e rlijk g e z e g d - al g a f hij d a t z e lf n a tu u rlijk lie v e r n ie t to e - w a s S p a rco E m a sa o o k m a a r e e n d o o d g e w o o n m a n n e tje . E n to c h ... to c h w a s hij u it d e h e le , o n te l b a a r g ro te M e k w e g b e v o lk in g u itg e k o z e n o m d e z e b e la n g rijk e ta a k te v e rric h te n . H ij s n a p te e i g e n lijk z e lf n o g s te e d s n ie t w a a ro m h ij n o u p re c ie s w a s u itg e k o z e n ... H e t w a s a lle m a a l b e g o n
H et was allem aal begonnen op een dood
ne n o p e e n d o o d g e w o n e vrijd a g a v o n d . S p a rc o had zijn w e rk w e e k e ro p z itte n
en h a d in d e te le -b ib lio th e e k o n d e r h e t g e n o t va n e e n d ra n k je e e n teleb o e k z itte n lezen. Hij w a s z o v e rd ie p t in zijn b o e k g e w e e s t d a t hij n ie t eens h a d g e m e rk t d a t e r ie m a n d b ij h e m w a s ko m e n
gewone vrijdagavond.
M e lk w e g s a m e n g e p r o p t o p é é n k le in p la n e e t je ! M a a r ja , d e g e s c h ie d k u n d ig e n z e id e n d a t het z o g e w e e s t w a s, e n z ij z o u d e n h e t w e l w e te n ... Z o . d u s d it w a s no u A a rd e ! O m d e é é n o f a n d e re re d e n v o n d S p a rc o h e t u itz ic h t v a n a f d e u it k ijk to re n v a n d e ru im te h a v e n n o g a l te le u rs te l le n d . N a tu u rlijk w is t hij d a t a lle b e w o o n d e p la n e te n o p e lk a a r le ke n , m a a r m is s c h ie n h a d hij to c h v e rw a c h t d a t d ie e n e b e ro e m d e A a rd e nét ie ts b ijz o n d e rd e r z o u z ijn d a n d e re s t. N o u , d a t
zitte n . S p a rc o s c h ro k z ic h d a n o o k e e n h o e d je to e n hij o p e e n s e e n s te m d ie n ie t u it z ijn te le b o e k k w a m te g e n h e m h o o rd e .p ra te n . 'B e n t u S p a rc o E m a s a ? Ik h e b e e n b o o d s c h a p v o o r u. K u n n e n w e e rg e n s ru s tig p ra te n ? ' S p a rc o k e e k v e rs c h rik t o p v a n het s c h e rm va n z ijn te le -b o e k en z a g e e n g ro te m a n m e t la n g , z w a rt h a a r te g e n o v e r h e m zitte n . 'M ijn n a a m is W in d o r K aleb.
h a n d to t h e m d o o r te d rin g e n d a t d e m a n ie ts
M a a r R o b b ie w a s n ie t m e e r te w e te n g e k o m e n . N u kon je te c h n is c h g e z ie n bij R o b b ie o o k m o e i lijk o v e r 'w e te n ' s p re k e n - h ij w a s im m e rs ee n ro b o t - m a a r in d e a fg e lo p e n e e u w e n w a re n d e
v a n h e m w ild e . 'U w ilt m e t m ij p ra te n ? W a a ro v e r? ' 'D a t ka n ik u h ie r niet u itle g g e n . K u n n e n w e e rg e n s ru stig p ra te n ? '. D e m a n w a s k e n n e lijk n ie t va n p la n o m
ro b o ts z o v e r o n tw ik k e ld d a t z e e ig e n lijk n a u w e lijks m e e r v a n m e n s e n te o n d e rs c h e id e n w are n. H e t w a s d a n o o k h e e l g e b ru ik e lijk o m h e t bij ro b o ts o v e r 'w e te n ' e n 'd e n k e n ' te h e b b e n e n e r
v o o rlo p ig m e e r d a n z ijn d rie o p e n in g s z in n e n te sp u ie n. O m d a t S p a rco to ch w e l n ie u w sg ie rig w a s n a a r d e re s t v a n h e t v e rh a a l s te ld e hij d u s m a a r v o o r o m n a a r z ijn a p p a rte m e n t te g a a n e n d a a r
w a re n w a a rs c h ijn lijk h e e l w a t m e n s e n d ie een v o rm v a n v rie n d s c h a p te g e n o v e r h u n p riv é -ro b o t v o e ld e n . E n S p a rc o w a s b e s lis t éé n v a n die m e n s e n . H ij h a d R o b b ie a l s in d s z ijn je u g d , en ko n z ic h z ijn le v e n z o n d e r d e tro u w e , b e h u lp z a m e ro b o t n a u w e lijk s v o o rs te lle n . H e t w a s da n o o k e e n m o e ilijk e b e s lis s in g v o o r h e m g e w e e s t
Ik h e b e e n b e la n g r ijk e b o o d s c h a p v o o r u .' S p a rc o 's g e d a c h te n w a re n n o g s te e d s h a lf in het te le -b o e k , m a a r to c h b e g o n h e t z o la n g z a m e r
v e rd e r te p ra te n . T o e n z e e e n m a a l bij S p a rco th u is w a re n g e w e e st h a d K a le b h e m a lle s v e rte ld . E n h e t w a s m e n o g a l e e n v e rh a a l g e w e e s t! E r w a s e e n h e u s c o m p lo t te g e n d e k e iz e r, te g e n d e h e e rs e r van de
h e le
M e lk w e g !
T e n m in s te ... d a t v e rm o e d d e m e n . W ie 'm e n ' w a s , d a t w a s S p a rc o n o g s te e d s n ie t h e le m a a l d u id e lijk, m a a r in elk g e v a l h a d W in d o r K a le b h e m d u id e lijk w e te n te m a k e n d a t 'm e n ' h e t m e e s t a l b ij h e t re c h te e in d h a d , e n d a t a ls 'm e n ' d a c h t d a t e r e e n c o m p lo t te g e n d e k e iz e r w a s , je o o k ru s tig ko n a a n n e m e n dat
o m R o b b ie a l e e n w e e k e e rd e r n a a r A a rd e te s tu re n , m a a r hij h a d h e t g e v o e l g e h a d d a t het w e l e e n s b e la n g rijk ko n z ijn om ie m a n d (of e i g e n lijk : ie ts ) het n o d ig e v o o r o n d e rz o e k te laten verrichten. Z o a ls h e t e r n u n a a r u itz a g h a d d a t v o o ro n d e rz o e k alleen
M a a r hoe ontrafel je in vredesnaam
een complot waar je helemaal niets vanaf weet?
d a t c o m p lo t é c h t w as. H e la a s w a s d a t o o k het en ig e g e w e e st d a t 'm en' w is t. En d a t w a s n ie t z o m o o i, w a n t e e n c o m p lo t te g e n d e k e iz e r m o e s t n a tu u rlijk te g e n g e h o u d e n w o rd e n . E n d u s m o e s t ie m a n d m a a r e e n s g a a n u itz o e k e n h o e h e t nou p re c ie s m e t d a t c o m p lo t za t. T o t z o v e r b e g re e p S p a rc o h e t a lle m a a l n o g redelijk. W a t hij a lle e n niet b e g re e p w a s d a t u itg e re k e n d h ij d e g e n e w a s g e w o rd e n d ie d ie ta a k to e b e d e e ld h a d g e k re g e n ! O o k K a le b h a d d a a ro v e r n o g a l g e h e im z in n ig g e d a a n . Hij h a d ie ts g e m o m p e ld o v e r c o m p u te ru ittre k s e ls en het v e rg e lijk e n v a n p e rso o n lijke e ig e n s c h a p p e n , w a a ru it w a s g e b le k e n d a t S p a r co d e m e e s t g e s c h ik te p e rs o o n v o o r d it k lu s je w a s g e w e e s t. D e m e e s t g e s c h ik te p e rs o o n van al d ie m ilja rd e n m ilja rd e n M e lk w e g b e w o n e rs !
w e in ig o p g e le v e r d : R o b b ie k o n h e m e ig e n lijk n ie ts w ijz e r m a k e n . Hij h a d d e a fg e lo p e n w e e k b e s te e d a a n h e t d o o r z o e k e n v a n c o m p u te rs y s te m en e n h a d w a a rs ch ijn lijk van ie d e re A a rd b e w o n e r w e l een d o s s ie r g e z ie n , m a a r de e n i
g e c o n c lu s ie d ie u it d ie d o s s ie rs te tre k k e n w a s w a s d a t e r te n m in s te éé n o p d e d rie A a rd b e w o n e rs e e n g o e d e re d e had o m e e n c o m p lo t te g e n d e k e iz e r te b e g in n e n . E n S p a rc o h a d e r w e in ig z in in o m e e n h a lf m il ja rd m e n s e n te g a a n o n d e rv ra g e n ... D a t h a d R o b b ie n a tu u rlijk o o k w e l b e g re p e n en d u s h a d d e ro b o t v e rv o lg e n s e e n ie ts k o rte re lijs t m e t n a m e n o p g e s te ld . N ie t m e t n a m e n van m o g e lijk e s a m e n z w e e rd e rs , m a a r m e t n a m e n v a n m e n s e n d ie w e l e e n s v a n e e n m o g e lijk e s a m e n z w e rin g a f k o n d e n w e te n . M e n s e n die m e n s e n k e n d e n d ie m e n s e n k e n d e n d ie ... e n z o v o o rt. D ie lijst, w a a ro p z o 'n h o n d e rd n a m e n p rijkte n , h a d S p a rc o n u v o o r z ic h lig g e n . H ij h a d de lijst a l d r ie m a a l d o o r g e n o m e n , e n o p é é n n a a m
N ou ja , n u h ij h ie r o p A a rd e s to n d ko n d a t h em a lle m a a l n ie t z o h eel v e e l m e e r s ch e le n . Hij had de o p d ra c h t a a n g e n o m e n e n S p a rco E m a s a w a s ie m a n d d ie e e n o p d ra c h t o o k u itv o e rd e a ls hij
w a s z ijn b lik s te e d s b lijv e n ru s te n . 'R o d i B arr, jo u rn a lis t'. H e t w a s w a a rs c h ijn lijk h e t b e ro e p v a n d e m a n d a t S p a rc o z o a a n s p ra k : h ij had a ltijd al g e d a c h t d a t jo u rn a lis te n m e n s e n w a re n
d e z e e e n m a a l h a d a a n g e n o m e n , z o n d e r z ic h e r v e rd e r e rg d ru k o v e r te m a k e n o f h e t a a n n e m e n v a n d e o p d ra c h t w e l z o s lim w a s g e w e e s t.
d ie ie d e re e n k e n d e n e n d u s o v e ra l v a n a f w is te n . En d u s b e s lo o t h ij m e n e e r B a rr m a a r e e n s m e t e e n b e z o e k je te g a a n v e re re n .
M a a r h o e o n tra fe ld e je in v re d e s n a a m e e n c o m p lo t w a a r je h e le m a a l n ie ts v a n a f w ist? Hij m o e st e e rs t m a a r e e n s n a a r z ijn h o te l g a a n e n R o b b ie o p z o e k e n - m is s c h ie n d a t d ie in m id d e ls m e e r te
'M e n se n die d e k e ize r n ie t zo a a rd ig vinden, hè?',
w e te n w a s g e k o m e n ...
z e i R o d i B a rr to e n S p a rc o d rie d a g e n la te r e in
d e lijk te g e n o v e r h e m za t. T ja ... d ie z ijn e r n a tu u rlijk g e n o e g . E e n p ro fe e t is in zijn e ig e n la n d n o o it z o g e lie fd , z u lle n w e m a a r z e g g e n . De k e iz e r w il g ra a g d a t A a rd e h e t g o e d e v o o rb e e ld g e e ft e n d u s z ijn d e w e tte n e n d e b e la s tin g e n h ie r n ie t k in d e ra c h tig . M a a r d e m e n s e n m o e te n n ie t zo z e u re n : d e m e e s te n h ie r o p A a rd e h e b
ro b o t! M a a r jij h o e ft s tra k s n ie t te g e n m e v ro u w R e la te s p e le n ! J ij... g lu p .' E r z ijn v a n d ie id e e ë n w a a rv a n je w ild e d a t je e r e e rd e r o p w a s g e k o m e n . D it w a s e r z o e e n
b e n tw e e ru im te s c h e p e n e n e e n p riv é -ru im te p o lo b a a n , d u s ze h e b b e n h ie r w e in ig te k la g e n . E n z e k e r g e e n reden o m d e k e iz e r te w ille n v e r
ru im te p o lo c lu b "M ik 'm e rin " e n v ie l a l s n e l op d o o r z ijn g e w e ld ig e s p e l. E n d u s g e b e u rd e h e t o n v e rm ijd e lijk e : o p e e n d a g w e rd e r o p d e d e u r
m o o rd e n ! N ee, d e e n ig e d ie d a a r m is s c h ie n re de n to e z o u h e b b e n is B ito R e la , d e n ic h t v a n de ke ize r. E r g a a n g e ru c h te n d a t z ij d e b e o o g de o p v o lg e r v a n d e k e iz e r is e n m is s c h ie n h e e ft z e w e in ig zin o m te w a c h te n to t h a a r o o m v rij
van S p a rc o 's h o te lk a m e r g e k lo p t en kre e g S p a r c o - d ie al e n k e le d a g e n d e ro l v a n R o b b ie s ro b o t m e t v e rv e s p e e ld e - d e m e d e d e lin g d a t R o b b ie E m a s a o n tb o d e n w e rd v o o r e e n p a rtij tje ru im te p o io m e t B ito R e la , n ic h t v a n d e k e i
w illig a fs ta n d v a n d e tro o n d o e t...' 'In te re s s a n t!', z e i S p a rc o . 'E n w a a r k a n ik d ie m e v ro u w R e la v in d e n ? '. 'D a t z a l m o e ilijk w o r d e n ! Z e h e e ft e e n h u is in s e c to r X X III, m a a r d a t w o rd t z w a a r b e w a a k t. Z e k o m t n o o it n a a r b u i
z e r. H e t w a s g e lu k t!
te n - b e h a lv e o m a f e n to e e e n p a rtijtje te ru im te p o lo ë n n a tu u rlijk . M a a r o o k d a a r h e b je niet v e e l a a n . w a n t e r m o g e n n o o it to e s c h o u w e rs b ij h a a r p o lo w e d s trijd e n zijn .' E n d a a r w a s h e t b ij g e b le v e n . R o d i B a rr h a d S p a rc o v e rd e r w e in ig b ijz o n d e rs te v e rte lle n g e had: d e e n ig e m o g e lijk e s a m e n z w e e rd e r d ie hij ke n d e w a s B ito R e la , e n h e t e n ig e d a t h ij va n h a a r w ist w a s dat z e o n b e re ik b a a r w as. Z e kw am
tje ... D a a rn a g in g h e t s n e l. R o b b ie s c h re e f z ic h in bij
'G o e d e m id d a g , m e v ro u w R ela. H e t is m e e e n g ro o t g e n o e g e n o m m e t u k e n n is te m o g e n m a ke n . Ik h e b al ve ë l o v e r uw p o lo kw a lite ite n m o g e n h o re n e n v in d h e t e e n e e r o m n u o o k e e n s te g e n u te m o g e n s p e le n .' R o b b ie s p e e ld e z ijn rol p e rfe c t! 'D a n k u, m e n e e r E m a s a . Ik h e b b e g re p e n d a t u n o g n ie t z o la n g o p A a rd e b e n t, m a a r d a t u in d ie k o rte tijd to c h a l fu ro re h e b t w e te n
z e ld e n b u ite n h a a r z w a a rb e w a a k te h u is. e n als z e g in g r u im te p o lo ë n m o c h te n d a a r g e e n ...
te m a k e n m e t u w fa n ta s tis c h e s p e l. H e t g e n o e g e n is g e h e e l m ijn e rz ijd s . Z u lle n w e m a a r e e n s n a a r d e b a a n g a a n ? ' 'E e n p rim a id e e . S p a rc o ,
W a c h t e e n s e v e n ! B ito R e la m o c h t e r d a n w e l a lle s v o o r o v e rh e b b e n o m z o n d e r to e s c h o u w e rs te k u n n e n p o lo ë n , m a a r h e t z o u w e l h é é l v e r g a a n a ls ze o o k z o n d e r te g e n s ta n d e r zo u w il len s p e le n ! M is s c h ie n w e rd h e t tijd d a t S p a rc o
le t jij o p o n z e s p u lle n ? ' A ls je n ie t b e te r z o u w e te n zo u je h a a s t d e n k e n d a t R o b b ie h e t le u k v o n d o m S p a rc o a ls z ijn ro b o t te b e h a n d e le n ! M a a r g o e d ... in e lk g e v a l w a s d it p re c ie s w a t S p a rc o w ild e . 'N a tu u rlijk ,
e e n s w a t le s je s ru im te p o io g in g n e m e n ...
m e n e e r E m a s a . E e n p r e t tig e w e d s t r ijd - u n a tu u rlijk o o k , m e v ro u w R e la '
*
'N e e ! N e e ne e n e e n e e N E E ! H e t s p ijt m e , m a a r ik le e r d a t p o k k e s p e l A c h te rv o lg in g e n v o o r m e n e e r E e n flin k e v e c h tp a r tij... d o e g a a t m e e c h t te ve r!' H e t w a s in m id d e ls v ijf d a g e n
gew oon n o o it. d e ke ize r... prim a! ik ! M a a r d it s p e l la te r, e n in d ie vijf
d a g e n w a s het S p a rc o o o k p re c ie s v ijf k e e r g e lu kt o m d e bal m e t z ijn la s e rs tra a l in h e t d o e l te m ik k e n . A a n g e z ie n d e g e m id d e ld e p o lo w e d s trijd e e n u its la g v a n 8 2 -7 3 h a d b e lo o fd e d a t n ie t v e e l go eds. 'R u s tig n o u , S p a rc o ', zei R o b b ie . 'P ro b e e r het g e w o o n no g e e n s. K ijk, je h o u d t je la s e r z ó va st en d a n ric h t je ...' P lo p ! H e t w a s R o b b ie s 4 8 3 3 e d o e lp u n t v a n d e a fg e lo p e n d a g e n . 'Jij h e b t m a k k e lijk p ra te n ! J ij s ta rt g e w o o n een n ie u w p ro g ra m m a a tje e n je k u n t h e t, m a a r ik le e r d it s p e l noo it. N o o it n o o it n o o it N O O IT ! En jij in tu s s e n m a a r d o e lp u n tje s s c o re n , s to m m e
R o b b ie e n B ito v e rd w e n e n in d e liftk o k e r d ie h e n n a a r d e p o lo ru im te b ra c h t. D it w a s d e k a n s w a a r S p a rc o o p g e w a c h t h ad. B ito 's ta s s to n d h e le m a a l o n b e w a a k t v o o r h e m ! E é n v lu g g e g re e p e n hij h a d h e m te p a k k e n . E e n s k ijk e n ... lip p e n s tift, z a k d o e k je s ... n e e , d a t w a t h ij z o c h t. M a a r d it w e l! E e n a g e n d a ! S p a rc o w a s b lij d a t hij in w e l e e n s w a t c o m p u te rs y s te m e n
w a s n ie t e c h t e le k tro n is c h e zijn je u g d nog g e k ra a k t had
- d ie k e n n is z o u h ij n u w e l e e n s h a rd n o d ig k u n n e n h e b b e n ! E e n p a a r v lu g g e d ru k k e n op d e k n o p p e n e n ... d it w a s n ie t te g e lo v e n ! De a g e n d a w a s n a u w e lijk s b e v e ilig d . B in n e n een h a lv e m in u u t w a s S p a rc o d o o rg e d ro n g e n to t d e b e la n g rijk s te b e s ta n d e n . B rie ve n , v e rs la g e n v a n v e rg a d e rin g e n , a fs p ra k e n ... E n h e t w a s o v e r d u id e lijk d a t h ie r ie ts n ie t in o rd e w a s ! B ito R ela s to n d in d e rd a a d a a n h e t h o o fd v a n e e n g ro te s a m e n z w e rin g d ie te g e n d e k e iz e r g e ric h t w a s !
P lo ts e lin g k lo n k e n e r s te m m e n in d e liftk o k e r. 'U s p e e ld e fa n ta s tis c h , m e n e e r E m a s a . A ls u b lijft o e fe n e n zu lt u z e k e r o p e e n d a g va n m e k u n n e n w in n e n .' D ie R o b b ie ! H ij h a d h a a r n o g la te n w in n e n o o k ! M a a r n u m o e s t S p a rc o s n e l zijn . Hij g ra a id e n a a r d e ta s va n R o b b ie e n p a kte d a a r h e t la s e rp is to o l u it d a t z e v o o r d e z e k e r h e id h a d d e n m e e g e n o m e n . N e t o p tijd , w a n t d e d e u r v a n d e liftk o k e r g in g al op e n . 'V o o r a l u w lin k s h a n d ig e s c h o t e n , m e n e e r E m a s a , z ijn n o g ... R O B O T ! W a t d e n k je d a t je a a n h e t d o e n b e n t! M e n e e r E m a s a , z e g h e m d a t hij d a t p is to o l s n e l e e n a n d e re k a n t o p richt! S tra k s s c h ie t h ij n o g o p m e!' 'A ls u g e e n v r e e m d e d in g e n d o e t w o rd t e r h ie r o p n ie m and g e s c h o te n , m e v r o u w R e la ', z e i S p a r c o . 'M is s c h ie n m o e t ik m e e v e n v o o r s t e ll e n : m ijn n a a m is S p a r c o E m asa. D egene t e g e n w ie u v a n
z o d r a e r e e n n ie u w e k e iz e r is w o r d t e r a l m e te e n w e e r n a a r e e n v o lg e n d e k e iz e r u itg e ke ke n . Z o 'n n ie u w e k e iz e r - w e n o e m e n d a t e e n p ro to k e iz e r - kan v e rv o lg e n s ru s tig b e s tu d e e rd w o r d e n e n k a n b o v e n d ie n o p a lle r le i m a n ie re n , z o n d e r d a t h ij h e t z e lf w e e t, o p g e le id w o rd e n v o o r h e t b e ro e p d a t h ij la te r m o e t g a a n u ito e fe n e n . U ite in d e lijk , a ls d e tijd rijp is v o o r e e n n ie u w e k e iz e r, w o rd t d e p ro to -k e iz e r d a n n a a r A a rd e g e h a a ld , w a a r hij e e n la a ts te te s t m oet a fle g g e n . A ls hij d ie la a ts te te s t g o e d d o o rs ta a t tre e d t d e o u d e k e iz e r a f e n w o rd t d e p ro to -k e i z e r d e n ie u w e k e iz e r. Z o is h e t d e rtig ja a r g e le d e n bij m ij g e g a a n ... en
Stomverbaasd zat h ij m inuten lang voor zich u it te staren. Toen stond h ij op en liep naar
z o , S p a rc o E m a s a , is het n u o o k b ij jo u g e g a a n . H e t o n tm a s k e re n van het zogenaam de c o m p lo t te g e n mij w a s je la a ts te te st - j i j b e n t d e n ie u w e k e ize r!'
de liftkoker. ' Iem and zin in een
d a a g h e b t g e s p e e ld w as n ie t 'm e n e e r spelletje E m a s a ', m a a r m ijn ro b o t R o b b ie . T e rw ijl h ij u b e z ig h ie ld h e b ik d e v rijh e id g e n o m e n o m uw a g e n d a e e n s w a t n a d e r te b e k ijk e n . E n n u w il ik u g ra a g a r r e s te r e n w e g e n s h e t b e ra m e n v a n e e n a a n s la g o p d e k e iz e r.' 'H e e l g o e d , S p a rc o ', k lo n k o p e e n s e e n s te m a c h te r h e m . S p a rc o d ra a id e z ic h g e s c h ro k k e n o m e n w is t v e r v o lg e n s v a n v e r b a z in g n ie ts m e e r u it te b re n g e n . 'D e k a ... d e ki... d e ko ... '. 'In d e rd a a d , S p a rc o , ik b e n d e k e iz e r - in h o o g s te ig e n p e rs o o n . D a t h a d je n ie t v e rw a c h t, hè? K o m , s ta m e n ie t z o s to m a a n te g a p e n ! G a m e e n a a r d e z itk a m e r, d a n z a l ik h e t je a lle m a a l u itle g g e n .'
ru im te p o lo V
S p a r c o w is t e e n m in u u t la n g n ie t w a t h ij m o e s t z e g g e n . T o e n lu k te h e t h e m e in d e lijk om s ta m e le n d ie ts u it te b re n g e n .
'M a a r... als ju llie m ij al ja re n o p g e le id h e b b e n v o o r d it b e r o e p , w a a ro m h e b ik e r d a n n ie ts v a n g e m e rk t? H o e k u n je z o ie ts v e rb o r gen houden?' 'M is s c h ie n w o rd t h e t tijd d a t ik m e e e n s v o o r s te l...', zei e e n m a a r al te b e k e n d e s te m a c h te r S p a rc o . 'M ijn n a a m is R o b b ie R e la , d e n e e f v a n d e k e iz e r. N e e S p a rc o , ik b e n g e e n robot. V o n d je m e n ie t a f e n to e w a t té v e e l o p e en m e n s lijk e n ? Ik b e n d e g e n e d ie je al d ie ja re n o n g e m e rk t v o o r h e t b e ro e p v a n k e iz e r h e b t o p g e le id !' S p a rc o E m a s a . n ie u w e k e iz e r va n d e M e lkw e g ,
'W e e t je , S p a r c o , ', b e g o n d e k e iz e r , 'h o e ie m a n d k e iz e r w o rd t? H e t is n ie t e e n b e ro e p z o a ls v e rk o p e r o f ru im te ta x ic h a u ffe u r w a a rv o o r je e e n p a a r ja a r n a a r s c h o o l ku n t g a a n o m het te le re n . N e e , k e iz e r w o rd t je d o o rd a t je e rv o o r u itg e k o z e n w o rd t. H e e l v ro e g e r g e b e u rd e d a t d o o r d e m e n s e n z e lf: d ie m o c h te n d a n e e n s te m b ilje t in v u lle n w a a ro p z e k o n d e n k ie z e n w ie e r k e iz e r w e rd . M a a r te g e n w o o rd ig is d a t al la n g n ie t m e e zo: te g e n w o o rd ig z o e k e n c o m p u te rs u it w ie e r h e t m e e s t g e s c h ik t is o m d e to e k o m s tig e k e iz e r te w o rd e n . A lle e ig e n s c h a p p e n v a n a lle m e n s e n v a n d e h e le M e lk w e g w o rd e n v e rg e le k e n , e n o p d ie m a n ie r w o rd t u ite in d e lijk d e m e e s t g e s c h ik te p e rs o o n u itg e k o z e n . En
w is t n ie ts m e e r te z e g g e n . S to m v e rb a a s d zat h ij m in u te n la n g v o o r z ic h u it te s ta re n . T o e n s to n d hij o p e n lie p n a a r d e liftk o k e r e n vro e g : 'Ie m a n d z in in e e n s p e lle tje ru im te p o lo ? '
D IT IS TE KO O P BIJ JE CLUB Hoe krijg je je bestelling thuis?
BROCHURES code
tite l
p r ijs
p o rto
M aak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over op postgiro 39 90 60 9 t.n.v. Stichting Universum
s te rre k ijk e r
4 .0 0
C
te Utrecht. Vergeet niet de bestelnummers te verm el den. Achter de verkoopprijs staat een letter, die aangeett hoeveel portokosten er bij de prijs komen:
J W G -3 9
S te rre n k u n d e p ra k tic a
4,0 0
C
A
0,80
C
3,20
JW G -41
L ijs t v a n 120 m o o is te d u b b e l
B
1.60
P
4,20
ste rre n
0,5 0
A
J W G -4 4
H e t A toom
1.75
A
JW G -4 5
C o ö rd in a te n s te ls e ls
1.75
B
JW G -4 9
W a a rn e m e n m e t e e n p ris m a kijk e r
5.0 0
C
JW G -5 0
D e le v e n s lo o p v a n d e Z o n
4,5 0
C
JW G -51
K u rs u s H e ld e rh e id e n M a g n itu d e . 6.0 0
C
J W G -0 9 J W G -3 5
M e s s ie r-lijs t
0 .5 0
A
H e t m a k e n v a n e e n e e n v o u d ig e
m e t v o o rb e e ld e n e n o p g a v e n
T
6,00
BROCHURES - VERVOLG J W G -B 7
H e e ft d e a a rd e k o o rs t?
J W G -B 8 S te rre n & P la n e te n 1 9 9 5
7 ,9 5
C
17 ,50
P
2 ,0 0
B
JW G -P 1 S te rre n k u n d e d o e n : D e a fs ta n d
JW G -5 4
M o e ilijk e w o o rd e n in d e s te rre n kunde
1,5 0
B
JW G -5 5
De Zon
5 .0 0
C
JW G -5 7
D e s p e c tro s c o o p (Z e lfb o u w in s tru c tie in c lu s ie f T R A L IE )
5 .5 0
B
J W G -5 8
H e t z o n n e s te ls e l
4,0 0
C
JW G -61
K o m e te n
2.0 0
B
J W G -6 3
D e e v o lu tie v a n z w a re ste rre n
1,50
B
R o se tte n e ve l, d e S lu ie rn e v e l. d e E ta -C a rin a e -n e v e l, d e N oord-
J W G -6 4
H e t w a a rn e m e n v a n d e Z o n
5.0 0
C
A m e rik a n e v e l, d e H a lte rn e v e l. d e O rio n n e v e l, d e R in g n e ve l,
J W G -6 5
H o e g e b ru ik ik m ijn J W G -k ijk e r?
5 .0 0
C
N e p tu n u s. J u p ite r, M a rs, A a rd e , U ra n u s e n S a tu rn u s z ijn van af
J W G -6 7
W e e rk u n d e
10 .00
P
ƒ 1 0 ,0 0 te k o o p tijd e n s d e L a n d e lijk e B ije e n ko m st.
J W G -6 9
W e g w ijs in fo to la n d
4 ,0 0
c
B o v e n d ie n z ijn d a n e r o o k tw e e L IC H T G E V E N D E P O S T E R S te
J W G -7 0
H o e m a a k ik e e n d ra a ib a re 1,50
A
3.0 0
B
9 .5 0
T
2 ,5 0
B
OVERIGE ASTROWARE
W a a rn e m e n (s p e c ia a l v o o r d e jo n g s te lede n!)
J W G -7 4 a
K le u re n p o s te rs v a n d e D ra a ik o lk n e v e l, d e T rifid n e v e l. d e
H e t he e la l {s p e c ia a l v o o r d e jo n g s te lede n!)
J W G -7 2
POSTERS
k o o p v o o r ƒ 4 ,0 0 p e r s tu k . (p o rto T ), é é n v a n d e n o o rd e lijk e en
ste rre n k a a rt? JW G -71
va n d e H ya d e n
H e t B e rt-p u z z e lb o e k d e e l 1
U V -T 2
L in n e n ta sse n (e cru ) m et J W G -ju b iie u m o p d ru k
UV-S1
7.5 0
T
J W G -s p rin g s c h ijfje s v o o rz ie n v a n
JW G -7 4 b
H e t B e rt-p u z z e lb o e k d e e l 2
2 ,5 0
B
JW G -74C
H e t B e rt-p u z z e lb o e k d e e l 3
2 ,5 0
B
J W G -lo g o
1.00
A
5.0 0
C
J u p ite rs c o p e
5 ,5 0
A
d e JW G
2,5 0
C
J W G -7 7
D e b e w e g e n d e A a rd e
10.00
P
J W G -7 8
W a a rn e e m h a n d le id in g Ju p ite r
4 ,0 0
B
J W G -7 9
M e t d e k ijk e r o p ja c h t
15,00
T
J W G -8 0
S te rre n k u n d e c u rs u s v o o r
J W G -7 4 a b c A lle d rie d e b o e k je s s a m e n J W G -7 6
D e a fd e lin g s h a n d le id in g va n
UV-S1
COMPUTERPROGRAMMA 'S U V -B 2 D e E C H T E S P A C E S H U T T L E O F N A S A k o e lk a s tm a g n e e t
5,0 0
B B
jo n g e re n
3 ,0 0
C
U V -B 3 M o o n b lo b
12,50
JW G -81
S to n e h e n g e
6,0 0
C
U V -B 4 K o m p a sje
3,5 0
B
J W G -8 2
P la n e to ïd e n , k o m e te n en
M S -01
7,5 0
-
m e te o re n
8,0 0
T
M S -0 2 S k y g lo b e 3.5 2
7.5 0
-
J W G -B 2
R eis la n g s d e re u z e n p la n e te n
3,5 0
C
M S -0 3 S te rre n e n N G C -c a ta lo g u s m e t 1 0 0.00 0
J W G -B 3
S a m e n n a a r M a rs
2 .5 0
C
7,5 0
-
J W G -B 4
B o u w b e s c h rijv in g 15 c m D o b s o n -
7,5 0
-
te le s c o o p
10 S te rre n k u n d ig e p ro g ra m m a 's
s te rre n e n 8 0 0 0 o b je c te n M S -0 4 D e e p s p a c e e n G e o lo ck
15.00
p
M S -0 5 C C D -o p n a m e n v a n M a rs e n J u p ite r tot 7 .5 0
-
de H yade n
2 .0 0
B
W D -01 D rie a s tro -p ro g ra m m a 's o n d e r W in d o w s
7 .5 0
-
J W G -B 5
W a a rn e e m b lo c M a rs /J u p ite r
15 .00
T
W D -0 2 V ie r a s tro -p ro g ra m m a 's o n d e r W in d o w s
7 ,5 0
-
J W G -B 6
S te rre n k ijk e n in c l, b a n d je
14 .95
JW G -P 1
co m p u te rfilm p je s v e rw e rk t
S te rre n k u n d e d o e n : d e a fs ta n d v a n
P
A lle p ro g ra m m a 's zijn s e lf-e x tra c lin g e n s ta a n o p 3 .5 " D D d is ke tte s. D e p rijs v a n d e d is k e tte s is in cl. p o rto k o s te n .
V erenigingsnieuw s A KTIVITEITENAGENDA
Volkssterrenwachten O nderslaande volkssterrenw acht en zijn aangesloten bijdevereniging LSV, de Landelijke Samenwerkende Volksslerrenwachten. Voor meer informatie en adressen: L S V -B u re a u
Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030-321456 Fax: 030-300483 B u s s l o o . te Bussloo
Open: vrijdag 20.00 uur. C o p e r n ic u s , Haarle
Open: vnjdag 20.00 en zaterdagmid dag om 14.00. C o r o n a B o r e a lis . Dieren
G a m e e o p z o m e rk a m p ! In ju li s ta a n e r tw e e g e w e ld ig e z o m e r k a m p e n v o o r d e d e u r! D e in s c h rijv in g
D e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t 1996 O p 11 m e i v o n d o p d e L e id s e S t e r r e w a c h t d e j a a r li jk s e L a n d e lijk e
v a n d e z e k a m p e n is al e n ig e tijd bezig, m a a r e r z ijn n o g s te e d s p la a ts e n v rij o p z o w e l h e t O u d e r e n k a m p a ls h e t J o n g e re n k a m p . W il jij d u s È È n o f tw e e g e w e ld ig e w e k e n m e e m a k e n , m e ld t je
B ije e n k o m s t v a n d e J W G p la a ts . V o o r d e g e n e n d ie d e z e g e z e llig e d a g g e m is t h e b b e n v o lg t h ie r e e n v e rs la g je ...
d a n n u a a n d o o r te b e lle n n a a r d e c o n ta c tp e rs o o n v a n h e t k a m p w a a r je a a n m e e w ilt d e e ln e m e n . E ve n w a t in fo rm a tie : H e t J o n g e re n k a m p is v o o r ie d e re e n v a n 8 t/m 1 3 ja a r e n w o rd t g e h o u d e n in O o tm a rs u m , T w e n te . H e t e e rs te J o n g e re n k a m p w o rd t g e h o u d e n v a n 13 t/m 19 ju li. H e t tw e e d e k a m p v o lg t d a a rn a v a n 2 0 t/m 2 6 ju li. M e e g a a n m e t È È n v a n d e tw e e J o n g e re n k a m p e n k o s t (1 7 5 ,-. H e t O u d e re n k a m p is v o o r ie d e re e n va n v a n 14 t/m 1 7 ja a r e n w o rd t g e h o u d e n in O m m e l.N o o r d - B r a b a n t. H e t O u d e r e n
H e t w a s v o o r h e t e e rs t s in d s ja re n d a t de LB n ie t in U tre c h t w e rd g e h o u d e n . H et v e rru ile n va n T ra n s I in U tre c h t v o o r de L e id s e S te rre w a c h t h a d z o w e l v o o r- als n a d e le n . G r o o t s t e v o o r d e e l: h e t is n a tu u rlijk v e e l g e z e llig e r o m e e n s te rre n k u n d e b ije e n k o m s t in e e n m o o ie o u d e s te rre n w a c h t te h o u d e n d a n in e e n saai b e to n n e n b lo k z o a ls T ra n s I! H e t g ro o t s te n a d e e l v a n d e n ie u w e lo c a tie w a s d a t L e id e n n i e t z o c e n t r a a l l ig t a ls U tre c h t, z o d a t d e m e e s te m e n s e n nu m e t e e n la n g e re re is tijd re k e n in g m o e s te n h o u d e n . G e lu k k ig h ie ld d a t v rijw e l n ie m a n d te g e n o m to c h te k o m e n : u ite in d e lijk h e b b e n z o 'n ta c h tig J W G - e rs d e d a g b e z o c h t - b ijn a e v e n v e e l a ls in d e
Open: vrijdag 20.00 uur.
k a m p b e g in t o p 21 ju li e n e in d ig t o p 2 a u g u s tu s .M e e g a a n m e t h e t O u d e r e n
P la n e tro n . Dwingeloo
k a m p k o s t fl.3 4 5 ,-. M e e r in fo rm a tie o v e r z o w e l h e t J o n g e r e n k a m p a ls h e t O u d e r e n k a m p k u n je v in d e n in U n iv e rs u m 2 va n d it ja a r. W il je m e e g a a n m e t È È n v a n d e b e id e k a m
v o o rg a a n d e ja re n .
p e n o f w il je n o g m e e r in fo rm a tie ? B el d a n n a a r B ra m S la g m o le n , te l: 0 7 0 - 3 9 0
le d e n a a n w e z ig . E e n d e r g e lijk a a n ta l w a s in ja re n n ie t m e e r v o o rg e k o m e n ! De g ro te o p k o m s t w a s v o o ra l te d a n k e n aan h e t fe it d a t e e n a a n ta l a fd e lin g e n ha d b e s lo te n o m n ie t a lle e n g e z a m e n lijk n a a r
Open: dins- en donderdag 20.00 uur. Planetarium : dagelijks 1017.30
uur.
F r y s la n . Burgum
Open: vrijdag 20.00 uur.
O p d e A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g , die tra d itio n e e l v o o r d e L B w e rd g e h o u d e n , w a s a l e e n r e c o r d a a n t a l v a n z o 'n 3 0
Open: elke 1e vrijdag 20.00 en
8 5 3 3 (O u d e re n k a m p ) o f n a a r J e ffr e y B o u t, t e l: 0 5 0 - 5 7 7 9 4 7 0 ( J o n g e r
zondag om 14.00 van de maand.
e n k a m p ).
O m m e n N u ts s te r r e n w a c h t,
P u im ic h e lk a m p g a a t n ie t d o o r!
Ommen Open: zaterdag 20.00 uur.
H e la a s , h e la a s ... V e e l p u b lic ite it h e e ft n ie t m o g e n b a te n ... V o o r h e t e e rs t s in d s
d e LB , m a a r o o k s a m e n n a a r d e A L V te g a a n . E n te r e c h t, w a n t o p d e z e A L V m o e s t e n - z o a ls je in d e v o r ig e U n iv e rs u m h e b t k u n n e n le z e n - e e n a a n
P h o e n ix . Lochem
d e o p ric h tin g v a n d e J W G g a a t e r e e n z o m e rk a m p n ie t d o o r. V a n w e g e te w e i
ta l h e e l b e la n g rijk e b e s lis s in g e n w o rd e n genom en.
H a lle y . Heesch
Open: zaterdag vanaf 20.00 uur.
n ig b e la n g s t e llin g k a n h e t P u im ic h e l R i js w ijk . Rijswijk
Open. vrijdag vanaf 20.00 uur. S a t u r n u s . Heerhugowaard
Waarnemen rond halve maan. 3 kijkavonden p. maand vanaf 19.00 uur. Filmmiddag laatste zondag van de maand 14.00-16.00 uur. S c h r io v e r s h e id e . Heerlen
Open: dinsdag t/m vrijdag 11-17 00 en dlnsdag-en vrijdagavond van 19.30-22.00 en zondag 13.00-17.00.
N a d a t d e le d e n v e rg a d e rin g v o o r d e v e r
k a m p d it ja a r n ie t d o o r g a a n . H e t P u im ic h e lk a m p w e rd in 1 9 8 7 v o o r h e t e e r s t g e h o u d e n a ls s p e c ia a l ju b ile u m k a m p (d e J W G b e s to n d to e n p re c ie s 2 0 ja a r). H e t ka m p w e rd e e n g ro o t
a n d e rin g e e n s o p tijd w a s a fg e lo p e n kon h e t p ro g ra m m a va n d e LB z e lf b e g in n e n . T ijd e n s d e d a g w a r e n d r ie b o e ie n d e le z in g e n te h o re n . D e e e rs te le z in g w as
s u c c e s e n e r w e rd b e s lo te n h e t k a m p h e t v o lg e n d e ja a r w e e r te o rg a n is e re n ... e n z o w e rd h e t P u im ic h e lk a m p d u s een
v a n p r o fe s s o r F ra n k V e rb u n t, e n g in g o v e r n e u tro n e n s te rre n . Z ijn v e rh a a l o v e r d e z e 'k o s m is c h e p o ls h o rlo g e s ' v ie l bij de
ja a rlijk s te ru g k e re n d k a m p . A l e n ig e ja re n h in g h e t in d e lu c h t: H et a a n ta l d e e ln e m e rs w a s s te e d s te k le in e n h e t m o e s t e e n k e e r m is g a a n . D a t is
m e e s te to e h o o rd e rs z e e r in d e s m a a k . O o k d e le z in g v a n M a r c o L a n g b r o e k o v e r k o m e e t H y a k u ta k e w a s z e e r d e m o e ite w a a rd . V o o ra l d e v id e o -o p n a m e s
d u s d it ja a r g e b e u rt.
d ie v a n d e k o m e e t w a re n g e m a a k t kre -
awu9in8gnigiri9'i9V S im o n S l e v in , Hoeven
g e n ie d e re e n op h e t p u n tje va n d e sto e l. D e s lo tle z in g v a n d e d a g w e rd g e h o u d e n d o o r E d d y E c h te rn a c h e n g in g o v e r v e r
A a n w e z ig e n : P e ije v a n K lo o s te r , E li s a b e th L o d d e r, M e n n o S c h a k e l en M a rc e l V o n k .
re s te rre n s te ls e ls . D e v e le m o o ie p la a t je s d ie m e t b e h u lp v a n d e H u b b le -te le s c o o p w a re n g e m a a k t m a a k te n z ijn to ch
1 . O p e n in g , a a n p a s s in g e n a g e n d a , m ed ed eling en
a l z e e r b o e ie n d e v e rh a a l to t e e n w a a rd i g e a fs lu itin g v a n d e d a g ! M a a r n a tu u rlijk w e rd e r n ie t d e h e le d a g a lle e n m a a r n a a r p ra a tje s g e lu is te rd ! Z o a ls g e b ru ik e lijk o p d e L a n d e lijk e B ije e n k o m s te n w a s e r e e n u it g e b r e id p a u z e p r o g r a m m a . D iv e rs e N V W S - e n J W G - w e r k g ro e p e n h a d d e n e e n s ta n d je in g e ric h t, e n n a tu u r lijk o n tb ra k e n o o k o n z e v e rk o o p s ta n d en h e t J W G -c a fÈ n ie t. N ie u w o p d e z e b ij e e n k o m s t w a s d e s p rin g s c h ijfje s s p rin g w e d s trijd (m o o i s c ra b b le -w o o rd !): ie d e r e e n d ie h e t in m id d e ls b e ru c h te J W G s p r in g s c h ijfje k o c h t m o c h t e e n p o g in g w a g e n o m z o v e r m o g e lijk te s p rin g e n . U ite in d e lijk w e rd d e h o o fd p rijs - e e n g i g a n tis c h e c h o c o la d e r e e p - g e w o n n e n d o o r J o o s t, d ie e rin w a s g e s la a g d z ijn s p rin g s c h ijfje m e e r d a n tw e e m e te r v e r te la te n sp rin g e n ! D e J W G -tro fe e E r v o n d o p d e L B tr o u w e n s n o g e e n a n d e re p rijs u itr e ik in g p la a ts : d e e e rs te u itre ik in g v a n d e e n ig e e c h te J W G - tro fe e ! V a n a f nu w o rd t d e z e tro fe e o p e lk e LB en L JB u itg e re ik t a a n d e a fd e lin g die h e t g ro o ts te d e e l v a n z ijn le d e n n a a r de b ije e n k o m s t w e e t te k rijg e n . D e a lle re e r s te J W G - tr o f e e w e rd g e w o n n e n d o o r a fd e lin g A m s te rd a m , d ie m e t m a a r liefst 1 6 % v a n h a a r l e d e n a a n w e z ig w a s . H u ld e ! D e a fd e lin g k re e g n a a s t h e t V & D w is s e lb o rd o o k ee n o o rk o n d e m e e n a a r huis. A l m e t a l w a s d e z e L a n d e lijk e B ije e n k o m s t e e n z e e r s fe e rv o lle , g e z e llig e d a g w a a ro p w e e r de n o d ig e J W G -c o n ta c te n z ijn g e le g d e n o p g e h a a ld . T e n s lo tte wil ik g ra a g d e h e le L B -c o m m is s ie , d e d rie s p re k e rs e n ie d e re e n d ie v e rd e r a a n de L B h e e ft m e e g e h o lp e n h a rte lijk b e d a n k e n v o o r d e z e e r g e s la a g d e d a g . H o p e lijk a lle m a a l to t v o lg e n d jaar!
uur.
S o n n e n b o r g h . Utrecht
Rondleiding vrijdag vanaf 20.00 uur
D e v e r g a d e r in g w o r d t o m 1 3 :4 5 g e o p e n d d o o r M a rc e l V o n k . H ij d e e lt m e e d a t d e h o o fd b e s tu u rs le d e n N ie ls B o sch , J e ffr e y B o u t, M a a rte n B u tte r, M a rlo e s M u ld e rs e n B ra m S la g m o le n v a n d a a g n ie t a a n w e z ig k u n n e n z ijn . V e r d e r is W o u te r v a n R e e v e n z o n d e r k e n n is g e v in g a fw e z ig . N a m e n s h e t h o o fd b e s tu u r b ie d t M a rc e l z ijn e x c u s e s a a n v o o r het fe it d a t d e s tu k k e n v o o r d e v e rg a d e rin g n ie t o p tijd in U n iv e rs u m z ijn g e p u b li c e e rd .E r z ijn g e e n a a n p a s s in g e n o p d e agenda. 2. N ie u w e s ta tu te n P e ije va n K lo o s te r m e ld t d a t d e s ta tu te n n ie t in U n iv e r s u m z ijn g e p u b lic e e r d . M a rc e l a n tw o o rd t h ie ro p d a t in d e la a ts te U n iv e r s u m w e l e e n te le fo o n n u m m e r h e e ft g e s ta a n w a a r m e n d e z e h a d k u n n e n a a n v ra g e n . A a n g e z ie n d e k a n s vrij kle in w e rd g e a c h t d a t d e n ie u w e s ta tu te n a l o p d e z e v e r g a d e r in g g o e d g e k e u r d z o u d e n w o rd e n h e b b e n z e n o g n ie t in U n iv e r s u m g e s t a a n . In d e k o m e n d e
Voorat tel. opgeven 030-311360. Waarnemen T w e e lin g e n . Spijkenisse
Open: vrijdag vanaf 20.00 uur. T w e n te , lattrop
Open: dinsdag t/m zondag 14-17 uur dinsdag-en donderdagavond 20-22. Meer informatie tel. 05412-29700 V e s t a . Oostzaan
Open: vrijdag 20.00 voor rondleid ing. N ijm e g e n . Nijmegen
Open: elke eerste vrijdag van de maand vanaf 19.00 uur.
L a n d e lijk e J o n g e re n B ije e n k o m s t (LJB ) Datum: 6 oktober a.s. Lokatle: Schoolgebouw 'De Kleine Dichter'. Heycopstraat 30 In Ulrecht. Voor meer informatie zie hiemaasl.
U n iv e rs u m z u lle n d e s ta tu te n w e l g e p u b lic e e rd w o rd e n . N a te llin g b lijk t d a t e r 3 s te m g e re c h tig d e le d e n in d e z a a l a a n w e z ig z ijn . A a n g e z ie n d it a a n ta l h e t q u o ru m (2 /3 v a n h e t to ta le le d e n ta l) n ie t o v e rs tijg t w o rd t d e g o e d k e u rin g va n d e n ie u w e s ta tu te n d o o rg e s c h o v e n n a a r d e v o lg e n d e B A L V d ie o p 6 o k to b e r a a n s ta a n d e p la a ts zal v in d e n . 3. R o n d v ra a g E r z ijn g e e n v ra g e n . 4 . S lu itin g M a rc e l s lu it d e v e r g a d e r in g o m 1 3 :5 0 uur. * * *
In t e r n a t io n a l A s t r o n o m ie Y o u t h C a m p ( I A Y C ) 1 996
Datum: 29 juli • 17 aug. 1996 Plaats: Coucouron. Frankrijk Inlichtingen: IW A e .V . c /o G w e n d o ly n M e e u s S c h a p e n s t r a a t 11 3000 Le u ve n B e lg iië
JW G - Z o m e r k a m p e n
1e Jongerenkamp 13 -1 9 juli 2e Jongerenkamp 20 - 26 juli Plaats: Ootmarsum Kosten: fl. 175.- p.p. Kosten bouw eigen kijker II. 350,Ouderenkamp 21 juli - 2 aug. Plaats: Boerden] 'Ons Thuis' in
Méér Verenigingsnieuws op N o tu le n v a n d e B ijz o n d e re A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g o p 1 ju n i 1 9 9 6
Open: dinsdag t/m zaterdag 1022.00
pagina 43
Ommel (N.Br.) Kosten: fl. 345,- p.p
• * *
Foto rechts Eindelijk efte hangen! Na een lange dag fietsen wordt e r dan eindelijk van de jubileum vierders een groepsfoto gemaakt.
J u b ile u m k am p v e rs la g afd. U trecht
D a a r g in g e n w e n o g e v e n m e t R o g g ie sp e le n. N a h e t e te n e n g e n o e g g e k e e t te h e b b e n g in g e n w e s la p e n (h a lf 1).
Vrijdag 24 mei V rijd a g k w a m e n b ijn a a lle J W G -e rs a a n . H et re g e n d e h e la a s h e e l h a rd , d u s te n te n o p z e tte n w a s b e h o o rlijk la s tig , s te rre n k ijk e n ko n al h e le m a a l nie t. W e k re g e n e e n ro n d le id in g o v e r het S V R (S tic h tin g V rije R e c re a tie )-te rre in , w a n t d a a r k a m p e e rd e n w e . W e k re g e n o n d e r a n d e re te h o re n w a a r d e W C z a t (e rru g in te re s s a n t), e n w a a r d e d o u c h e w a s (d ie o v e rig e n s d o o r (b ijn a ) n ie m a n d g e b ru ik t w e rd ). T o e n d e ro n d le id in g a fg e lo p e n w a s , g in g e n w e s la p e n , w a n t h e t w a s al e e n b e e tje la a t g e w o rd e n . T o e n w e slie p e n w a s h e t z o ’ n b e e tje h a lf 2.
Zaterdag 25 mei ‘s O c h te n s m o e s te n w e w e e r h e e l v ro e g op, h e t w a s 8 u u r h a lf 9, o m d a t w e g in g e n o n tb ij te n . D a a rn a g in g e n w e e v e n m e t R o g g ie . e e n k n u ffe l va n e e n va n d e d e e ln e e m s te rs , sp e le n (ro g g ie -v e rs to p p e rtje , ro g -o v e rg o o ie n , ro g -b a d m in to n ). D a a rn a g in g e n w e h e t b e ro e m d e , v o o r o u d e re J W G -e rs b e ru c h te , Z e n it-m e p p e n s p e
Zondag 26 mei 's O c h te n d s w È È r o m 8 u u r o p , o n tb ijte n e n het p ro g ra m m a b e g o n . V a n d a a g g in g e n w e n a a r h e t s tra n d , e n d a a rn a n a a r E c o m a re (d e ze e h o n d e n -o p v a n g ). B ij E c o m a re a a n g e k o m e n k re g e n w e e e n o p g a v e -v e l w a a r je ee n p rijsje m e e k o n w in n e n (e n b u tto n o f z e e h o n d -s le u te h a n g e r). N a g e z ie n te h e b b e n h o e d e z e e h o n d e n g e v o e r d w e rd e n h e b b e n w e d e g e h e le e x p o s itie g e z ie n . D a a rn a g in g e n w e w e e r n a a r d e c a m p in g w a a r w e e e n p ra a tje a a n m o e ste n h o r e n ( k r e u n ) . W e g in g e n n o g e e n s h u tt le (b a d m in to n ) e n e e n p ijl e n b o o g b o u w e n , 's A v o n d s k w a m e r v o o r s o m m ig e e e n d ro p p in g , ik w e rd b ij d e S lu fte r, e e n n a tu u rg e b ie d , g e d ro p t. T o e n w e e in d e lijk te ru g k w a m e n w a s h e t 2 uur.
Maandag 27 mei E in d e lijk k o n d e n w e u its la p e n : to t h a lf e lf! D a a r n a w a s h e t in p a k k e n g e b la z e n e n o m
le n . T o e n w e b e k o m e n w a re n v a n d e kla p p e n g in g e n w e n a a r D e n B u rg , o m d a a r fie ts e n te h u re n . D a a rn a g in g e n w e in g ro e p je s h e t e ila n d
tw a a lf u u r v e rtro k k e n w e a lle m a a l w e e r rich tin g
o v e r fie ts e n , o m d e b o e l o n v e ilig te m a k e n . M ijn g r o e p je fie ts t e o .a . n a a r d e h o g e b e rg (e e n n a tu u rm o n u m e n t v a n d e ijs tijd ), d ie hele m -'l n ie t h o o g w a s . V e rv o lg e n s g in g e n w e n a a r h e t s tra n d , w a a r a lle d e e ln e m e rs z ic h v e r z a m e ld h a d d e n . O p h e t s tra n d g in g e n w e lu n
A l m e t al w a s h e t e e n p le z ie rig k a m p .
ch e n : c o la e n b ro o d ! W e b le v e n (1 u u r o p het s tra n d w a a rn a w e w e e r v e rd e r g in g e n . W ij fie t s te n n a a r D e n B u rg to e . w a a r w e c o la & k o e k je s k o c h te n . R o n d h a lf v ijf g in g e n w e d e fie ts e n te r u g b re n g e n , e n to e n d o o r n a a r h e t k a m p .
hu is..
S te v e n R ie d e r
Waarnemen voor gevorderden ■ M M
W e e l amateur astronomen beschikken t e g en w oo r di g o ve r kijkers met spiegel - of l e n s d i a m e t e r s g r o t e r dan
10
c m. M i s s c h i e n j i j o o k wel . H e t i s d a n v a a k e r g m o e i l i j k te b e p a l e n
wat er nu p r e c i e s
z i c h t b a a r i s m e t j e t e l e s c o o p en wa t ni et . Er zijn zo verschri kkel i jk veel boeken met k a a r t e n e n c a t a l o g i d a t j e d o o r de b o m e n
vaak
h e t bos n i e t m e e r ziet. In het nu v o l g e n d e s t u k wi l i k v e r t e l l e n h o e d a t v r o e g e r i s o p g e l o s t en h o e j i j d a t z e l f k a n o p l o s s e n . e t b e g o n a lle m a a l e r g la n g g e le d e n , m e t G a lile o G a lile i. H ij w a s de e e rs te p e rs o o n die v e e l m e t zijn te le s c o o p n a a r d e s te r ren k e e k . L a te r v o lg d e n e r n o g ve e l m e e r. A l s n e l b le e k d a t e r h e e l w a t m e e r a a n d e h e m e l te z ie n is d a n zo
H
m e t h e t b lo te o o g lijk t. A lle e n w is t m e n n ie t in d ie tijd w a t m e n z a g en w a a r m e n m o e s t kijk e n o m w a t in te r e s s a n ts te z ie n . E r w a s , b le e k al s n e l, d rin g e n d b e h o e fte a a n lijs te n m e t o b je c te n d ie je k u n t b e k ijk e n . E en v a n d ie p e rs o n e n d ie b e h o e fte h a d a a n z o 'n lijst, w a s C h a rle s M e s s ie r. M e s s ie r w a s e e n k o m e te n ja g e r. H ij m a a k te e r e en s p o rt v a n m e t zijn te le s c o o p d e h e m e l a f te s p e u re n en z o k o m e te n te o n td e k k e n . K o m e te n z ie n e r in e e n te le s c o o p u it a ls e e n v a a g r o n d v le k je . M e s s ie r z o 'n v le k je o n td e k k in g v a n e e n e n k e le d a g e n b le e k
M e n ig m a a l z a g e n k o n d ig d e de k o m e e t a a n . Na d a n v a a k d a t dat
v le k je h e le m a a l g e e n k o m e e t w a s . K o m e te n b e w e g e n n a tu u rlijk a a n de h e m e l en d a t d e d e n s o m m ig e va n die
M e ssie r vo n d al die v le k je s a a n d e h e m e l m a a r w a t la s tig e n to e n hij w e e r z o 'n v le k je v o n d d a t g e e n k o m e e t b le e k te zijn , g in g hij m a a r o p s c h rij v e n w a a r al d ie v le k je s a a n d e h e m e l s to n d e n z o d a t h ij z ic h n ie t m e e r kon v e r g is s e n . H e t o b je c t d a t h e m d it d e e d b e s lis s e n w a s d e K ra b n e v e l, o o k w e l a a n g e d u id m e t M e s s ie r 1 of 1 u it d e
v o lg e n d e n o e m e n s w a a rd ig e lijs t is d ie v a n J o h n H e rs c h e l, d e z o o n van W illia m H e rs c h e l. In fe ite z ijn h e t 8 lijs te n d ie in to ta a l 5 0 7 9 o b je c te n b e v a tte n ! Z e w o rd e n d e G e n e ra l C a ta lo g u e g e n o e m d .
v le k je s h e le m a a l n ie t! N a e n ig o n d e r z o e k b le k e n d ie v le k je s v a a k u it s te r r e n te b e s ta a n : e e n s te r r e n h o o p .
M 1. N um m er M e s s ie r d u s!
W ou ter van Reeven
lijs t v a n
M e s s ie r p u b lic e e rd e in 1781 z ijn b e ro e m d e M e s s ie r-lijs t m e t 110 o b je c te n , z o d a t z ijn c o lle g a -k o m e e to n td e k k e r s z ic h n ie t k o n d e n v e r g is s e n . T e g e n w o o rd ig b lijk t d ie lijs t n o g a l w a t fo u te n te b e v a tte n . N u m m e r 4 0 is een d u b b e ls te r, n u m m e r 7 3 b e s ta a t u it s le c h ts v ie r s te rre n , n u m m e r 1 0 2 is h e tz e lfd e a ls n u m m e r 101 e n z o zijn e r n o g e e n p a a r fo u te n . M a a r h e t b e g in w a s g e m a a k t! V e le p e rs o n e n z u lle n w e l lijs te n g e m a a k t h e b b e n . De
A a n g e z ie n e e n s te r a a n d u id in g a ls H .V III.7 5 (= n r 7 5 u it d e a c h ts te lijst v a n H e rs c h e l) e e n b e e tje v e rw a rre n d is, b e s lo o t J, D re y e r te g e n h e t e in d e v a n d e v o rig e e e u w e e n g ro te lijs t te m a k e n m e t al d e o b je c te n u it d e lijs te n va n H e rs c h e l e n e n k e le e rb ij. Dit w e rd d e b e ro e m d e N e w G ene ral C a ta lo g u e o f N e b u la e a n d C lu s te r s o f S ta rs , d e N G C , m e t 7 8 4 0 o b je c te n . O o k d it w a s n ie t g e n o e g , z o d a t e r tw e e In d e x C a ta lo g u e s , de IC 's, v e r s c h e n e n , m e t in t o t a a l n o g 5 3 6 8 o b je c te n . D e z e c a ta lo g i z ijn g e b a s e e rd o p d e G e n e ra l C a ta lo g u e van H e rs c h e l e n a n d e re b ro n n e n . In die tijd w e rd e n d e N G C e n d e IC ’s b e s c h o u w d a ls d e lijst m e t al d e to t dan to e b e k e n d e o b je c te n . In d e lo o p va n d e ja re n die e r n a k w a m e n g in g d e k w a lite it va n de in s tru m e n te n z o v o o ru it, d a t e r p e r s o o rt o b je c t a p a rte c a ta lo g i g e m a a k t w e r d e n . T e g e n w o o rd ig h e b je d a n o o k tie n ta lle c a ta lo g i m e t s te rre n s te ls e ls , m e t o p e n s te r re n h o p e n e tc . H e t is w e l e e n b e e tje ja m m e r d a t e r
b e k e n d e b o lv o rm ig e s te rre n h o p e n . D a t m a a k t h e t z o e k e n n a a r g e s c h ik
d e z u id e lijk e s te rre n h e m e l in. D a t is v o o r o n s n ie t b e la n g rijk , w a n t d ie z ijn to c h n ie t z ic h t b a a r . T e n tw e e d e h e e f t h ij g e w o o n e e n p a a r e rg h e ld ere n e v e ls en s te rre n h o p e n
te w a a rn e e m o b je c te n n o g a l m o e ilijk, z e k e r a ls je e c h t e e n g ro te te le s c o o p h e b t. De vra a g d ie nu rijst is d a n o o k :
'g e m is t'. D u s e r is m eer! D e v o lg e n d e c a ta lo g u s d ie v e e l h e ld e re o b je c te n b e v a t is
W e lk e c a ta lo g u s / c a t a lo g i m o e t ik ra a d p le g e n en w e lk e in fo rm a tie ze g t m ij ie t s n u t t ig s o v e r d e o b je c te n
d e N G C . D e N G C b e v a t bijna a lle o b je c te n to t m a g n itu d e 13 (m = 13) e n d a t z ijn e r al + /-
e rin ?
2 0 0 0 ! D u s m e t e e n 15 cm t e le s c o o p k u n je w e l e v e n v o o ru it. N u b e v a t d e N G C o o k o b je c te n va n h e t z u id e lijk h a lf r o n d . d u s e r z ijn e r v a n u it N e d e r la n d z o ’ n 1 2 0 0 z ic h t
n a u w e lijk s c a t a lo g i z ijn , d ie a lle b e k e n d e g e g e v e n s o v e r e e n s o o rt o b je c t b e v a t, b ijv o o rb e e ld e e n g ro te c a ta lo g i m e t a lle g e g e v e n s o v e r alle
Zoeken naar objecten A ls je n o g m a a r n e t b e n t b e g o n n e n m e t w a a rn e m e n e n je w ilt e r z e k e r v a n zijn d a t je (b ijn a ) a ltijd iets te zien krijg t, d an ku n je het b e s te b e g in n e n m e t de M e s s ie r c a ta lo g u s . D e z e is te v e rk rijg e n v ia d e J W G . Z o a ls g e z e g d w a s d e z e lijst o o rs p ro n k e lijk b e d o e ld a ls h u lp m id d e l bij h e t k o m e te n ja g e n . F e it is d a t d e z e lijst v e e l va n d e h e l d e rs te o b je c te n aa n de h e m e l b e va t. B ijn a a lle o b je c te n in d e z e lijs t z ijn m e t e e n v e rre k ijk e r te z ie n . d u s z e e r z e k e r o o k m e t e e n te le s c o o p . M e t e rg g ro te te le s c o p e n (z e g 2 5 c m of m e e r) zijn het w e rk e lijk ju w e le n va n n e v e ls en s te rre n h o p e n . Z o a ls g e z e g d z ijn h e t n ie t a lle v a n d e h e ld e rs te o b je c te n a a n d e h e m e l. T e n e e rs te w o o n d e M e s s ie r in F ra n k rijk, d u s e r s ta a n g e e n o b je c te n va n
b a a r m e t e e n 15 c m te le s c o o p . N u d o e ik al 8 ja a r a a n w a a rn e m e n , w a a rv a n z o 'n 6 ja a r m e t e e n 15 cm te le s c o o p e n ik h e b p a s z o 'n 4 5 0 v e r s c h ille n d e o b je c te n g e z ie n , d u s ik ka n o o k n o g w e l e v e n v o o ru it. O v e rig e n s s ta a n v rij w e l a lle M -o b je c te n o o k in de
Fig. 1. M13 en N GC 6207 gefotografeerd tijdens het Puimichelkamp van 1991 d oor Ferdi van
Keuken en Gerco Wolfswinkel. Deze opnam e is 9 N G C , d u s a ls je d ie v a n min. d oor de 5 2 cm telescoop belicht. ie m a n d c o p ië e r t , h e b je ze a lle b e i. W e lk e in fo rm a tie ku n d e o b je cte n in h u n te le sco p e n zagen. je n u u it d e N G C h a le n ? D e N G C A a n d e h a n d v a n d ie b e s c h r ijv in g b e v a t n a a s t d e p o s itie a a n d e h e m e l ku n je d u s v e rw a c h te n h o e h e t o b je c t e n d e h e ld e rh e id va n h e t o b je c t e e n e r u it z a l k o m e n te z ie n . J e m o e t er b e s c h rijv in g v a n h o e J. D re y e r (de w e l re k e n in g m e e h o u d e n , d a t d e s a m e n s te lle r va n d e lijst) e n a n d e re n m e e s te o b je c te n v e e l z w a k k e r z ijn d a n w a t je m e t je te le s c o o p ka n zien. D e tw e e b o v e n s ta a n d e c a ta lo g i zijn de s ta n d a a rd c a ta lo g i v o o r a m a te u rs . Z e b e v a tte n v e e l, d o c h la n g n ie t a lle, h e ld e r e o b je c te n . D a a rb ij k o m t d a t d e b e s c h rijv in g e n in d e N G C n o g a l v a a g e n v a n p e rs o o n to t p e rs o o n en v a n in s tr u m e n t to t in s tru m e n t v e r s c h ille n . E r z ijn d a a ro m a n d e re s y s te m e n v e rz o n n e n v o o r d e b e s c h rij v in g v a n o b je c te n . H e t g a a t v e e l te v e r o m al d ie b e sch rijvin g e n te b e h a n d e le n . In d e tw e e k a d e rs tu k je s b ij d it artike l s ta a n e r e n k e le b e s c h re v e n . B ij het d e e p -s k y w a a rn e m e n (d e e p -s k y obje cte n zijn o b je cte n die d e e p (=diep) in d e s k y (= h e m e l) lig g e n , o fte w e l s te rre n h o p e n e n n e v e ls ) is v a a k v e e l m e e r m o g e lijk d a n d e m e e s te m e n se n d e n k e n . V o o rw a a rd e v o o r h e t
Fig. 2. Detailkaartje in het sterrenbeeld Hercules om het sterrenstelsel NGC 6207. naast M l 3. te lokaliseren.
v o lle d ig g e b ru ik m a k e n v a n d ie m o g e lijk h e d e n is w e l e e n z o d o n k e r m o g e lijk e h e m e l. Ik h e b z e lf e n k e le
Lichtvervuiling E r z ijn e r v e rs c h ille n d e m a n ie re n om d ie lic h tv e rv u ilin g te g e n te g a a n . N a tu u rlijk ku n je m e t e e n g ro te z a k b a k s te n e n al d ie v e rv e le n d e la m p e n é é n v o o r é é n u it g a a n g o o ie n , m a a r dat is n a tu u rlijk g e e n g o e d id e e . E r staan la n g s d e a u t o w e g e n n o g a l v a a k la m p e n , d ie o ra n je lich t uitstralen. Dit z ijn z o g e n a a m d e N a triu m -la m p e n . A ls n a triu m (e e n s o o rt m e ta a l) o n d e r d r u k e n h o g e ( s t r o o m - ) s p a n n in g k o m t te s ta a n , g a a t h e t o ra n je lic h t u itz e n d e n . A n d e re la m p e n s tra le n w it lic h t u it. D it z ijn v a a k K w ik -la m p e n . O o k k w ik s tra a lt s le c h ts e n k e le k le u ren lic h t uit. M a a r d ie k le u re n bij e l k a a r lijk e n w it. A a n g e z ie n de m e e ste la m p e n o p s tra a t N a triu m - o f K w ikFig. 3. Detailkaartje in het sterrenbeeld Pegasus om het sterrenstelsel NG C 6207. naast M13. te lokaliseren.
la m p e n z ijn , lijk t d e h e m e l in d e stad v a a k o ra n je . E e n k le u re n fo to v a n de h e m e l b ij n a c h t in e e n s ta d is o o k
ja r e n in L im b u r g g e w o o n d e n n u w o o n ik in L e id e n . In L im b u rg ko n ik m e t m ijn 15 c m k ijk e r m a k k e lijk s te r re n s te ls e ls to t m = 11 z ie n e n z e lfs s te r re n s te ls e ls v a n m = 12 b e h o o r d e n to t d e m o g e lijk h e d e n . In L e id en
b ru in o f o ra n je . N u k u n je s p e c ia le s tu k k e n g la s m a k e n , d ie b ijv o o rb e e ld o ra n je lic h t te g e n h o u d e n . D it n o e m t m e n e e n filte r. A ls je m e t e e n o ra n je filte r n a a r e e n s in a a s a p p e l kijkt, zul
z ie ik s te rre n s te ls e ls to t m = 1 0.5 en da n m e t heel veel m oeite! H e t nadeel aa n u itg e s tre k te o b je c te n , z o a ls s te r re n s te ls e ls en n e v e ls , is d a t je re k e nin g m o e t h ou d e n m e t d e z o g e n a a m d e o p p e r v la k te h e ld e r h e id . D a t is, z e g m a a r , d e h e ld e r h e id v a n d e n e ve l p e r s tu k je h e m e l. D e A n d ro m e d a n e v e l h e e ft e e n to ta le h e ld e rh e id v a n m = 3 .5 . A ls je d u s al h e t lic h t, w a t v a n de A n d ro m e d a n e v e l k o m t, in é é n p u n tje z o u s to p p e n , z a g je e e n s te r v a n m = 3 .5 . D e o p p e rv la k te h e ld e r h e id v a n d e A n d r o m e d a n e v e l b e d ra a g t m o p p = 1 3 .6 . A ls je d u s het lich t, w a t v a n e e n k le in s tu k je n e v e l k o m t, in é é n p u n tje z o u s to p p e n , k re e g je d u s e e n s te r v a n m = 13.6. N u is d a t g e ta l d e g e m id d e ld e o p p e rv la k te h e ld e r h e id v a n d e n e v e l. D e k e rn is n a tu u r lijk v e e l h e ld e r d e r e n d e b u ite n d e le n z ijn z w a k k e r. A ls d e h e m e la c h te rg ro n d m in d e r h e ld e r (= d o n k e rd e r) is , d a n k u n je o b je c te n m e t e e n k le in e re o p p e rv la k te h e ld e rh e id (d u s m e t e e n g ro te r g e ta l v o o r d e h e ld e r h e id !!!) z ie n . H e t v e rs c h il t u s s e n h e t p la t t e la n d ( L im b u r g , V e lu w e e tc ) e n d e s ta d (b v L e id e n , A m s te rd a m , U tre c h t) b e d ra a g d d u s o n g e v e e r m = 2 . N u h o e f je n ie t n a a r
L im b u rg te re iz e n o m e e n d o n k e re h e m e l te h e b b e n . E n k e le k ilo m e te rs b u ite n d e r a n d s ta d is d e h e m e l al h e e l b e h o o rlijk .
Voorbeelden van beschrijvingen uit andere catalogi. N G C 7 0 9 2 = M 39 E e n b e s c h rijv in g u it d e c a ta lo g u s v o o r O p e n s te rre n h o p e n va n T ru m p le r. D e b e s c h rijv in g lu id t : III 2 p. D it w il z e g g e n : R e d e lijk lo s s e g ro e p m e t ge e n c o n c e n tra tie v a n s te rre n n a a r h e t m id d e n to e (III), R e d e lijk e v a ria tie in h e l d e rh e id v a n d e s te rre n (2 ) e n w e in ig s te rre n (m in d e r d a n 50, p)
N G C 1 9 7 6 = M 4 2 = d e O rio n n e v e l E e n b e s c h rijv in g a a n d e h a n d v a n v is u e le e n fo to g ra fis c h e in d ru k k e n . De b e s c h rijv in g l u id t : eB 1 R IrA F . D it w il z e g g e n : E x tre m e ly B rig h t (h e e l erg h e ld e r), h e ld e r o p fo to g ra fis c h e p la a t (1 ), R o o d , Irre g u la r (o n re g e lm a tig g e v o rm d ) e n A m o rp h o u s /F ila m e n ta ry (z o n d e r d u id e lijk e v o rm m e t fila m e n te n = d ra a d -a c h tig e s tru c tu re n )
N G C 6205 = M 13 E e n b e s c h rijv in g u it d e ‘D e e p -S k y F ile d G u id e to th e U ra n o m e tria 2 0 0 0 .0 ' C = 5, b s = 11.9, hbl = 15.0. D it w il z e g g e n : C o n c e tra tie = 5. D e s c h a a l lo o p t v a n 1 = lo s s e g ro e p s te rre n to t 12 = c o m p a c te g ro e p s te rre n . B rig h te s t S ta rs = 1 1 .9 D e h e ld e rs te s te rre n z ijn v a n m = 1 1.9, d u s z ic h tb a a r in e e n 10 cm ! H o riz o n ta l B ra n c h L e v e l = 1 5 .0 le d e re b o lh o o p h e e ft e e n g ro te g ro e p s te rre n v a n o n g e v e e r d e z e lfd e h e ld e rh e id . A ls je e e n te le s c o o p h e b t, die z w a k k e re s te rre n ka n z ie n , d a n z ie je d e b o lh o o p o p g e lo s t. D a a ro n d e r z ie je a lle e n d e ra n d s te rre n . J e h e b t e e n 3 0 c m o f g ro te r n o d ig v o o r s te rre n va n m = 1 5 .0
lic h t u its tra a lt. J e k u n t w é l e e n filte r m a k e n d ie a lle e n d ie k le u re n d o o r la a t. A ls je d a a r m e e n a a r e e n g a s w o lk k ijk t, zul je a lle e n h e t lic h t van d ie w o lk z ie n . Al h e t lich t dat va n de h e m e l k o m t , w o r d t w e g g e f il t e r d . V a n d a a r o o k d e n a a m v a n h e t filter! D e z e f i l t e r s h e te n U lt r a H ig h C o n tra s t filte rs . D e z e m e th o d e w e rk t o o k v o o r p la n e ta ire n e v e ls . D e z e n e v e ls , d ie o n t s ta a n d o o rd a t s te rv e n d e s te rre n hun b u ite n la g e n a fw e rp e n , s tra le n v a a k h e e l v e e l in h e t g ro e n , v a n w e g e de z u u rs to f in d e n e ve l. D e filte rs v o o r d e z e n e v e ls h e te n [O lllJ -filte rs . O = z u u rs to f e n d e III s ta a t v o o r d e k le u r w a a rin h e t z u u rs to f s tra a lt. E r zijn erg
Fig. 4. N GC 7331 m e i rechtsonder N GC 3720. Na goed zoeken zijn er nog verschillen de andere sterrenstelsels te zien. De opnam e is gem aakt door Mathijs Doets op het Puimichelkamp van 1991. E r werd Ektapress 1600 film gebruikt en door de 52 cm f/3.8 Newton telescoop 15 min. belicht. je h e m n ie t zie n (e ig e n lijk z ie je d a n g e e n lic h t v a n de s in a a s a p p e l ko m e n en lijk t hij d u s z w a rt). O o k ku n je fil te rs m a k e n d ie a lle e n é é n b e p a a ld e
w e in ig o v e r b lijft, d a t je n ie ts m e e r z ie t. G e lu k k ig z ijn n a triu m e n k w ik n ie t d e e n ig e s to ffe n d ie lich t k u n n e n u its tra le n . A lle s to ffe n k u n n e n d a t en
k le u r d o o rla te n . A ls je m e t z ó 'n o ra n je - filte r n a a r e e n s in a a s a p p e l k ijk t, z u l je a lle e n d e s in a a s a p p e l z ie n en is d e re st z w a rt (te n z ij d e re st n a tu u r
ie d e r e s t o f d o e t d a t in z ijn e ig e n k le u re n . In h e t h e e la l b e v in d e n zich g r o t e g a s w o lk e n , d ie je m e t e e n te le s c o o p k u n t b e k ijk e n . H e la a s zijn
lijk o o k o ra n je is). N u is h e t h e la a s n ie t n u ttig e e n filte r te m a k e n d ie al h e t lic h t v a n d e N a triu m - e n K w ik la m p e n d o o r la a t, o m d a t e r d a n zo
d ie w o lk e n v a a k e rg z w a k . D ie w o l ke n b e s ta a n v o o r m e e r d a n 9 0 % uit w a te rs to f. E n w a te rs to f h e e ft o o k zijn e ig e n s p e c ifie k e k le u re n w a a rin h e t
v e e l v e rs c h ille n d e m e rk e n v a n d e ze filte rs o p d e m a rk t. H e la a s g e ld t hie r altijd, dat d e prijs d e kw a liteit bepaalt. G o e d k o p e filte r s z ijn d u s a ltijd e rg s le c h t. G o e d e filte rs k o s te n v a a k e e n p a a r h o n d e rd g u ld e n !
Een beetje hulp T o t s lo t h ie rn a a s t e e n lijs tje m e t w a t m in d e r b e k e n d e o b je c te n , d ie z e e r z e k e r d e m o e ite v a n h e t o p z o e k e n w a a rd z ijn . Ik b e n e r n ie t z e k e r van, o f z e m e t e e n 10 c m k ijk e rs z ic h tb a a r z ijn . M e t m ijn 15 c m k ijk e r z ie ik ze w e l.V e e l s u c c e s e n w a a rn e e m p le zie r. ★ * *
V o o rb e e ld e n uit d e N G C -c a ta lo g u s . N G C 2 2 4 = M31 = d e A n d ro m e d a n e v e l D e b e s c h rijv in g l u id t : E E B ,E L ,V M E . D it is d e c o d e v o o r E x tre m e ly B rig h t, E x tre m e ly L a rg e , V e ry M u c h E x te n d e d . o fw e l h e e l e rg h e ld e r, h e e l e rg g ro o t e n e rg u itg e s tre k t. N G C 6523 = M 8 = de Lagunenevel D e b e s c h rijv in g lu id t n u : V B ,E L ,E IF ,W /L CL. D it is d e c o d e v o o r V e ry B rig h t, E x tre m e ly L a rg e , E x tre m e ly Irre g u la r S h a p e , W ith L a rg e C lu s te r o fw e l e rg h e ld e r, h e e l e rg g ro o t, h e e l e rg o n re g e lm a tig v a n v o rm , m e t e e n g ro te c lu s te r v a n s te rre n . N G C 7331 D e b e s c h rijv in g l u id t : B ,P L ,P M E 1 6 3 ,S M B M . D it is de c o d e v o o r B rig h t. P re tty L a rg e , P re tty M u c h E x te n d e d 163, S u d d e n ly M u c h B rig h te r M id d le o fw e l h e ld e r, re d e lijk g ro o t, re d e lijk la n g w e rp ig in d e ric h tin g 16 3 o , p lo ts e lin g v e e l h e ld e rd e r n a a r h e t m id d e n . A ls je d u s n a a r d e A n d ro m e d a n e v e l k ijk t, ku n je e e n g ro te , h e ld e re n e v e l v e rw a c h te n , b ij d e L a g u n e n e v e l ku n je ee n g ro te , h e ld e re , o n re g e lm a tig e n e v e l m e t e e n c lu s te r k u n t v e rw a c h te n e n b ij N G C 7 3 3 1 e e n s te rre n s te ls e l d a t h e ld e r is, la n g w e rp ig in d e rich tin g v a n 1 6 3 o t.o .v. h e t n o o rd e n m e t e e n h e ld e re ke rn . D e b e te k e in s v a n d e c o d e s s ta a t o v e rig e n s in d e c a ta lo g u s .
O pen sterrenhopen N aam
a (2 0 0 0 .0 )
d (2 0 0 0 .0 )
s te rre n b e e ld
N G C 457 N G C 63 8 3 IC 4 6 6 5
1h 17 17 18
+58o 20' -3 2 34
C a s s io p e ia S c h o rp io e n S la n g e d ra g e r
NGC NGC NGC NGC
66 3 3 6823 68 3 0 68 8 3
19.1m 3 4 .8 4 1 .6 2 7 .7
19 43.1 19 5 1 .0 2 0 11.3
a fm e tin g e n
o p m e rk .
6.4
13’ 5’ 41’
B ij d e s te r j C a s T u sse n M 6 en M 7
S la n g e d ra g e r V o s je V o s je Zwaan
5.5 4 .2 4.6 7.1 7.9 8 .0
27' 12' 12' 15’
N a b ij M 27 N a b ij M 27
d (2 0 0 0 .0 )
s te rre n b e e ld
m agn.
a fm e tin g e n
o p m e rk .
Zwaan Zwaan
70’ x 6’
D e e l v /d S lu ie rn e v e l D e e l v /d S lu ie rn e v e l
+ 5 43 + 6 34 + 2 3 18 + 2 3 04 + 3 5 51
m agn.
N a b ij b O p h
G as- en planetaire nevels N aam
a (2 0 0 0 .0 )
N G C 6960
2 0 h 4 5 .7 m
+30o 43’
N G C 6 9 9 2 ,5 N G C 40 N G C 6210
20 0 16 19 23
+31 13 + 7 2 32
N G C 6826 N G C 7662
5 6.4 1 3.0 4 4 .5 4 4 .8 2 5 .9
C epheus H e rcu le s Zwaan A n d ro m e d a
1 0.7
+ 2 3 49 + 5 0 31 + 4 2 33
9.3 9.8 9.2
60’ x 20’ 37" 14” 30” 20”
S terrenstelsels Naam
a (2 0 0 0 .0 )
d (2 0 0 0 .0 )
s te rre n b e e ld
m agn.
a fm e tin g e n
o p m e rk .
N G C 7814 IC 1 61 3 N G C 404 N G C 891
Oh 3 .3 m 1 4.8 1 9.4 2 2 2 .6
+ 1 6 o 9' + 2 7 + 3 5 43 + 4 2 21
P egasus W a lv is
10.4 5 9 .3 3
15 1 5.9 16 43.1 2 0 3 4 .8 22 7 .9
+ 5 6 19 + 3 6 50 +60 9
10.11 9 .9 8 10.3 8 11.6 2
L a g e o p p . h e ld e rh e id B ij d e s te r b A n d
NGC NGC NGC NGC
A n d ro m e d a A n d ro m e d a D ra a k H e rc u le s C epheus P egasus
6 .3 ’ x 2 .6 ’ 1 2 .0 ’ x 11 .2 ' 4 . 4 ' x 4 .2 ' 1 3 .5 ' x 1 2 .3 'x 3 . 0 'x
2 .8 ’ 1 .8 ’ 1.4'
T u s s e n g A n d e n M 34 E rg la n g w e rp ig B ij M 13
1 1 .0 'x 3 . 7 'x
9.8 ' 3 .2 '
L a g e o p p . h e ld e rh e id
P egasus P egasus
8 .8 8 10.2 0 13 9.51
1 0 . 7 'x
4 .0
M31 in h e t klein
P egasus W a te rm a n
11 .8 5 1 0 .7 6
1 . 8 'x 5 .8 ’ x
5907 6207 6946 7217
N G C 7 3 1 7 -2 0 N G C 7331 N G C 74 6 9
2 2 36.1 22 37.1 23 3.3
+31 +33 +34 + 8
N G C 7606
2 3 19.1
-
22 57 25 52
8 29
S te p h a n 's Q u in te t * 1.3’ 2 .6 ’
' S te p h a n 's Q u in te t is e e n g ro e p je va n 5 z w a k k e s te rre n s te ls e ls . M is s c h ie n d a t d e h e ld e rs te , N G C 7 3 2 0 , m e t e e n 15 c m te le s c o o p z ic h tb a a r is. Z ijn h e ld e rh e id is m = 1 2 .6 5 . Ik h e b h e m v a n u it Z u id -F ra n k rijk m e t e e n 15 cm g e z ie n !
L ijs t v a n w a t m in d e r b e k e n d e o b je c te n d ie z e e r z e k e r d e m o e ite v a n h e t o p z o e k e n w a a rd z ijn .
Statutenwijziging van de JWG BESTAANDE STATUTEN JWG
CONCEPT STATUTEN JWG
Naam, zetel en v ere n ig in g sja a r
Naam, zetel en ve re n ig in g sja a r
A rtike l 1. 1. De vereniging draagt de naam Jonge renwerkgroep van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkun de. en is gevestigd te 's-Gravenhage. Doel en m iddelen. Artikel 2. 1. De vereniging stelt zich ten doel het populariseren van de weer- en sterren kunde onder jongeren, en hen een juis ter inzicht te verschaffen in de resulta ten van het moderne weer- en sterren kundige onderzoek. 2. Zij tracht dit doel te bereiken door zo mogelijk: b. het vervaardigen en/of uitgeven van brochures over uiteenlopende weer en sterrenkundige onderwerpen; e. de verkoop van boeken, brochures en foto's tegen gereduceerde prijzen; h. het regelmatig uitgeven van een tijd schrift. tevens verenigingsorgaan;
A rtike l 1.
Voorafgaand aan de landelijke jongeren bijeenkomst wordt er een bijzondere alge mene ledenvergadering gehouden. Voor
1. De vereniging draagt de naam JW G. zij is gevestigd te U tre ch t en is opge ric h t v o o r onbepaalde tijd.
deze vergadering staan de statutenw ijzi ging en de wijziging van het huishoudelijk reglement op de agenda.
Doel en m iddelen. A rtike l 2. 1. De vereniging stelt zich ten doel het populariseren van de sterrenkunde en aanverwante w etenschappen onder jongeren, en hen inzicht te verschaffen in de resultaten van het moderne ster renkundige onderzoek. 2. Zij tracht dit doel te bereiken door zo mogelijk: b. het vervaardigen en/of uitgeven dan wel doen uitgeven van brochures over uiteenlopende sterrenkundige onder werpen; e. de verkoop o f het doen verkopen van boeken, brochures en foto's tegen gere duceerde prijzen; h. het regelmatig uitgeven o f doen uitge ven van een tijdschrift, tevens vereni gingsorgaan;
L id m aatschap
Lidm aatschap
A rtikel 3. 1. De vereniging kent bijzondere en gewo ne leden. 2. Gewone leden zijn jongeren die bij de aanvang van het verenigingsjaar de leeftijd van twintig jaar nog niet hebben bereikt. 3. Bijzondere leden - ook te noemen donateurs of begunstigers - zijn: a. natuurlijke personen, die bij de aanvang van het verenigingsjaar twintig jaar of ouder zijn, en die de wens te kennen gegeven hebben het doel gesteld in
A rtike l 3. 1. De vereniging kent leden en beg u n sti gers 2. Leden w orden onderscheiden in:
artikel 2, door een positieve bijdrage, te onderschrijven, zonder daarbij aan spraak te maken op een aktief stem recht; b. rechtspersonen, die de doelstellingen onderschrijven, zonder daarbij op enige rechten aanspraak te maken. 4. Aanmeldingen voor het lidmaatschap
TOELICHTING
a. gew one leden b. ereleden 3. Waar statuten o f h u ish o u d e lijk regle m ent spreken van leden, worden d aaronder alle categorieën leden be doeld, tenzij anders verm eld. 4. G ewone leden z ijn n atuurlijke perso nen. 5. De gewone leden w orden onder scheiden in rechtstreekse en lande lijke leden. De aanm elding als recht streeks lid gebeurt d o o r d e betrokke ne zelf. De aanm elding als landelijk lid g ebeurt nam ens betrokkene door h et b e stu u r van de Nederlandse V ereniging v o o r W eer- en Sterren kunde. Het onderscheid kan nader
Volgens de huidige statuten (artikel 13, lid 4 en lid 5). moeten wijzigingen in de statu ten tenminste vier weken van te voren aan de leden bekend worden gemaakt. Daarom worden de voorgestelde wijzigin gen in deze Universum gepubliceerd. Er bestaat geen verplichting tot publikatie van wijzigingen in het huishoudelijk regle ment. Daarom worden de wijzigingen in het huishoudelijk reglement niet in deze Universum gepubliceerd. Heb je belang stelling voor de complete bestaande statu ten en huishoudelijk reglement en de wijzi gingen daarop? Vraag ze dan aan bij: JWG Zonnenburg 2 3512 NL U trecht Hoe is het voorstel to t statutenw ijziging opgebouw d? In dit voostel staan alleen de veranderin gen in de statuten. In de linkerkolom staan de huidige artike len van de statuten. In de middelste kolom staan de voorgestelde wijzigingen (de con cept statuten). Veranderingen in de con cept statuten staan vetgedrukt aangege ven. In de rechterkolom worden, waar nodig, de wijzigingen toegelicht. K leine te kstw ijzigingen De huidige statuten zijn een beetje slordig. • Voor hoofdbestuur worden zowel de woorden 'bestuur1als 'hoofdbestuur' gebruikt. In de nieuwe statuten wordt consequent het woord 'hoofdbestuur' gebruikt: - artikel 4 sub b.
van de vereniging vindt schriftelijk plaats bij de secretaris of het bureau van de vereniging. Het lidmaatschap gaat pas in wanneer de verschuldigde contributie is ontvangen.
w orden uitgew erkt b ij h u ish ou d e lijk reglement. 6. Ereleden z ijn n a tu u rlijke personen die w egens bijzondere verdiensten, o p vo o rd ra cht van het h oofdbestuur, d o o r d e algem ene ledenvergadering als zodanig zijn benoemd. 7. Degene die lid w il w orden, m e ld t zich aan b ij de secretaris van het ho o fd b e stu u r o f het bureau van de vereni ging, o n der opgaaf van naam, v o o r namen, adres en geboortedatum . 8. Het h o o fd b e stu u r deelt zo spoedig m o g e lijk na de o n tva n g st van de a anm elding s c h rifte lijk aan de be trokkene mee o f h ij al dan niet als lid w o rd t aangenom en. 9. Heeft geen aannem ing plaats, dan w o rd t bij de m ededeling de reden opgegeven o p g rond waarvan de aannem ing w o rd t gew eigerd. Bij niet-aannem ing na een aanm elding d o o r het b e stu u r van d e Nederland se V ereniging van W eer- en Sterren kunde o n tva n g t dat b e stu u r o o k een sch rifte lijke m ededeling. 10. Bij een w eigering heeft de betrok kene het recht om in beroep te gaan b ij de algemene ledenverga dering. Dit beroep m oet sch rifte lijk te zijn ingediend binnen de rtig da gen na de in het achtste lid bedoel de m ededeling. 11. De algem ene ledenvergadering b e slist o p het beroep in de eerst volgende vergadering nadat het be roep is ingesteld. Het h o ofdbestuur deelt o n m id d e lijk aan de betrokke ne de b e slissin g van de algemene ledenvergadering mee. 12. Het lidmaatschap gaat pas in nadat de verschuldigde contributie is ontvan gen. 13. Het h o o fd b e stu u r h o u d t een regis te r w aarin de namen en adressen van de leden z ijn opgenom en. 14. B e gunstigers zijn n a tu u rlijke - o f rechtspersonen die de vereniging steunen met een d o o r het hoofdbe s tu u r va st te stellen m inim um b ij drage, zonder d aarvoor o p rechten aanspraak te kunnen maken.
E inde van het lidm aatschap
Einde van het lidm aatschap
A rtike l 4.
A rtik e l 4.
Beëindiging van het lidmaatschap voor ge
Beëindiging van het lidmaatschap voor leden kan geschieden door: a. schriftelijke opzegging, ten minste één
wone- en bijzondere leden kan geschieden door
• Voor ledenvergadering worden zow el de woorden 'vergadering' als 'ledenvergade ring' gebruikt. In de nieuw e statuten w ordt consequent het woord 'ledenverga
dering' gebruikt: - artikel 7 lid 1 (2 maal). - artikel 7 lid 5 (was artikel 7 lid 6) - artikel 7 lid 6 (w as artikel 7 lid 7) - artikel 7 lid 7 (w as artikel 7 lid 8) • V oo r verenigingsorgaan w orden zowel de w oorden 'tijdschrift' a ls 'verenigingsor gaan' gebruikt. In de nieuwe statuten w ordt consequent het w oord 'vereni
gingsorgaan' gebruikt: - artikel 7 lid 2 - artikel 9 lid 4 (w as artikel 10 lid 4) - artikel 12 lid 4 (w as artikel 13 lid 4) T o e lic h t in g b ij d e o v e r ig e w ijz ig in g e n
Artikel 1. lid 1: D e Jongerenw erkgroep voor sterrenkunde (JW G) is oorspronkelijk een werkgroep van de Nederlandse Vereniging voor W eer-en Sterrenkunde (NVW S). Dat bete kende dat de JW G in principe geen zelf standige vereniging kon zijn. In 1995 heeft de N VW S haar statuten gewijzigd. Deze verandering houdt in dat d e N VW S een overkoepelende vereniging van alle Nederlandse sterrenkundeverenigingen wordt. D e JW G w o rdt nu een zelfstandige vereniging, d ie zich aansluit bij d e NVW S. D e JW G is dan geen werkgroep van de N VW S m ee r en kan dan eventueel een andere naam krijgen. De JW G krijgt nu a ls vestigingsplaats Utrecht, i.p.v. ’s-G ravenhage, om dat het bureau van de JW G nu in Utrecht zit, i.p.v. 's-Gravenhage. Artikel 1. lid 2: ongewijzigd
Artikel 2. lid i : De JW G houdt zich hoofdzakelijk bezig m et sterrenkunde. Incidenteel houdt de vereniging zich ook bezig m et weerkunde, ruim tevaart e.d. Dit w ordt nu gevangen on de r de noem er 'aanverw ante w e te n schappen’.
'Het doen uitgeven/verkopen' is aan dit arti kel toegevoegd om de statuten te laten over eenkomen met de praktijk: Stichting Uni versum (StUV) geeft de brochures uit en verkoopt deze. In het verleden heeft StUV ook het verenigingsorgaan uitgegeven.
a. schriftelijke opzegging, ten minste twee maanden voor de aanvang van het nieuwe verenigingsjaar. bij de secreta ris,of het bureau van de vereniging; b. royement, dat door het bestuur uitge sproken kan worden, wanneer de ver schuldigde contributie vier maanden na het begin van het verenigingsjaar nog niet door de penningmeester is ontvan gen. Beroep hiertegen staat binnen één maand open bij de ledenvergadering; hangende dit beroep is het betrokken lid geschorst in zijn rechten.
maand voor de aanvang van het nieu we verenigingsjaar, bij de secretaris, of het bureau van de vereniging; b. Opzegging namens de vereniging door het hoofdbestuur, wanneer de verschuldigde contributie vier maanden na het begin van het verenigingsjaar
Artikel 3; Artikel 3 is geheel herschreven in verband met de nieuwe verhoudingen tussen de JWG en de NVWS.
één maand open bij de ledenvergade ring; hangende dit beroep is het betrok ken lid geschorst in zijn rechten.
Artikel 4. sub a: In de contributiebriel, die het bureau van de JW G aan het eind van het jaar ver stuurd, staat altijd 1 december als uiterste opzegdatum. De statuten zijn nu aange
Afdelingen
Artikel 5. 1. Ter bevordering van de doelmatigheid van de in artikel 2 van deze statuten genoemde middelen, kunnen door het bestuur plaatselijke of regionale afdelin gen worden opgericht.
Artikels. 1. T er bevordering van de doelmatigheid van de in artikel 2 van deze statuten ge noemde middelen, kan door het hoofdbestuur goedkeuring gegeven worden voor het oprichten van plaatselijke of regionale afdelingen.
Geldmiddelen
Geldmiddelen
dere of toevallige baten.
ongewijzigd
nog niet door de penningmeester is ont vangen. Beroep hiertegen staat binnen
Afdelingen
Artikel 6. De geldmiddelen van de vereniging be staan uit contributies, donaties en bijzon
Artikel 2 leden 2a, 2c. 2d. 2f._2_q_en2i;
A rtikel® , De geldmiddelen van de vereniging bestaan uit contributies, donaties, subsi dies, verkopen en bijzondere of toevallige baten.
past aan de praktijk. Aftike! 4. sub b: Het is verkeerd om hier het woord 'roye ment' te gebruiken. Dit woord staat gelijk aan ontzetting (artikel 4, lid e). Daarom is 'royement' vervangen door 'opzegging namens de vereniging door het hoofdbe stuur’. Artikel 5 , lid 1: Artikel 5 is aangepast aan de praktijk. In de praktijk richt het hoofdbestuur geen afde lingen op, maar zijn het de leden die in een bepaalde plaats wonen, die een afdeling opzetten. Artikel 5. lid 2. lid 3. lid 4 en lid 5: ongewij
Hoofdbestuur
Hoofdbestuur
Artikel 7. 1. Het hoofdbestuur bestaat uit een one ven door de algemene vergadering vast te stellen aantal van tenminste vijf per sonen, die door diezelfde algemene vergadering worden benoemd, waaron der een voorzitter, secretaris, penning meester en de secretaris van de con-
Artikel 7. 1. Het hoofdbestuur bestaat uit een one ven door de algemene ledenvergade ring vast te stellen aantal van tenminste vijf personen, die door diezelfde alge mene ledenvergadering worden benoemd, waaronder een voorzitter, secretaris, penningmeester. 6. Het hoofdbestuur is, mits met goedkeu ring van de algemene ledenvergade ring. bevoegd tot het sluiten van over eenkomsten tot het kopen, vervreem den of bezwaren van registergoederen. Op het ontbreken van deze goedkeu ring kan door en tegen derden beroep
tactraad zoals bedoeld in artikel 9. van deze statuten. De algemene vergade ring kan uit de bijzondere leden perso nen benoemen die lid zijn van het hoofdbestuur met alle daarbij behoren de verplichtingen en rechten. 3. Het hoofdbestuur kan uit haar midden een vice-voorzitter en een tweede secretaris aanwijzen 7. Het hoofdbestuur is. mits met goedkeu ring van de algemene vergadering, bevoegd tot het sluiten van overeen komsten tot het kopen, vervreemden of bezwaren van registergoederen. Op het ontbreken van deze goedkeuring kan door en tegen derden beroep worden gedaan.
worden gedaan.
zigd Artikel .6; In artikel 6 wordt slechts een vollediger overzicht gegeven van de geldmiddelen die de vereniging kan verwerven. Artikel 7 lid 1: Dit lid is ingekort: • Omdat artikel 9 verdwijnt, is de verwijzing naar dit artikel verwijderd. • De laatste regel van lid l vervalt, omdat er geen bijzondere leden meer zijn volgens artikel 3 van de concept statuten. Huidig artikel 7 lid 3: Di t lidl is overbodig, en is dus verwijderd. De nummering van de rest van het artikel is aangepast Artikel 7.2.7.3 (huidig artikel 7-4), 7.4 (hui dig artikel 7.5), 7.5 (huidig artikel 7.61.-7.6 (huidig artikel 7.71.7.7 (huidig artikel 7.8): ongewijzigd
Commissies
Commissies
A rtjke l.8, Het hoofdbestuur kan voor bepaalde doel einden commissies instellen.
Artikel 8. 1. Het hoofdbestuur kan voor bepaalde doeleinden commissies instellen. 2. Uit de gewone leden wordt een Com missie van Beroep gekozen die tot taak heeft te bemiddelen in voorko
ArtJ.keL8:
Dit artikel is uitgebreid met de twee com missies die de JWG altijd moet hebben, namelijk de Commissie van Beroep (artikel 8, lid 2) en de Kascommissie (artikel 8, lid 3)Artikel 8.1: ongewijzigd
mende conflicten tussen leden, afde lingen en hoofdbestuur. 3. Uit de gewone leden wordt een Kas commissie gekozen, die tot taak heeft de rekening van baten en las ten na te zien.
Artikel 9.
Huidig artikel 9: De contactraad functioneert al jaren niet meer in deze vorm. Om de statuten beter met de praktijk te laten overeenkomen, laten we artikel 9 vervallen. De nummering van de overige artikelen van de statuten is aangepast.
De contactraad is een adviserend lichaam, waarvan de samenstelling bij huishoudelijk reglement geregeld wordt.
Artikel 9 (huidig artikel 101:
Contactraad
Algemene ledenvergaderingen Artikel 10, 3. Een bijzondere algemene ledenverga dering kan worden gehouden als het hoofdbestuur dit wenselijk acht of een aantal leden zulks verlangt; 5. De commissie belast met het nazien van de rekening van baten en lasten bestaat uil gewone leden. De commis
Algem ene ledenvergaderingen Artikel 9. 3. Een bijzondere algemene ledenverga dering kan worden gehouden als het hoofdbestuur dit wenselijk acht of een minimaal aantal leden, zoals gespeci ficeerd in het huishoudelijk regle ment, dat verlangt;
sie is verplicht zich bij haar werkzaam heden te doen bijstaan door de stichting “De Koepel", gevestigd te Utrecht. Stemmingen Artikel 11. 1. Gewone leden, zoals bedoeld in artikel 3 lid 2 van deze statuten, hebben recht op het uitbrengen van elk één stem. 2. Bijzondere leden, zoals bedoeld in arti kel 3 lid 3 vn deze statuten, hebben geen stemrecht. 3. Besluiten, behoudens die worden genoemd in de artikelen 13 en 14 van deze statuten, worden in een gewone ledenvergadering genomen met gewo ne meerderheid van de geldig uitge brachte stemmen, waarbij blanco stem men niet meetellen.
Stemmingen Artikel 10. 1. Rechtstreekse leden, die bij de aan vang van het verenigingsjaar de leef tijd van één-en-twintig jaar nog niet hebben bereikt, hebben recht op het uitbrengen van elk vier gelijke stem men. 2. Rechtstreekse leden, die bij de aan vang van het verenigingsjaar de leef tijd van één-en-twintig jaar bereikt hebben, hebben recht op het uitbren gen van elk één stem. 3. Ereleden en landelijke leden hebben recht op het uitbrengen van één stem. 4. Besluiten, behoudens die worden ge noemd in de artikelen 12 en 13 van de ze statuten, worden in een gewone le denvergadering genomen met gewone meerderheid van de geldig uitgebrachte stemmen, waarbij blanco stemmen niet meetellen.
Artikel 9.3 (was 10.3) is nu duidelijker geformuleerd. Huidig artikel 10.5 is in gewijzigde vorm in artikel 8.3 opgenomen. Artikel 9.1, 9.2 en 9.4 (huidige artikelen 10.1.10.2 en 10.4): ongewijzigd. Artikel 10: Omdat volgens de conceptstatuten ook leden ouder dan 21 jaar stemrecht heb ben. is artikel 10 grondig herschreven. Om te voorkomen dal een groot aantal oude ren te veel invloed krijgen binnen de ver eniging, is besloten om jongeren meer stemrecht te geven dan ouderen. Verder is besloten om jongeren die zich rechtstreeks bij de JW G aanmelden meer stemrecht te geven dan jongeren die zich via de NVWS bij de JWG aanmelden (de zgn. landelijke leden). De landelijke leden betalen slechts een geringe contributie, en hebben slechts beperkte rechten binnen de vereniging. De minimale rechten van deze leden zijn: Uitgenodigd worden voor de algemene ledenvergadering en daar stemrecht te mogen uitoefenen. Als de JWG veel landelijke leden krijgt, bestaat het risico dat deze leden zich via een algemene ledenvergadering meer rechten gaan toekennen. Het risico hierop is kleiner als jonge rechtstreekse leden meer stemrecht hebben. In artikel 10.1 is het stemrecht geregeld van rechtstreekse leden jonger dan 21 jaar.
Statutenwijziging
Statutenwijziging
Artikel 13. 1. In een algemene ledenvergadering kan slechts worden besloten tot wijziging van deze statuten, als tenminste
Artikel 12. 1. De algemene ledenvergadering kan besluiten tot wijziging van deze sta tuten, mits met een meerderheid van twee derden van de uitgebrachte stemmen, in een daartoe uitdrukke lijk bijeengeroepen vergadering.
twee/derde van het aantal stemgerech tigde leden aanwezig is. 2. Een voorstel tot statutenwijziging moet worden aangenomen met tenminste twee/derde van het aantal uitgebrachte geldige stemmen. 3. Is minder dan twee/derde van het aan tal stemgerechtigde leden aanwezig, dan kan op een nieuwe, tenminste één maand en ten hoogste zes maanden daarna gehouden algemene ledenver gadering een besluit tot wijziging wor den genomen, ongeacht het aantal
2. Bij de oproeping tot een vergadering waarin zal besloten tot statutenwijzi ging, wordt de tekst van de voorge stelde wijziging met een toelichting vermeld. 3. De gewijzigde statuten treden in wer king met ingang van de dag na het passeren van de notariële akte. Tot het laten passeren van deze akte is ieder hoofdbestuurslid bevoegd.
aanwezige leden, echter alsdan met een meerderheid van twee/derde deel van het aantal uitgebrachte stemmen. 5. De in het vorige lid bedoelde bekend making bevat de voorgestelde wijziging alsmede een toelichting daarop.
In artikel 10.2 is het stemrecht geregeld van rechtstreekse leden vanaf 21 jaar. In artikel 10.3 is het stemrecht geregeld van landelijke leden en ereleden. In Artikel 10.4 (huidig artikel 11.4) is de verwijzing naar andere artikelen aange past. Artikelen 10.5 en 10.6 (huidige artikelen 11.4 en 11.5): ongewijzigd
Artikel 12 lid 1. lid 2 en lid 3 (huidig artikel 13 lid 1. lid 2 en lid 3): Dit artikel is aangepast om een snellere besluitvorming mogelijk te maken. Artikel 12 lid 4 (huidig artikel 13 lid 4): ongewijzigd
Opgenomen in artikel 12 lid 2. Artikel 13 lid 1. lid 2 en lid 3 (huidig artikel 14 üd 1, lid 2 e n.lid.3); De spelling is verbeterd. Ontbinding van de vereniging
Artikel 14. 1. Tot ontbinding van de vereniging kan worden besloten op een daartoe ten minste twee maanden te voren bijeen te roepen bijzondere ledenvergadering, waarbij; tenminste drie/vierde van het aantal stemgerechtigde leden aanwezig is. 2. Is minder dan drie/vierde van het aantal stemgerechtigde leden aanwezig, dan kan op een nieuwe, ten minste één maand tevoren aangekondigde leden vergadering. een besluit tot ontbinding worden genomen, ongeacht het aantal
Artikel 13 1. Tot ontbinding van de vereniging kan worden besloten op een daartoe ten minste twee maanden te voren bijeen te roepen bijzondere ledenvergadering, waarbij tenminste drie vierden van het aantal stemgerechtigde leden aanwezig zijn. 2. Zijn minder dan drie vierden van het aantal stemgerechtigde leden aanwe zig. dan kan op een nieuwe, ten minste één maand tevoren aangekondigde ledenvergadering, een besluit tot ont binding worden genomen, ongeacht het
aanwezige stemgerechtigde leden. Deze nieuwe algemene ledenvergade ring moet tenminste één en hoogstens drie maanden na de voorafgaande wor den gehouden. 3. Op een daartoe bevoegde ledenverga dering wordt voor een besluit tot ontbin ding van de vereniging een meerder
aantal aanwezige stemgerechtigde leden. Deze nieuwe algemene leden vergadering moet tenminste één en hoogstens drie maanden na de vooraf gaande worden gehouden. 3. Op een daartoe bevoegde ledenverga dering wordt voor een besluit tot ontbin ding van de vereniging een meerder
heid van ten minste drie/vierde van het aantal geldig uitgebrachte stemmen vereist. 4. Wordt door een ledenvergadering tot ontbinding besloten, dan moet deze
heid van ten minste drie vierden van het aantal geldig uitgebrachte stemmen vereist. 4. Wordt door een ledenvergadering tot ontbinding besloten, dan wijst de ledenvergadering het liquidatiesaldo toe aan een organisatie met aanver wante doelstellingen.
ledenvergadering in overleg met de stichting ' De Koepel" een bestemming vinden voor het liquidatiesaldo van de vereniging.
Artikel 13 lid 4 (huidig artikel 14 lid 4): Huidig artikel 15 lid 4 stamt nog uit de tijd dat de vereniging subsidie kreeg van stich ting 'De Koepel'.Dit is nu niet meer het geval. Daarmee is de verplichting van arti kel 14 lid 4 vervallen. Vandaar dat de for mulering van dit lid is aangepast. Artikel 14 (huidig artikel 15): ongewijzigd
VESTA: De zesde aardse p la n e et AS TEROÏDE o f m i n i p l a n e e t ?
M arloes M ulders
e H ubble heeft w eer toe
D
ge sla ge n. Dit keer heeft de te le s c o o p fo to 's g e
m aakt van Vesta, een van de gro
te re a s te ro ïd e n . W a a ro m is de a ste roïde zo interessant? W elnu m en d e n kt da t de a ste ro ïd e g e zien kan w orden als een aardse m iniplaneet! V o o rd a t w e g a a n kijken n a a r d e a s te ro ïd e is m is s c h ie n w a t u itle g o v e r p la n e te n m a k k e lijk . W a t z ijn a a rd s e p la n e te n n o u e ig e n lijk ? E r b e sta a n a a rd s e p la n e te n e n g a s p la n e te n . A a rd s e p la n e te n h e b b e n m e e s ta l e e n v a s te k e rn , e e n v lo e ib a re 'm a n te l' e n e e n h a rd e k o rs t. D e h ele p la n e e t b e s ta a t h o o fd z a k e lijk u it s te e n . In het m id d e n va n d e p la n e e t is e r v lo e ib a a r s te e n en a a n d e b u ite n k a n t v a n d e p la n e e t g e s to ld e s te e n z o a ls ro ts e n za n d . G a s p la n e te n b e s ta a n h o o fd z a k e lijk u it g a s . G a s p la n e te n zijn b ijv o o rb e e ld J u p ite r, S a tu rn u s en N e p tu n u s . A a rd s e p la n e te n z ijn b ijv o o rb e e ld M e rc u riu s , V e n u s en d e A a rd e . W a t a s te ro ïd e n z ijn w is te n w e to t v o o rk o rt n ie t h e le m a a l z e k e r. V ro e g e r d a c h t m e n d a t a lle as te ro ïd e n s tu k je s o v e rg e b le v e n ro ts v a n o n t sta a n va n h e t he e lal w a re n . L a te r d a c h t m e n dat e r n o g e e n p la n e e t h e e ft b e s ta a n , m a a r d a t die in k le in e s tu k k e n u ite e n is g e v a lle n d o o r d e a a n tre k k in g s k ra c h t v a n J u p ite r. W e e r a n d e re n d a c h te n d a t d e o n b e k e n d e p la n e e t b ij e e n b o t sing uit e lk a a r is g e s la g e n e n d a t e r a lle e n m a a r ro ts b lo k je s z ijn o v e rg e b le v e n , d e a s te ro ïd e n .
V e s ta is e e n v a n d ie a s te ro ïd e n . O m m e e r te w e te n te k o m e n o v e r d e a s te ro ïd e n h e e ft d e H u b b le t e le s c o o p f o t o 's v a n d e A s te r o ï d e V e s ta g e m a a k t.
Vesta D e a s te ro ïd e V e s ta is e e n va n d e g ro te re a s te ro ïd e n . D e a s te ro ïd e is o v e rd w a rs 5 2 5 k ilo m e te r, d a t is ie ts m e e r d a n d e a fs ta n d tu s s e n A m s te rd a m e n P a rijs . G e o lo g is c h is d e ro ts e rg in te re s s a n t. H e t o p p e rv la k v a n V e s ta is n a m e lijk e rg b ijz o n d e r. N e t a ls d e M a a n h e e ft V e s ta d o n k e re , m in d e r d o n k e re e n lic h te 'v le k k e n '. Z e zijn o p d e ze lfd e m a n ie r als bij d e m a a n o n tsta a n . N a h e t o n ts ta a n v a n V e s ta , z o 'n v ie r b iljo e n ja a r g e le d e n , s tro o m d e g e s m o lte n ro ts (la v a ) u it h e t b in n e n s te v a n d e ro ts n a a r h e t o p p e r vla k . D e z e la v a s tro m e n h e b b e n g e d e e lte n v a n h e t o p p e rv la k te b e d e k t e n z ijn d a a r g e s to ld . D o o r d it g e s to ld e lava is d e k le u r o p d e z e p le k ke n a n d e rs d a n o p a n d e re s tu k k e n v a n d e a s te ro ïd e . N e t a ls b ij d e A a rd e e n d e M a a n m o e t V e s ta d u s e e n vlo e ib a re kern h e b b e n . D it is nou ju is t h e t in te re s s a n ts te . M en d a c h t n a m e lijk d a t a s te r o ïd e n g e e n v lo e ib a re k e rn h a d d e n . D a t
Fig. 1. Boven: D eze meteoriet is e e n losgeslagen stuk korst van Vesta. H e t is het derde stukje niet a a rd s m a te ria a l wat we op Aarde hebben (de ande re z ijn van de M a a n e n M ars). De ch em isch e samenstelling van de meteoriet komt o ve re e n m et die van vesta omdat ze beide dezelfde u n ie k e hebben.
spectra
i b
C b
L L
W
W
k
te
U <
*
D it m a a k t V e s ta e e n va n d e vie r o b je c te n
d e s to f w a a ru it o o k d e m a n te l va n de A a rd e b e s ta a t! O n z e k e n n is v a n h e t b in n e n s te va n d e a n d e re a a rd s e p la n e te n (z o a ls de
in h e t z o n n e s te ls e l ( b e h a lv e n a t u u r li jk
M a rs, V e n u s , M e rc u riu s e n de A ard e) w a s to t nu to e a lle e n g e b a s e e rd op
d e A a rd e , de M aan
(
&
r
(
e
en M a rs ) w a a rv a n wij o p A a r
e
Fig. 2. Serie van 24 opnames welke de rotatie van Vesta laten zien.(5.34
de een m o n s te r hebben.
uur). Alle foto's zijn gemaakt met de Hubble Space Telescope. V e s ta e e n v lo e ib a re k e rn h e e ft (g e ha d ) v e rb a a s d e d e w e te n s c h a p p e rs . V e s ta h e e ft n o g ie ts b ijz o n d e rs . De a s te ro ïd e is e e n p a a r k e e r in b o ts in g g e k o m e n m e t m e te o re n . D a t is n ie t zo b ijzond er, m a a r d o o r d e z e b o tsin g e n zijn stu kke n u it de k o rs t g e sla ge n w a a rd o o r e r 'in ' d e a s te ro ïd e g e k e k e n k a n w o r d e n !!!!! W a a rs c h ijn lijk h e e ft d e a s te r o ïd e g e e n v lo e ib a r e ke rn m e e r, a n d e rs w a re n d ie p le k k e n w e l w e e r vo lg e s tro o m d m e t lava. E en p a a r s tu k k e n d ie u it V e s ta zijn g e s la g e n zijn a ls m e te o rie te n o p d e A a rd e te re c h t g e k o m e n . In o k to b e r 1960 h eb b e n tw e e b o e re n , b e z ig m e t h e t h e rs te lle n v a n e e n h e k , in M illb illillie (W e s t A u s tr a lië ) e e n g ro te vu u rb a l gezien, le d e r ja a r ve rsch ijn e n e r 's n a c h ts w e l e e n p a a r v u u rb a lle n aa n d e h e m e l. E en v u u rb a l d ie o v e r d a g te z ie n is is e c h te r h e e l b ijz o n d e r. D e b o e re n v o n d e n h e t e c h te r n ie t e rg in te re s s a n t e n w e rk te n g e w o o n d o o r . D e v u u r b a l b le e k e e n m e te o o r te z ijn . T ie n ja a r la te r n a m e lijk w e rd e n s tu k k e n m e te o rie t g e v o n d e n . D e s tu k je s w e rd e n g e v o n d e n o m d a t d e z e in de ro d e a a rd e o p v ie len d o o r h u n z w a rte g la n z e n d e ko rst. D e z e k o rs t is d o o r d e w a rm te v a n d e w rijv in g tijd e n s h e t v a lle n o n ts ta a n . V a n d e m e e s te m e te o rie te n w e te n w e n ie t w a a r ze v a n d a a n k o m e n . De w e te n s c h a p p e rs w is te n e c h te r d o o r d e u n ie k e s p e c tr a a l v a n V e s ta d a t de m e te o rie te n v a n V e s ta a fk o m s tig m o e s te n z ijn . E e n s p e c tra a l is e e n s o o rt v in g e ra fd ru k v a n e e n p la n e e t.
De foto's van Hubble W a t h e e ft d e H u b b le T e le s c o o p nou g e d a a n ? D e H u b b le h e e ft o m te b e g in n e n fo to 's v a n d e o p p e rv la k te va n V e s ta g e m a a k t. D e fo to 's o n th u lle n e e n v e rra s s e n d d iv e rs e w e re ld m e t d o n k e re e n lic h te g e b ie d e n , e e n g e h a v e n d e m a n te l, o u d e g e s to ld e la va s tro m e n e n in s la g k ra te rs . B e h a lv e d a t d e H u b b le T e le s c o o p fo to 's k o n m a k e n v a n h e t o p p e rv la k , zijn e r o o k fo to 's g e m a a k t va n d e m a n tel. D e z e la a g o n d e r d e k o rs t is z ic h t b a a r d o o rd a t m e te o rie te n s c h ilfe rs uit de k o rs t h e b b e n g e s la g e n . D e z e fo to 's zijn e rg in te re ssa n t v o o r d e w e te n
th e o rie . N u k u n n e n w e d o o r d e fo to 's v a n d e H u b b le w e rk e lijk d e m a n te l z ie n e n o o rs p ro n k e lijk e m e te o rie te n v e rg e lijk e n m e t d e fo to 's . T o e n w e d e z e fo to 's n o g n ie t h a d d e n , h a d d e n w e a lle e n n o g m a a r de k le in e re e n g e o g r a fis c h m in d e r d i v e r s e a s t e r o ï d e n Id a e n G a s p r a b e k e k e n . D e z e w a r e n g e fo t o g r a f e e rd d o o r h e t G a lile o - r u im te s c h ip . D e z e tw e e k le in e a s te ro ïd e n b le ke n w e l a fg e b ro k e n s tu k je s v a n g ro te re p la n e te n . W a a r s c h ijn lijk z ijn d e z e tw e e s tu k je s ro ts b ij e e n in s la g lo s g e s la g e n v a n h u n 'v a d e r '- p la n e e t. M e n v e rm o e d d a t d it p a s g e le d e n is g e b e u r d , m a a r e e n p a a r h o n d e rd m iljo e n ja a r g e le d e n . W a t g a a t e r g e b e u re n m e t d e fo to 's v a n V e s ta ? E e n p a a r w e te n s c h a p p e rs g a a n p ro b e re n d o o r g e g e v e n s v a n d e H u b b le e n g e g e v e n s v a n de E S O te c o m b in e r e n e e n g e o g r a fi s c h e k a a r t te m a k e n v a n V e s ta 's o p p e rv la k te . M is s c h ie n is d e k a a rt o v e r e e n p a a r ja a r te k o o p in d e J W G -w in k e l...
s c h a p p e rs . D e fo to 's g e v e n n a m e lijk e e n b e e ld v a n w a t e r b ij d e a n d e re p la n e te n o n d e r d e k o rs t z o u ku n n e n z itte n . N u b lijk t d a t d e la a g o n d e r d e ko rs t, d e m a n te l, b e s ta a t u it o liv in e , Fig. 3. Boven: Oppervlakte helderh e id s k a a rt van Vesta. D e ze kaart laat zien dat het op p ervlak van Vesta varieerd in helder heid, dit in teg en stelling tot andere a s tro ïd e n . D e r gelijke helderheidsvariaties duiden op evt. lavastromen.
Fig. 3. Onder: Compositiefoto van h et oppervlak van Vesta. Deze officiële kleurenfoto laat twee verschillende soorten oppervlakten zien ( lini rechts) welke door gestold lava zijn ontstaan.
Met de kijker op jacht... ¥
Tips voor het waarnemen van een zomerse beestenboel aan de hemel
M artijn Hordijk
Voorbereidingen et is w eer zomer,
H
d e n a c h te n z ijn
w e e r e rg k o rt en
het is niet m eer zo donker.
O p e e n w a a rn e e m fo rm u lie r s c h rijf je a ltijd je n a a m , a d re s , le e ftijd en w o o n p la a ts op. D a n s c h rijf je o p w a t v o o r w e e r h e t is. J e h o e ft n ie t h e le w e e rs v e r w a c h tin g e n o p te s c h rijv e n , m a a r k o rt e n k e rn a c h tig w e e rg e v e n w a t v o o r w e e r h e t is. B.v. h e t is h a lf b e w o lk t, v e e l c u m u lu s w o lk e n , e n e r s ta a t ee n kra ch tig e w in d . B ij h e t w e e r h o o rt n o g e e n a n d e r h e e l b e la n g rijk e fa c to r n a m e n lijk de S e e in g . S e e in g is d e g e s te ld h e id v a n d e a tm o s fe e r. D e z e w o rd t m e e s ta l u itg e d ru k t o p d e s c h a a l v a n A n to n ia d i.
Je heb t dus m ooi de tijd - A n to n ia d i 1: P e rfe c te s e e in g . g e e n trillin g te z ie n .
om al je oude w aarnem in gen nog eens na te kijken.
- A n to n ia d i 2: L ichte trilling in d e lucht, e n p e rio d e s va n rust d ie en ige tijd duren. - A n to n ia d i 3: P e rio d e s v a n ru s t d ie e n k e le s e c o n d e n d u re n . - A n to n ia d i 4: K o n s ta n te trillin g e n d ie h e t te k e n e n b e m o e ilijk e n . - A n to n ia d i 5: V eel tu rb u le n tie . E e n R uw e s c h e ts m a ke n is vriw el onm ogenlijk.
De tijd om je te oefenen in H e t s p re e k t v o o r z ic h . d a t je d e s e e in g m e e t m e t h e t in s tru m e n t d a t je g e b ru ik t.
te k en in g e n m aken en het w aarneem boek dat je altijd al wilde m aken in elkaar te
Ie ts a n d e rs w a t b e la n g rijk is is d e g re n s m a g n itu d e . D it is d e h e ld e rh e id va n de z w a k s te s te rre n d ie je n o g n e t m e t h e t b lo te o o g z ie t. H ie rv o o r zijn d re m p e lv e ld e n ra a d te p le g e n . D e tijd v a n h e t b e g in v a n d e w a a rn e m in g to t h e t e in d ku n je h e t b e s te in U .T . o p g e v e n (1 2 .0 0 u u r U T = 1 3 .0 0 u u r M E T = 14.00 uur M E Z T ).
zetten.Om dat de Waarneem D a n k o m e n d e te c h n is c h e g e g e v e n s v a n je in s tru m e n t a a n d e o rd e . D it zijn:
Comissie zeer weinig waar n e m in g e n b in n e n k r ijg t,
- S o o rt in s tru m e n t (v e rre k ijk e r: te le s c o o p : b lo te o o g ), - O p e n in g v a n d e le n s o f s p ie g e l (in m m ), d e b ra n d p u n ts a fs ta n d v a n d e lens o f s p ie g e l (m m ) e n d e b ra n d p u n ta fs ta n d v a n h e t o c u la ir.
v o lg e n h ie r nog w a t tip s
- D e g e b ru ik te v e rg ro tin g is te b e re k e n e n d o o r d e b ra n d p u n ts a fs ta n d v a n d e k ijk e r te d e le n d o o r d e b ra n d p u n ts a fs ta n d v a n h e t o cu la ir.
om in een w aarneem boek
D it w a re n a lle te c h n is c h e g e g e v e n s . Nu ku n je je m e t h e t o b je c t b e z ig g a a n h o u d e n . J e s c h rijft o p w e lk o b je c t je w a a a rn e e m t, w a a r h e t s ta a t (in w e lk s te r
te zetten.
re n b e e ld e n w e lk e w in d ric h tin g ), e n w a t v o o r s o o rt o b je c t h e t is. O o k is het m a k k e lijk om je w a a rn e e m p la a ts o p te s c h rijv e n . N u k o m t h e t le u k s te . H e t te k e n e n v a n h e t o b je c t. J e h e b t o p je w a a rn e e m fo r m u lie r e e n c irk e l v a n 10 to t 15 cm . in d o o rs n e d e s ta a n . D it is je b e e ld v e ld . D u s d a tg e n e w a t je d o o r h e t o c u la ir z ie t. In d it b e e ld v e ld g a je a ltijd e e rs t de h e ld e r s te s te r re n te k e n e n . J e m o e t m e t d e h e ld e r s te b e g in n e n o m d a t je
a n d e rs n ie t g o e d h e t o b je c t kan te ke n e n , o m d a t je g e e n h o u v a s t h e b t. D a n g a je d e z w a k k e re s te rre n te k e n e n . A ls je a lle s te rre n g e te k e n d h e b t, g a je a a n h e t o b je c t b e g in n e n . J e m o e t g o e d o p le tte n o f je het o b je ct g o e d te n o p z ic h te v a n d e s te rre n te k e n d . V a n e e n p a a r s o o rte n o b je c te n v o lg t h ie r e e n a lg e m e n e w ijz e v a n
D E Z O N : D it is o o k e e n h e e l fa s c in e re n d o b je c t o m te te k e n e n . B e d e n k e c h te r w e l d a t je een a a n ta l v e ilig h e id s re g e ls in a c h t m o e t n e m e n .
te k e n e n .
K IJ K N O O IT R E C H T S T R E E K S M E T E E N T E L E S C O O P N A A R D E Z O N . D E Z E IS Z O H EET, D A T J E O G E N D IR E C T V E R B R A N D E N . W IL J E H E T T O C H D O E N , D A N D O E J E H E T
N E V E L S : D e z e o b je c te n k e n m e rk e n zich d o o r
M A A R 2 M A A L .E E N K E E R M E T L IN K S , E N EEN K EER M E T RECHTS.
e e n g ro o te h e ld e rh e id s v e rd e lin g o v e r h e t o p p e r vla k . J e m o e t d e z e h e ld e rh e id s v e rs c h ille n g o e d a a n g e v e n . E e rs t te k e n (n o o it s c h e ts e n ) je de c o n to u re n v a n d e n e ve l. D a n g a je d e g e b ie d e n m e t v e rs c h ille n d e h e ld e rh e id b e g re n z e n . D a n ga je d e n e v e l 'k le u re n '. J e g e e ft m e t p o tlo d e n v a n v e rs c h ille n d e h a rd h e d e n h e t h e ld e rh e id s v e rlo o p a an. D it a fw e rk e n ku n je o o k d e v o lg e n de d a g d o e n , m a a r je m o e t b e s lis t n ie t la n g e r d a n 1 d a g w a c h te n . J e k u n t o m je te k e n in g d u i d e lijk e r te m a k e n o o k d e n u m m e rs bij d e s te r re n z e tte n . J e m o e t d a n a lle e n w e l o v e r e e n g o e d e s te rre n k a a rt b e s c h ik k e n . S T E R R E N H O P E N : D e z e o b je c te n k e n m e rk e n zic h d o o r e e n al d a n n ie t h o g e s te rc o n c e n tra tie o f s a m e n h a n g tu s s e n d e s te rre n . Bij o p e n s te r re n h o p e n ku n je g e w o o n d e p o s itie s v a n d e s te rre n in g a a n te k e n e n , m a a r b ij b o lh o p e n ligt d a t a n d e rs . H ie r z ie je v a a k dat in het m id d e n e e n h o g e s te rc o n c e n tra tie is e n n a a r b u ite n toe s te e d s m e e r a fz o n d e r lijk e s te r re n z ic h tb a a r zijn . E e rs t g e e f je d u n d e p o s itie v a n h e t c e n tru m a a n e n d a n g a je d e o m rin g e n d e s te rre n te k e n e n . A ls je d it g e d a a n h e b t m a a k je va n
D e b e s te m a n ie r om d e Z o n w a a r te n e m e n is o m d e z e te p ro je c te re n o p e e n s c h e rm . J e kunt d it h e t b e s te z o d a n ig d o e n d a t d e Z o n p re c ie s in d e c irk e l zit. N u lo o p je n ie t d e k a n s b lin d te w o rd e n , e n je k u n t d e Z o n g o e d w a a rn e m e n . W a t is e r nu a a n d e Z o n te z ie n ? A ls je het beeld v a n d e Z o n h e b t, z ie je e e n h e ld e re s c h ijf m et z w a rte v le k k e n e ro p . D e z e v le k k e n zijn z o n n e v le k k e n . O m d e z e te te k e n e n m a rk e e r je e e rst d e o m tre k , e n d a n te k e n je a ls d e z e te z ie n is d e s c h e id in g tu s s e n U m b ra e n P e n u m b ra . Je k u n t z e d a n o o k te lle n . E e n g ro e p te lt v o o r 10 v le k k e n e n d e a p a rte v le k k e n te lle n v o o r een. S o m s z ie je o o k lic h te p le k k e n o p d e Z o n . Dit z ijn fa k k e ls . G e b ie d e n w a a r e e n e rg h o g e a c ti v ite it h e e rst. Nu ku n je m e t w a a rn e m e n b e g in n e n , m a a r w at is e r n u a lle m a a l te z ie n a a n d ie h e m e lb o l? O n d a n k s d a t d e z o m e ra v o n d e n z o g rijs e n ko rt zijn, z ijn z e to c h o o k e rg w a rm e n z ijn e r v re s e n lijk v e e l m o o ie o b je c te n w a a r te n e m e n . H o u d e r e c h te r w e l re k e n in g m e e d a t h e t m a a r e n k e le
h e t c e n tru m e e n w a z ig v le k je . S T E R R E N S T E L S E L S : D e ze o b je c te n zijn v a a k vrij z w a k e n hun h e ld e rh e id is o v e r e e n vrij g ro o t g e b ie d u itg e s m e e rd . O m ze te te k e n e n m o e t je e e n la g e re v e rg ro tin g h e b b e n e n e e n lic h ts te r ke kijk e r. V a a k is h e t e n ig e w a t je z ie t e e n ‘h e l d e re ' k e rn en a ls je g o e d k ijk t zie je d e z w a k k e re ra n d e n . J e te k e n t d e o m tre k v a n d e k e rn e n d a a ro m h e e n g e e f je d e v o rm v a n d e ra n d a an. D a n g e e f je m e t d e g e ta lle n 0 t/m 9 d e h e ld e r h e id s v e rs c h ille n a a n . L a te r g a je d it u itw e rk e n . N a tu u rlijk h e b je e e rs t d e o m g e v in g s s te rre n in g e te k e n d . K O M E T E N : D e z e o b je c te n to n e n v a a k n ie t m e e r a ls e e n s te rre tje , m e t a fh a n k e lijk v a n d e te le s c o o p e e n s ta a rt e ra a n . V o o r h e t te k e n e n v a n e e n k o m e e t m o e t je e e rs t g o e d a lle a n d e re s te r re n in g e te k e n d h e b b e n . D a n te k e n je d e k o p e n v a n d a a r u it g a je d e s ta a r t te k e n e n . G e e f g o e d a lle h e ld e rh e is v e rs c h ille n a a n . W a t k a n h e lp e n is o m n a h e t te k e n e n m e t d e v la k k e k a n t v a n d e g o m o v e r h e t b e tre ffe n d e s tu k te g a a n . D it g e e ft e e n w a z ig e ffe ct.
Figuur 1. Binoculairzicht voor het vinden van de Noord-Amerikanevel, d it is ongeveer het beeldveld van een 7 x 50 binoculair. Grensmagnitude van de kaart m=8.0. De Noord-Am erikanevel is h ie r weer gegeven als een rechthoek (NGC 7000
u re n e c h t d o n k e r is , d u s d a t je n ie t te v e e l o b je c te n w il w a a rn e m e n .
Een beestenboel A a n d e z o m e r s te r r e n h e m e l s ta a n e e n h o o p d ie re n . In d e o u d h e id b e s to n d e n e r e e n h o o p s a g e n w a a rin d ie re n e e n b e la n rijk e rol s p e le n . Z o a ls h e t s te rre n b e e ld D o lfijn . D e D o lfijn zo u a a n d e h e m e l g e p la a ts t z ijn , o m d a t d e z e de d ic h te r en z a n g e r A rio n g e re d z o u h e b b e n , n a d a t d e z e m id d e n o p z e e d o o r b o z e z e e lie d e n v a n b o o rd g e z e t w a s . D it s te r re n b e e ld s ta a t v la k b ij e e n h e e l o p v a lle n d e v e rs c h ijn in g a a n d e z o m e r h e m e l: D e Z o m e r d r ie h o e k , e e n g e b ie d a a n d e h e m e l d a t w o rd t g e m a r k e e r d d o o r d e s te rre n b e e ld e n Z w a a n , L ie r e n A re n d . D e s te rre n D e n e b , W e g a e n A lta r v o rm e n de h o e k p u n te n . D eze d rie h o e k lig t in d e m e lk w e g , w a t de g a ra n tie g e e ft d a t h ie r h eel m o o ie nevels e n s te rre n h o p e n te z ie n z ijn . H e t s te rre n b e e ld Z w a a n h e rb e rg t d e m o o is te o b je c te n . N a b ij D e n e b, d e h e ld e rs te s te r v a n d it s te rre n b e e ld . b e v in d z ic h e e n z e e r m o o ie n e v e l d ie o n d e r g u n s tig e o m s ta n d ig h e d e n m e t h e t b lo te o o g o f b in o c u la ir z ic h tb a a r is. D e n e v e l is een h e e l g e lie fd fo to g ra fis c h o b je c t. D e z e n e v e l is d e N o o rd -A m e rik a n e v e l. Z ij w o rd t a a n h e t lic h te n g e b ra c h t d o o r e e n s te r v a n m a g n itu d e zes, e n h e e ft d e v o rm v a n N o o rd -A m e rik a m e t de g o lf v a n M e x ic o . M e t e e n b in o c u la ir is d e n e ve l te v in d e n d o o r d e k ijk e r o p D e n e b te ric h te n , en
Figuur 2. Zoekptaatje voor N GC 6946 nabij Zwaan en Cepheus (linksboven).
E r is v o o r d e w a t o u d e re le d e n n o g e e n u itd a g in g te v in d e n , n a m e n lijk N G C 6 9 4 6 e e n Se s p ira a ls te ls e l m e t e e n z e e r la g e o p p e rv la k te h e ld e r h e id . H e t o b je c t is h e t b e s te w a a r te n e m e n in e e n lic h ts te rk e m id d e lg ro te k ijk e r m et la g e v e rg ro tin g . In F ig u u r 2 is h e t z o e k k a a rje
D e n e b n a a r de p o s itie lin k s o n d e r in het b e e ld v e ld te b re n g e n . H e t v e rd ie n d a a n b e v e lin g o m tijd e n s h e t w a a r
v o o r N G C 6 9 4 6 n a b ij C e p h e u s (lin k s b o v e n ) gegeven.
n e m e n d e v e rre k ijk e r v a s t te z e tte n o p e e n s ta tie f. In F ig u u r 1 is h e t b io c u la irz ic h t v o o r h e t vin d e n v a n d e N o o rd -A m e rik a n e v e l g e te k e n d .
H e t o b je c t is v a n m a g n itu d e 8 .9 e n z a l z o w e l vis u e e l a ls fo to g ra fis c h e e n u itd a g in g z ijn . O m h e t o b je c t te v in d e n tre k je e e n lijn v a n D e lta
O m d e n e v e l te fo to g ra fe re n ku n je h e t b e s te e e n te le le n s g e b ru ik e n , o m d a t d e n e v e l e e n erg
C y g n i d o o r G a m m a e n B è ta C e p h i. O p d e h e lft va n d e ze a fs ta n d sta a t N G C 6 9 4 6 , nabij d e s te r É ta C yg n i.
g ro te o p p e rv la k te h e e ft. R ic h t d e z e e e rs t o p d e s te r D e n e b en zo rg d a t d e z e r net lin k s o n d e r in b e e ld v e rd w ijn t. A ls h e t g o e d is h e b je nu d e n e v e l in b e e ld e n a ls je g e e n m a tg la s h e b t, m o e t je h e m k u n n e n z ie n . M e t e e n b e lic h tin g s tijd v a n 1 5 -3 0 m in . m o e t d e n e v e l g o e d o p je fo to te z ie n zijn. A ls je v a n u it D e n e b re c h t o m la a g g a a t k o m je b ij d e s te r E p s ilo n C y g n i. O n g e v e e r 4 g ra d e n d a a ro n d e r is h e t h e ld e rs te d e e l v a n d e s lu ie rn e v e l te z ie n . D it is e e n h e e l o u d s u p e rn o v a re s ta n t d a t z ic h o v e r h o n d e rd e n lic h tja re n v e r h e e ft v e rs p re id , en in h e t g e h e le s te rre n b e e ld z ijn e r s tu k je s va n te ru g te v in d e n . D it d e e l is e c h te r h e t m a k k e lijk s t w a a r te n e m e n , e c h te r a lle e n o n d e r g u n s tig e o m s ta n d ig h e d e n . H e t b e s te k a n e en g ro o t b in o c u la ir g e b ru ik t w o rd e n , o f e e n s te rre n k ijk e r d ie e e n o p e n in g h e e ft va n te n m in s te 10 cm .
H e t tw e e d e s te r r e n b e e ld v a n d e z o m e r d r ie h o e k is d e L ie r. H e t b e k e n ts te o b je c t u it d it s te r r e n b e e ld is w e l d e r in g n e v e l, e e n o u d s u p e rn o v a -r e s ta n t v a n e e n m id d e lz w a re s te r als d e Z o n . In z 'n c e n tru m b e v in d z ic h e e n w it te d w e rg d ie z 'n b u ite n s te la g e n d e ru im te in g e b la z e n h e e ft. D e n e v e l is o n g e v e e r 5 5 .0 0 0 ja a r o u d . H e t o b je c t s ta a t m id d e n tu s s e n d e s te rre n B è ta L y ra e n G a m m a . L y ra e n h e e ft e e n v is u e le m a g n itu d e v a n 8 .8 . In k le in e k ijk e rs v e rs c h ijn t h e t o b je c t a ls e e n w a z ig ro n d je , iets g ro e n g e tin t. M e t e e n k ijk e ro p e n in g v a n 15 to t 2 0 c e n tim e te r ka n g e p ro b e e rd w o rd e n d e c e n tr a le s te r v a n m a g n itu d e 1 4 - 1 6 te v in d e n . F o to g ra fis c h le v e rt d it o b je c t o o k m o o ie p la a t je s . D o o r e e n k ijk e r is m e t e e n b e lic h tin g s tijd v a n 5 m in . e e n m o o ie n e v e l te k rijg e n . E e n a n d e r fra a i o b je c t is M 5 6 e e n b o lv o rm ig e
In h e t s te r r e n b e e ld V o s je s ta a t e e n v a n de m o o is te n e v e ls a a n d e z o m e rh e m e l: D e H a lte rn e v e l. D it is o o k e e n s u p e rn o v a re s ta n t va n e e n s te r v a n o n g e v e e r h e tz e lfd e g e w ic h t a ls de Z o n . D e n e v e l is va n m a g n itu d e 7 .3 en d a a ro m al in k le in e k ijk e rs te z ie n . In k ijk e rs g ro te r dan 10 c m is d e h a lte rv o rm al v rij d u id e lijk te h e r k e n n e n . M e t e e n g ro te te le s c o o p ku n je p ro b e ren d e c e n tra le s te r te z o e k e n . D e n e ve l ku n je v in d e n m e t h e t v o lg e n d e ka a rtje : H e t s te rre n b e e ld P ijl h e rb e rg t d e b o lh o o p M 71, e e n o b je c t v a n m a g n itu d e 8 .3 o p e e n a fs ta n d v a n 4 0 0 0 p a rs e c . In k le in e k ijk e rs (to t 15 cm .) is e r a lle e n e e n w a z ig v le k je te z ie n . In k ijk e rs v a n 15 c m e n g ro te r lo s s e n s te e d s m e e r s te r ren op. D it o b je c t is te v in d e n tu s s e n d e ste rre n G a m m a e n D e lta S a g itta e . E e n a n d e r m o o i o b je c t w a t e c h t d e m o e ite
Figuur 3. Zoekplaatje m et sterrenbeeld Lier en de objec ten M 56 en M57.
s te r re n h o o p v a n m a g n itu d e 8 .2 . D e s te r re n h o o p s ta a t o p e e n a fs ta n d va n c a . 2 7 0 0 0 lic h t ja a r .In k le in e te le s c o p e n is e r w e in ig a a n te
w a a rd is, is M 1 3 in h e t s te rre n b e e ld H e rcu le s. D it s c h itte re n d e o b je c t is v a n m a g n itu d e 5.8, e n d u s e x tre e m h e ld e r. D e n e v e l s ta a t o p zo 'n 9 1 0 0 p a rs e c e n is ru im 10 m ilja rd ja a r oud. D o o r e e n k le in e k ijk e r z ie je a lle e n e e n w a zig e n e ve l. In ie ts g ro te re te le s c o p e n w o rd e n ste e d s m e e r s te rre n o p g e lo s t, e n in e e n 2 0 cm . kijk e r w o rd t d e n e v e l o p g e lo s t in h o n d e rd e n ste rre n . D it o b je c t s ta a t in d e b lo e m p o t v a n H e rc u le s a a n d e r e c h t e r k a n t , o p e e n d e r d e v a n d ie a fs ta n d .
z ie n . J e z ie t e e n d iffu u s n e v e ltje w a t in h e t c e n tru m h e ld e rd e r is a ls a a n d e ra n d . In g ro te re k ij k e rs w o rd e n s te e d s m e e r s te rre n o p g e lo s t. H et o b je c t s ta a t o p o n g e v e e r 2 .5 k e e r d e a fs ta n d B è ta -G a m m a L y ra in d e z e ric h tin g .In F ig u u r 3 is h e t s te rre n b e e ld L ie r g e te k e n d m e t d e o b je c te n M 5 6 e n M 57.
H e t la a ts te s te rre n b e e ld v a n d e z o m e rd rie h o e k is d e A re n d . In d it s te rre n b e e ld z ijn g e e n n o e m e n s w a a rd ig e o b je c te n te v in d e n . F ig u u r 4 g e e f t e e n o v e r z ic h t s k a a r t v a n d e z o m e r d r ie h o e k (D e n e b , W e g a e n A lta r) m e t o m rin g e n d e s te rre n b e e ld e n .
Klein m aar fijn In d e b u u rt v a n d e z o m e rd rie h o e k s ta a n e e n a a n ta l h e le k le in e e n o n o p v a lle n d e s te rre n b e e l d e n d ie to c h h e le m o o ie o b je c te n b e v a tte n . De s te r re n b e e ld e n V o s je ; P ijl e n D o lfijn z ijn e rg z w a k k e s te rre n b e e ld e n . D e h e ld e rs te s te rre n zijn va n d e 4 d e g ro o tte . D u s a ls je in d a t g e b ie d o b je c te n g a a t w a a rn e m e n k u n je h e t b e s te een d o n k e r e p la a ts o p z o e k e n e n e e r s t e v e n d e h e m e l d a a r te g a a n v e rk e n n n e n . D a n le e r je v lo tte r d e p la a ts v a n d e s te rre n b e e ld e n e n de p o s itie 's v a n d e s te r re n o n d e rlin g . D it is e rg ha n d ig bij h e t o p zo e ke n va n d e objecten.
Figuur 4. Overzichtskaart van de zomerdriehoek (Deneb. Wega en Altar) en andere omringende ster renbeelden.
N u h e b b e n ju llie v a s t w e e r w a t n ie w e m o e d en id e e e n o m a a n h e t w a a rn e m e n te b e g in n e n . S tu u r al d ie w a a rn e m in g e n o p . D a n k u n je la te r te g e n je v rie n d je s , e n je o u d e rs z e g g e n : Ik heb in U n iv e rs u m g e s ta a n . S tu u r je w a a rn e m in g e n naar: R o y K e e ris D e B le k e r 48 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n , te l: 0 4 0 -2 5 3 5 1 3 8 .
H e t J W G -b e s tu u r vra a g t...
- een hoofdredacteur Universum In v e rb a n d m et zijn s tu d ie is o n ze h o o fd re d a c te u r B ra m S lag m olen v a n a f v o lg e n d ja a r fe b ru a ri n ie t m e e r v o o r d e z e ta a k b e s c h ik b a a r. W e lk e J W G -e r w il, n a e e n in w e rk p e rio d e , d e z e fu n k tie v a n B ram o v e rn e m e n ? A ls je v a n o rg a n is e re n h o u d t, s te rre n k u n d e e e n v a n je h o b b ie s is e n v in d d a t je o o k w e l e e n a rtik e l v o o r U n iv e rs u m k u n t m aken m o e t je g a u w m a a r e e n s b e lle n o f s c h rijv e n n a a r:
Bram Slagm olen Hoofdredacteur Universum Rijswijkseweg 382 2516 HN DEN HAAG Tel.: 070 - 390 85 33
* * *
★ *
*
Vernigingsnieuws - vervolg van pag. 25 Landelijke Jongeren Bijeenkom st (LJB) en BALV op 6 oktober samen O p 6 o k to b e r a .s . w o rd t e r in d e L a g e re S c h o o l ‘ D e K le in e D ic h te r ‘ a a n d e H e y c o p s tra a t 3 0 in U tre c h t (p o s tc o d e 3521 E N ) w e e r d e a lo u d e b e k e n d e L a n d e lijk e J o n g e re n B ije e n k o m s t g e h o u d e n . O p d e z e d a g z u lle n v o o r d e jo n g e re le d e n v a n d e J W G w e e r v e rs c h ille n d e p ra a tje s g e h o u d e n w o rd e n . T e v e n s z u lle n e r o o k d iv e rs e d o e -a k tiv ite ite n w o rd e n g e o rg a n is e e rd o m ie d e re e n te ve rm a k e n . H e t u ite in d e lijk e p ro g ra m m a v a n d e d a g is n o g n ie t g e h e e l ro n d m a a r z a l v ia d e a fd e lin g e n w o rd e n v e rs p re id . Z e t d e z e d a tu m d u s in ie d e r g e v a l v a s t in je a g e n d a w a n t h e t w o rd t da n w e e r e e n fa n ta s tis c h e d a g . T e v e n s z a l o p d e z e d a g v ó ó r d e J o n g e re n B ije e n k o m s t e e n B A L V (B ijz o n d e r A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g ) w o rd e n g e h o u d e n . H ie r z u lle n d e n ie u w e s ta tu te n aa n d e le d e n w o rd e n v o o rg e le g d w e lk e n a g o e d k e u rin g v a n to e p a s s in g z u lle n z ijn . O p d e p a g in a is 32 t/m 3 6 z ijn d e s ta tu te n a fg e d ru k t. E v e n tu e le v ra g e n h ie ro v e r z u lle n n a tu u lijk a ltijd w o rd e n b e a n t w o o rd ! A g e n d a v o o r d e B ijz o n d e re A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g v a n 6 o k to b e r 1996. 1. 2. 3. 4.
O p e n in g M e d e d e lin g e n , a a n p a s s in g e n a g e n d a In g e k o m e n /u itg e g a n e s tu k k e n N o tu le n v o rig e B A L V
5. 6. 7. 8.
N ie u w e s ta tu te n W VTTK R o n d v ra a g S lu itin g
H e t J W G -B e s tu u r * # *
Deze ka a rt is g e l d ig op: 1 ju li 15 ju li
De Maan in ju li V o lle Maan
1 ju li
5.58 u u r
Laatste K w a rtie r
7 ju li
20.55 u u r
N ieuw e Maan
15 ju li
18.15 u u r
2.00 u u r 1.00 u u r
E erste K w a rtie r
23 ju li
19.49 uur
V o lle Maan
30 ju li
12.35 uur
De Zon
op
onder
1 ju li
5.23
22.03
6 ju li
5.28
22.00
11 ju li
5.33
21.57
16 ju li
5.38
21.52
21 ju li
5.45
21.46
26 ju li
5.52
21.39
31 ju li
6.00
21.31
Erwin van Ballegoy JU LI 1996 De planeten MERCURIUS staat te dicht bij de zon om w aargenom en te kunnen worden. Aan de ochtendhem el schittert VENUS inmiddels als 'ochtendster'. Ook MARS staat aan de ochtendhemel, maar bevindt zich dichter bij de zon dan Venus. JUPITER prijkt de gehele nacht aan de hemel in het sterrenbeeld Schutter. SATURNUS is in de nanacht zichtbaar in het zuidoosten. zo 30 ju n i / ma 1 ju li De Volle Maan staat 5° ten noorden van de planeet Jupiter. d i/w o 2/3 ju li O m streeks 3h30 w o rd t d e s te r C aprico rn i (m a g n itu d e +5,3) d o o r de m aan bedekt. w o 3 ju li De g e h e le n ach t staat d e m aan T itan m aximaal ten oosten van Saturnus. Dat betekent dat deze maan makkelijk waar neem baar is. za/zo 6/7 ju li Deze ochtend passeert de maan 2° ten noorden van de planeet Saturnus. m a/di 8/9 ju li Om 23h07 begint Jupitermaan lo als een w itte stip voor de planeet langs te trek ken, even later gevolgd door de schaduw van deze maan. Het hele verschijnsel is om 1h30 w eer afgelopen. d o 11 ju li D e g ehele nacht sta a t de m a a n T itan m aximaal ten westen van Saturnus. De m aa n is d e z e n a ch t m a k k e lijk w a a r neembaar. v r 12 en za 13 ju li Aan de ochtendhem el vinden we de pla neten Venus en Mars nabij de helderste
Deze ka a rt is g e l d ig op: 1 aug.
24.00 u u r
15 aug. 23.00 u u r
twee sterren van het sterrenbeeld Stier. Op 12 en 13 juli krijgen zij daarbij gezel schap van de smalle maansikkel. De planeet Venus wordt in de ochtendu re n v a n 12 ju li z e lfs d o o r d e m a a n bedekt, m aar dit gebeurt overdag en kan dus alleen bij voldoende heldere hemel en m e t e e n flin k e te le s c o o p w o rd e n waargenomen. In Utrecht verdwijnt Venus om 9h55 ach te r d e v e rlic h te m a a n ra n d , om ro n d 11 h04 aan de donkere rand te voorschijn te komen. m a/di 15/16 ju li Om 0h52 begint lo als een w itte stip voor Jupiter langs te trekken. Even later trekt d e s c h a d u w v a n lo v o o r d e p la n e e t langs. d o /v r 18/19 ju li V a n 2 3 h 2 5 to t 2 h 3 2 tre k t d e m a a n Ganym edes over de planeet Jupiter. Om 0h51 is de schaduw van de m aan als een zwart stipje op Jupiter te zien. v r 19 ju li Vanavond staat Titan maximaal ten oos ten van S aturnus. Een goede gelegen heid om de Saturnusmaan eens met een sterrenkijker op te zoeken. vr/za 19/20 ju li D e h e ld e re m a n e n v a n d e p la n e e t Jupiter bevinden zich alle ten westen van de planeet. Gebruik een kleine kijker om dit te kunnen waarnemen. ma 22 ju li De m aan - b ijn a in E erste K w a rtie r s ta a t 4 “ ten n o o rd w e ste n va n de ster Spica. w o 24 ju li De maan Japetus staat vannacht m axi m aal ten w e ste n va n S a tu rn u s. Deze maan is slechts één magnitude zwakker dan de maan Titan. Maar let op: Japetus s ta a t 3 k e e r zo v e r van S a tu rn u s als Titan.
De M aan in a u g u s tu s
za 27 ju li Vanavond staat Titan maximaal ten wes ten van Saturnus. zo/m a 28/29 ju li De heldere planeet Jupiter staat ten zui den van de maan. AUGUSTUS 1996 De p laneten MERCURIUS is deze maand niet zicht baar. V E N U S s c h itte rt m om e nte el a ls 'o c h tendster' aan de oostelijke hemel. MARS is ook aan de ochtendhem el te vinden, dichter bij de zon dan Venus. JUPITER is tot laat in de nacht zichtbaar in het sterrenbeeld Schutter. S A TU R N U S is een groot deel van de nacht te zien in het grensgebied van de sterrenbeelden Vissen en Walvis. vr/za 2/3 a u g u s tu s In een kleine kijke r zien we de gehele nacht de vier heldere manen van Jupiter ten westen van de planeet staan. vr/za 2/3 a u g u s tu s De m a a n s ta a t n a b ij de p la n e e t S aturnus. Tevens staat de m aan Titan maximaal ten oosten van Saturnus. d o 8 a u g u s tu s 's O ch te n d s sta a t de m aan vla kb ij de ster A ldebaran. De roodachtige hoofd s te r van het s te rre n b e e ld S tie r w ordt voor waarnemers in Noord-Amerika rond 9 u u r d o o r d e m a a n b e d e k t. V a n u it N e d e rla n d e n B e lg ië is a lle e n ee n nauwe samenstand zichtbaar, m aar ook dit gebeurt overdag. za 10 a u g u s tu s Om 5h ’s m orgens staat de maan 2° ten zuiden van de heldere planeet Venus. zo/m a 11/12 a u g u s tu s Elk jaar rond half augustus kunnen vele tientallen 'vallende sterren’ of meteoren
De Zon
op
onder
L a a tste K w a rtie r
7 aug.
7.25 u u r
5 a u g u s tu s
6.07
21.22
N ieuw e Maan
14 aug.
9.34 uur
10 a u g u s tu s
6.15
21.13
E erste K w a rtie r
22 aug.
5.36 u u r
15 a u g u s tu s
6.24
21.03
V o lle Maan
28 aug.
19.52 u u r
20 a u g u s tu s
6.32
20.53
25 a u g u s tu s
6.40
20.42
30 a u g u s tu s
6.46
20.31
worden waargenom en. De meteoren lij ken uit sterrenbeeld Perseus te komen. D aa rom noe m en w e de ze m e te o re n zwerm 'Perseïden'. De meeste meteoren kunnen in de nanacht worden waargeno men, als de radiant hoog boven de oos telijke horizon staat. Het is bijna Nieuwe Maan, zodat het m aanlicht de w aarne mingen nauwelijks zal verstoren. w o /d o 14/15 a u g u s tu s De vier heldere manen van Jupiter staan vannacht ten oosten van deze planeet. vr/za 16/17 a u g u stu s O m 2 1 h 4 7 b e g in t de s c h a d u w va n Jupiterm aantje lo over deze planeet te tre kke n . R ond m id d e rn a c h t is d it v e r schijnsel w eer afgelopen. w o 21 a u g u s tu s Om 20h41, v la k v o o r zo n so n d e rg a n g , w o rd t p la n e to ïd e V e s ta (m a g n itu d e +7,3) door de donkere maanrand bedekt. Rond 21h57 komt Vesta aan de verlichte maanrand w eer te voorschijn. Om deze verschijnselen te zien heb je een flinke telescoop nodig. vr/za 23/24 a u g u stu s Van 23h42 tot 00h04 zijn er twee zwarte stippen op het wolkendek van Jupiter te zien. Het betreft de schaduwen van de Jupiterm aantjes lo en Ganymedes. za 24 a u g u s tu s 's Avonds staat Jupiter ruim 4° ten zui den van de maan. m a/di 26/27 a u g u s tu s O m 2 1 h 2 8 b e g in t de s c h a d u w va n Europa over Jupiter te trekken. Om Oh 16 is dit verschijnsel w eer afgelopen. w o 28 a u g u s tu s D e z e a v o n d s ta a n d e v ie r h e ld e re manen van Jupiter allen ten oosten van de planeet. d o /v r 29/30 a u g u s tu s De planeet Saturnus bevindt zicht 2° ten zuiden van de maan.
moeite in de ochtendschem ering te vin den. De planeten VENUS en MARS zijn - niet ver van elkaar - zichtbaar aan de och tendhem el. Venus is veel helderder dan Mars. JU P IT E R b e g in t g e le id e lijk aan in de avondschemering te verdwijnen. De p la n e e t S A T U R N U S is d e g e h e le nacht zichtbaar.
ten z u id e n van de s te r R e g u lu s. K ijk rond 6 uur (zo'n uur voor zonsopkomst) o fte w e l 39 u u r v ó ó r h e t tijd s tip van Nieuwe Maan.
w o 4 se p te m b e r De maan - in Laatste Kwartier - staat 's ochtends enkele graden ten westen van de ster Aldebaran.
d o 12 se p te m b e r Vanavond staat de maan Titan van Sa turnus m axim aal ten w esten van deze planeet.
w o 4 se p te m b e r A an de o c h te n d h e m e l is een s a m e n s ta n d tu s s e n d e p la n e te n M a rs en V enus. M ars be vin dt zicht bijna 3° ten noorden van de veel helderdere Venus.
d o 19 s e p te m b e r V anavond een ruim e sam enstand tus sen de maan en Antares. De ster staat 9° ten zuiden van de maan.
wo 4 septem ber Titan, de grootste maan van S aturnus, staat vanavond maximaal ten oosten van S a tu rn u s. Een m ooie g e le g e n h e id om deze maan eens op te zoeken. v r 6 en za 7 se p te m b e r Aan de ochtendhem el staan de planeten Mars en Venus vrijwel op één lijn met de sterren C astor en Pollux van het sterren beeld Tweelingen. m a 9 s e p te m b e r Deze ochtend staat de sm alle m aansik kel in de buurt van de planeten Mars en Venus. w o 11 se p te m b e r De smalle maansikkel staat vanochtend ten zuiden van de ster Regulus. Kijk rond 6 uur (zo'n uur voor zonsopkomst) ofte wel 39 uur vóór het tijdstip van Nieuwe Maan. W ie vanavond zijn s te rre n kijke r op J u p ite r rich t zie t alle vie r heldere manen aan de o o ste lijke zijde van de planeet staan.
SEPTEMBER 1996
do 12 se p te m b e r Vanavond staat de maan Titan van Sa turnus m axim aal ten w esten van deze planeet.
De planeten M E R C U R IU S is e in d s e p te m b e r met
w o 11 se p te m b e r De smalle m aansikkel staat vanochtend
Deze ka a rt is gel d ig op:
De Maan in s e p te m b e r
w o 11 se p te m b e r W ie vanavond zijn sterrenkijker op Ju p iter richt ziet alle vie r heldere manen aan de oostelijke zijde van de planeet staan.
za 21 en z o 22 s e p te m b e r Vroege vogels moeten dit weekeinde 's ochtends m aar eens met een verrekijker of een klein kijke rtje n aar M ars kijken. De rode planeet bevindt zich in de open sterrenhoop Kribbe (of Praesepe) in het sterrenbeeld Kreeft. Kijk zo tussen 4 en 5 uur, als Mars voldoende hoog aan de hemel staat en het nog donker genoeg is om de zw akke sterren van de sterren hoop te kunnen zien. za 21 se p te m b e r De maan staat vanavond ten noordoos ten van J u p ite r. T e ve n s staan de vier heldere manen van Jupiter ten westen van deze planeet. zo 22 se p te m b e r O m 2 0 .0 0 u u r s ta a t d e zo n p re c ie s boven de evenaar en begint (sterrenkun dig gezien) de herfst. d o /v r 26/27 s e p te m b e r Deze nacht is er een totale m aansver duistering. Om 3h13 begint de verduiste ring. Bij het begin van de totaliteit -o m 4 h 2 0 -s ta a t d e m a a n z o 'n k le in e 30° boven de horizon. De maan blijft geheel verduisterd tot en met 5h29. Tegen het einde van de verduistering -o m 6 h 3 6 - is de hoogte nog sle c h ts 10°. Om 7h51, dus ruim een uur na d e verduistering, gaat de maan onder.
De Zon
op
onder
21.06 u u r
2 s e p te m b e r
6.53
20.24
7 s e p te m b e r
7.01
20.13
L aatste K w a rtie r
4 sept.
N ieuw e Maan
13 sept.
1.07 uur
E erste K w a rtie r
20 sept.
13.23 u u r
12 se p te m b e r
7.09
20.01
V o lle Maan
27 sept.
4.51 u u r
17 se p te m b e r
7.18
19.49
22 s e p te m b e r
7.26
19.37
27 s e p te m b e r
7.34
19.26
1 se p t. 22.00 u u r
15 sept.23.00 u u r lo k t.
21.00 u u r
Adressenpagina L andelijk telefoonnum m er van de JW G : 050 - 577 94 70 Giro: 282.77.47 t.n.v. Jongeren w erkgroep N.V.W.S. te U trecht Kloppen de gegevens op deze lijst niet? B el 051) • 577 94 70 S e c re ta ria a t J W G : J W G . Z o rm e n b u rg 2 . 3 5 1 2 N L U tre cht. C o m p u te rg ro e p : E rw in v a n B a lle g o y . T a fe lb e rg s tra a t 20, 2021 S P H a a rle m . 0 2 3 - 5 2 7 0 6 50. D ia -u itle e n : M a rk -J ö rg M e ije r. M e in e s z s tra a t 1, 8 4 4 2 GC H e e re n v e e n , 0 5 1 3 - 6 2 0 3 03. K o n ta k tp e rs o o n J o n g e re n k a m p : J e ffre y B out, K o m o e lje s tra a t 2 H 4 . 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 94 70. K o n ta k tp e rs o o n O u d e re n k a m p : B ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 H N D e n H a a g , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. K o n ta k tp e rs o o n P u im ic h e lk a m p : M a rc e l V onk, G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 . 2 5 2 3 C H D en H a a g . 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n . R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 . 2 5 1 6 H N D en H a a g , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. W a a rn e e m c o m m is s ie : R o y K e e ris, D e B le k e r 4 8 , 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n . 0 4 0 - 2 5 3 51 38. K ijk e rb o u w g ro e p : N ie ls B osch, V a n N is p e n s tra a t 30, 6521 K M N ijm e g e n . 0 2 4 - 3 2 3 3 7 14. B e s tu u r J o n g e re n w e rk g ro e p V o o rz itte r: N ie ls B o s c h , V a n N is p e n s tra a t 30, 6521 KM N ijm e g e n . 0 2 4 -3 2 3 3 7 14.
F rie s la n d : R u d m e r H o e k s tra ,S c h o te rla n d s e w e g 41, 8451 K A O u d e s c h o o t, 0 5 1 3 - 6 3 3 8 10. G ro n in g e n : M a a rte n d e n D a a s, 't Z u d e n 163, 9351 LJ L e e k. 0 5 9 4 - 51 9 8 67. O o s t-T w e n te : D e rk M o o r, K llm o p s tra a t 4 . 8 0 1 2 DD Z w o lle , 0 3 8 - 4 3 5 64 2 6 (in h e t w e e k e n d 0 5 3 - 4 3 5 6 4 26). Z w o lle : B o u w d e w ijn K ra n e n d o n k . K a d e n e te rk a m p 74, 8 0 1 4 C B Z w o lle , 0 3 8 - 4 6 5 8 7 28.. R e g io W est R e g io -c o ö rd in a to r. L u u k d e n O e ve r, M e lis s e tu in 2 . 2 3 1 7 N E L e id e n . 071 - 521 0 6 43. D en H a a g : P a tric k d e R o o , v a n S lin g e la n d ts tra a t 9 9 , 2 5 8 2 X K D en H a a g . 0 7 0 • 3 5 5 7 5 87. R ijn m o n d : W ilc o M o e rm a n , Ire n e s tra a t 2 2 , 3 2 7 4 A E H e in e n o o rd , 0 1 8 6 - 6 0 16 62 . L e id e n e .o .: L u u k va n d e n O e v e r, M e lis s e tu in 2 , 2 3 1 7 NE L e id e n , 071 - 521 0 6 43. Z o e te rm e e r: E rik v a n d e n E ikh o ff, R u P a re s in g e l 10, 2 6 4 2 C S P ijn a c k e r. 0 1 5 - 3 6 9 8 0 7 2 .. R e g io Z u id
V ic e -v o o rz itte r: M a rlo e s M u ld e rs , F. C o e rs la a n 2 4 , 3571 A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75.
R e g io -c o ö rd in a to r: M a rie k e v a n d e n B o s c h . N o b e lw e g 2, 6 7 0 6 E W W a g e n m g e n . 0 3 1 7 - 41 2 7 66.
S e c re ta ris : R e in o u t K le in h a n s . E s d o o rn la a n 33 2, 9741 M B G ro n in g e n . 0 5 0 - 5 7 7 0 4 2 7 e n 0 3 8 - 6 5 3 2 0 7 (w e e k end).
B re d a : P e p ijn H e n d riks, J a c o b C a ts la a n 3 3 , 4 8 7 3 G T E tte n -L e u r, 0 7 6 - 501 5 0 64.
P e n n in g m e e s te r: B a s V rie s e m a , E n n y V re d e la a n 24 9, 3 5 8 4 Z H U tre c h t. 0 3 0 - 2 5 4 19 53. A fd e lin g s c o ö rd in a to r: J e ffre y B o u t, K o m o e lje s tra a t 2H 4, 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K a m p g ro e p : W o u te r v a n R e e v e n . H a a rle m m e rw e g 60a, 2 3 1 6 A G L e id e n . 071 - 5 2 2 4 2 51. P u b lic ite it: M a rlo e s M u ld e rs . F. C o e rs la a n 2 4 . 3571 A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. U n iv e rs u m : B ra m S la g m o le n . R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 H N D en H a a g . 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. B e s tu u rs lid :: M a rc e l V onk, G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 , 2 5 2 3 CH D e n H a a g . 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. J W G -A fd e lin g e n R e g io M id d e n R e g io -c o ö rd in a to r: P e ije v a n K lo o s te r. P a ltz e rw e g 22 9, 3 7 3 4 C L D e n D o ld e r . 0 3 0 - 2 2 9 14 38. A m e rs fo o rt: M a rtijn v a n W e s te rla a k . B re e la n d 142, 3 8 2 8 V J H o o g la n d , 0 3 3 - 4 8 0 2 6 65. A m s te rd a m : A s trid F lo k s tra . B ild e rd ijk k a d e 5 5 2 , 1 0 5 3 VR A m s te rd a m , 0 2 0 - 6 8 3 7 9 38. C u le m b o rg : M e n n o S c h a k e l, Z u id e rlin g e d ijk 101, 4211 B B S p ijk , 0 1 8 3 - 5 6 15 23. -t G o o i: P ei|e v a n K lo o s te r. P a ltz e rw e g 2 2 9 , 3 7 3 4 C L D en D o ld e r, 0 3 0 - 2 2 9 14 38. G o u d a : R ic h a rd W e s te rb e e k . L a n d lu s ts tra a t 108, 2 8 0 4 KT G o u d a , 0 1 8 2 - 5 3 5 4 28. U tre c h t: E lis a b e th L o d d e r, O u d e g ra c h t 3 3 1 , 3511 P C .U tre c h t,0 3 0 - 231 41 53. R e g io O o s t + N o o rd R e g io -c o ö rd in a to r. J e ffre y B o u t, K o m o e lje s tra a t 2 H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. A c h te rh o e k : A ile e n v a n N o rd e , B e e th o v e n la a n 55, 6 8 1 5 B L A rn h e m , 0 2 6 - 4 4 5 6 6 44. A lm e lo /W ie rd e n /R ijs s e n : R a fa l G orski, P a ra lle lw e g 214. 7 6 0 4 T R A lm e lo . 0 5 4 6 - 8 5 0 5 13.
D e n B o s c h : M a a rte n B e rg m a n s , R ijn rin g 6 9 , 5 1 5 2 R E D ru n e n , 0 4 1 6 - 3 7 2 9 76. E in d h o v e n : R o y K e e ris , D e B le e k e r 4 8 . 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n . 0 4 0 - 2 5 3 51 38. T ilb u rg : T o n S p a n in k s , G e n e ra a l d e W e ts tra a t 3 1 . 5021 T K T ilb u rg , 0 1 3 - 5 4 2 2 5 34. W e s t-B ra b a n t: K la a s H u ijb re g ts, L u d w ig s tra a t 33, 4701 N E R o o s e n d a a l, 0 1 6 5 - 5 3 31 23. Z u id -L im b u rg : E m e ra ld K lo o s te rm a n , R in g w e g 55 , 6141 L Z L im b ric h t, 0 4 6 - 4 5 8 17 05.
W erkgroepen van de N V W S e n Stichting d e Koepel A s tro fo to g ra fie : J .S . S u s s e n b a c h , P a rk A re n w e g 42. 3731 E T D e B ilt, 0 3 0 - 2 2 0 3 3 8 3. K o m e te n : H . va n A sp e re n , A . P a u w s tra a t 5, 6 8 8 2 KP V e lp , 0 2 6 - 3 6 2 0 5 44. L e id s e S te rre n w a c h t: J .H . O d e k e rk e n , P ro v in c ia le w e g W e s t 75 , 2851 E K H a a s tre c h t, 0 1 8 2 0 - 2 4 9 8 4 . M a an e n P la n e te n : P e te r L o u w m a n , H o u tla a n 2 , 2 2 4 3 C B W a s s e n a a r, 0 7 0 - 5 1 7 8 6 56 . M e te o re n : A n n e m ie k e Z w a a n s , R a n d h o e v e 15, 3 9 9 2 X A H o u te n , 0 3 0 - 6 3 4 0 7 24. S te rb e d e k k in g e n : H .G .J. R u tte n , B o e re n w e g 3 2 , 5 9 4 4 E K A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 1 3 47. S te rre n k u n d e e n c o m p u te r: T . P e te rs, D e K lo m p 75 -60, 7511 D G E n sch e d e , 0 5 3 - 4 3 0 8 5 81. V e ra n d e rlijk e s te rre n : G . C o m e llo . p /a K a p te yn Lab., P o stb u s 8 0 0 , 9 7 0 0 A V G ro n in g e n , 0 5 0 3 6 3 4 0 6 9 /3 6 3 4 0 7 3 . W e e r-a m a te u rs : R. W ie le m a , It B ü te rfa b ry k 23 ,900 1 DN G ro u w , 0 5 6 6 2 - 39 06. Zo n: B e n n o H o u w e lin g , V e e n e n b u rg 3 6 . 2 8 0 4 W Z G o u d a . 0 1 8 2 - 5 3 9 0 82. A d v ie s g ro e p in s tru m e n te n b o u w : H .G .J . R utten, B o e re n w e g 32 . 5 9 4 4 E K A rc e n , 0 7 7 - 4 7 3 1 3 4 7.
Lid worden van de JWG? e J W G is d e jo n g e re n w e rk g ro e p v a n d e N e d e rla n d s e V e re n ig in g v o o r W e e r- e n S te rre n k u n d e e n is v o o r jo n g e n s e n m e is je s v a n 8 to t 21 ja a r. D e J W G is e e n v e re n ig in g v o o r e n d o o r jo n g e re n . W ij w ille n p ro b e re n d e s te rre n k u n d e m e e r b ij d e jo n g e re n o n d e r d e a a n d a c h t te b re n g e n . D it g e b e u rt n u al z o ’n 2 9 ja a r e n z a l o o k n o g w e l e e n tijd z o d o o rg a a n . E e n v e re n ig in g d ra a it o p e n v o o r d e le d e n , z o o o k d e J W G . W ij h e b b e n ju llie jo n g e n s e n m e is je s b ij a jje a c tiv ite ite n n o d ig .
D
en v a n d ie a k tiv ite ite n is d a t w a t je n u in je h a n d e n h e b t, U n iv e rs u m . D it is h e t lijfb la d v a n d e
E
J W G -e r. U n iv e rs u m is e e n tw e e m a a n d e lijk s b la d v o o r d e le d e n . E lk e k e e r s ta a t h ij w e e r p ro p v o l m e t in te re s s a n te in fo rm a tie e n a rtik e le n . Z o s ta a t e r in e lk e U n iv e rs u m d e A s tro n o m is c h e K a le n d e r w a a rin v o o r d e k o m e n d e tw e e m a a n d e n d e b e z ie n s w a a rd ig h e d e n s ta a n . D e z e z ijn a l m e t h et b lo te o o g o f e e n k le in e k ijk e r w a a r te n e m e n . V o o r d e jo n g e re n o n d e r o n s z ijn e r ‘J o n g e K ijk e rs ’ en ‘V ra g e n r u b rie k v o o r J o n g e re n ' w a a r m e e le u k e p rijz e n te w in n e n z ijn . V o o r d e le d e n d ie a l w a t v e rd e r z ijn is e r ‘M e t d e K ijk e r o p J a c h t', w a a rin b e p a a ld e o b je c te n v e rd e r w o rd e n u itg e d ie p t. e v in d t d e tw e e m a a n d e lijk s e in fo rm a tie s tro o m te w e in ig d a n ku n je o o k n o g n a a r e e n J W G -a fd e -
J
lin g b ij jo u in d e b u u r t . D e J W G h e e ft o n g e v e e r 2 0 d ra a ie n d e a fd e lin g e n v e rs p re id o v e r h e t h e le la n d . D e z e a fd e lin g e n h e b b e n v a a k m a a n d e lijk s e e n b ije e n k o m s t v o o r a lle J W G -e rs b ij jo u in d e b u u rt. H ie r ku n je d a n g e z e llig m e t je le e ftijd s g e n o o tje s k le ts e n o v e r d e la a ts te s te rre n k u n d ig e n ie u w tje s o f n a a r d e n ie u w s te film k ijk e n . O f je g a a t m e t d e g e h e le a fd e lin g o p e x c u rs ie n a a r e e n s te rre n w a c h t. S o m m ig e a fd e lin g e n o rg a n is e re n z e lf a fd e lin g s k a m p je s .
W
a n n e e r je d a t n o g n ie t g e n o e g v in d t. E r z ijn ja a rlijk s , in U tre c h t, ó ó k tw e e L a n d e lijk e
B ije e n k o m s te n . H ie r o n tm o e te n d e J W G -e rs u it N e d e rla n d e lk a a r, m a a r je k u n t o o k g e ru s t je v rie n d je o f v rie n d in n e tje m e e n e m e n . E r is e r e e n tje v o o r a lle le d e n in m e i e n e e n tje v o o r d e jo n g e re le d e n in s e p te m b e r. O p z o 'n d a g is e r e e n h eel p ro g ra m m a v o o r ju llie in e lk a a r g e z e t, d e e n e k e e r m e t ee n th e m a e n d e a n d e re k e e r k o m t E rw in K ro l o f C h rie t T itu la e r. a je al n a a r d e a fd e lin g s b ije e n k o m s te n e n k o m je n a a r a lle L a n d e lijk e B ije e n k o m s te n m a a r je w ilt n o g m e e r? D a t kan ! In d e z o m e rv a k a n tie o rg a n is e e rt d e J W G d rie z o m e rk a m p e n v o o r h a a r le d e n . E r z ijn tw e e J o n g e re n k a m p e n v a n e lk é é n w e e k v o o r jo n g e n s e n m e is je s to t 1 4 ja a r. H ier
G
d o e je m e t e lk a a r a lle m a a l le u k e d in g e n e n 's a v o n d s g a je bij e e n h e ld e re h e m e l w a a rn e m e n . B en je h ie r te o u d v o o r (d a t k a n ) d a n is e r n o g h e t O u d e re n k a m p . D it k a m p d u u rt tw e e w e k e n e n is v o o r jo n g e re n v a n 14 to t 1 8 ja a r . H ie r k u n je , a ls h e t h e ld e r is , d e g e h e le n a c h t w a a rn e m e n to td a t d e zon o p k o m t. W il je w e l e e n s d o o r e e n 1 m e te r te le s c o o p k ijk e n e n fo to 's m a k e n d ie n e t z o m o o i z ijn a ls d ie in d e b o e k e n , d a n g a je m e e o p h e t P u im ic h e lk a m p . J e g a a t d a n 1 2 d a g e n n a a r Z u id -F ra n k rijk e n z u lt g e n ie te n v an h e t m o o ie w e e r e n te v e n s v e rs te ld s ta a n v a n d e h e ld e re s te rre n h e m e l. B e n je n ie u w s g ie rig g e w o rd e n e n je w ilt lid w o rd e n ? S tu u r d a n h e t o n d e rs ta a n d e s tr o o k je (o f m a a k e r e e n k o p ie v a n ) n a a r: JW G Z o n n e n b u rg 2 3 5 1 2 N L U tre c h t, o f b el n a a r 0 5 0 - 5 7 7 9 4 7 0 J a , m a a k m ij, to t w e d e ro p z e g g in g , lid v a n d e J W G . Ik o n tv a n g d a n 5x p e r ja a r h e t c lu b b la d U n iv e rs u m . Ik w a c h t m e t b e ta le n to td a t ik e e n a c c e p tg iro k a a rt h e b o n tv a n g e n . N a a m : ..........................................................................................................
J W G -lid m a a ts c h a p s p rijs - fl. 3 0 ,- t/m 2 0 ja a r - fl. 3 5 ,- o u d e r d a n 2 0 ja a r G e b . D a t u m : .............................................
A d r e s : ...................................................................................................................................................................................................... P o s tc o d e /W o o n p la a ts :................................................................................................................................................................... D a t u m : ..................................... H a n d te k e n in g o u d e r /v e r z o r g e r :.........................................................................................
JONGERENWERKGROEP VOOR STERRENKUNDE
JAARGANG 30 okt/nov/dec 1996
Kometen en komeetstaarten De Landelijke Jongerenbijeenkomst De speciale relativiteitstheorie
Inhoud Universum 5 -1 9 9 6
U niversum
is
een
uitgave
van
do
JongerenWerkGroep (JWG) van de Nederlanse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS). De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied
3
De Landelijke Jongerenbijeenkom st V o o r o n z e "J o n g e K ijk e rs " is e r o p z a te rd a g 5 o k to b e r a .s . in U tre c h t w e e r d e ja a rlijk s e L J B m e t e e n a a n tre k k e lijk p ro g ra m m a
van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 laar, JWG-leden ontvangen Universum in de maan den januari, maart. mei. juli en oktober.
4
De speciale relativiteitstheorie (1) W e le e n s g e h o o rd va n d e s p e c ia le re la tiv ite its th e o rie v a n A lb e rt
Redaktie:
E in s te in ? S ik k e K in g m a v e rte lt e r m e e r o ve r.
Bram Slagmolen. hoofdredakteur Maarten Bergmans
9
Is er dan toch leven op Mars ? D e N A S A o n td e k te o n la n g s w e llic h t le v e n o p M a rs . S h a ro n H e rs te in
Mark Jörg Meijer Jim m y Reek
en R o b b e rt-J a n W e s te rd u in k rijg e a l h e im w e e ! Redaktie-adres:
11
Kom eten en kom eetstaarten R e g e lm a tig z o rg e n k o m e te n v o o r e e n s p e c ta k e l a a n d e h e m e l. R o b in K le in M e u le k a m p d o e t e e n e n a n d e re u it d e d o e k e n .
Bram Slagmolen Rijswijkseweg 382 2516 HN Den Haag Tol.. 070-390 853 3
16
Verenigingsnieuws met Afdelingsagenda
De kopij voor hel volgende nummer moet ulterlijk 1 november '96 in het bezit van de redaktie
18
C luster
20 22 23
De Zonsverduistering op 12 oktober a.s. Hale-Bopp in zicht! Met de Kijker op Jacht
28 31 32
d o o r R o b b e rt-J a n W e s te rd u in
zijn.
Layout S DTP Service: JWG 8 Friends, Hengelo
W a a rn e m e n m e t R o y K e e ris b e g in t 's a v o n d s a ls h e t d o n k e r w o rd t to t
Druk:
's m o rg e n s v ro e g w a n n e e r d e v o g e ltje s w e e r b e g in n e n te flu ite n .
Ponsen & Looijen, Wagenmgen
Astronom ische Kalender Adressenpagina Lid w orden van de JW G?
Redactiefje
d o o r E rw in B a lle g o y
JW G -Lidm aatschap: t/m 20 jaar ouder dan 20 jaar
II,30.00 II. 35.00
S ecretariaat JWG:
d o o r B ra m S la g m o le n , h o o fd re d a c te u r
Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht
D a g a lle m a a l, JWG in V lditelcom puter:
V o o r je ligt d a n d e a lle rla a ts te U n iv e rs u m v a n d it ja a r, h e la a s . O m d e b o e l e e n b e e tje o p te fle u re n v in d je in d e z e U n iv e rs u m e e n p o s te r va n v e rs c h ille n d e
De Muurkrant tel. 070 - 364 890 9 Pagina 750.
H u b b le o p n a m e s . Je z u lt h e t in d e a fg e lo p e n U n iv e rs u m s v a s t w e l g e le z e n h e b b e n . E r w o rd t een n ie u w e h o o fd re d a c te u r g e z o c h t. V a n w e g e m ijn s tu d ie m o e t ik e r m e e s to p p e n . Ik h e b h e t d rie ja a r la n g g e d a a n e n h e b e r a ltijd v e e l p le z ie r a a n b e le e fd .
JW G -locatie o p Internet:
M e d e d o o r d e h u lp v a n d e d iv e rs e re d a c te u re n is het m ij e lk e k e e r w e e r g e lu k t o m e e n U n iv e rs u m v o o r ju llie n e u s n e e r te le g g e n . W a t z e k e r n ie t v e rg e te n m o e t w o rd e n is d a t L a y -o u t H e n g e lo , v o o r m ij, o o k e e n z e e r g ro o t a a n d e e l in
Marloes Mulders
de s a m e n s te llin g v a n U n iv e rs u m h e e ft. S p e c ia a l w il ik m ijn v a d e r b e d a n k e n v o o r zijn v rijb lijv e n d e p ro d u c tie v e in ze t. D e v o lg e n d e U n iv e rs u m zal d o o r m ijn o p v o lg e r in e lk a a r w o rd e n g e z e t. D e z e fu n c tie is tijd e n s d it s c h rijv e n n o g o p e n
ISSN 0925-530
en w e zijn d a n o o k n o g v o lo p z o e k e n d e ! In d e a a n k o m e n d e tijd z u lle n e r w e e r v e rs c h ille n d e d a ta c e n tra a l s ta a n . O p 5 o k to b e r is e r d e L a n d e lijk e J o n g e re n B ije e n k o m s t (z ie p a g . 3 ). D a n o p 12 o k to b e r is e r d e Z o n s v e rd u is te rin g (v a n d e a fg e lo p e n m a a n s v e rd u is te rin g z ie t d e re d a c tie g ra a g re s u lta te n te g e n m o e t). E n d a n ! In 1 9 9 7 b e s ta a t de JW G 3 0 ja a r! H et g e h e le ja a r d o o r z u lle n e r d iv e rs e a c tiv ite ite n p la a ts vin d e n . M e t a ls h o o g te p u n t o p 75 m a a rt 199 7 , d e v e rja a rd a g v a n de
h !tp V 'ig lo .c p e d u .ru g .n f-A 0 7 0 2 8 4 6 r|\vcy'|wg_homG h lm l
A dvertenties:
Tel.: 030 - 273 267 5
Bij de voorplaat: De kraam kamer voor het naburig sterrenselsel M33. Een opnamen door de Hubble Space Telescope van de uitgestrekte nevel NGC 604. Foto Hui Yang (U.IL) en NASA * * *
JW G .
R e s e rv e e r d ie d a tu m !
i a ï j 'J e
I
©
" 7 » s
jonSeren jjjlo i« J Ï e
„
«
o e ra , h e t is w e e r z o v e r : d e L a n d e lijk e J o n g ere n b ije e n ko m s t kom t eraan ! N et als
«
n
,
„ .
vorig jaar w o rd t d eze LJB gehouden in de basisschool '"De Kleine Dichte" Heycopstraat 30 '
H
1 0 .3 0
B ijz o n d e re A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g
in Utrecht.
1 1 .3 0
P auze
W at gaan we doen?
1 2 .0 0 1 2 .1 0
O p e n in g L JB D e M a a n e n d e p la n e te n
1 2 .4 0 1 2 .5 0
K w is (d e e l 1) K o m e te n e n m e te o re n , m e t s p e c ia le aan d a c h t v o o r k o m e e t H a le -B o p p
1 3 .2 0
P auze
1 4 .0 0
D e Z o n , m e t n a tu u rlijk v e e l in fo rm a tie o v e r d e k o m e n d e z o n s v e rd u is te rin g
V e rd e r zijn e r n a tu u rlijk de b e ken de stan dje s w a a r je
1 4 .3 0 1 4 .4 0
K w is (d e e l 2) S te rre n s te ls e ls e n n e v e ls
in fo rm a tie o v e r va n a lle s e n nog w a t kun t krijgen, zijn
1 5 .1 0
P auze
b ro c h u re s te k o o p e n is e r n o g v é é l m e e r le u k s te
1 5 .3 0
H e t le v e n v a n s te rre n
doen. E en dag die je d u s ze ke r n ie t m a g m issen!
Hoe kom je op de LJB?
1 6 .0 0 1 6 .1 0 1 6 .3 0
K w is (d e e l 3) H e t J W G -s p ro o k U its la g k w is e n u itre ik in g J W G -th ro p h e e
D e m a kke lijkste m a n ie r om n a a r d e L JB te k o m e n is
1 6 .4 5
S lu itin g
D it ja a r is h e t th e m a :" 'B ou w stene n va n h e t H eelal'. De titel zeg t h e t al: w e ga an aa nd ach t b e stede n a a n alle ding en w a a r h e t H e ela l uit is op ge bo uw d : sterren, p la
Het program m a
ne ten, kom e te n, m eteo ren , enzovoorts. W e h e b b e n h e t dan m eteen o v e r d e tw ee b e la ngrijkste ste rre n ku n d ig e ge b e u rte n isse n va n d e ko m e n d e m aa n de n. De zon sverd uistering d ie een w e e k na de L JB te zie n is en kom eet H ale-B o pp . d ie aan h e t ein d va n dit ja a r a a n d e hem el zal versch ijn en .
e r spe lle tjes, kun je g e schm inckt w o rd e n , zijn e r allerlei
m et h e t o p e n b a a r vervo er. N e em van af statio n U trecht C S s ta d s b u s 1 ric h tin g 'L u n e tte n " e n s ta p u it b ij de h a lte '"B re d e ro p le in ' (vraa g a a n d e ch a u ffe u r o f hij de
om 12 u u r en d u u rt on g e ve e r to t kw a rt v o o r vijf. V o o rafga an d
h a lte w il om ro ep en). Als je tw in tig m e te r te ru g lo o p t en
aa n de L JB is e r e e n B ijzo n d e re A lg e m e n e Le de nve rg ad erin g
lin ksa f ga at sta je voo r d e sch o o l w a a r d e LJB is.
(B A LV ) ove r de nie u w e statuten van de JW G , d ie om half elf begint. D e to e g a n g sp rijs v o o r d e LJB is fl. 3,5 0 p.p.
A ls je m et de au to kom t m oe t je va n u it d e richting Den H a a g /R o tte rd a m d e a fs la g U tre c h t-O o s t n e m e n . U it a lle a n d e re ric h tin g e n e e rs t d e ric h tin g 'A 1 2 - D e n H a a g /R o tte rd a m ' a a n h o u d e n en o p d e A 1 2 d e afsla g U trech t-O o st nem en. B ij de e e rste ro to n d e (re ch ts a a n houden!) linksaf d e 't G oyla an op. Na d e tw e e d e brug re ch tsa f de Ju tfa se w e g op. O p h e t kaa rtje kun je zien h o e je va n a f het ein d va n de ze w e g bij d e scho ol kom t. P arke erg ele ge nh eid is volop aanw ezig. N a tu urlijk is het nóg le u ke r o m s a m e n n a ar de L JB te ga an . N eem d u s g e ru st je broertjes, zu sje s, vriendjes, en vrie n d in n e tje s m ee. O o k je o u d e rs z ijn w elkom .
Wat je verder nog moet weten... D e L JB is bedoeld v o o r J W G -e rs to t 14 ja ar, h e t begint
De speciale relativiteitstheorie o ) e h e b t v a s t w el e e n s g e
J
hoord van A lbert E in stein
en zijn relativiteitstheo rie,
zonder precies te weten w at die inhield. Dat zal ik je hier probe ren uit te leggen. Het is wel las tig, m aar als je bij elke zin goed oplet w at er staat zul je de kern b e g r ijp e n v a n
ÈÈn van
de
b e la n g rijk s te th e o r ie in u it de m oderne natuurkunde. Sikke Kingm a JÉ
o
3V -
ZÓ e C
£ 03 at to O) O) rco e 'öj
«5 e Lu r 0) ■Q
A bsolute rust D e m e c h a n ic a (d a t is d e n a tu u rk u n d e o v e r de b e w e g in g v a n lic h a m e n (v o o rw e rp e n )) d ie ju llie o p d e m id d e lb a re s c h o o l le re n b e ru s t v o o ra l op w e tte n d ie z ijn u itg e d a c h t d o o r Is a a c N e w to n , e e n w is - e n n a tu u rk u n d ig e u it h e t e in d v a n de 1 7 e e e u w . H ij e n G a lile o G a lile i (d e m a n d ie b e g in 1 7 e e e u w d e v ie r g ro te J u p ite rm a n e n o n td e k te ) d e d e n a lle rle i p ro e v e n e n h ie ru it le id de N e w to n d a n n a tu u rw e tte n a f. V ó ó r G a lile o h a d e ig e n lijk n ie m a n d d e m o e ite g e n o m e n om p ro e v e n te d o e n . D e n a tu u rw e tte n d ie m e n in d ie tijd h a d k w a m e n v a n d e G rie k s e w is k u n d ig e A ris to te le s , d ie d a c h t d a t je a lle s ko n b e d e n k e n z o n d e r in d e p ra k tijk n a te g a a n o f je w e tte n w e l klo p te n . E é n v a n A r i s t o t e l e s ' id e e ë n w a s d a t e e n lic h a a m b ij v o o rk e u r in ru s t is e n d a t h e t a lle e n b e w e e g t a ls h e t d a a r to e w o r d t g e d w o n g e n d o o r e e n k ra c h t. J e z o u b ijv o o rb e e ld k u n n e n
z e g g e n d a t lic h a a m A in ru s t is e n d a t lich a a m B m e t e e n b e p a a ld e s n e lh e id te n o p z ic h te van lic h a a m A b e w e e g t. V o o rb e e ld : E e n d o o rg a a n d e tre in rijd t m e t 1 2 0 k ilo m e te r p e r u u r la n g s e e n p e rro n . A ris to te le s z o u d a n z e g g e n d a t h e t p e rro n , d e A a rd e , in ru s t is e n d a t d e tre in m et 120 k ilo m e te r p e r u u r in b e w e g in g is. N e w to n d a c h t d a a r a n d e rs o v e r. Ie m a n d d ie in d e tre in (to e n n o g p o s tk o e ts n a tu u rlijk ) z it, zie t d e w e re ld b u ite n m e t 1 2 0 k ilo m e te r p e r u u r v o o rb ijflits e n . H ij k a n d u s v in d e n d a t h ijz e lf in ru s t is e n h e t p e rro n b e w e e g t. S te rk e r n o g : A ls h ij in d ie tre in ru s tig ta fe lte n n is z o u s p e le n z a l v o o r z ijn w a a rn e m in g d e b a l b ij v o o rb e e ld e lk e s e c o n d e tw e e m e te r v e r s tu ite re n o p d e ta fe l; m a a r v o o r ie m a n d o p h e t p e r ro n le g t d e p in g p o n g b a l in d e tre in e lk e s e c o n d e 3 3 m e te r a f. A ls d e w a a rn e m e r o p h e t p er-
ro n nu o o k ta fe lte n n is z o u s p e le n , s tu ite rt het b a lle tje e lk e s e c o n d e tw e e m e te r v e r e n in d e s e c o n d e e rn a w e e r tw e e m e te r te r u g . M a a r v a n u it d e tre in lijkt h e t o f d it b a lle tje o p h e t p e r ro n z o 'n 3 3 m e te r p e r s e c o n d e n a a r re c h ts b e w e e g t. S a m e n g e v a t: D e n a tu u rw e tte n g a a n e v e n v e e l o p v o o r de m a n in d e tre in a ls v o o r d e m a n o p h e t p e rro n . O f, a lg e m e e n g e z e g d , d e n a tu u r w e tte n g a a n in d e z e lfd e m a te o p v o o r a lle m et c o n s ta n te s n e lh e id b e w e g e n d e w a a rn e m e rs , o n g e a c h t hu n (o n d e rlin g e ) sn e lh e id . D e ze s te llin g s ta a t b e k e n d a ls h e t re la tiv ite its b e g in se l. O m d a t v o o r d e tre in p a s s a g ie r d e tre in in ru s t is, m a a r v o o r d e m a n b u ite n d e tre in h e t p e rro n s tils ta a t k u n n e n w e o n m o g e lijk b e p a le n w ie nu in ru s t is, d e tre in o f h e t p e rro n . V o o r d e m an o p h e t p e rro n rijd t de tre in m e t 120 k m /h n a a r rechts, m a a r v o lg e n s d e tre in p a s s a g ie r b e w e e g t h e t p e rro n m e t 120 km /h n a a r re ch ts. E lke w a a r n e m e r h e e ft d u s z ijn e ig e n "w e re ld ". E n v e r s c h ille n d e w a a rn e m e rs z u lle n h e t in h e t v o o r b e e ld v a n tw e e a lin e a 's g e le d e n n ie t e e n s zijn o v e r d e a fs ta n d d ie h e t p in g p o n g b a lle tje in een s e c o n d e h e e ft a fg e le g d . V o o r d e e n e w a a rn e m e r (d ie in d e tre in ) is d e a fs ta n d 2 m e te r, v o o r d e a n d e r (o p h e t p e rro n ) 3 3 m e te r. W e z e g g e n d a t d e a fs ta n d n ie t a b s o lu u t, m a a r re la tie f is, d .w .z , a fh a n k e lijk v a n d e w a a rn e m e r. L ic h t A ls J W G -e r w e e t je v a s t w e l d a t lic h t e e n v a s te s n e lh e id h e e ft en d a t d e a fs ta n d d ie h e t lic h t in é é n ja a r a fle g t e e n lic h tja a r h e e t. De d ic h ts tb ij z ijn d e s te r, a P ro x im a C e n ta u ri, s ta a t b ijv o o r b e e ld o p ru im 4 ,2 lic h tja a r v a n d e A a rd e . D it b e te k e n t d a t h e t lic h t d a t w ij z ie n v a n d ie s te r m e e r d a n 4 ,2 ja a r g e le d e n d a a r v a n d a a n is w e g g e z o n d e n . W e k ijk e n d u s te ru g in d e tijd! D a a ro m is h e t o o k z o m o o i a ls w e e e n s te rre n -
s te ls e l v in d e n d a t o p 10 m il ja r d lic h t ja a r a fs ta n d s ta a t. W e k ijk e n d a n 10 m ilja rd ja a r te ru g in d e tijd e n k u n n e n z o z ie n h o e h e t h e e la l e ru it zag v la k n a d a t h e t w a s o n ts ta a n . M a a r in d e tijd v a n G a lile i en al h e le m a a l in d e tijd van A ris to te le s - w is t m e n n ie t of h e t lic h t e e n b e p a a ld e s n e l h e id h a d (d .w .z , d a t h e t tijd n o d ig h e e ft o m o n s te b e re i ke n ), ó f d a t het z ic h o n e in d ig s n e l v e r p la a ts te (d .w .z , d a t h e t o n s b e re ik t z o n d e r d a t dit Fig. 1. Sir Isaac Newton (1 6 4 2 - 1727) tijd ko st). In 1 6 7 6 k e e k e e n D e e n s e a s tr o n o o m , O le C h r is t e n s e n R o m e r , n a a r d e m a n e n v a n J u p ite r. Hij m e rk te d a t, a ls d e A a rd e v e rd e r van J u p ite r a f s to n d , h e t la n g e r d u u rd e v o o rd a t het lic h t o p A a rd e w a s d a n w a n n e e r w e d ic h te rb ij J u p ite r s to n d e n . H e t lic h t m o e s t d u s e e n s n e l h e id h e b b e n ! R ö m e r b e re k e n d e d a t h e t lic h t e e n s n e lh e id h a d v a n 2 2 5 .0 0 0 k ilo m e te r p e r s e c o n d e (nu w e te n w e d a t h e t 2 9 9 .7 9 2 .5 km /s b ijn a 3 0 0 .0 0 0 k m /s is). M a a r, a ls het lic h t e e n s n e lh e id h e e ft, m o e te n w e o o k k u n n e n z e g g e n te n o p z ic h te w a a rv a n d ie s n e lh e id g e m e te n w a s . N e w to n h a d im m e rs a fg e re k e n d m e t d e a b s o lu te ru s t. W e k u n n e n d u s n ie t g e w o o n z e g g e n " 3 0 0 .0 0 0 k m /s te n o p z ic h te v a n e e n v o o rw e rp in ru s t". D a a ro m b e d a c h t m en dat e r e e n s tilsta a n d e s to f bestond, d e e th e r, d ie o v e ra l a a n w e z ig w a s , z e lfs in d e le g e ru im te . T e n o p z ic h te va n d ie e th e r ku n je d a n d e s n e lh e id v a n h e t lic h t m e te n . S te l nu, je rijd t in e e n a u to e n e e n a n d e re a u to k o m t je re c h t te g e m o e t. D ie a u to k o m t jo u dan te g e m o e t m e t e e n s n e lh e id (v a n jo u u it g e zie n ) d ie e v e n g ro o t is a ls jo u w s n e lh e id t.o .v . d e w e g p lu s d e s n e lh e id v a n d e a n d e re a u to t.o.v. d e w e g . D u s a ls jij 8 0 rijd t e n hij 1 0 0 k o m e n ju l lie e lk a a r m e t 180 k m /u u r te g e n . M a a r a ls die a u to jo u lo o d re c h t v a n a f d e z ijk a n t n a d e rt is zijn s n e lh e id t.o .v . jo u g e lijk a a n a lle e n m a a r zijn s n e lh e id , d u s 1 0 0 km /u . O p n e t z o 'n m a n ie r z o u je v e rw a c h te n d a t de lic h ts n e lh e id lo o d re c h t o p d e a a rd b a a n g e lijk is a a n d e lic h ts n e lh e id t.o .v. d e (s tils ta a n d e ) e ther. En d a t d e lic h ts n e lh e id v a n lic h t d a t d e A a rd e te g e m o e t k o m t g ro te r is d a n d e lic h ts n e lh e id
Fig. 2. Een trein passeert het perron met een con stante snelheid van 120 km/uur. Treinpassagier loopt in voorwaartse richting met een snelheid van 4 km/uur. T.o.v. het perron loopt de treinpassagier nu 124 km/uur.
t.o .v. d e e th e r. N u h e b b e n z e d a t in 1 8 8 7 h eel n a u w k e u rig g e m e te n e n w a t b le e k ? D e lic h t s n e lh e id w a s in b e id e g e v a lle n p re c ie s g e lijk ! H e t id e e va n d e e th e r w a s d u s v o lk o m e n o v e r bodig. D it k lin k t m is s c h ie n v e rr a s s e n d , m a a r a ls je
t.o .v . h e t p e rro n . Bliksem 51aa tu t in
A ls w e n u o o k d e s n e lh e id v a n d e z e lic h ts tra a l t. o .v . d e w a g o n w ille n w e te n - w e n o e m e n d e z e s n e lh e id W , n e t z o a ls in b o v e n s ta a n d v o o rb e e ld - d a n g e ld t v o lg e n s N e w to n : W = e- V
B llfïan slaa Her 'n
I
)
\
T re in
^
pr
M ^ c r _JlbüLj I
f/
A ls d ie lic h ts tra a l n u lo o d re c h t o p d e b e w e g in g s ric h tin g va n d e tre in zo u a a n k o m e n , dan z o u d e s n e lh e id v o lg e n s N e w to n g e w o o n g e lijk zijn a a n e. M a a r u it h e t e x p e rim e n t v a n 1887
Perron
en u it h e t re la tiv ite its b e g in s e l v o lg d e d a t d ie tw e e s n e lh e d e n e v e n g ro o t m o e te n zijn. N e t z o a ls d e s n e lh e id va n d e tre in v o o r d e m an o p h e t p e rro n e v e n g ro o t is a ls d e s n e lh e id van het p e rro n v o o r d e m an in d e trein (la a t d it even
M = M an in trein (m id d en van A -B )
g o e d o p je in w e rk e n !).
Fig. 3. In de rijdende trein lijkt het o f via de spiegels b ij A en B in M de blik sem tegelijk inslaat. M aar dat klopt niet. Dit geldt alleen m aar voor een waarnem er op het perron.
e ro v e r n a d e n k t is h e t n ie t e e n s z o g e k . E in s te in b e w e e s in 1 9 0 5 in z ijn S p e c ia le R e la tiv ite its th e o rie d a t het e ig e n lijk h e e l lo g is c h is d a t d e m e tin g e n g e lijk a a n e lk a a r w a re n . M a a r o m d a t te b e g rijp e n m o e t je v e rd e r le ze n . N u w o r d t h e t e c h t n a tu u r k u n d ig . W e kijk e n w e e r n a a r o n z e v rie n d d e tre in . S te l nu d a t e e n w a g o n la n g s h e t p e rro n k o m t m e t ee n c o n s ta n te s n e lh e id V (b ijv . 120 km /h ) t.o.v. h e t p e rro n e n d a t e e n m a n in d e w a g o n n a a r d e v o o rk a n t v a n d e tre in lo o p t m e t e e n s n e l h e id W (b ijv . 4 km /h ) t.o .v . d e w a g o n (zie fig. 2 .). H o e s n e l b e w e e g t d e m a n d a n te n o p z ic h te v a n h e t p e rro n ? A ls h ij stil z o u s ta a n , z o u zijn
In d e fo rm u le W = c -V is d e lic h ts n e lh e id t.o .v, d e w a g o n e c h te r a fh a n k e lijk v a n V! H ie ru it v o lg t d a t w e é é n v a n d e tw e e th e o rie ë n m o e te n o p g e v e n : ó f d e k la s s ie k e b e w e g in g s w e t v a n N e w to n , ó f d e s p e c ia le re la tiv ite its th e o rie v a n E in s te in . A a n g e z ie n u it e x p e rim e n te n e n a fle id in g e n b lijk t d a t d ie la a ts te k lo p t, m o e t e r d u s ie ts fo u t z ijn a a n d e b e w e g in g s le e r v a n N e w to n . M a a r w a t? R e la tie v e t ijd e n r e la tiv it e it G o e d , N e w to n h a d d u s a fg e re k e n d m e t h e t b e g rip "a b s o lu te rust". L a te n w e w e e r e e n s n a a r d e tre in kijk e n . D ie rijd t m e t e e n s n e lh e id V (b ijv . 1 2 0 km /h ) t.o.v. h e t p e rro n n a a r re c h ts . S te l n u d a t h e t g a a t o n w e re n . Ie m a n d v a n h e t K N M I v o o rs p e lt d a t d e tre in o p tw e e v e rs c h ille n d e p la a ts e n A en B z a l w o rd e n g e ra a k t d o o r d e b lik s e m . En d an o o k n o g p re c ie s te g e lijk e rtijd t.o .v . h e t p erron. W ij w e te n h o e h e t K N M I ka n v o o rs p e lle n , d u s
s n e lh e id W g e lijk z ijn a a n d e s n e lh e id V v a n d e w a g o n . M a a r a ls h ij lo o p t v o e g t h ij e e n s n e lh e id W to e , d u s zo u z ijn to ta le s n e lh e id Z t. o .v . h e t p e rro n g e lijk m o e te n zijn aan
Bliksem slaal her In
V
Bliksem slsa Ma in
T
r e in
iM
V
B
Z = V + W (d u s in h e t v o o r b e e ld : 1 2 4 = 1 2 0 + 4 ), o fte w e l W = Z - V (in h e t v o o rb e e ld : 4 = 1 2 4 -1 2 0 ) S te l n u d a t h e t n a c h t is. De tre in k o m t w e e r la n g s g e re d e n m e t e e n s n e l h e i d V ( b ijv . w e e r 1 2 0 k m /h ). E r w o r d t e rg e n s v a n d a a n - e e n lic h ts tra a l p a ra lle l a a n d e rijric h tin g v a n d e tre in u itg e z o n d e n . Dit
VI’
P
B’
e r r o n
M = M an in Irein (m idden van A -B ) M* = M an op perron (m idden van A ’ -B ’ )
lic h t h a a lt d e tre in in e n h e e ft e e n s n e lh e id e (d a t is d u s d e Fig. 4. Z e lfd e s itu a tie a ls bij fig. 3. A ls w e n u o p h e t p e rro n in p u n t lic h ts n e lh e id , 2 9 9 .7 9 2 k m /h ) M ' z itte n z u lle n d e lic h tflits e n u it A ' e n B ’ o n s te g e lijk b e re ike n .
w ij g a a n e e n s o n d e rz o e k e n o f d it k lo p t. H o e d o e n w e d a t? W e k u n n e n n ie t n a a r b e id e p la a t s e n t e g e l i jk k ijk e n . D a a r o m m e te n w e d e a fs ta n d tu s s e n A en B e n g a a n w e p re c ie s in h e t m id d e n , p u n t M , z itte n . In A e n in B m a ke n w e e v e n h e t d a k v a n d e tre in o p e n z o d a t het lic h t v a n de b lik s e m n a a r b in n e n k a n . O p A en B (in d e tre in n o g s te e d s ) z e tte n w e d a n e e n s p ie g e l ne e r. d ie h e t lic h t in d e ric h tin g v a n M w e e rk a a ts t (zie fig. 3). A ls w ij, in p u n t M (in d e tre in d u s), n u te g e lijk d e lic h tflits u it A en de lic h tflits uit B o n tv a n g e n , kun je d u s c o n c lu d e re n d a t d e b lik s e m o p d ie tw ee p la a tse n te g e lijk is in g e s la g e n . M a a r d a t k lo p t niet! Dit g e ld t alleen m a a r v o o r e e n w a a rn e m e r o p het p e rro n ! S tel d a t w e o p h e t p e rro n c o rre s p o n d e re n d e p u n te n A ', B' e n M ' h e b b e n , w a a r o p d e z e lfd e m a n ie r d e z e lfd e b lik s e m in s la a t a ls in de tre in (zie fig . 4). A ls w e o p h e t p e rro n d a n in p u n t M ’ z itte n , z u l le n in d e rd a a d de lic h tflits e n u it A ' e n B ' o n s te g e lijk b e re ik e n . M a a r a ls w e in d e tre in z itte n , in p u n t M, re ize n w e m e t e e n s n e lh e id V (b ijv . 120 k m /h ) in d e ric h tin g v a n (d e lic h ts tra a l u it) p u n t B. D e lic h ts tra a l u it p u n t B zal o n s d a a ro m e e rd e r b e re ik e n da n d ie uit p u n t A d a t d o e t. L ic h ts tra a l B (M )d o e t e r d u s k o rte r o v e r d a n lic h ts tra a l A (M ). A ls wij in d e tre in in p u n t M z itte n z u lle n w e d u s d e n k e n d a t d e b lik s e m e e rd e r in B is in g e s la g e n d a n in A , w a n t v o o r o n s is d a t o o k zo! M a a r de m a n in p u n t M ' o p h e t p e rro n z ie t d e lic h ts tra le n u it A ' en B' w e l te g e lijk bij e lk a a r k o m e n e n zal d u s b e w e re n d a t de in s la g e n te g e lijk e rtijd h e b
tijd - n e t z o a ls a fs ta n d ( z ie e e rs te h o o fd s tu k je ) - re la tie f is ! E n h ie rm e e is m e t e e n h e t p r o b le e m v a n d e v e r s c h ille n d e lic h ts n e lh e den ( v o r ig e h o o fd s t u k je ) o p g e Io s t . V o lg e n s het r e la tiv it e it s b e g in s e l m o e te n d e lic h t
A a n d e v r a c h tw a g e n m o e t j e m e e r e n e r g ie to e v o e g e n d a n a a r h e t s p e e lg o e d a u to o tje o m z e e v e n v e e l s n e lle r te la te n g a a n .
s n e lh e d e n a a n e lk a a r g e lijk z ijn e n d a t ka n nu o o k : s n e l h e id = a fs ta n d Fig. 5. Beweging (snelheid) is een vorm van energie, zegt g e d e e ld d o o r Newton. Hoe zw aarder het voorwerp, hoe m eer energie je tijd .D e w a a rn e erin m oet stoppen om het evenveel sneller te laten gaan. H m e rs in d e klinkt logisch... m aar toch!! tre in e n d ie o p h e t p e rro n z ijn h e t m is s c h ie n n ie t e e n s o v e r d e a fs ta n d (w a n t d ie w a s v o lg e n s N e w to n re la tie f), m a a r z e z ijn h e t o o k n ie t e e n s o v e r d e tijd die d e lic h ts tra le n e ro v e r d o e n o m d e w a a rn e m e r te b e re ik e n (w a n t tijd is d u s o o k re la tie f! M a a r d a t w is t N e w to n n o g n ie t). A ls d e a fs ta n d e n d e tijd nu a lle b e i v e rs c h ille n ka n d e g e m e te n s n e lh e id (h ie r d u s : d e lic h ts n e lh e id ) g e lijk b lijv e n . En d it b le e k o o k z o te z ijn in o .a . w e e r
be n p la a ts g e v o n d e n .
d a t e x p e rim e n t u it 18 8 7 . A lb e rt E in s te in h e e ft d it a lle m a a l b e d a c h t e n in 1 9 0 5 g e p u b lic e e rd o n d e r d e titel S p e c ia le R e la tiv ite its th e o rie . D o o r
O m g e k e e rd , a ls ten o p z ic h te v a n p u n t M (in de tre in d u s ) d e tw e e b lik s e m in s la g e n o p het p e r ro n te g e lijk p la a ts v in d e n , d a n is v o o r d e w a a r n e m e r in p u n t M ' (o p h e t p e rro n ) d e b lik s e m het
d e z e - ru im s c h o o ts b e v e s tig d e - th e o rie w e rd e e n v e r k la r in g g e v o n d e n v o o r h e t a l e e r d e r g e n o e m d e e x p e rim e n t e n e e n n ie u w e n a tu u r k u n d e in g e le id .
e e rs t in A ' in g e s la g e n . N u z ie n w e d a t d e w a a rn e m e r o p h e t p e rro n iets a n d e rs z ie t d a n de w a a rn e m e r in d e tre in . En e r is g e e n re d e n d a t w e d e w a a rn e m in g v a n é é n v a n b e id e n de v o o rk e u r z o u d e n g e v e n . W a n t z o a ls w e al e e rd e r z a g e n m e t d e p in g p o n g b a l le tje s: w e k u n n e n n ie t z e g g e n ó f d e tre in ó f het p e rr ü n in ru st is. w a n t ten o p z ic h te va n e lk a a r b e w e g e n ze a lle b e i. M a a r a a n g e z ie n h e t "te g e lijk g e b e u re n " v a n d in g e n a fh a n k e lijk is v a n w ie in ru st v e rk e e rt, k u n n e n w e h e t o o k o n m o g e lijk h e b b e n o v e r g e b e u rte n is s e n d ie te g e lijk e rtijd p la a ts v in d e n !
N o g m e e r e n e rg ie to ev o e re n
r
M o e ilijk e r om v o o rw e rp s n e lle r te la te n g a a n
V o o rw e rp g a a t s n e lle r
V o o rw e rp w o rd t s n e lle r z w a a rd e r
D e m a n in de tre in z ie t d e in s la g e n b lijk b a a r op e e n a n d e r tijd s tip p la a ts v in d e n d a n d e m a n o p h e t p e rro n . D us de m an o p h e t p e rro n h e e ft een a n d e re tijd da n de m a n in d e trein! H ie r blijkt dat
Fig. 6. H oe sneller een voorwerp gaat, hoe sneller h et ook weer zw aarder wordt. Je draait dus in een kringetje rond.
Gevolgen W a t h e e ft d it a lle s n u v o o r g e v o lg e n ? U it d e re la tiv ite its th e o rie v o lg e n fo rm u le s , d ie ik je h ie r n ie t z a l g e v e n , w a n t z e z ijn n o g a l m o e ilijk . En u it d ie fo r m u le s v o lg e n d e g e v o lg e n v a n d e s p e c ia le re la tiv ite its th e o rie . H e t e e rs te g e v o lg is d a t n ie ts s n e lle r ka n g a a n d a n d e lic h ts n e lh e id . H o e ka n d a t? W e ln u , het b lijk t d a t v o o rw e rp e n z w a a rd e r w o rd e n a ls z e s n e lle r gaa n ! A ls jij e e n bal e e n tra p g e e ft m e rk je d a a r n ie ts v a n , o m d a t d ie bal m a a r e e n re la tie f k le in e s n e lh e id h e e ft (v e rg e le k e n m e t d ie v a n h e t lic h t). D a a ro m is e r o o k z o la n g n ie ts o p g e v a lle n a a n d e w e tte n v a n N e w to n : d e s n e l h e d e n va n d in g e n o p A a rd e z ijn zo k le in v e rg e le k e n m e t d e lic h ts n e lh e id , d a t je e r in d a g e lijk s e s itu a tie s n ie ts va n m erkt.
e n e rg ie . m a a r h o e p re c ie s , is te m o e ilijk o m h ie r e v e n u it te le g g e n . In ie d e r g e v a l w e e t je nu w a a r d e fo rm u le v o o r sta a t. W e n o e m e n het verschijnsel dat m a ssa e n e n e r g ie is: d e g e lijk w a a rd ig h e id v a n m a s s a en e n e r gie. E e n a n d e r g e v o lg u it d e fo rm u le s v a n d e s p e c ia le re la tiv ite its th e o rie is d a t k lo k k e n d ie m et e e n b e p a a ld e s n e lh e id z ic h v e rp la a ts e n (b ijv. in e e n tr e in ) , t.o .v . e e n s y s te e m in " ru s t" la n g z a m e r lijk e n te lo p e n d a n " n ie t-b e w e g e n d e " k lo k k e n . S te l je nu e e n tw e e lin g v o o r, v a n w ie d e é é n a s tro n a u t o p w e g n a a r M a rs is en de a n d e r o p A a rd e b lijft. Z e h e b b e n id e n tie k e k lo k k e n b ij z ic h . d ie ze th u is g e lijk h e b b e n g e ze t. D e a s tro n a u t g a a t v e rv o lg e n s h e e l s n e l in zijn ra k e t n a a r M a rs . Z ijn k lo k lijk t v o lg e n s zijn b ro e r
E r is e e n fo rm u le w a a rm e e je k u n t b e re k e n e n h o e z w a a r ie ts w o rd t b ij e e n b e p a a ld e snelheid. U it d ie fo rm u le b lijk t d a t w a n n e e r e e n v o o rw e rp b ijv o o rb e e ld e e n s n e lh e id h e e ft v a n d e h e lft
o p A a rd e d u s la n g z a m e r te g a a n d a n d e klok o p A a r d e . V o lg e n s d e a c h t e r b lijv e r lijk t d e a s tro n a u t d a n jo n g e r.
v a n d e lic h ts n e lh e id h e t ± 1,1 k e e r z o z w a a r is g e w o rd e n a ls in "ru s t11. Bij 9 9 ,9 % v a n d e lic h t s n e lh e id is h e t ± 2 2 .4 k e e r z o z w a a r e n b ij 9 9 .9 9 9 9 9 % v a n d e lic h ts n e lh e id 2 1 6 4 ,3 k e e r z o zw a a r. M a a r, z o z e g t N e w to n a l, o m e e n v o o r w e rp h a rd e r te la te n g a a n , m o e t je e r e n e rg ie
M a a r, v a n u it h e t ru im te s c h ip g e z ie n is d e b ro e r v a n d e a s tr o n a u t h e e l s n e l in b e w e g in g e n s ta a t h ij z e lf s til. D a n z o u d e tijd v o lg e n s d e a s tro n a u t ju is t la n g z a m e r g a a n o p A a rd e en bij th u is k o m s t z o u d e th u is b lijv e r v o o r d e a s tro n a u t
in s to p p e n , w a n t b e w e g in g (s n e lh e id ) is e e n v o r m v a n e n e r g ie . D u s a ls j i j t e g e n e e n s p e e lg o e d a u to o tje d u w t e n h e t g a a t h a rd e r, d a n s to p je e r e n e rg ie in. M a a r a ls jij e v e n v e e l e n e rg ie in h e t d u w e n te g e n e e n v ra c h tw a g e n s to p t z u l je m e rk e n d a t d a t d in g g e e n c e n tim e te r v o o ru itk o m t. H o e z w a a rd e r h e t v o o rw e rp , h o e m e e r e n e rg ie je e rin m o e t s to p p e n o m h e t e v e n v e e l s n e lle r te la te n g a a n . D u s a a n e e n v ra c h tw a g e n m o e t je v e e l m e e r e n e r g ie to e v o e g e n d a n a a n e e n s p e e lg o e d a u to o tje . M a a r, h o e s n e lle r h e t v o o r w e rp g a a t, h o e s n e lle r het o o k w e e r z w a a rd e r w o rd t, e n z o v o o rt. J e d r a a it d u s ro n d in e e n krin g e tje (zie fig. 6). O m h e t v o o r w e r p d e lic h t s n e lh e id te la te n ha le n b lijk je o n e in d ig v e e l e n e rg ie to e te m o e te n v o e r e n . E n d a t k a n n ie t. D u s k a n n ie ts b e h a lv e lic h t e n a n d e re s tra lin g z o n d e r m a s s a de lic h ts n e lh e id h a le n e n d u s al h e le m a a l niet s n e lle r ga a n ! D e b e ro e m d e fo rm u le E = m c 2 h e e ft h ie r a lle s m e e te m a k e n . E is d e e n e rg ie v a n e e n v o o r w e rp . m d e m a s s a (z e g m a a r h e t g e w ic h t van h e t v o o rw e rp ) e n e is w e e r d e lic h ts n e lh e id . A ls d e e n e r g ie v a n e e n v o o r w e r p g r o t e r w o rd t, n e e m t v o lg e n s d e fo rm u le d e m a s s a e rv a n toe. J e k u n t d e e n e rg ie v a n e e n v o o rw e rp d u s zie n a ls e e n m a a t v o o r z ijn m a s s a e n o m g e k e e rd . D e z e fo rm u le is b e la n g rijk b ij d in g e n a ls k e rn
ju is t jo n g e r zijn . D it v e r h a a l s t a a t b e k e n d a ls d e t w e e lin g p a ra d o x , m a a r d e o p lo s s in g h ie rv a n is p a s te v in d e n a ls je d e a lg e m e n e re la tiv ite its th e o rie kent.
Algem ene relativiteitstheorie W a t ik in d it a r t ik e l b e h a n d e ld h e b is d e (g e s c h ie d e n is va n d e ) s p e c ia le re la tiv ite its th e o rie va n E in s te in . Z ijn a n d e re g ro te th e o rie , d ie hij in 19 1 6 p re s e n te e rd e , h e e t d e a lg e m e n e re la tiv ite its th e o rie e n g a a t o v e r w a t d e z w a a rte k ra c h t nu e ig e n lijk is . M a a r d a a ro v e r m e e r in e e n v o lg e n d e U n i v e rsu m ! * *
Is er dan toch leven op Mars ? S haro n H erstein R obbert-Jan W esterduin
e kranten, tijd sch riften en het jo u rn a al stond en er bol van toen op 6 au g u stu s j.l.
D
de A m e rikaan se ru im te v aa rto rg a n isa tie N A S A m et het nieu w s kw am dat er leven op M ars w as o n td ekt. De N A SA had h ier ja ren lan g aan g ew erkt d o o r een hele
boel proeven m et d eze p lan ee t te doen zo als het: V ik in g -p ro je c t en de M ars Observer. M aar allem aal w aren ze niet goed genoeg om aan te tonen dat er w el leven op M ars is of is gew eest.
Al eeuwen lang denkt men na over Mars. Zo was Mars bij de Oude Romeinen als
de sterrenkundigen kanalen op de rode planeet, het bewijs van intelligent leven!
uitgezonden, naar het gelijknamige boek van H.G.Wells. Het was allemaal zo echt
oorlogsgod bekent. Als vader van Romulus en Rem us, de stichters van Rome. Mars was de beschermer van het Romein
Vooral de Amerikaan P. Lowell heeft zich
dat mensen zich in hun huis opsloten of vluchtte naar veilige plekken. Als je ook van griezelen houdt kun je naar het le g e n d a ris c h e h o o rs p e l v a n R ic h a rd
se volk. Aan hem was de Campus Martius gewijd; het Marsveld, vlakbij Rome. M oeder R om ulus en R em us van Rhea S ylvia, de dochter van koning N um itor Alba Longa, een legendarische stad ten zuidoosten van Rome. Mars is niet altijd de god van de oorlog geweest oorspron kelijk was Mars de god van de ontkiemen de natuurkrachten in de lente; de lente maand maart (latijn=mars). In maart vond e r een lentefeest op het platteland plaats de "Ambarvalia" w aar men spreuken en gebeden uitsprak om het land vruchtbaar te maken, men bracht verschillende o f fe rs v o o r de god M ars. Andere volken noemde de planeet anders. Zo noemde de Grieken Mars Ares en de Babyloniërs M ergal m aar bij allem aal w as Mars de god van de oorlog. De (bloed) rode kleur van deplaneet past er dan ook wel mooi bij. Aan het einde van de vorige eeuw zagen
daar erg druk overgemaakt. Volgens hem was er weinig water op Mars, alleen bij de noordelijke en de zuidelijke poolkap zat veel w aterijs. De d o n k e re vlekken rond de evenaar zou bestaan uit grote gebieden met planten. Om de gewassen w ater te geven hadden de M arsbew o ners lange kanalen van de p o len naar de evenaar gegraven, duizenden kilometers lang.
Burton luisteren. Toch bleef men als m aar hopen dal er ooit een aanwijzing kon worden gevon-
Toen aan het begin van de twin tigste eeuw grotere telescopen kwamen konden deze de kana len niet zien. Er waren helemaal g een kanalen op M ars en dus ook geen intelligent leven. O ok deze eeuw g e loofde men dat er verschrikkelijke M arswe zens bestonden. Op 30 oktober 1938 zaten duizenden m ensen aan hun radio gekluisterd toen h e t h o o rs p e l “ The w a r o f the worlds" van Orson W elles werd-
Fig. 1. De Allan Heuvels 84001 is een m eteoriel vermoedelijk afkom stig van Mars.
microscopische onderzoeken kwam men er achter dat er misschien wel eencellige op M ars hadden geleefd. De eencellige lijken alleen veel op een aardse bacte riën en dat de ste e n koolstoffen bevat zegt nog niet genoeg. Dus het is niet ze k e r dat de N A S A g e lijk h e e ft m e t de theorie dat er leven op Mars is geweest. Wel is bekent dat de meteoriet die onge veer zo groot is als een appel van Mars afkom stig is. Dit gesteente lijkt sterk op het gesteenten dat door de Vikinglander in 1976 op Mars is onderzocht. De onder zoekers geloven dat de m e te o rie t o n t stond toen het op Mars w arm er en voch tiger was. De onderzoekers denken dat m icro-organismen bij de m ineralenafzet ting betrokken zijn geweest. Om alles zeker te weten willen de Russen
Fig. 2. De bolletjes van cabonaat zijn hier d oor midden gezaagd en door een elek tronenmicroscoop gefotografeerd. den dal er leven op Mars is, omdat Mars veel lijkt op onze planeet. Een dag op Mars duurt iets langer dan een half uur langer op Aarde. Ondanks dat Mars maar half zo groot is als de Aarde, heeft Mars vulkanen waarvan de grootste maar liefst drie keer zo hoog is als de hoogste berg op de Aarde! Aan de polen van Mars ko men ijskappen voor net zoals hier op de Aarde. Door het smelten en groeien van het ijs regelt het de seizoenen op Mars. De grond is van rood gesteente met daar in u itg esleepte grote en d roge geulen, m en denkt dat er v ro e g e r w a te r heeft g e s tro o m d . A ls e r w e rk e lijk le v e n op
genoemd, moet signalen naar de Aarde sturen. A m e rika wil d it ja a r ook graag e e n v e rk e n n e r s tu re n m e t een eigen R o ve rtje . D eze m issie , M E S U R Pathfinder genaamd, is in feite ook een weer station. En alsof dit nog niet genoeg is.... Japan wil dit ja a r ook nog een O rbiter lanceren die onderzoek moet doen naar d e m a g n e tis c h e v e ld e n o p M a rs. V oorlopig w ordt het dus nog behoorlijk druk op de rode planeet. M aar of wij als m ens o o it op M ars zullen staan is niet nog niet zeker, je bent overigens wel vier jaar onderweg. Om heimwee van te krijgen....
dit ja a r een ve rke n n e r stu re n met een ballon aanboord die d oor de atm osfeer van M ars g aat zw e ven. De ballon moet overdag op drie kilo m e te r h o o g te fo to ’s maken van het opper v la k en w e e rm e tin -
Mars in het kort G e m . a fs ta n d to t Z o n :
gen verrichten. 's Nachts koelt de bal lon af en za kt vijftig m e te r. E e n la n g e staart sleept over de
O m lo o p tijd : D a g (v a n m id d a g to t m id d a g ): D ia m e te r:
g ro n d en h ie ra a n is ook w eer apparatuur
o p a a rd e 4 0 kg w e e g t: M a x im u m te m p e ra tu u r: M in im u m te m p e ra tu u r: A tm o s fe ris c h e d ru k a a n o p p e rv la k :
b e v e s tig d . O o k w il men een autootje op h e t M a rs la n d s c h a p la te n rijd e n . Dit a u tootje ook wel Rover
2 2 7 ,9 687 2 4 ,7 6794
m ilj. km . dagen uur km .
15,2 +24
kg. g ra d e n
G e w ic h t v a n ie m a n d die
-1 3 0 g ra d e n 0 ,0 0 5 bar.
Mars w as zouden er misschien fossielen gevonden kunnen worden. M aar aange zien de mens nog nooit op Mars is geweest hoe kwam de NASA dan afgelopen au gustus met de wetenschap dat er w aar schijnlijk leven op Mars is? Het is niet zeker m aar zo'n 13.000 jaar geleden slo eg er een m e te o rie t op de Aarde neer van ongeveer 4,5 m iljard jaar oud,uit de tijd dat het zonnestelsel ont stond. Uit onderzoek is gebleken dat de steen 15 m iljoe n ja a r geleden van het M arsoppervlak is weggeslingerd. In 1984 w erd de steen ontdekt op Antarctica en kreeg de naam Allan Heuvels 84001. De m eteoriet zit vol met kleine barstjes en scheurtjes dit was voor de onderzoe kers van de N ASA a a n le id in g om een o n d e rz o e k te s ta rte n . Na ja re n lange
Fig. 3. Aan de rand van de bolletjes zitten seze kleine worstjes, z e zijn 100 nmm. (0.0001 mm.) lang. Ze lijken op fossielen van nanobacteriën die op de Aarde voorkwa men. D eze foto is m et een elektronenmicroscoop gemaakt.
Kometen en Robin Klein M eulekam p
egelm atig zorgen kom e
la n g - e n d e k o rtp e rio d ie k e k o m e te n , z ie fig. 1. H e t p u n t va n v e rs te v e rw ijd e rin g , h e t a p h e liu m
ten vo o r een spektakel
lig t b ij d e la n g p e rio d ie k e k o m e te n in d e O o rt w o lk . E e n v o o rb e e ld v a n z o 'n la n g e p e rio d e is d e k o m e e t H y a k u ta k e , w a a rv a n w o rd t g e d a c h t d a t d e z e d e Z o n v o o r h e t la a ts t 1 0 .0 0 0 ja a r g e le d e n p a s s e e rd e . D e k o rtp e rio d ie k e k o m e
R
aan de hem el, zoals re
cen t de passage van de kom eet H y a k u ta k e . B egin 1997 zal de nieuw e kom eet Hale-Bopp pas
te n h e b b e n e e n a p h e liu m a fs ta n d d ie v e e l d ic h te r b ij d e Z o n lig t , m e e s ta l in d e b u u r t v a n J u p ite r. D e z e k o m e te n h e b b e n o o k e e n v e e l k o r te r e p e r io d e , w a a r d o o r z e v a k e r a a n d e h e m e l v e r s c h ijn e n . K o m e e t E n c k e is z o 'n
seren en m isschien net zo goed
k o m e e t m e t e e n p e rio d e v a n 3 .3 ja a r
zich tbaar zijn.
De kern D e k e rn va n d e k o m e e t w o rd t v a a k v e rg e le k e n
Oorsprong K o m e te n z ijn w a a rs c h ijn lijk o n ts ta a n in d e p e rio d e d a t o o k de p la n e te n o n ts to n d e n u it e e n
m e t e e n 'v u ile s n e e u w b a l', g e m a a k t v a n e e n m e n g s e l va n s to f, g ru is e n ijs. D e p re c ie s e s a m e n s te llin g va n d e k e rn is z e e r in te re s s a n t o m d a t d e z e o n s ie ts k a n v e rte lle n o v e r d e c h e m i-
d ikke s c h ijf va n m a te rie ro n d d e jo n g e Z o n , zo'n 4 -5 m ilja rd ja a r g e le d e n , D e m a te rie k lo n te rd e s a m e n e n zo ko n d e n k le in e re b ro k k e n g e v o rm d w o rd e n . A a n g e n o m e n w o rd t d a t e r e e n g ro te w o lk o m h e t z o n n e s te ls e l b e s ta a t m e t d a a rin k le in e en g ro te b ro k s tu k k e n , d e z o g e n a a m d e O o rtw o lk . G e n o e m d n a a r d e b e k e n d e N e d e r la n d s e a s tro n o o m O o rt, d ie d e z e w o lk a ls e e r
Fig. 1. Tekening van het Zonnestelsel met komeetbanen en Oortwolk
Oort wolk
Jupiter
ste b e s c h re e f. D e O o rtw o lk b e v in d t z ic h o p e e n a fs ta n d va n 1 0 .0 0 0 -1 0 0 .0 0 0 A E (1 A E = a fs ta n d a a rd e -z o n is
Kortperiodieke kömcctbann
15 0 m iljo e n km ) e n b e v a t o n g e v e e r 1 0 0 m ilja rd k o m e e ta c h tig e o b je c te n . D e z e k o m e te n in sp e b e s c h r ijv e n e e n ru s tig e b a a n ro n d d e Z o n . M a a r d o o r e e n p a s s e re n d e s te r o f o n d e rlin g e re a c tie s ka n d e z e b a a n v e rs to o rd w o rd e n e n
. I .angpenodieke komeclhaan
v a lle n ze ric h tin g d e Z o n . N a a rm a te d e k o m e e t d ic h te rb ij d e Z o n k o m t o n tw ik k e lt h ij z ijn s ta a rt. D e s ta a rt is het m e e s t o p v a lle n d e k e n m e rk va n e e n k o m e e t en is a ltijd v a n d e Z o n a f g e rich t. N a d a t d e k o m e e t d e Z o n h e t d ic h ts t is g e n a d e rd ,d it w o rd t h e t p e rih e liu m g e n o e m d , k o e rs t hij w e e r v a n de Z o n a f. E r w o rd t o n d e rs c h e id t g e m a a k t tu s s e n tw e e s o o r t e n k o m e te n , d e
Z o n n e s te ls e l m e t k o m e e tb a n e n e n O o rtw o lk
d a n o p e e n s te e n , z ie fig. 2. K ern van de komeet
De Coma O m d e k e rn v a n d e k o m e e t o n ts ta a t b ij n a d e rin g v a n d e Z o n e e n w o lk v a n g a s e n s to f, d e z o g e n a a m d e c o m a . B ij w a a r n e m in g e n v a n e e n k o m e e t z ie t d e c o m a e ru it a ls o f het
U itverg rotin g
Deeltjes van verschillende grootte
d e k e rn is, m a a r d it is s le c h ts s c h ijn . D e c o m a o n ts ta a t d o o r h e t v e rd a m p e n v a n g a s s e n e n s to fd e e ltje s van h e t o p p e rv la k v a n d e k e rn . E r w e rd a l t i jd a a n g e n o m e n d a t h e t h e le o p p e r v la k te v a n d e k e rn m e e d o e t a a n d e p ro d u k tie v a n d e c o m a , m a a r bij d e k o m e e t va n H a lle y w e rd d u id e lijk w a a r g e n o m e n d a t s le c h ts e e n
Fig. 2. Tekening van de sponsstructuur van een komeet.
b e p e rk t a a n ta l k le in e g e b ied e n aktief m e e d o e t, z ie F ig . 3 . D e z e a k tie v e g e b ie d e n k u n n e n la n g b lijv e n b e s ta a n . D e g ro o tte v a n d e c o m a -w o lk w o rd t b e p e rk t d o o r d e z o n n e w in d . D e z o n n e w in d b la a s t g e io n is e e rd e d e e ltje s
s c h e s a m e n s te llin g v a n d e w o lk w a a ru it o n s z o n n e s te ls e l is o n ts ta a n . H e t lijk t e c h te r m o e i lijk o m m e t e e n ru im te s c h ip o p e e n k o m e e t te la n d e n . O m d a a rn a e e n p a a r s tu k je s u it te bik ke n, w e e r te v e rtre k k e n e n d a n d e s tu k je s te a n a ly s e re n . D a a ro m m o e te n w e o n z e to e v lu c h t z o e k e n to t e e n s p e k tr a le a n a ly s e , le d e r s to f z e n d t b ij e e n v o ld o e n d e h o g e te m p e ra tu u r lich t u it v a n e e n b e p a a ld e g o lfle n g te . D e z e g o lf le n g te is d e v in g e ra fd ru k v a n d e z e s to f. D o o r h e t lic h t d a t d e k o m e e t u itz e n d t te b e k ijk e n en te z o e k e n n a a r d e s p e k tra le v in g e ra fd ru k k e n k u n n e n d e s to ffe n w o rd e n g e v o n d e n d ie d it lic h t u itz e n d e n . Z o w e r d e n in k o m e te n d e m o le c u le n v a n w a te r, a m o n ia k , k o o ls to f, ijzer, c h ro o m e n n ikke l o n td e k t. H et p ro b le e m is e c h te r d a t n ie t d e k o m e e tk e rn w o rd t w a a rg e n o m e n . m a a r v o o ra l de s to fd e e ltje s rond d e kern e n h e t lic h t a fk o m s tig v a n d e s ta a r t v a n d e k o m e e t. D o o r c h e m is c h e p r o c e s s e n in d e s ta a rt v e ra n d e rt de s a m e n s te llin g e n is e ig e n lijk n o g s te e d s o n d u id e lijk w a t e x a c t d e s a m e n s te llin g is v a n d e ke rn . D e k o m e e t v a n H a lle y b ra c h t d a a r v e ra n d e rin g in. D o o rd a t d e k o m e e t v a n d ic h tb ij d o o r ru im te s o n d e s w e rd b e k e k e n , k o n v e e l m e e r g e z e g d w o rd e n o v e r d e s a m e n s te llin g v a n de ke rn . D e k e rn b le e k te b e s ta a n u it b e v ro re n w a te r, m e th a a n , a m o n ia k , k o o ls to f d io x id e e n n o g w a t m e ta le n , w a t d e e e rd e re v e rm o e d e n s w e l b e v e s tig d e . D e v e rh o u d in g e n v a n a lle e le m e n te n b le k e n g ro te n d e e ls o v e r e e n te k o m e n m e t d e s a m e n s te llin g v a n d e o e rw o lk w a a ru it h e t z o n n e s te ls e l is g e v o rm d . D e g ro te v a n d e k o rre ls is g e v a rie ë rd , w a a r d o o r d e ke rn m e e r lijkt o p e e n b e v ro re n s p o n s
Fig. 3. Foto van de com a van d e komeet Halley
m e t g ro te sn e lh e id v a n d e Z o n a f. D e ze d e e ltje s b o ts e n m e t d e d e e ltje s v a n d e
Ionenstaart
c o m a , w a a rd o o r d e z o n n e w in d w o rd t a fg e re m d . Dit a fre m m e n v a n d e z o n n e w in d v e ro o rz a a k t e e n s c h o k g o lf. S n e lle z o n n e w i n d d e e l t j e s d ie o v e r d e z e s c h o k g o lf he e n g a a n w o rd e n z e e r p lo t
afstotende kracht
s e lin g a fg e r e m d . D it g e b ie d m e t e e n p lo ts e lin g e o v e rg a n g is o o k w a a rg e n o m e n bij de k o m e e t v a n H a lle y e n lig t op Stofstaart
e e n a fs ta n d v a n 10 0 d u iz e n d to t e e n m iljo e n km va n de ke rn . D o o r o n d e rlin g e b o ts in g e n en d o o r d e s tra lin g v a n d e Z o n w o rd e n d e d e e ltje s v a n d e c o m a g e io n is e e r d , h o e v e r d e r w e g v a n d e k e rn . h o e m e e r io n e n . D e d ic h th e d e n
Krachten die op een stofdeeltje werken Kom eet
' aantrekkende kracht
Komeetbaan
v a n d e v e r s c h ille n d e g a s s e n k u n n e n z e e r g o e d v o o rs p e ld w o rd e n m e t s im u la tie s op d e c o m p u te r.
De stofstaart
Z on
S o m m ig e k o m e te n h e b b e n tw e e s ta a r te n , z ie fig 4 . D o o r m id d e l v a n e e n s p e k tra le a n a ly s e b lijk t d a t d e z e tw e e s ta a rte n u it v e rs c h ille n d e s o o rte n d e e ltje s b e s ta a n , n e u tra le s to fd e e ltje s d ie e e n s to fs ta a rt v o rm e n en g e io n is e e rd e d e e ltje s d ie e e n io n e n - o f g a s s ta a r t v o rm e n , lo n e n o n ts ta a n a ls e le c tris c h n e u tra le a to m e n e e n o f m e e rd e re e le c tro n e n
s e c o n d e , v a n d e k o m e e t w o rd e n w e g g e d re v e n . D e io n e n s ta a rt h e e ft o o k e e n g e d e ta ile e r d e
Fig. 4. Deze tekening
s tru c tu u r d ie b e s ta a t u it k le in e e n g ro te re fila m e n te n . A lfv é n g a f in 1 9 5 7 e e n v e rk la rin g v o o r d e v o rm v a n d e s ta a rt. Hij b e d a c h t d a t e r een m a g n e e tv e ld tu s s e n d e p la n e te n m o e s t zijn , nu
laat het onstaan van twee komeetstaart en zien
v e r lie z e n . O m d a t d e e le c tro n e n g e la d e n z ijn h e e ft h e t o ve rg e b le v e n d e e ltje o o k e e n la d in g , w a a rd o o r h e t g e v o e lig w o rd t v o o r e le c tris c h e e n m a g n e tis c h e kra c h te n . D e s to fs ta a rt b e sta a t
b e k e n d a ls h e t m a g n e e tv e ld v a n d e z o n n e w in d . A ls d e k o m e e t d o o r d it m a g n e e tv e ld zou b e w e g e n , z o u d e n d e m a g n e tis c h e v e ld lijn e n o m d e k o m e e t h e e n g e v o u w e n w o rd e n , zie fig. 6. lo n e n k u n n e n a lle e n la n g s e e n ve ld lijn b e w e g e n e n h ie rd o o r k rijg je e e n re c h te s ta a rt. De
uit s to fd e e ltje s die u it d e c o m a w o rd e n w e g g e b la z e n . O p d e z e d e e ltje s w e rk e n v e rs c h ille n d e kra c h te n . A lle re e rs t d e a a n tre k k in g s k ra c h t va n d e Z o n . M a a r d a a rn a a s t o o k d e k ra c h t v a n d e s tra lin g va n d e Z o n d ie d e d e e ltje s a ls h e t w a re w e g d u w t. O o k d e z o n n e w in d d u w t d e d e e ltje s w e g v a n de Z o n . D o o r d e z e d rie k ra c h te n en d e e ig e n b e w e g in g va n d e k o m e e t o n ts ta a t een g e k ro m d e s ta a rt va n e n k e le m iljo e n e n k ilo m e te rs d ie is a fg e k e e rd va n d e Z o n . D e g ro te van
Fig. 6. (Onder) Opvouwen van de veldlijnen rond een komeet
M agnetische veldlijnen
i-
. .bew eging van veldlijnen kom eet
d e d e e lt je s in d e s t a a r t v a r ie e r t v a n e n ig e m ic ro m e te rs to t d e c im e te rs . D e ze d e e ltje s zijn o o k v e ra n tw o o rd e lijk v o o r d e m e te o re n re g e n d ie w o r d e n w a a r g e n o m e n a ls d e A a r d e d e b a a n v a n k o m e e t k ru is t. D e m e te o re n d e in O k to b e r z ic h tb a a r zijn in h e t s te rre n b e e ld O rio n
I .Situatie in rust
o n ts ta a n d o o rd a t de A a rd e het b a a n v la k v a n d e k o m e e t va n H a lle y kruist. D e s to f s ta a r t z ie t e r h o m o g e e n u it, z o n d e r in te rn e s tr u c tu u r, e n r e fle k te e rt o o k h e t lic h t v a n d e Z o n . D a a rd o o r is h ij m e e s ta l g o e d w a a r n e e m b a a r.
De ionenstaart D e io n e n s ta a rt w o rd t g e v o rm d u it io n e n a fk o m s tig u it d e c o m a . D e z e s ta a rt is b ijn a re c h t va n d e Z o n a fg e w e n d t. D it b e te k e n t d a t d e io n e n m e t g ro te s n e lh e id , e e n p a a r 1 0 0 k ilo m e te r per
4.uiteindc!ijke situatie
s ta a rt z it n u a a n d e k o m e e t v a s t d o o r het m a g n e tis c h e v e ld . D o o r d e a c tiv i te ite n v a n d e Z o n v e ra n d e rt d e ric h t in g v a n h e t m a g n e e t v e ld v a n d e z o n n e w in d g e m id d e ld 1 k e e r p e r w e e k , d it w o rd t v e ro o rz a a k t d o o r d e ro ta tie v a n d e Z o n o m z ijn as. W ijs t h e t m a g n e e tv e ld e e rs t n a a r re c h ts , d a n w ijs t het v e ld n a p a s s a g e va n d e o m k e r in g n a a r lin k s . O p d e g re n s v a n d e z e o m k e rin g v a lt h e t m a g n e e t v e ld w e g e n a ls d e z e g r e n s d e k o m e e t b e r e ik t w o r d t d e v e rb in d ig tu s s e n d e k o m e e t e n d e s ta a rt v e r b ro k e n . H e t v e rb re k e n v a n d e v e rb in d in g is te v e rg e lijk e n m e t h e t d o o r k n ip p e n va n e e n to u w , a lle e n w o rd e n h e t e in d e v a n h e t to u w d ir e k t a a n ee n a n d e r lo s e in d g e k n o o p t. D it p ro c e s v a n lo s k n ip p e n e n v a s tk n o p e n va n v e l d li jn e n w o r d t r e c o n n e c t ie g e n o e m d . D e s ta a rt is nu v rij e n w o rd t a fg e w o rp e n . N a h e t a fw e rp e n v a n d e s ta a r t w o rd t e e n n ie u w e s ta a r t g e v o rm t. A lfv é n b le e k h e t in p rin c ip e ju is t te h e b b e n , a lle e n is d e in te ra c tie tu s s e n h e t m a g n e e tv e ld v a n d e z o n n e w in d e n d e k o m e e t v e e l in g e w ik k e ld e r. D e z o n n e w in d b e s ta a t n ie t a lle e n u it e e n m a g n e e tv e ld , m a a r o o k u it io n e n e n e le c tr o n e n . D e z e d e e ltje s z itte n le tte r lijk v a s t
Rand van de Coma=schokgolf , Komeet
, Magnetische holte Ionen staart
D e sterkte van het m agnetische veld uitgezet tegen de afstand tot de kern van d e k o m e et. Bij (1) is de w aarde g elijk aan d ie van de zonnew ind. O p (2) versp ringt de w aarde o m d at over de ran d van de com a gaan. W e m erken m eer en m eer van de kom eet en de , v eld sterkte neem t toe totdat in (3) het begin is van de m agnetische holte w aarin geen m agneetveld is.
g e v ro r e n a a n h e t m a g n e e t v e ld . m a a r o m g e k e e rd g e ld t o o k d a t h e t v e ld v a s t zit aan d e d e e lt je s . D it m a a k t h e t g e h e e l e e n s tu k m o e ilijk e r . D o o r o n d e rz o e k a a n de k o m e e t v a n H a lle y is e c h te r v e e l d u id e lijk g e w o rd e n . A ls w e m e t d e z o n n e w in d m e e d ic h te r b ij d e k o m e e t ko m e n , n e e m t d e s te r k te v a n h e t m a g n e e tv e ld la n g z a a m to e . D it k o m t o m d a t d e d e e ltje s v a n d e z o n n e w in d b o ts e n te g e n d e e ltje s v a n de ko m e e t w a a rd o o r d e z o n n e w in d d e e lt je s w o r d e n a f g e r e m t D e v e ld lijn e n d ie v a s tz itte n aa n d e z e d e e l t j e s w o r d e n nu d ic h te r o p e lk a a r g e d ru k t e n d a t v e ro o r z a a k t e e n s tijg in g v a n d e v e ld s te rk te . D e v e ld s te r k te k a n h ie rd o o r to t w e l 6 0 k e e r d ie v a n d e z o n n e w in d g r o e ie n . In d it g e b ie d w a a r d e v e ld s te rk te g ro o t is w o rd e n d e io n e n v e rs n e ld en
lo o p t d e te m p e ra tu u r o p to t e n k e le 1 0 .0 0 0 gra d e n . D it h e te p la s m a v a n io n e n en e le c tro n e n v o lg t d e v e ld lijn e n e n k o m t zo u ite in d e lijk te re c h t a c h te r d e k o m e e t in d e s ta a r t. H e t m a g n e e t v e ld b l i j f t e c h te r n ie t to e n e m e n als w e d ic h te r bij d e k o m e e t k o m e n . O p e e n a fs ta n d
K om eet in een m agneetveld. S tippellijn g eeft plaats van om k erin g van het veld aan.
om kering van veld kom t dichterbij
v a n e n k e le d u iz e n d e k ilo m e t e r s is e e n s c h e r p e o v e r g a n g : d ic h t e r b ij d e k o m e e t is e r g e e n m a g n e e tve ld m eer. H et g e b ied ro n d d e k e rn w a a r g e e n m a g n e e t v e ld m e e r is w o r d t d e m a g n e t is c h e h o lt e g e n o e m d . Z o a ls g e z e g d w o rd e n d e d e e l
de ou d e staart bew eegt w eg en een nieuw e kan g e v o rm d w orden
t je s v a n d e z o n n e w in d a fg e r e m t d o o r b o ts in g e n m e t d e e ltje s va n de kern. O p e e n b e p a a ld e a fs ta n d , d e g r e n s v a n d e h o lte , is d e sn e lh e id v a n d e z o n n e w in d d e e ltje s z o la a g d a t ze a fb u ig e n e n la n g s d e k o m e e t h e e n g a a n i.p .v . e r re c h t o p te b o ts e n . H e t m a g n e e t v e ld d a t v a s t z it a a n d e z e d e e ltje s w o rd t d u s o o k o m d e k e rn g e le id t, w a a rd o o r h e t n ie t ka n d o o rd rin g e n to t d e h o lte . V a n d a a r d a t e r g e e n m a g n e e tv e ld in d e h o lte is. E en a n d e r k e n m e rk v a n d e io n e n s ta a rt is d a t z e u it fila m e n te n b e s ta a t, k le in e re s ta a rtje s d ie va n d e zo n a f b e w e g e n . D it w o rd t v e ro o rz a a k t d o o r ee n u itb a rs tin g a a n h e t o p p e rv la k v a n de k o m e e t. H ie rd o o r o n ts ta a t e e n g ro te re d ic h t h e id v a n n e u t r a le d e e l t j e s in d e c o m a . N a a rm a te d e z e d e e ltje s v e r d e r v a n d e k e rn k o m e n w o rd e n s te e d s m e e r d e e ltje s g e io n is e e rd . Z o o n ts ta a t e e n s lie rt va n g e io n is e e rd e
d e e ltje s , d it is h e t b e g in v a n e e n fila m e n t. D o o rd a t d e z e io n e n la n g s d e v e ld lijn e n m o e te n b e w e g e n v e rs c h u ift h e t fila m e n t n a a r d e a c h te rk a n t e n w o rd t la n g e r to td a t hij v e rd w ijn t. D it n a a r a c h te re n v e rp la a ts te n v a n e e n fila m e n t ka n o o k g o e d w o rd e n w a a rg e n o m e n . H e t is w e l d u id e lijk d a t e e n k o m e e t n ie t z o m a a r e e n s im p e l o b je c t a a n o n z e h e m e l is e n d a t e r n o g v e le v ra g e n b e a n tw o o rd m o e te n w o rd e n . D e p a s s a g e v a n d e k o m e e t H a le -B o p p z a l o n g e tw ijfe ld o u d e v ra g e n b e a n tw o o rd e n en n ie u w e v ra g e n o p w e k k e n .
H e t J W G - b e s t u u r v r a a g t ...
- een hoofdredacteur Universum In v e rb a n d m e t zijn s tu d ie is o n z e h o o fd re d a c te u r B ra m S la g m o le n v a n a f v o lg e n d ja a r fe b ru a ri niet m e e r v o o r d e z e ta a k b e s c h ik b a a r. W e lk e J W G -e r w il. n a e e n in w e rk p e rio d e , d e z e fu n k tie van B ra m o v e rn e m e n ? A ls je v a n o rg a n is e re n h o u d t, s te rre n k u n d e e e n va n je h o b b ie s is e n v in d d a t je o o k w e l e e n a rti k e l v o o r U n iv e rs u m k u n t m a k e n m o e t je g a u w m a a r e e n s b e lle n o f s c h rijv e n naar: B ra m S la g m o le n H o o fd r e d a c te u r U n iv e r s u m R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 2516 HN DEN H AA G T e l.: 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33
AK TIV ITEITENAGENDA
Verenigingsnieuw s
V o lksste rre n w a ch te n O nderslaande volkssterrenw acht-
RECTIFICATIE
en zijn aangesloten bijdevereniging
A fdelingsagenda
LSV. de Landelijke Samenwerkende
BALV EN LBJ OP ZATERDAG
Volkssterrenwachten,
Am ersfoort
Voor meer mlormatle en adressen: LSV-Bureau
5
OKTOBER
A.S.
Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030-321456 Fax: 030-300*183 B ussloo. le Bussloo Open: vri|dag 20.00 uur.
E e n k e e r p e r m a a n d is e r e e n bije e n k o m s t.D e d a ta zijn :
In d e v o rig e U n iv e rs u m is e e n flin k e fo u t g e s lo p e n : e r is p e r o n g e lu k v e r m e ld d a t d e B ijz o n d e re A lg e m e n e L e d e n v e rg a d e rin g e n d e L a n d e lijk e J o n g e re n b ije e n k o m s t o p 6 o k to b e r z o u d e n z ijn . D it m o e t zijn:
1 4 s e p t.: T ijd 1 3 .0 0 - 1 6 .0 0 u u r W a a rn e m in g e n v a n d e v a k a n tie b e s p re k e n . P ra a tje s o v e r Joka , ru im te v a a rt e n de Z o n s v e rd u is te rin g .
C opernicus, Haarle Open; vrijdag 20.00 en zaterdagmid
Zaterdag 5 oktober a.s.
dag om 14.00. C orona Borealis. Dieren Open: vrijdag 20.00 uur. Planetron, Dwingeloo
B e id e a c tiv ite ite n v in d e n p la a ts in B a s is s c h o o l 'D e K le in e D ic h te r' a a n d e H e y c o p s tra a t 3 0 in U tre c h t. D e B A L V b e g in t o m 1 0 .3 0 u u r e n d e LJB
uur. Planetarium : dagelijks 10-
o m 1 2 .0 0 uur. Z ie h e t s tu k je o v e r d e L J B o p p a g in a
17.30
3 v o o r v e rd e re in fo rm a tie .
Open: dins- en donderdag 20.00 uur.
B ijzondere A lgem ene
Halley, Heesch Open: elke 1e vrijdag 20.00 en
Ledenvergadering (BALV)
zondag om 14.00 van de maand. Ommen Nutssterrenwacht. Ommen Open: zalerdag 20.00 uur. Phoenix, Lochem Open: zalerdag vanaf 20.00 uur. R ijsw ijk. Rijswijk
Voordat op zaterdag 5 oktober a.s. de Landelijke Jongerenbijeenkomst losbarst zal het JW G-bestuur eerst een Bijzonde re Algemene Ledenvergadering houden. Hier zullen de nieuwe statuten aan de leden worden voorgelegd welke na goedkeuring dan van toepassing zullen
Open: vrijdag vanal 20.00 uur.
zijn. In Universum 4-96 zijn op de pagi na's 32 t/m 36 de Statutenwijzigingen
S aturnus. Heerhugowaard
van de JW G afgedrukt. A g e n d a B A L V o p 5 o k to b e r a.s.
Filmmiddag laatsle zondag van de maand 14.00-16.00 uur
1. Opening 2. Mededelingen, aanpassingen agen
S chrieversheide, Heerlen
da 3. 4. 5. 6.
Open: dinsdag t/m vri|dag 11-17.00 en dlnsdag-en vrijdagavond van 19.30-22.00 en zondag 13.0017.00.
M e e r in fo rm a tie b ij: M a rtijn v a n W e s te n L aak 033 - 480 266 5
Leiden E lk m a a n d e e n b ije e n k o m s t in d e O u d e s te rre n w a c h t in L e id en V r 2 0 sept. V r 18 okt. V r 15 nov. za 14 de c. A lle b ije e n k o m s te n b e g in n e n om
Waarnemen rond halve maan. 3 kijkavonden p. maand vanal 19.00 uur.
te o lo o g v a n d e K N M I v a n S ch ip h o l e n k o m t e e n p ra a tje o v e r h e t w e e r h o u d e n . A ls a fs lu ite r g a a n w e s te r re n b e e ld e n p rik k e n . 9 n o v. P ro g ra m m a n o g o n b e k e n t.
Fryslan. Burgum Open: vrijdag 20.00 uur.
1 9 o k t.:T ijd 1 3 .0 0 - 1 6 . 0 0 u u r B e s p re k in g v a n d e M a a n - en Z o n s v e rd u is te rin g . O n d e r v o o rb e h o u d k o m t J a c o b K u ip e r. H ij is h o o fd m e -
Ingekomen/uitgaande stukken Notulen vorige BALV Nieuwe statuten Wat er Verder Ter Tafel Komt
7. Rondvraag 8. Sluiting Het JWG-bestuur
1 9 .3 0 uur. W e g a a n m e t d e a fd e lin g o p 5 o k to b e r n a a r d e LJB . W a t e r o p d e bije e n k o im s te n g e b e u rt is e e n v e rra s sin g . W il je to c h m e e r w e te n d a n ku n je c o n ta c t o p n e m e n m et: L u u k van den O ever 0 7 1 -5 2 1 0 6 4 3
8 w u 9 i n a g n i B i n 9 i 9 V Sim on Stevin, Hosven
Utrecht H e t w o rd t ee n b e e tje e e n to n ig m a a r w e rd e ro m is e r e lk e m a a n d e e n e e n k o m s t. D e ze zijn a lle n o p de la a ts te za te rd a g va n d e m aand. V o o r d ie g e n e z o n d e r a n g e n d a h ie r d e d a ta : 2 8 s e p t: 1 4 .0 0 - 2 1 .0 0 u u r 2 6 o kt: 1 4 .0 0 - 1 7 .0 0 uur 3 0 n o v : 1 4 .0 0 - 1 7 .0 0 uur 2 8 d e c : 1 4 .0 0 2 1 .0 0 u u r
Nederlandse Kometen Vereniging Op zaterdag 26 oktober houdt de Ne derlandse Kometen Vereniging haar Kometendag 1996 in de Volkssterenwacht Bussloo, Bussloselaan 4 te Bussloo. Zowel leden van de Nederlandse Ko meten Vereniging als belangstellenden zijn van harte welkom. De toegang is
Open: dinsdag t/m zaterdag 1022.00
uut.
Sonnenborgh. Utrecht Rondleiding vrijdag vanat 20.00 uur Voorat tel. opgeven 030-311360. Tw eelingen. Spijkenisse Open: vrijdag vanal 20.00 uur. Twente, Lattrop Open: dinsdag t/m zondag 14-17 uur dinsdag-en donderdagavond 20-22.
gratis. P ro g ra m m a
Meer Informatie tel. 05412-29700.
* * * Vesta. Oostzaan
Eindhoven D e a fd e lin g E in d h o v e n h o u d d e ko
11.00 12.00 12.15
take (C/1996b2) door Alex Scholten, met dia's en foto's van diverse aanwezigen
m e n d e tijd h a a r b ije e n k o m s te n op: 16 n o v . e n 14 dec. M e e r in fo rm a tie bij: R o y K e e ris
13.15 13.45
0 4 0 -2 5 3 51 38 * * *
14.30
O verig afdelingsnieuw s De L JB Z a te rd a g 5 o k to b e r a .s . is d e L a n
Ontvangst Opening door de voorzitter Terugblik op Komeet Huyaku
15.00 15.30
d e lijk e J o n g e re n B ije e n k o m s t. O p 6 o k to b e r is d e W e te n s c h a p s d a g en o p 12 o k to b e r is de Z o n s v e rd u is te rin g . V e le a fd e lin g e n z u lle n o p d e z e d a g e n ie ts o n d e rn e
16.15
m e n . B e l e e n s m e t je c o n ta c tp e r s o o n v a n je a fd e lin g , m is s c h ie n
Info:
17.00
Pauze W at kunnen we van Hale-Bopp (C/199501) verwachten? door Rob van de Weg Beeldverwerking van CCD-Op namen door Albert van Duin Pauze Het schatten van DC en Com adiam ter door Peter Bus Ons oog en het waarnemen van Kometen door Carlo Jennis kens Sluiting
NVW S - W erkgroep Maan & Planeten O p z a te rd a g 19 o k to b e r a .s . h o u d t d e w e rk g ro e p zijn h a lfja a rlijk s e b ij e e n k o m s t in de s te rre n w a c h t S o n n e b o rg h ( D e K o e p e l) in U tre c h t.
Nijmegen. Nijmegen Open: elke eerste vrijdag van de maand vanat 19.00 uur.
W eekend kam p regio Zuid Plaats: Heeschwijk-Dinter. ster renwacht Halley Datum: 18,19 en 20 oktober a.s. Kosten: tl. 40.00 p.p. Info: Marloes Mulders 030 - 27 32 67 5 Roy Keeris 040 - 25 35 13 8
BALV & U B Plaats: Utrecht In de Basisschool Heycopstraat 30. Datum: zaterdag 5 oktober a.s. Kosten II. 3.50 p.p.
w a t d o e n zijn: A m e rs fo o rt, L e id e n , ‘t G o o i, U tre c h t
* * *
ing.
'D e Kleine Dichter' aan de
Alex Scholten. Eerbeek 0 3 1 3 -6 5 27 16
w o rd t e r b ij jo u w in d e b u u rt o o k w el w a t g e d a a n . A fd e lin g e n d ie z e k e r
en G o u d a .
Open: vrijdag 20.00 voor rondleid
W etenschapsdag zondag 6 oktober a.s.
"B e w e g e n " is d it ja a r h e t th e m a o p d e W e te n s c h a p s d a g . A lle V o lk s s te r re n w a c h te n e n U n iv e rs ite ite n in N e d e rla n d h o u d e n o p d e z e d a g een s o o rt O p e n H u is. H e t p u b lie k kan e e n h e le d a g la n g k e n n is m a k e n m e t de w ijz e w a a ro p d e w e te n s c h a p p e r z ic h m e t d it th e m a b e z ig h o u d t.
Stof van andere sterren E e n a a n ta l a s tro n o m e n u it A u s tra lië en N ie u w Z e e la n d k ijk e n m e t k ra c h tig e ra d a ro g e n n a a r o n z ic h tb a re m e te o re n in o n z e d a m p k rin g . H ele k le in e m e te o re n v e rb ra n d e n n ie t m e t e e n m ooi lic h ts p o o r. A ls d ie m e te o re n z o g ro o t zijn als
Si
e e n z a n d k o rre l is h e t s p o o r v a n d e m e te o o r, m e t d ie ra d a r, w e l te z ie n . V o lg e n s d e a s tro n o m e n b e s ta a t h e t g ro o ts te d e e l v a n d e z w a kke m e te o re n u it s to fje s d ie v a n k o m e te n ko m e n . O n g e v e e r 1 o p d e 100 z w a k k e m e te o re n o n t s t a a t d o o r s t o f je s d ie u it d e d ie p e r u im te k o m e n .v a n a n d e re s te rre n ! W e k u n n e n a a n d e s n e lh e id v a n d e s to fje s zien o f z e u it o n s e ig e n z o n n e s te ls e l o f va n a n d e re s te rre n . M e te o re n d ie s n e lle r d a n 1 0 0 k ilo m e te r
door Robert-Jan W esterduin
Hubble kan geen verre planeten zien T o e n d e v re s e lijk d u re H u b b le ru im te te le s c o o p g e la n c e e rd w e rd rie p e n d e b o u w e rs : "H ie rm e e ku n n e n p la n ete n bij a n d e re s te rre n o n td e k t w o r d e n !" M a a r h e la a s , e e rs t b le e k d e H u b b le een b e e tje n a c h tb lin d te z ijn e n n a d e re p a ra tie kon hij al e e n h e e l s tu k b e te r z ie n . m a a r n o g g e e n p la n e te n . T w e e a s tro n o m e n u it d e V S h e b b e n g e k e k e n h o e s c h e rp H u b b le n u e c h t ka n z ie n , z e k w a m e n m e t s le c h t n ie u w s : h e le k le in e fo u t je s in h e t b e e ld z o rg e n e rv o o r d a t H u b b le g e e n p la n e te n bij a n d e re s te rre n zal o n td e k k e n . In d e s p ie g e ls z itte n h e le k le in e m in i fo u tje s die tijd e n s h e t p o lijs te n v a n d e s p ie g e ls o n ts ta a n zijn. H e t s te rlic h t k o m t h ie rd o o r n ie t a lle e n in 1 p u n t te re c h t, m a a r g a a t o o k e e n b e e tje ro n d d e a fb e e ld in g v a n d e s te r te z itte n . W a t v o o ra l v e rv e le n d is d a t bij e lk e o p n a m e h e t lic h t w e e r a n d e r s ro n d d e s te r k o m t. H e t is d a n n ie t m o g e lijk o m m e t c o m p u te rs d e lic h tfo u te n w e g te w e rk e n . D e a s tro n o m e n h e b b e n to e n g e k e k e n h o e er d a n w e l p la n e te n rond e e n s te r te z ie n zijn. D o o r h e e l v e e l k o rte fo t o 's te m a k e n is h u n a n t w o o rd . A ls w e e e n p la n e e t z o g ro o t als J u p ite r bij A lp h a C e n ta u ri (o p 4 ,3 lic h tja a r) w ille n z ie n , d a n m o e te n e r l8 0 fo to ’s g e m a a k t w o rd e n en d o o r e e n c o m p u te r w o rd e n v e rw e rk t. D a a rv o o r
p e r s e c o n d e n g a a n te h a rd o m uit o n s z o n n e s te ls e l te k o m e n . D e a s tro n o m e n h e b b e n g e z ie n d a t e e n d e e l v a n d e s to fje s u it d e richting ko m t w a a r o n s z o n n e s te ls e l n a a r to e b e w e eg t. E e n a n d e r d e e l k o m t u it d e ric h tin g v a n tw ee g ro e p e n jo n g e a c tie v e s te r re n . B ij d e jo n g e s te r re n z it v a a k v e e l s to f e n g ru is , d it w o rd t g e d e e lte lijk d e ru im te in g e b la ze n e n o o k richting A a rd e . W e z u lle n n o o it lic h te n d e m e te o o r van b u ite n o n s z o n n e s te ls e l z ie n , d e s to fje s z ijn 0 ,0 1 5 to t 0 ,0 4 0 m illim e te r g ro o t, v e e l te kle in o m e e n v a lle n d e s te r te zijn. (B ro n : Z e n it)
100.000ste Hubble-opnam e O p 2 2 ju n i 1 9 9 6 h e e ft d e H u b b le S p a ce T e le s c o p e z ijn 1 0 0 .0 0 0 s te fo to g e m a a k t. H et b e tro f e e n o p n a m e va n e e n q u a s a r o p e en a f s ta n d v a n 9 m ilja rd lic h tja a r. G e m id d e ld ko m t h et e r o p n e e r d a t d e H u b b le 1389 o p n a m e s p e r m a a n d h e e ft g e m a a k t! M e e r d a n ee n kw art v a n d e o p n a m e s z ijn s te rre n s te ls e ls o f c lu s te rs . In d e z e s ja a r z ijn e r o n g e v e e r 1 0 .0 0 0 v e r s c h ille n d e o b je c te n g e fo to g ra fe e rd . H ie rva n z ijn J u p ite r e n S a tu rn u s h e t m e e s t g e fo to g ra f e erd. O p d e p a g in a h ie rn a a s t v in d e n ju llie e e n afd ru k v a n h e t 1 0 0 .0 0 0 s te fo to -tje d a t d o o r d e H u b b le is g e n o m e n . D e q u a s a r is h e t h e ld e re o b je c t m id d e n o p de o p n a m e . H e t o b je c t e r v la k b o v e n is e e n e llip tis c h s te ls e l. O n d a n k s d a t h e t lijk t d a t d e o b je c te n d ic h t b ij e lk a a r s ta a n b e d ra a g t d e o n d e rlin g e n a fs ta n d 2 m ilja rd lic h tja a r.
z ijn tie n o m lo p e n ro n d d e A a rd e n o d ig . V o o r ee n s te r d ie tw e e k e e r z o v e r s ta a t z ijn m e e r d a n 7 0 0 fo t o 's n o d ig . D it k o s t z o v e e l d u re w a a n e e m tijd d a t n ie m a n d m e t d e H u b b le o p p la n e te n ja c h t m ag.
H e t h e ld e re o b je c t re c h ts v a n d e q u a s a r is een v o o rg ro n d ster. (B ro n : N A S A )
G e lu k k ig k u n n e n e r ka n w e l w e e r h e le m o o ie a n d e re fo to 's g e m a a k t w o rd e n . (B ro n : In te rm e d ia ir)
* * *
Rijsw ijk H
K
T E C H N IS C H E
H O G E S C H O O L
RIJ SWI JK
T H R ijs w ijk , a l 2 5 ja a r h e e l b ijz o n d e r
3 0 ja a r JW G Ie d e re e n is e e n k e e r ja rig z o o o k d e JW G . In 1 9 9 7 b e s ta a t d e J W G d a n o o k 3 0 ja a r! D it is al e e n la n g e tijd v o o r v e le va n ju llie . D e g ro te d a g w a a ro p w e d it g a a n v ie re n is v a s t g e s te ld op 15 m a a rt 199 7 . R e s e rv e e r d e z e d a tu m a lv a s t in je a g e n d a ! M e e r n ie u w s v o lg t w a n n e e r d e ze b e s c h ik b a a r is. H e b je zin o m m e e te h e lp e n m e t o rg a n is e re n v a n het fe e s t? S c h rijf d a n e e n b rie f m e t je n a a m . le e ftijd e .d . e n s tu u r d e z e d a n na a r: J W G 3 0 ja a r Z o n n e n b u rg 2 3 5 1 2 N L U tre c h t
Stichting Universum presenteert: — e
Speciale uitgave t.g.v. de ve rsch ijn in g van kom eet H ale-Bopp in 1997! (ve rschijn t 1 novem ber) REIS OM DE ZON IN 800.000 DAGEN
De sterrenhem el van 1997 van m aand to t m aand
ISBN 90 800205 4 0
S te r r e n k ijk e « a r
..
/
A lle s o v e r sterrenkijken, m e t u itle g op cassette ISBN 90 6638 028 4
V e rkrijgbaa r bij de boe khand el o f bij S tich tin g ‘De K o e p e l’, Z o n n e n b u rg 2, 35 1 2 N L U trecht (P ijz e n z ijn e x c lu s ie f v e rz e n d k o s te n )
2 ® ® 1 2
0
k t o 'o e 'f Bram Slagm olen
et is al wel w eer een tijdje gele
H
den dat het overdag donker werd. M aar op 12 oktober a.s. zal het dan weer gebeuren. Een zonsverduiste ring! De Zon zal om stre e ks 15.04 uur gedeeltelijk worden verduisterd door de Maan. Deze zal dan precies tussen de Zon en de Aarde staan. Tijdens het ma xim um van de verduistering, om 16.23 uur, zal de maanrand nagenoeg tot het midden van de zonneschijf komen (zie fig. 1). De gehele verduistering is vanuit heel Nederland en België waar te nemen. Tenminste als er geen bewolking is! De verduistering, of eclips, zal nergens op Aarde totaal of ringvormig zijn. Er zal dus geleidelijk een hap uit de zonneschijf ver d w ijn e n w e lke v e rv o lg e n s w e e r te ru g komt. Heel lang geleden dachten de Chi nezen dat de Zon op zo'n moment door een draak werd opgegeten. Het enige wat de Chinezen er tegen konden doen was z o ve e l m o g e lijk law aa i m a ke n om de draak te verjagen. Dat de draak verjaagd w erd bleek uit het feit dat de Zon w eer geheel tevoorschijn kwam! De ve rduistering zal m axim aal zijn om 14.04 uur op een plaats gelegen op 32°° oosterlengte en 72°° noorderbreedte. Dit is ergens in de Barendsz Zee ten noor den van de stad Moermansk in Rusland. De grootte van de verduistering bedraagt dan 0,758. Dit getal geeft w eer hoeveel procent van de zonnediam eter achter de Maan verdwijnt. Voor het maximum dus 75,8 % van de zonnediameter. In Utrecht zal het maximum van de eclips om 16.23 uur een w aarde van 0.632 hebben. De waarde heeft dus niets te maken met het oppervlak van de Zon (zie fig. 2). Als de grootte precies 0.500 is, dan is m inder dan de helft van het zonsoppervlak door
de Maan bedekt. Nemen we aan dat de diam eters van de maan- en zonneschijf g e lijk z ijn , d a n kom t e e n g ro o tte van 0,500 overeen met een bedekt oppervlak van 2/3-r3/2p geeft 0,391. Is de waarde van de v e rd u is te rin g 0,5 9 6 dan is het zo n n e o p p e rv la k v o o r 5 0% b edekt. T ij dens de bedekking te Utrecht zal dus iets m eer dan de helft van het zonsoppervlak door de Maan bedekt worden. K IJK NIET RECHTSTREEKS N AAR DE ZON ZONDER JE OGEN MET EEN FIL TER TE BEDEKKEN! Een zonnebril is beslist niet voldoende en g e va a rlijk als e r met een ve rre kijke r of telescoop waargenomen wordt. Een filter v o o r je b lo te o g e n kun je m a ke n van ‘Solar Screen’. ‘Solar Screen' is een kunstoffolie waarop een dun laagje chroom
oculair. Eventueel kun je een stuk karton (haaks!) over de kijkerbuis schuiven om het zonlicht tegen te houden. Zo krijg je e e n h o g e r c o n tra s t o p h e t p ro je c tie scherm (zie fig. 3.) Ook kunnen zo meer dere toeschouwers tergelijkertijd waarne men. De eerst volgende zonsverduistering die in Europa zich tb a a r w ordt is die op 11 augustus 1999. D eze zal in het zuiden van België totaal zijn! W anneer deze dag dichterbij komt zal de JW G hoogst waar schijnlijk wel een kam pje in zuid-België org a n ise re n . De daarop volgende v e r d u iste rin g is op 31 mei 2003 w elke in Schotland als een ringvormige te zien zal zijn. Veel succes en plezier bij hel waar nem en en de redactie is benieud naar jullie resultaten.
of alum inium is aangebracht. De lagen weerkaatsen vrijwel alle straling en laten s le c h t e e n k le in d e e lv a n het z o n lic h t door. ‘Solar Screen’-filters kun je zelf maken. Je moet twee lagen over elkaar gebruiken om even tuele fabrieksfouten op te va n gen. D oor de velletjes 9 0 » ten opzichte van elkaar te draaien is er voldoende veiligheid. De vel letjes m ogen e lka a r n ie t raken en niet te strak gespannen wor den. Een andere 'filte r voor het b lote oog' is lasglas. Dit w ordt gebruikt bij het electrisch lassen. De glazen w orden genumm erd, hoe hoger het num m er hoe don ke rd e r het glas. G las num m er Fig. 1. Gedeeltelijke zonsverduistering in Nederland 13 of 14 voldoen, nr. 10 + nr. 4 en België op 12 oktober 1996. De Z o n staat tijdens k a n o o k . E e n v e e l v e ilig e r het maximum 19 graden boven de horizon (zie ook m a n ie r is om het zonsbeeld te tabel 1). De Maan is getekend voor het begin van de projecteren op een scherm ach eclips (1), op het m om ent van m et m axim um (2) en ter het oculair. Plaats dit scherm ongeveer 20 a 50 cm achter het
aan het ein d van de eclips (3) Om 17.35 uur (zomer tijd te Utrecht). Tekening Sterrengids 1996)
M aan A
B
O Zon
Fig. 2. De grootte van de zonsverduistering is het d eel van de zonnediam eter (OB) dat op het moment van het m aximum door de maan wordt bedekt. H ier is OB gelijk aan 0,5. Tekening Sterrengids 1996
1 5 .4 5 u u r H a lv e rw e g e h et m a x im u m v a n de e c lip s
Plaats
Begin MEZT h
Antwerpen
m
h 2 e»
Genk Amsterdam
15 05 14 28 15 07 06 27 15 03 56 27
Den Haag Eindhoven Groningen Maastricht Utrecht
15 15 15 15 15
03 06 04 07 04
39 16 34 34 42
27 27 25 27 27
Maximum MEZT h h
m
2 «
16 23 14 20 16 24 50 20 16 21 44 19 16 21 36 20 16 23 59 19 16 21 5 3 1 8 16 25 14 20 16 22 28 19
Einde MEZT h h m 2 oo
Grootte
17 35 2 7 1 1 17 36 39 10 17 33 56 10
0,622 0,622
17 33 58 11 17 35 53 10 17 33 38 9 17 36 5 9 1 0 17 34 3 3 1 0
0,634 0,630 0,627 0,647 0.621 0,632
T a b e l 1. G e d e e lte lijk e Z o n s v e rd u is te rin g o p 1 2 o k to b e r 1996
1 6 .2 5 u u r T ijd e n s h e t m a x im u m v a n d e e c lip s
u l i r t i l u n NUII w il n u k k a r «on
- E' u ru ln ir
lr l« n (o » p
fo ru u rrrk n o ii
1 7 .2 5 u u r 1 0 m in u te n v o o r Fig. 3. Projectie van de Zon door de telescoop op een projectie scherm. Gebruik oculairen zonder gekitte lenzen, zoals h e t type H uygens o l Ramsden. H oud e r rekening m ee dat het vlak achter het oculair z e e r heet is! K ijk ook nooit door de zoeker, dek deze uit vei ligheid af. Je kunt de kijker richten door m iddel van de schaduw van de kijker. Is de schaduw het kleinst dan z a l op het scherm de zon geprojecteerd worden.
h e t e in d e v a n d e e c lip s
Hale-Bopp in zicht! Bram Slagm olen yakutake is nog maar net uit het zicht verd w enen o f de volgende kom eet, H ale-Bopp, komt al weer in het beeldveld. De op 23 juli 1995 ontdekte kom eet Hale-Bopp w ordt vol span
H
ning door de astronomen gevolgd. De verschillende berekende banen en helderheidsverlopen zeggen
la n g z a a m in d e a v o n d s c h e m e rin g v e rd w ijn e n . V e rvo lg en s zal de kom eet aan de ochtendhem el verschijnen en verder in helderheid gaan toenemen. A ls het h e ld erh e id sve rlo o p van H ale-B opp wordt vergeleken met patronen van lang-periodieke kome
a fs ta n d to t d e A a rd e 1,3 1 5 AE (A s tro n o m is c h e Eenheden = 150 miljoen km).
ten dan zal de maximale helderheid van de komeet e rg e n s lig g e n tu s s e n de m a g n itu d e s +4 to t -4! W a a rs c h ijn lijk zal d e h e ld e rh e id van de kom eet ergens liggen van m agnitude 0 tot -1 in maart/april 1997.
De komeet was ten tijde van de ontdekking op een afstand van 7,16 AE van de Zon. Dit is nog verder
M om enteel is de komeet al te zien in het sterren beeld S la n g e n d ra g e r (m ag. +5) en zal zich in de
dan de baan van Saturnus! Een kom eet op deze afstand is 'normaal' niet visueel te zien, laat staan te ontdekken. Echter door de grootte en activiteit van de komeet was deze door de ontdekkers Alan Hale
richting van Arend bewegen (zie kaartje pag, 27). W at z e k e r niet ve rg e te n m oet w o rd e n is d a t de kom eet ongeveer 20 graden boven de horizon zal verschijnen! Nu kunnen alle voorspellingen ons de mooiste resultaten geven maar dan moet de komeet wel te zien zijn! Zorg dus bij het waarnem en dat je
dat de kom eet een spectaculaire verschijning gaat worden. Met een top op 22 m aart 1997, dan is de
en Thomas Bopp een verrassing bij heldere hemel. E r z ijn al v e rs c h ille n d e s u g g e s tie s g e d a a n m et betrekking tot de grootte van de komeet. Maar door de hevige activiteit van zijn kern zijn de afmetingen daarmoeilijk te schatten. Een ‘normale' komeet, van
op een donkere plaats staat en dat de lucht goed doorzichtig is. Kijk dan met een verrekijker. 7x50, 8x50 of 7x80, naar de komeet. Dit zullen de mooiste
ijs en stof begint 'actief' te worden op een afstand van ongeveer 3 AE van de Zon (voor komeet HaleBopp zou dat in septem ber/oktober zijn). De 'activi
resultaten geven. Zoals gezegd staat d e komeet 20 graden boven de horizon, kleine vervuilingen in de
teit' van de komeet bestaat voornamelijk uit gasvor mig koolstof-monoxide (Co) ijs. hydroxyde (OH) en waarschijnlijk ook gruis. Recente berekeningen van NASA's Jet Propulsion Laboratory (JPL) vermoeden dat een dergelijke activiteit geen grotere kern dan 10-15 km "nodig" heeft.
hebben. Ook als het heiig is zul je veel minder kun nen zien.
De helderheid van de komeet is, mede door zijn acti viteit, moeilijk te voorspellen. Door al deze wisselval
(e p o c h 2 0 0 0 .0 ); T = 1997 A p r 1 ,1 4 3 52 T T; q =
ligheden is de helderheid van de komeet de afgelo pen maanden na zijn ontdekking gevarieerd van wel 2 tot 4 keer zijn totale helderheid. Als komeet HaleBopp va n a f nu to t zijn perihelium , in m aart 1997, geleidelijk in helderheid toeneemt (zoals de meeste kometen) dan zal het een schitterend object voor de verrekijker worden. Dit zal vanaf septem ber, magni tude 5.4. tot december, magnitude 3.2. zijn. Dit zijn bere ke n in g e n w elk eventueel w el een m agnitude kunnen verschillen met de echte helderheid van de komeet. Om dat de komeet nu binnen de afstand van 3 AE van de Zon verwijdert is zal ook de waterproductie de com a vergroten en de helderheid kunnen laten toenemen. De komeet zal tot de jaarwisseling
atm osfeer zullen grote gevolgen voor je waarneming
Als je een com puter hebt met een planetarium-programma (Skymap. Redshift. Voyager e.d.) dan zijn hier de baanelementen van de kom eet zodat je zelf een nauwkeuriger kaartje kunt maken. 0,9141196 AU; e = 0.9950897; Peri = 130.59101«; Node = 282,47079«: Incl = 8 9 .4 2 8 4 6 -; HO = -_; n = 3; Periode = 2540 jaar. Helderheid m = -0,5 + 5 ' log(delta) + 7.5 ' log(R). Delta is de afstand Aarde-kom eet in AE en R is de afstand Aarde-Zon in AE. Ik hoop dat iedereen w eer een beetje is warm gelo pen voor de waarnem ingen. Heb je een tekening, fo to of b e s c h rijv in g s tu u r d e ze d a n o p n a a r de redactie van Universum!
* * *
Met de kijker op jacht... allo hem elbespeurders, de
H
zom er is w eer voorbij en dat
betekent vo o r de w aarnem er donkerdere en langere nach
ten. In oktober zijn er veel planeten te zien. A llem aal zelfs
behalve Pluto, m aar die is toch al zo m oeilijk te vinden. W e gaan ze allem aal even in het rijtje af. W e beginnen ‘s avonds als het al aardig d o n ke r b eg in t te w ord en en ein d ig en 's o c h ten d s vroeg w an neer de vogeltjes w eer beginnen te fluiten. Roy Keeris De oppergod neem t afscheid
h e b t. is d it je k a n s . J u p ite r v e rd w ijn t in d e c e m b e r in d e a v o n d s c h e m e rin g e n k o m t v o lg e n d
J u p ite r is d e g ro o ts te p la n e e t in o n s z o n n e s te l s e l e n d a t is o o k d e re d e n d a t h ij d e n a a m J u p ite r k re e g . J u p ite r w a s bij d e R o m e in e n de
ja a r p a s w e e r terug.
o p p e rg o d v a n a lle a n d e re g ó d e n . Hij w o rd t veel v e rg e le k e n m e t d e G rie k s e g o d Z e u s d ie in de G rie k s e m y th o lo g ie o o k o p p e rg o d w a s . Je ke n t
w a t je n o d ig h e b t, e e n te le s c o o p , e e n ve lle tje p a p ie r, p o tlo o d e n e e n z a k la m p a fg e d e k t m et e e n ro o d p a p ie r tje . H e t is w e l la s tig o m d e o m tre k v a n J u p ite r te te k e n e n . M e t ee n p a s s e r
h e m v a s t w e l, d a t m a n n e tje d a t o p e e n w o lk je z it e n b lik s e m s n a a r d e a a rd e g o o it.
V o o r h e t te k e n e n v a n d e p la n e e t is het e n ig e
J u p ite r s ta a t in h e t s te rre n b e e ld b o o g s c h u tte r. W a t d it v o o r d e a s tro lo g e n b e te k e n t, w e e t ik nie t. m a a r v o o r d e a s tro n o m e n ka n ik w e l w a t v o o r s p e lle n : H ij z a l la a g b o v e n d e h o r iz o n
k u n je e e n m o o ie c irk e l te k e n e n , m a a r h e la a s is J u p ite r g e e n p e rfe c te ro n d e b o l. D o o r zijn s n e lle ro ta tie (1 0 u u r p e r ro n d je ) is h ij n o g a l a fg e p la t. D a a ro m ku n je h e t b e s te zijn v o rm uit e e n b o e k o v e r tr e k k e n . E r z ijn o o k s p e c ia le J u p ite r-te k e n fo rm u lie re n te k rijg e n .
s ta a n . J e k u n t h e m 's a v o n d s v in d e n in h e t z u i d e n . O m d a t h ij zo la a g s ta a t, is h e t n ie t g e m a k k e lijk o m d e ta ils d o o r e e n k ijk e r te z ie n . A ls je
L a a t e e rs t je k ijk e r e e n tijd je b u ite n s ta a n om h e m a a n d e te m p e ra tu u r te la te n w e n n e n (ja, h e t w o rd t w e e r w in te r e n d u s e e n s tu k k o u d e r).
h e m d o o r e e n te le s c o o p b e k ijk t, z a l h ij w a a r s c h ijn lijk v e e l b ib b e re n . N e e , h ij h e e ft h e t n ie t k o u d , m a a r d a t trille n k o m t d o o r d e trillin g e n in
E e n h a lf u u rtje is m e e s ta l w e l v o ld o e n d e . D a a r n a ric h t je je k ijk e r o p J u p ite r e n g a je e r e e n s le k k e r v o o r z itte n . Z o rg w e l d a t je w a rm g e
d e a tm o s fe e r. A ls hij z o la a g s ta a t, m o e t het lic h t d a t va n J u p ite r a fk o m t e e n la n g e w e g d o o r d e a tm o s fe e r a fle g g e n e n k o m t h e t m e e r trillin g e n in d e lu c h t te g e n d a n n o rm a a l.
k le e d b e n t. H e t b e s te k u n je e e rs t e e n k la d -te k e n in g m a k e n o m d a t je m a a r o n g e v e e r tie n m in u te n hebt o m h e m te te k e n e n . D o o rd a t J u p ite r z o sn e l
M a a r s o m s , a ls d e lu c h t w a t ru s tig is e n J u p ite r n ie t b o v e n e e n s c h o o rs te e n o f zo s ta a t, ka n het o o k m e e v a lle n . D e r e u z e p la n e e t h e e f t n u o n g e v e e r z ijn z u id e lijk s te p u n t b e re ik t e n z a l v a n a f nu ie d e r ja a r w e e r h o g e r k o m e n te s ta a n .
r o n d d ra a it, z ijn e r n a e e n tijd je w e e r n ie u w e d e ta ils te v o o rs c h ijn g e k o m e n e n a n d e re w e e r v e rd w e n e n e n d a n k lo p t d e te k e n in g n ie t h e le m a a l m e e r. J e k u n t je te k e n in g d a n o o k h e t b e s te b u ite n al n ie t in k le u re n . D a t k o s t te ve el
D e ro d e v le k is w e e r w a t b e te r te z ie n d a n e e n tijd g e le d e n , d u s a ls je h e m n o g n o o it g e z ie n
tijd e n g a a t b u ite n m e e s ta l to c h n ie t e c h t n e t je s . E n je w il to c h w e l e e n m o o ie te k e n in g
Twee vergeten gasreuzen A ls h e t e c h t d o n k e r is g e w o r d e n e n J u p ite r la a g in h e t z u id w e s te n w e g z a k t, s ta a n e r tw ee n ie u w e p la n e te n la a g in h e t z u id e n , w a a r eerst J u p ite r s to n d . W a a rs c h ijn lijk z a l je ze n ie t m et h e t b lo te o o g z ie n . o o k al z ijn h e t e n o rm e g a s re u z e n . J e ra a d t h e t al, ik h e b h e t o v e r de p la n e te n U ra n u s e n N e p tu n u s . D e z e p la n e te n w o rd e n v a a k v e rg e te n b ij h e t w a a rn e m e n en d a t is ja m m e r, w a n t zij h o re n o o k bij o n s z o n n e s te ls e l. G e e f z e d u s e e n ka n s. Z e z ijn w e lis w a a r al in o p p o s itie g e w e e s t, m a a r z e z ijn in o k to b e r ro n d n e g e n u u r n og te zien. A ls je é é n v a n d e z e p la n e te n in je k ijk e r hebt s ta a n , v a lt je o p d a t z e n ie t u it te v e rg ro te n zijn. Z e s ta a n zo v e r w e g va n d e A a rd e d a t het p u n t je s b lijv e n in h e t k ijk e rb e e ld . M is s c h ie n d a t als je g o e d k ijk t U ra n u s te z ie n is a ls e e n h e e l klein Fig. 1. Om eem mooie tekening van de planeet Jupiter te krijgen m oet je beginnen m et het tekenen van de grenzen tussen de wolkenbanden. m a k e n v o o r in je w a a rn e e m m a p . W a t je e e rs t d o e t, is d e g re n z e n tu s s e n d e w o l k e n b a n d e n te k e n e n . D a n k rijg je e e n p la a tje z o a ls in fig u u r 1. V e r v o lg e n s g e e f je ie d e re k le u r e e n b e p a a lt c ijfe r, b ijv . z w a rt = 0 , z e e r d o n k e r g rijs = 1, d o n k e r g rijs = 2 e n z ... e n w it = 9. D ie g e ta lle n z e t je in h e t g e b ie d v a n d ie k le u r e n je k rijg t e e n p la a tje z o a ls in fig u u r 2. D a n h e b je a lle in fo rm a tie d ie je n o d ig h e b t o m een p ra c h tig e J u p ite r-te k e n in g te m a ke n . A ls je d a a r n a w e e r le k k e r w a rm b in n e n z it, te k e n je h e m o v e r in h e t n e t e n k le u rt a lle b a n d e n e n v le k k e n in. J e k rijg t d a n e e n s o o rt te k e
g ro e n b o lle tje . H e t z o u w e l le u k z ijn a ls w e de g ro te b la u w e v le k o p N e p tu n u s z o u d e n ku n n e n z ie n ... A ls je d e z e p la n e te n n o g n ie t g e z ie n h e b t, is h e t in ie d e r g e v a l e e n u itd a g in g o m z e o p te z o e k e n . O o k a ls je n o g n ie t z o v e e l e rv a rin g h e b t m e t het o p z o e k e n va n o b je c te n , ku n je het e e n s p ro b e re n . O m je te h e lp e n s ta a t h ie rn a a st e e n o p z o e k k a a rtje (fig u u r 4) v o o r d e tw e e g a s b o lle n . U ra n u s s ta a t n e t in h e t s te r re n b e e ld S te e n b o k e n N e p tu n u s in B o o g s c h u tte r, m a a r z e s ta a n e rg d ic h t b ij e lk a a r. Z e s ta a n v la k b ij d e s t e r r e n a e n B v a n h e t s t e r r e n b e e ld S te e n b o k . O p h e t o v e rz ic h ts k a a rtje (fig u u r 5) k u n je z ie n o m w e lk g e b ie d h e t g a a t. H e t g e s tip p e ld e g e b ie d is u itv e rg ro o t in fig u u r 4.
n in g a ls in fig u u r 3. M is s c h ie n n o g w e l v e e l m o o ie r. A ls je z o ie d e r ja a r J u p ite r te k e n t, z ie je d a t hij e r ie d e r ja a r a n d e rs u itz ie t. Z o v e rd w e e n in m ijn te k e n in g e n in 1 9 9 4 d e ro d e v le k e n k w a m d ie dit ja a r w e e r te ru g . D e n o o rd e lijk e e q u a to ria le b a n d (N E B ) w e rd in 1 9 9 4 d rie k e e r z o d ik dan in 1993! M a a r o o k d e m a n e n v a n J u p ite r z o rg e n v o o r e e n le u k s p e l. V o o ra l a ls je g e e n te le s c o o p h e b t, m a a r w e l e e n v e rre k ijk e r, d a n is h e t le u k o m d e z e m a n e n te b e k ijk e n of te te k e n e n . A l le e n d e v ie r h e ld e rs te m a n e n z ijn te z ie n . V a n b in n e n n a a r b u it e n z ijn d a t: lo . E u r o p a . G a n y m e d e s e n C a llis to . A ls je e e n p a a r d a g e n a c h te r e lk a a r n a a r d e z e m a n e n k ijk t z ie je dat ze s te e d s va n p la a ts w is s e le n , o m d a t z e rond J u p ite r d ra a ie n , lo d o e t e r m a a r tw e e d a g e n o v e r o m é é n k e e r o m J u p ite r h e e n te d ra a ie n en C a llis to w e l 17 d a g e n .
Fig. 2. De aangegeven wolkenbanden worden voor zien van een getal dat de helderheid van de kleur aangeeft. Z ie tekst hierboven.
v o o r jo u . H e t a a n ta l m a n e n d a t je z ie t, h a n g t n a tu u rlijk v a n d e k ijk e r a f d ie je h e b t. Ik zal in ie d e r g e v a l e e n p a a r m a n e n b e s p re k e n . T it a n : D it is d e h e ld e rs te m a a n e n s ta a t, a ls z e h e le m a a l lin k s o f re c h ts v a n S a tu rn u s s ta a t, o o k v e r v a n S a tu rn u s a f. M e t e e n k ijk e r v a n a f 6 0 m m m o e t het lu k k e n o m d e z e te v in d e n , a ls z e te n m in s te v e r g e n o e g v a n S a tu rn u s a f s ta a t. Z e is va n m a g n itu d e +8,2. T ita n b e re ik t h a a r o o s te lijk e e lo n g a tie s o p 6 e n 22 o k to b e r e n o p 7 e n 2 3 n o v e m b e r. Z e s ta a t d a n d u s te n o o s te n v a n d e p la n e e t (d a t is in d e kijke r rechts). R h e a : O m d e z e m a a n te k u n n e n z ie n , h e b je een k ijk e r n o d ig v a n m in im a a l 1 0 c m . Z e s ta a t w a t d ic h te r bij S a tu rn u s d a n T ita n e n is z w a k k e r: m a g Fig. 3. Deze tekening is sam engesteld u it de gege vens die in de tekening in lig. 1 en 2 tijdens het waarnemen zijn aangegeven.
n itu d e +9 ,7 . R h e a b e re ik t h a a r g ro o ts te o o s te lijk e e lo n g a tie op 3, 8, 12, 17, 2 1 , 2 6 e n 3 0 o k to b e r e n o p 4, 8, 13, 17, 2 2 en 2 7 n o v e m b e r.
S a tu rn u s is n e t in o p p o s itie g e w e e s t e n s ta a t
J a p e tu s : D it is e e n ra a r g e v a l, w a n t d e z e m a a n h e e ft e e n d o n k e re e n e e n lic h te z ijd e . D a t b e te k e n t d a t a ls z e m e t h a a r lic h te k a n t n a a r o n s to e sta a t, z e h e ld e rd e r is d a n w a n n e e r z e h a a r d o n k e re zijd e
ie ts v o o r m id d e rn a c h t in h e t z u id e n . Z e lijk t o p h e t e e rs te g e z ic h t o p e e n "g e w o n e " s te r, m a a r je k u n t h a a r to ch o n d e rs c h e id e n v a n d e a n d e re s te rre n . P la n e te n k n ip p e re n n a m e lijk n ie t en s te rre n w e l. J e m o e t m a a r e e n s n a a r J u p ite r
o p o n s richt. R o n d h a a r o o s te lijk e e lo n g a tie kijk e n w e te g e n h a a r lich te z ijd e a a n e n is z e h e t h e ld e rs t (m a g n itu d e + 1 0 ). T ijd e n s h a a r w e s te lijk e e lo n g a tie . w a n n e e r h a a r d o n k e re z ijd e n a a r o n s to e s ta a t, is z e v a n m a g n itu d e + 1 2 . W e k u n n e n d u s h e t b e s te
k ijk e n a ls d ie la a g aa n d e h o riz o n s ta a t. J e zou v e rw a c h te n d a t d ie d a n k n ip p e rt, z o a ls a n d e re s t e r r e n d a t d o e n a ls z e la a g s ta a n . M a a r J u p ite r k n ip p e rt da n n ie t o f n a u w e lijk s e n o o k
k ijk e n a ls z e in d e k ijk e r re c h ts v a n d e p la n e e t s ta a t. D a t is ro n d 10 o k to b e r e n ro n d 2 8 d e c e m b e r. R o n d 19 n o v e m b e r s ta a t ze a a n d e a n d e re k a n t e n
De ringen gaan w eer open
d e a n d e re p la n e te n d o e n d a t n ie t. D it k o m t o m d a t s te rre n h e le k le in e p u n tje s z ijn e n d a a r d o o r g e v o e lig z ijn v o o r ie d e r tr illin k je in d e lu c h t. P la n e te n d a a re n te g e n z ijn k le in e s c h ijfje s d ie v e e l g ro te r zijn d a n d e trillin k je s w a a rd o o r z e e r g e e n la s t v a n h e b b e n . D u s S a tu r n u s m o e t je w e l k u n n e n v in d e n . Z e is tro u w e n s o o k h e ld e r d e r d a n d e s te r re n in h a a r o m g e v in g . S a tu rn u s s ta a t e e n s tu k n o o rd e lijk e r d a n d e v o o rg a a n d e ja re n en zal d e k o m e n d e ja re n nog h o g e r k o m e n te s ta a n . In 2 0 0 4 s ta a t z e h o o g in h e t s te r r e n b e e ld T w e e lin g e n e n b o v e n d ie n s ta a n h a a r rin g e n d a n w e e r h e le m a a l o p e n . D e rin g e n z ijn e e n tijd je w e g g e w e e s t, o m d a t w e te g e n d e z ijk a n t k e k e n . M a a r nu g a a n z e h e e l la n g z a a m w e e r o p e n . Z e z ijn d u s g e lu k k ig w e e r te z ie n , a l z ijn z e e rg p la t. D e C a s s in is c h e id in g is v o o rlo p ig n o g n ie t te z ie n , m a a r g e lu k k ig z ijn d e m a n e n va n S a tu rn u s m a k k e lij k e r te z ie n d a n n o rm a a l. S a tu rn u s is nu n a m e lijk n ie t z o fe l m e e r e n o v e rs tra a lt h a a r m a n e n m in d e r. A ls je d e v ie r m a n e n v a n J u p ite r o n d e r h a n d w e l z o 'n b e e tje g e z ie n h e b t e n ie ts a n d e rs w il, z ijn d e z e m a n e n m is s c h ie n w e l ie ts
is z e n ie t g o e d te z ie n . Z e s ta a t d rie k e e r z o v e r v a n S a tu r n u s a f d a n T ita n . A ls je e e n h e le g o e d e k ijk e r h e b t e n n o g é é n of tw e e m a a n tje s h e e l d ic h t bij S a tu rn u s z ie t s ta a n , d a n k u n n e n d a t D io n e e n T h e ty s zijn . D e z e s ta a n n o g d ic h te r b ij S a tu r n u s d a n R h e a e n z ijn o o k z w a k k e r.
Een roestige planeet A ls n o g b u ite n b e n t ro n d tw e e u u r 's n a c h ts , d a n z ie je in h e t n o o rd o o s te n w e e r e e n n ie u w e p la n e e t o p d u ik e n . H e t is M a rs d ie n e t o p g e k o m e n is. Hij s ta a t p a s in d e v ro e g e o c h te n d h o o g in h e t z u id e n , en d a t b e te k e n t d a t hij n o g n ie t in o p p o s itie is. D at g e b e u rt p a s o p 17 m a a rt 19 9 7 . A ls je h e m m e t d e k ijk e r g a a t b e k ijk e n , d a n zal je m e rk e n d a t h e t nog m a a r e e n p ie p k le in b o lle tje is v a n o n g e v e e r 5 b o o g s e c o n d e n . V e tte p e c h d u s . W e m o e te n n o g e v e n w a c h te n to td a t M a rs w a t d ic h te r bij d e A a rd e sta a t. D e p la n e e t is v e rn o e m t n a a r d e R o m e in s e g o d va n d e o o rlo g , "M a rs ". W a a rs c h ijn lijk o m d a t m e n z ijn bij
h a a r fa s e e rg e n s tu s s e n e e r s te k w a r tie r en V o lle M a a n in. V e n u s is o m h u ld d o o r e e n dik w o lk e n d e k , m a a r d a a r is h e la a s n ie ts v a n te z ie n . H e t o v e r ig e n s b e s t le u k o m V e n u s z o la n g m o g e lijk te z ie n te rw ijl h e t lic h t w o rd t. S o m s k u n je h e m z e lfs n a z o n s o p k o m s t m e t h e t blote o o g n o g v in d e n .
Nog een ochtendster? T e rw ijl h e t al a a rd ig lic h t b e g in t te w o rd e n en je je a fv ra a g t w a a ro m je n o g s te e d s n ie t in be d ligt. is b e g in o k to b e r M e rc u riu s in h e t o o s te n te z ie n . M e rc u riu s b e re ik t z ijn g ro o ts te w e ste lijke e lo n g a tie o p 3 o k to b e r. H e t b e s te ku n je hem o n g e v e e r d rie k w a rtie r v o o rd a t d e zo n o p k o m t o p z o e k e n . M e t e e n v e r r e k ijk e r g a a t d a t w a t m a k k e lijk e r. A ls h e t n o g m e t h e le m a a l w il lu k k e n . m o e t je het in d e o c h te n d v a n 11 o k to b e r n o g e e n s p ro b e re n . D an s ta a t d e s m a lle m a a n s ik k e l 3 g ra d e n o n d e r d e p la n e e t.
Fig. 5. Overzichtskaartje voor het opzoeken van de sterrenbeelden Steenbok en Boogschutter. H et gestippelde gebied is uitvergroot in figuur 4. rechtsonder.
E n to e n k w a m d e Z o n o p en w a re n a lle p la n e te n v e rd w e n e n . N u m o e te n w e w e e r w a c h te n to td a t h e t a v o n d w o rd t o m ze te z ie n . M a a r o o k d e Z o n k u n je w a a rn e m e n . N a tu u rlijk k ijk je niet
h e t z ie n v a n d e ro d e k le u r v a n M a rs m o e s te n d e n k e n a a n b lo e d . D e ro d e k le u r w o rd t e c h te r v e ro o rz a a k t d o o r h e t ro e s t w a t in d e m a rs b o d e m zit.
Van avondster naar ochtendster T e rw ijl M a rs s te e d s h o g e r k o m t te s ta a n e n d e o c h te n d n a d e rt, v e rs c h ijn t in e r h e t o o s te n e e n o n g e lo o flijk h e ld e r o b je c t. S le e n b o k Is h e t e e n v lie g tu ig ? N ee! Is h e t e e n s te r? N ee! Is h e t e e n U F O ? N ee! H e t is V e n u s ! 54
12 In d e le n t e s t o n d z e n o g z o m o o i a a n d e a v o n d h e m e l te s c h itte re n e n n u is ze o c h te n d s te r g e w o rd e n . Z e is o n g e v e e r v a n m a g n itu d e 3 ,5 en a ls je h a a r d o o r e e n te le s c o o p b e k ijk t, m e rk je d a t V e n u s v e e l te h e ld e r is o m h a a r g o e d te b e k ijk e n . H e t b e s te k u n je d a n o o k e ve n w a c h te n to td a t h e t lic h t b e g in t te w o rd e n . D an w o rd t d e a c h te rg ro n d w a t lic h te r e n lijk t ze n ie t z o h e ld e r. D o o r d e k ijk e r is het e e n b o lle tje v a n o n g e v e e r 1 5 b o o g s e c o n d e n e n lig t
" ,o URANUS
11
NEPTUNUS
B o o g s c h u im e r
Fig. 4. D etail uit figuur 5 als opzoekkaart/e voor Uranus en Neptenus.
M et d e kiiker
o d
Hale -Bo
R o y K e e ris d e s c h rijv e r v a n h e t a rtik el " M e t d e K ijk e r o p J a c h t” h e e ft, m et de k o m e e t H a le -B o p p in a a n to c h t e n als o n v e rv a ls te a m a te u r-a s tro n o o m , al het n o d ig e v a n d e z e k o m e e t o p h e t p a p ie r vastgelegd. O p h et o v e rzic h ts k a a rtje links h ee ft R oy d e b a a n v a n H a le -B o p p in g e te k e n d . En natuurlijk is e r, h iero n d er, ook e e n te k e ning v a n e e n H a le -B o p p w aarnem in g bij. D e b ijb e h o re n d e g e g e v e n s laten w einig vragen over. E e n e n a n der sluit mooi a a n op het artikel o v e r H ale-B o pp op p again a 2 2 van d eze Universum . D e kom ende m aanden zal hij wel wat van o n ze a a n d a c h t opeisen. V e e l plezier en goeie seeing!
re c h ts tre e k s d o o r de k ijk e r n a a r d e Z o n kijke n , w a n t d a n b en je m e te e n b lin d . E e n v e ilig e m e th o d e is d e Z o n p ro je c te re n o p e e n w it v la k . b ijv . e e n s tu k p a p ie r. Z o a ls je m is s c h ie n w e l w e e t is e r n u e e n z o n n e v le k k e n m in im u m . D at b e te k e n t d a t e r m e e s ta l (b ijn a ) g e e n z o n n e v le k k e n te z ie n z ijn . M a a r a f e n to e w il e r to c h w e l e e n s e e n flin k e g r o e p o n ts ta a n . O p 2 5 a u g u s tu s h e b ik b ijv o o rb e e ld e e n g ro e p v a n o n g e v e e r v ijf v le k k e n g e z ie n m e t e e n u itg e b re id fa k k e lg e b ie d e rn a a s t. E e n fa k k e l is h e t te g e n o v e rg e s te ld e v a n z o n n e v le k . H e t is e e n p le k w a a r h e t z o n s o p p e rv la k ie ts h e te r is d a n z ijn o m g e v in g . D a a rd o o r is d a t s tu k je h e ld e r de r. N o u , g e n o e g o b je c te n o m w a a r te n e m e n . En a ls je no g n ie t b e n t u itg e k e k e n d a n z ijn e r a ltijd n o g e e n b o e l d e e p s k y o b je c te n te z ie n in d e h e rfs t. In u n iv e rs u m 5 e n 6 v a n v o rig ja a r sta a n e r e e n a a n ta l b e s c h re v e n . En b lijf o p s tu re n die w a a rn e m in g e n , w a n t w ij w ille n g ra a g w e te n w a t j ij g e z ie n h e b t. E n m is s c h ie n v in d t je jo u w w a a rn e m in g w e l in U n iv e rs u m te ru g . S u c c e s !
litaarn em ln u : k - C W C *)r S te r r e n b e e ld :
M d -I -C -’fe o ty a
S c u U * /W l
W a a rn e m in g e n (te k e n in g e n , fo to 's e n b e s c h rij v in g e n e .d .) k u n je o p s tu re n n a a r:
Datum : 2 1 / i j - O * T i id : o n -
W a a rn e e m c o m m is s ie p /a R o y K e e ris d e B le k e r 4 8 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n
21
SS
I 39 C
U .T
W a a r n c m irw ts p lo a ts : U e U t i o u e w ; K i. lk e r t v p e / o p e n ln B : V e r R T o t ln t ? :
^ CwVT„ f 20 » » '
W5 *
O m s ta n d ig h e d e n : belet®*-G r e n s m a e n ltu d e :
5, ^
S e e In c :
O om erk I n e e n : a t v j l *
le-te*--
_ 5 *"■—*1' o L MM
-
e / 7 ,3
S i ° z 5 ' /u^>
De Maan in oktober:
De Zon
op
onder
Laatste Kwartier 4 oktober
14.04 uur
2 oktober
7.42
19.14
Nieuwe Maan
12 oktober
16.14 uur
7 oktober
7.51
19.03
Eerste Kwartier 19 oktober
20.09 uur
12 oktober
7.59
18.51
Voile Maan
16.11 uur
17 oktober
8.08
18.41
22 oktober
8.17
18.30
27 oktober
7.26
17.20
26 oktober
Erw in van Ballegoy
m a/di 21/22 okto ber
O K T O B E R 199 6
w o 9 oktober
Rond 1h50 gaat de Maan onder, terwijl het sterren
Deze ochtend volgt een samenstand tussen de pla
beeld Orion steeds hoger aan de hemel kom t te
De planeten
neet Venus en de Maan. Ook de ster Regulus staat
staan Hel is prettig dat het storende maanlicht weg
MERCURIUS Is in de eersle helft van de maand
in de nabijheid van dit tweetal.
is, want in de nanacht zijn er meteoren te zien die uit
’s morgens laag boven de oosleli|ke horizon le zien
het sterrenbeeld Orion lijken te komen,
De heldere planeet VENUS schittert nog steeds aan
do 10 oktober
de ochtendhemel.
Om 20h56 loopt de schaduw van het maantje lo van
d l 22 o kto ber
MARS bevindt zich als een roodachtige ster in hel sterrenbeeld Leeuw.
het wolkendek van Jupiter af.
Vanavond staal de Maan Titan maximaal ten oosten van Saturnus.
JUPITER en SATURNUS zijn beide 's avonds zicht
do 10 oktober
baar in het zuidwesten respectievelijk zuidoosten.
Vanavond staat het Saturnusmaant|e Japetus (mag nitude +10) maximaal ten westen van Saturnus. Let
De zichtbaarheid van Jupiter is echter vri|wel ten einde: hij verdwijnt in de avondschemering.
er wel op dal Japetus drie keer zo ver van Saturnus
d o 24 oktober De planeet Saturnus slaat vanavond ten zuidwesten van de Maan
kan komen als Titan. d i 1 oktober
za 26 o kto ber
Vanavond bedekt de Maan de ster Aldebaran. De
v r 11 oktober
Om 19h15 verlaat de schaduw van hel maantje lo
verdwijning gebeurt om 22h53 aan de verlichte rand
Aan de ochtendhem el kan. om streeks 7h10. een
het wolkendek van Jupiter.
en zal - mede door de lage stand boven de oostelij
smalle maansikkel boven de ooslelijke horizon wor
ke h o riz o n (6 °) - n a uw elijks zic h tb a a r z ijn . De
den waargenomen. Het is dan nog slechts 33 uur
za/zo 26/27 oktober
wederverschijning aan de donkere rand vindt plaats rond 23h50. Gebruik een verreki|ker ol kleine kijker
voor hel tijdstip van Nieuwe Maan. Mercurius bevindt
Vannacht eindigt de zomertijd. Om 3h in de nacht wordt de klok een uur teruggezet.
om de roodachtige hooldster van het sterrenbeeld Stier bij de Maan le kunnen zien
maansikkel.
zich overigens enkele graden ten noorden van de
d i 29 okto ber za 12 oktober
’s Ochtends kunnen we de roodachtige planeet Mars
d o /vr 3/4 o kto ber
In de namiddag zal de Zon gedeeltelijk verduisterd
1 ° ten noorden van de ster Regulus zien slaan.
Aan de ochtendhem el zien we een mooie nauwe
worden
samenstand tussen de heldere planeet Venus en de ster Regulus. De hooldster van het sterrenbeeld
Vanuit Nederland en Belgié is in de middaguren van
w o 30 oktober
12 oktober een schitterende gedeeltelijke zonsver duistering zichtbaar. Vanaf 15h04 zal men aan de lin
Vanavond sta a t Titan m axim aal ten w esten van
Leeuw staat slechts een kwart graad ten noorden van de planeet
Saturnus.
kerzijde van de zonneschijf een kleine, donkere 'deuk' zien ontstaan, die geleidelijk aan groter wordt.
vr/za 4/5 oktober Vannacht w ordl de ster I Gem inorum (magnitude
Rond 16h22 is ruim de helft van de zonneschijf ver duisterd De Zon staat dan 20" boven de horizon
+3.6) door de Maan bedekt. Om 2h48 verdwijnt de
Daarna wordl de donkere 'deuk' steeds kleiner. Het
ster aan de verlichte zijde. Om 3h45 uur verschijnt
einde van de verduistering vindt plaats rond 17h34,
de ster weer aan de donkere maanrand.
bij een zonshoogte van circa 10
N O V E M B E R 1996 De planeten MERCURIUS staat dicht bij de Zon en is met waar
za 5 o kto ber
ma 14 oktober
neembaar. De heldere VENUS siert nog steeds de
Vanavond staan de vier heldere manen van Jupiter
Titan, de grootste maan van Saturnus, bevindt zich
ochtendhemel MARS is ’s morgens in het sterren
allen ten westen van de planeet.
vanavond maximaal ten westen van deze planeet.
beeld Leeuw te vinden. JUPITER en SATURNUS zijn ’s avonds zichtbaar,
zo 6 oktober
d o 17 okto ber
waarbij Jupiter in de avondschemering verdwijnt
Vanavond staat de heldere Maan Titan maximaal ten oosten van Saturnus.
Om 20h36 begint de schaduw van het m aanje lo over het wolkendek van Jupiter te trekken,
za 2 novem ber
ma 7 oktober
v r 18 oktober
Vanaf 17h55 werpt lo haar schaduw op het wolken dek van Jupiter. Om 19h02 begint lo zelf als een
’s Morgens zien we de Maan nabij de planeet Mars.
Jupiter staal vanavond 5" ten zuiden van de Maan.
witte stip voor Jupiter langs te trekken.
Deze kaart is gel dig op: 1
nov.
19.00 uur
15 nov. 22.00 uur
De Maan in november:
Laatste Kwartier 3 november
8.50 uur
Nieuwe Maan
11 november
5.16 uur
Eerste Kwartier
18 novem ber
2.09 uur
Volle Maan
25 november
5.10 uur
De Zon
op
onder
3 november
7.39
17.07
8 november
7.48
16.58
13 novem ber
7.57
16.51
18 novem ber
8.05
16.44
23 novem ber
8.14
16.38
28 novem ber
8.21
16.33
di 5 novem ber
ma 25 novem ber
vr/za 13/14 decem ber
Aan de ochtendhemel is een samensland tussen de Maan, Mars en Regulus le zien.
Nabi| de v rijw e l V olle Maan bevindt zich de ster Aldebaran.
Rond hall december kunnen we meteoren van de Gemmiden-zwerm zien. Vooral in de ochtenduren
do 7 novem ber
w o 27 novem ber
kunnen tientallen 'vallende sterren' vanuit hel ster
D eze avond s ta a l T ita n, de g ro o ts te m aan van
In een kleine kijker is zichlbaar dat vanavond alle vier
renbeeld Tweelingen woiden waargenomen Hel is
Saturnus, maximaal ten oosten van deze planeet
heldere manen van Jupiter ten westen van de pla neet staan.
net Nieuwe Maan geweest, dus het maanlicht zal de waarnemingen met verstoren.
van 14 december (gelukkig weer in het weekeinde)
v r 8 novem ber Deze ochtend slaat de maansikkel zo'n 2 ten zuiden
di 17 decem ber
D E C E M B E R 1996
De M aan s la a l 2
za 9 novem ber
De planeten
Saturnus. Deze avond staal Saturnusmaan Tilan tevens maximaal len westen van deze planeel.
Ditmaal bevind! de maansikkel zich in de nabijheid van de sier Spica, van hel sterrenbeeld Maagd
MERCURIUS is in de tweede helft van de maand 's avonds laag boven de zuidwestelijke horizon zicht
za 21 decem ber
baar Verwar Mercurius nièt met de helderdere pla
Om 15h06 bereikt de Zon haar zuidelijkste breedle
w o 13 novem ber
neet Jupiter, die verder van de zon staat.
en beginl de winter. Vanal nu beweegl de Zon weer
Alle vier heldere manen van Jupiter bevinden zich ten westen van de planeet Gebruik een kleine kijker
VENUS nadert langzaam de zon. maar is nog steeds
noordwaarts en worden de dagen langer.
om dil le kunnen zien.
De io o d -o ra n ie k le u rig e p la n e e l MARS is in de nanacht te zien in het sterrenbeeld Leeuw
zo/ma 22/23 decem ber
d o 14 en v r 15 novem ber
De reuzenplaneet JUPITER is inmiddels in de avond
vannacht zeer dicht bi| de bi|na-volle Maan. De kort
Gedurende deze dagen beweegl de Maan len noor
schemering verdwenen.
ste nadering vindt plaats om 1h20 als de ster slechts
den van de planeet Jupiter.
SATURNUS kan lo t middernacht worden waargeno-
8 ' ten zuiden van de zu ide lijke m aanrand staat
men als een 'ster' van de eetste grootte in hel ster
Gebruik een kleine kijker (ol verrekijker) om de ster nabij de Maan te kunnen zien.
van de heldere planeet Venus.
ten no o rd e n van de planeet
goed waarneembaar aan de ochtendhemel. De ster Aldebaran (van het sterrenbeeld Slier) slaal
v r 15 novem ber
renbeeld Vissen
Vanavond staa l T ita n m axim aal ten w esten van Saturnus.
zo 1 decem ber
w o 25 decem ber
T ita n sta a t vanavond m a xim aal ten w esten van
T ita n sta a t vanavond m axim aal ten oosten van
Saturnus
Saturnus.
za en zo. 16 en 17 novem ber Venus staal deze Iwee ochtenden ongeveer 4 ten
ma 2 december
w o/do 25/26 decem ber
Nabij de maan bevindt zich deze ochtend de ster
Deze ochtend wordt om 4h15 de ster I Gemlnorum
za t/m m a 16 t/m 18 novem ber
Regulus.
Het maximum van de meteorenzwerm Leoniden valt dit jaar heel gunstig in het weekeinde. Onder goede
(magnitude +3.6) door de Maan bedekt. Om 4h42 komt de ster weer achter de Maan tevoorschijn.
di/w o 3/4 december
noorden van de ster Spica.
omstandigheden kunnen in de ochtenduren van 18
Ditmaal is hot de planeet Mars die enkele graden len
za 28 decem ber
november vele - vaak heldere - 'vallende sterren'
noorden van de Maan slaal
Vanavond slaat het Salurnusmaantje Japetus maxi
worden waargenomen. De Maan is in Eerste Kwar tier en zal dus de ochlendwaamemingen met versto
v r 6 decem ber
magnitude +10 bevindt zich op 8 a 9 boogminuten
ren De meteoren van de Leoniden-zwerm lijken te
Deze ochtend bevindt de ster Spica zich 6 ten zuid
van deze planeel
komen uit de 'kop' van het sterrenbeeld Leeuw
oosten van de Maan.
ma 18 novem ber
zo 8 decem ber
Om 1h40 wordt de ster o Leonis (magnitude *3.8)
Tot 18h30 irekt de schaduw van lo over Jupiter,
De smalle maansikkel staat vanochtend 3 ' van de
door de Maan bedekt Rond 2h42 komt de ster weer
heldere planeet Venus.
achter de Maan vandaan
De Maan staal vanavond 3 ten noorden van de pla
d i 9 decem ber
zo/ma 29/30 decem ber
neet Saturnus,
V anavond sta a t Titan m axim aal ten oosten van
Deze och tend en sta a t d e M aan ten zuiden van
Saturnus.
Regulus.
maal len w esten van Saturnus. Het maantje van
za/zo 28/29 decem ber
w o 20 novem ber
za 23 novem ber Titan staal vanavond maximaal len oosien van de
do 12 december
planeet Saturnus.
Mogeli|k dat de smalle maansikkel ons vanavond in
ma 25 novem ber
staal steil om afscheid le nemen van de planeet Jupiter. De planeet staat 5' ten zuiden van de Maan.
Om 181109 beginl een schaduwovergang van lo over
Mercurius bevindt zich 2' len zuiden van Jupiter.
hst wolkendek van Jupiter.
Deze ka a rt is ge ld ig op:
De Maan in decem ber:
1 dec.
21.00
uur
Laatste K w a rtie r
1 5 d e c . 20.00
uur
N ieuw e Maan
10 d e ce m b e r 17.56 u u r
31 dec. 19.00
uur
E e rste K w a rtie r
17 d e ce m b e r 10.31 uur
V o lle Maan
24 d e ce m b e r 21.41 u u r
3 d e ce m b e r 6.06
De Zon
op
onder
3 d e ce m b e r
8.29
16.30
8 d e ce m b e r
8.35
16.28
13 dece m b e r
8.40
16.27
18 dece m b e r
8.44
16.28
23 dece m b e r
8.47
16.31
28 dece m b e r
8.48
16.34
uur
Adressenpagina Landelijk telefoonnum m er van de JW G : 050 - 577 94 70 Giro: 282.77.47 t.n.v. Jongeren w erkgroep N.V.W.S. te Utrecht S e c re ta ria a t J W G : J W G , Z o n n e n b u rg 2. 3 5 1 2 N L U tre cht. C o m p u te r g r o e p : E rw in va n B a lle g o y . T a fe lb e rg s tra a t 20, 2021 S P H a a rle m , 0 2 3 - 5 2 7 0 6 50. D ia -u itle e n : M a rk -J ö rg M e ije r. M e in e s z s tra a t 1, 8 4 4 2 GC H e e re n v e e n , 0 5 1 3 - 6 2 0 3 03. K o n ta k tp e r s o o n J o n g e r e n k a m p : J e ffre y B out, K o m o e lje s tra a t 2 H 4 , 9741 J B G ro n in g e n . 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K o n ta k tp e r s o o n O u d e re n k a m p : B ram S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 H N D en H a a g , 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. K o n ta k tp e r s o o n P u im ic h e lk a m p : M a rc e l V onk, G o e v e rn e u rla a n 64 9, 2 5 2 3 C H D e n H a a g , 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. U n iv e r s u m : B ra m S la g m o le n . R ijs w ijk s e w e g 38 2, 2 5 1 6 HN D en H a a g . 0 7 0 - 3 9 0 8 5 3 3. W a a r n e e m c o m m is s ie : R o y K e e ris, D e B le k e r 4 8 , 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n . 0 4 0 - 2 5 3 51 38. K ijk e r b o u w g r o e p : N ie ls B osch, V a n N is p e n s tra a t 30, 6521 K M N ijm e g e n . 0 2 4 - 3 2 3 3 7 14. B e s tu u r J o n g e r e n w e r k g r o e p V o o r z itte r : N ie ls B osch, V a n N is p e n s tra a t 3 0 , 6521 KM N ijm e g e n , 0 2 4 - 3 2 3 3 7 1 4 . V ic e - v o o r z itte r : M a rlo e s M u ld e rs , F. C o e rs la a n 2 4 , 3571 A P U tre c h t, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. S e c r e ta r is : R e in o u t K le in h a n s . E s d o o rn la a n 33 2. 9741 M B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 0 4 2 7 e n 0 3 8 - 6 5 3 2 0 7 (w e e ke n d ). P e n n in g m e e s te r : B a s V rie s e m a . E n n y V re d e la a n 249. 3 5 8 4 Z H U tre c h t, 0 3 0 - 2 5 4 19 53. A f d e lin g s c o ö r d in a t o r : J e ffre y B out, K o m o e lje s tra a t 2H 4. 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 9 4 70. K a m p g ro e p : W o u te r v a n R e e v e n , H a a rle m m e rw e g 60 a, 2 3 1 6 A G L e id e n , 071 - 5 2 2 4 2 51. P u b lic ite it: M a rlo e s M u ld e rs . F. C o e rs la a n 2 4 , 3571 A P U tre cht, 0 3 0 - 2 7 3 2 6 75. U n iv e r s u m : 8 ra m S la g m o le n , R ijs w ijk s e w e g 3 8 2 , 2 5 1 6 H N D en H aag . 0 7 0 - 3 9 0 8 5 33. B e s tu u r s lid :: M a rc e l V o n k . G o e v e rn e u rla a n 6 4 9 , 2 5 2 3 CH D en H a a g , 0 7 0 - 3 9 3 3 3 84. J W G -A fd e lin g e n R e g io M id d e n R e g io -c o ö rd in a to r: P e ije v a n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 229, 3 7 3 4 C L D e n D o ld e r , 0 3 0 - 2 2 9 14 38. A m e r s fo o r t: M a rlijn v a n W e s te rla a k , B re e la n d 14 2, 3 8 2 8 V J H o o g la n d , 0 3 3 - 4 8 0 2 6 65. A m s te r d a m : A s trid F lo k s tra . B lld e rd ijk k a d e 5 5 2 , 1 0 5 3 VR A m s te rd a m , 0 2 0 - 6 8 3 7 9 38. C u le m b o r g : M e n n o S c h a k e l, Z u id e rlin g e d ijk 1 0 1 .4 2 1 1 B B S p ijk . 0 1 8 3 - 5 6 15 2 3. ' t G o o i: P e ije v a n K lo o s te r, P a ltz e rw e g 2 2 9 , 3 7 3 4 C L D en D o ld e r. 0 3 0 - 2 2 9 14 38. G o u d a : R ic h a rd W e s te rb e e k , L a n d lu s ts tra a t 108. 2 8 0 4 K T G o u d a . 0 1 8 2 - 5 3 5 4 28. U tre c h t: E lis a b e th L o d d e r, O u d e g ra c h t 3 3 1 , 3511 P C .U tre c h t.0 3 0 - 231 41 53. R e g io O o s t + N o o r d R e g io -c o ö rd in a to r. J e ffre y B out, K o m o e lje s tra a t 2 H 4 , 9741 J B G ro n in g e n , 0 5 0 - 5 7 7 94 70. A c h te r h o e k : A lle e n va n N o rd e , B e e th o v e n la a n 5 5 , 6815 B L A rn h e m . 0 2 6 - 4 4 5 6 6 44. A lm e lo /W ie r d e n /R ijs s e n : R a fa l G o rs k i, P a ra lle lw e g 21 4. 76 0 4 T R A lm e lo , 0 5 4 6 - 8 5 0 5 13. F r ie s la n d : R u d m e r H o e k s tra ,S c h o te rla n d s e w e g 4 1 . 8451 K A O u d e s c h o o t, 0 5 1 3 - 6 3 3 8 10.
G ro n in g e n : M a a rte n d e n D a a s , ‘t Z u d e n 163, 9351 LJ Le ek, 0 5 9 4 - 51 9 8 67. O o s t-T w e n te : D e rk M o o r, K lim o p s tra a t 4, 8 0 1 2 D D Z w o lle . 0 3 8 - 4 3 5 6 4 2 6 (in h e t w e e k e n d 0 5 3 - 4 3 5 6 4 26). Z w o lle : B o u w d e w ijn K ra n e n d o n k , K a d e n e te rk a m p 74, 8 0 1 4 C B Z w o lle , 0 3 8 - 4 6 5 8 7 2 8 .. R e g io W est R e g io -c o ö rd in a to r. L u u k d e n O e ve r, M e lis s e tu in 2 , 2 3 1 7 N E L e id e n , 071 - 521 0 6 43. D en H a a g : P a tric k d e R o o , v a n S lin g e la n d ts tra a t 9 9 , 2 5 8 2 X K D en H a a g , 0 7 0 - 3 5 5 7 5 87. R ijn m o n d : W ilc o M o e rm a n , Ire n e s tra a t 22, 3 2 7 4 A E H e in e n o o rd , 0 1 8 6 - 6 0 16 62 . L e id e n e .o .: L u u k v a n d e n O e v e r, M e lis s e tu in 2 , 2 3 1 7 NE L e id e n . 071 - 521 0 6 43. Z o e te rm e e r: E rik v a n d e n E ikh o ff, R u P a re s in g e l 10, 2 6 4 2 C S P ijn a c k e r. 0 1 5 - 3 6 9 8 0 72.. R e g io Z u id R e g io -c o ö rd in a to r: M a rie k e v a n d e n B o s c h . N o b e lw e g 2, 6 7 0 6 E W W a g e n in g e n , 0 3 1 7 - 41 2 7 66. B re d a : P e p ijn H e n d riks, J a c o b C a ts la a n 3 3 , 4 8 7 3 G T E tte n -L e u r, 0 7 6 - 501 5 0 6 4 . D en B o s ch : M a a rte n B e rg m a n s, R ijn rin g 6 9 . 5 1 5 2 RE D ru n e n . 0 4 1 6 - 3 7 2 9 76. E in d h o v e n : R o y K e e ris . D e B le e k e r 4 8 . 5 5 0 6 B D V e ld h o v e n . 0 4 0 - 2 5 3 51 38. T ilb u rg : T o n S p a n in k s , G e n e ra a l d e W e ts tra a t 31 , 5021 T K T ilb u rg . 0 1 3 - 5 4 2 2 5 34. W e s t-B ra b a n t: K la a s H u ijb re g ts. L u d w ig s tra a t 33, 4701 N E R o o s e n d a a l. 0 1 6 5 - 5 3 31 23. Z u id -L im b u rg : E m e ra ld K lo o s te rm a n , R in g w e g 55 , 6141 L Z L im b ric h t, 0 4 6 - 4 5 8 17 0 5.
W erkgroepen van d e N V W S e n S tichting d e Koepel A s tro fo to g ra fie : J.S . S u s s e n b a c h . P a rk A re n w e g 4 2 . 3731 E T D e B ilt, 0 3 0 - 2 2 0 3 3 8 3. K o m e te n : H . v a n A sp e re n . A . P a u w s tra a t 5, 6 8 8 2 K P V e lp , 0 2 6 - 3 6 2 0 5 44. L e id s e S te rre n w a c h t: J .H , O d e k e rk e n , P ro v in c ia le w e g W e s t 7 5 , 2851 E K H a a s tre c h t. 0 1 8 2 0 - 2 4 984. M a a n e n P la n e te n : P e te r L o u w m a n . H o u tla a n 2. 2 2 4 3 C B W a sse n a a r, 0 7 0 - 5 1 7 8 6 56. M e te o re n : A n n e m ie k e Z w a a n s . R a n d h o e v e 15. 3 9 9 2 XA H o u te n , 0 3 0 - 6 3 4 0 7 24. S te rb e d e k k in g e n : H .G .J. R u tte n , B o e re n w e g 3 2 . 5 9 4 4 EK A rce n , 0 7 7 - 4 7 3 13 4 7. S te rre n k u n d e e n c o m p u te r: T. P e te rs. D e K lo m p 75 -60, 7511 D G E n s c h e d e . 0 5 3 - 4 3 0 8 5 81. V e ra n d e rlijk e s te rre n : G . C o m e llo , p /a K a p te yn L a b ., P o stb u s 8 0 0 . 9 7 0 0 A V G ro n in g e n , 0 5 0 - 3 6 3 4 0 6 9 /3 6 3 4 0 7 3 . W e e r-a m a te u rs : R . W ie le m a , It B ü te rta b ry k 2 3 ,900 1 DN G ro u w . 0 5 6 6 2 - 3906. Zo n: B e n n o H o u w e lin g . V e e n e n b u rg 36, 2 8 0 4 W Z G ou da, 0 1 8 2 - 5 3 9 0 82. A d v ie s g ro e p in s tru m e n te n b o u w : H .G .J. R utten, B o e re n w e g 32. 5 9 4 4 E K A rce n . 0 7 7 - 4 7 3 134 7.
Lid worden van de JWG? e J W G is d e jo n g e re n w e rk g ro e p v a n d e N e d e rla n d s e V e re n ig in g v o o r W e e r- e n S te rr e n k u n d e e n is v o o r jo n g e n s e n m e is je s v a n 8 to t 21 ja a r. D e J W G is e e n v e re n ig in g v o o r e n d o o r jo n g e re n . W ij w il le n p ro b e re n d e s te rre n k u n d e m e e r b ij d e jo n g e re n o n d e r d e a a n d a c h t te b re n g e n . D it g e b e u rt n u al z o 'n 2 9 ja a r en z a l o o k n o g w e l e e n tijd z o d o o rg a a n . E e n v e re n ig in g d ra a it o p e n v o o r d e le d e n , z o o o k de
D
J W G . W ij h e b b e n ju llie jo n g e n s e n m e is je s b ij a lle a c tiv ite ite n n o d ig . e n v a n d ie a k tiv ite ite n is d a t w a t je n u in je h a n d e n h e b t, U n iv e rs u m . D it is h e t lijfb la d v a n d e J W G -e r. U n iv e rs u m is e e n tw e e m a a n d e lijk s b la d v o o r d e le d e n . E lk e k e e r s ta a t h ij w e e r p ro p v o l m e t in te re s s a n te in fo rm a tie e n a rtik e le n . Z o s ta a t e r in e lk e U n iv e rs u m d e A s tro n o m is c h e K a le n d e r w a a rin v o o r
E
d e k o m e n d e tw e e m a a n d e n d e b e z ie n s w a a rd ig h e d e n s ta a n . D e z e z ijn al m e t h e t b lo te o o g o f e e n k lein e k ijk e r w a a r te n e m e n . V o o r d e jo n g e r e n o n d e r o n s z ijn e r 'J o n g e K ijk e r s ’ e n ‘V r a g e n r u b r ie k v o o r J o n g e re n ’ w a a r m e e le u k e p rijz e n te w in n e n z ijn . V o o r d e le d e n d ie al w a t v e rd e r z ijn is e r ‘M e t d e K ijk e r o p J a c h t’, w a a rin b e p a a ld e o b je c te n v e rd e r w o rd e n u itg e d ie p t. e v in d t d e tw e e m a a n d e lijk s e in fo rm a tie s tro o m te w e in ig d a n ku n je o o k n o g n a a r e e n J W G -a fd e lin g b ij jo u in d e b u u rt . D e J W G h e e ft o n g e v e e r 2 0 d ra a ie n d e a fd e lin g e n v e rs p re id o v e r h e t h e le lan d . D e z e a fd e lin g e n h e b b e n v a a k m a a n d e lijk s e e n b ije e n k o m s t v o o r a lle J W G -e rs b ij jo u in d e b u u rt. H ier
J
ku n je d a n g e z e llig m e t je le e ftijd s g e n o o tje s k le ts e n o v e r d e la a ts te s te rre n k u n d ig e n ie u w tje s o f n a a r d e n ie u w s te film k ijk e n . O f je g a a t m e t d e g e h e le a fd e lin g o p e x c u rs ie n a a r e e n s te rre n w a c h t. S o m m ig e a fd e lin g e n o rg a n is e re n z e lf a fd e lin g s k a m p je s .
W
a n n e e r je d a t n o g n ie t g e n o e g v i n d t . E r z i j n j a a r l i j k s , in U t r e c h t , ó ó k t w e e L a n d e l ij k e B ije e n k o m s te n . H ie r o n tm o e te n d e J W G -e r s u it N e d e r la n d e lk a a r , m a a r je k u n t o o k g e ru s t je
v rie n d je o f v rie n d in n e tje m e e n e m e n . E r is e r e e n tje v o o r a lle le d e n in m e i e n e e n tje v o o r d e jo n g e re le d e n in s e p te m b e r. O p z o 'n d a g is e r e e n h e e l p ro g ra m m a v o o r ju llie in e lk a a r g e z e t, d e e n e k e e r m et e e n th e m a en d e a n d e re k e e r k o m t E rw in K ro l o f C h rie t T itu la e r. a je al n a a r d e a fd e lin g s b ije e n k o m s te n e n k o m je n a a r a lle L a n d e lijk e B ije e n k o m s te n m a a r je w ilt n o g m e e r? D a t k a n ! In d e z o m e rv a k a n tie o rg a n is e e rt d e J W G d rie z o m e rk a m p e n v o o r h a a r le d e n . Er z ijn tw e e J o n g e re n k a m p e n v a n e lk é é n w e e k v o o r jo n g e n s e n m e is je s to t 1 4 ja a r . H ie r d o e je m et e lk a a r a lle m a a l le u k e d in g e n e n ‘s a v o n d s g a je b ij e e n h e ld e re h e m e l w a a rn e m e n . B e n je h ie r te o u d v o o r (d a t k a n ) d a n is e r n o g h e t O u d e re n k a m p . D it k a m p d u u rt tw e e w e k e n e n is v o o r jo n g e re n v a n 1 4 to t 18
G
ja a r. H ie r ku n je , a ls h e t h e ld e r is, d e g e h e le n a c h t w a a rn e m e n to td a t d e z o n o p k o m t. W il je w e l e e n s d o o r e e n 1 m e te r te le s c o o p k ijk e n e n fo to ’s m a k e n d ie n e t z o m o o i z ijn a ls d ie in d e b o e k e n , d a n g a je m e e o p h e t P u im ic h e lk a m p . J e g a a t d a n 1 2 d a g e n n a a r Z u id -F ra n k rijk e n z u lt g e n ie te n v a n h e t m o o ie w e e r en te v e n s v e rs te ld s ta a n v a n d e h e ld e re s te rre n h e m e l. B en je n ie u w s g ie rig g e w o rd e n e n je w ilt lid w o rd e n ? S tu u r d a n h e t o n d e rs ta a n d e s tr o o k je (o f m a a k e r een k o p ie v a n ) n a ar: JW G Z o n n e n b u rg 2 3 5 1 2 N L U tre c h t, o f b el n a a r 0 5 0 - 5 7 7 9 4 7 0 Ja, m a a k m ij, to t w e d e ro p z e g g in g , lid v a n d e J W G . Ik o n tv a n g d an 6 x p e r ja a r h e t c lu b b la d U n iv e rs u m . Ik w a c h t m e t b e ta le n to td a t ik e e n a c c e p tg iro k a a rt h e b o n tv a n g e n . N a a m : ..........................................................................................................
J W G -lid m a a ts c h a p s p rijs - fl. 3 0 ,- t/m 2 0 ja a r - fl. 3 5 ,- o u d e r d a n 2 0 ja a r G e b . D a t u m : .........................................
A d r e s : ..................................................................................................................................................................................................... P o s tc o d e /W o o n p la a ts :....................................................................... D a t u m : ..................................... H a n d te k e n in g o u d e r/v e rz o rg e r:
