TYPE 2 DIABETES AND COGNITION

TYPE 2 DIABETES AND COGNITION Neuropsychological sequelae of vascular risk factors in the ageing brain

Esther van den Berg

Cover design Joost van den Berg & Robin Band Layout Renate Siebes, Proefschrift.nu Printed by Ipskamp Drukkers B.V., Enschede ISBN 978-90-393-5106-2 © 2009 E. van den Berg All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopy, recording, or any information storage or retrieval system, without permission in writing from the author.

TYPE 2 DIABETES AND COGNITION Neuropsychological sequelae of vascular risk factors in the ageing brain TYPE 2 DIABETES EN COGNITIE Neuropsychologische gevolgen van vasculaire risicofactoren voor het verouderende brein (met een samenvatting in het Nederlands)

Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. J.C. Stoof, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op dinsdag 15 september 2009 des middags te 2.30 uur

door

Esther van den Berg geboren op 20 november 1978 te Rotterdam

Promotoren:

Prof.dr. L.J. Kappelle Prof.dr. R.P.C. Kessels

Co-promotor:

Dr. G.J. Biessels

De studies beschreven in dit proefschrift werden mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van het Diabetes Fonds (subsidies 2001.00.023 en 2003.01.004). De totstandkoming van dit proefschrift werd mede mogelijk gemaakt door financiële steun van het Diabetes Fonds, het Remmert Adriaan Laan Fonds, de Internationale Stichting Alzheimer Onderzoek, Alzheimer Nederland, AstraZeneca, Novo Nordisk, Eli Lilly, Janssen-Cilag, Lundbeck en Bristol-Myers Squibb.

Voor mijn ouders

of digits of

ries of blocks o

A widely ngruously p complex at to non-dia in the lite

ked to name formance of e fr f om 0 to ecently gai planning a

ere patient

uce as man

cutive func o observe ocess info f mbols acc dies. Other mputer screen p nts with T2DM. Eff ffects sizes mance on this task wa uage hav a eb persons. H s, patients en the cog

inal studi he ability opy as ma used in m re present hed perform f itudinal studies. T omains of percepti nces between drawn on ese impairm speed of r

patients with global terms, b gnitive impairment and cognitive im or more cognitive domains, fun

Chapter 1

esults in a slower perfor f

g persons as dementia ndence and

Contents

a substanti ith T2DM

ed to the

9

1.1

Introduction ognitive fu

11

1.2

Outline of the thesis

25

a list of u Type 2 diabetes mellitus, cognitive function and dementia: delay a per Vascular and determinants themmetabolic visu

Vascular risk factors and cognition: Systematic reviews Chapter 2

Type 2 diabetes mellitus, hypertension, dyslipidemia and obesity: A systematic comparison of their impact on cognition

29

Chapter 3

Diabetes and other vascular risk factors for dementia: Which factor matters most? A systematic review

55

THE HOORN STUDY Cognition and vascular disease in pre-diabetic stages and recent onset diabetes Chapter 4

Cognitive functioning in elderly persons with type 2 diabetes and metabolic syndrome: The Hoorn study

71

Chapter 5

10-year time course of risk factors for increased carotid intimamedia thickness: The Hoorn study

85

Chapter 6

Blood pressure levels in pre-diabetic stages are associated with worse cognitive functioning in patients with type 2 diabetes

97

Chapter 7

Albuminuria is unrelated to cognitive functioning in wellcontrolled patients with type 2 diabetes mellitus

107

THE UTRECHT DIABETIC ENCEPHALOPATHY STUDY Cognition in type 2 diabetes: Neuropsychological profile and progression over time Chapter 8

A detailed profile of cognitive dysfunction and its relation to psychological distress in patients with type 2 diabetes mellitus

113

Chapter 9

Mild impairments in cognition in patients with type 2 diabetes mellitus: The use of the concepts MCI and CIND

127

Chapter 10

A 4-year follow-up study of cognitive functioning in patients with type 2 diabetes mellitus

131

THE LEIDEN 85-PLUS STUDY Cognition, type 2 diabetes and the metabolic syndrome in the oldest of the old Chapter 11

The impact of diabetes mellitus on cognitive decline in the oldest of the old: A prospective population-based study

141

Chapter 12

The metabolic syndrome is associated with decelerated cognitive decline in the oldest old

153

Chapter 13

General discussion

163

13.1

Main findings and implications for future research

165

13.2

Implications for clinical care

171

References

177

Summary

201

Samenvatting

207

List of publications

213

Acknowledgements

217

Dankwoord

219

Curriculum vitae

223

Acknowledgements

Chapters 4-7 Project leaders of the Hoorn study group of the EMGO institute of the VU University Medical Center in Amsterdam, The Netherlands, include J.M. Dekker, G. Nijpels, C.D.A. Stehouwer, L.M. Bouter, R.J. Heine. The authors thank J. Bosman, E. Krijgsman, M. van Wakeren, M. Mol, F. Clerc, L. Boots and E. Slijkerman of the Diabetes Research Center in Hoorn for their excellent assistance in data collection and organization of the Hoorn study. The authors also thank J. Twisk for his assistance with the statistical analysis in chapter 5. The studies regarding the Hoorn Study population included in the present thesis were funded by grant 2003.01.004 of the Dutch Diabetes Research Foundation.

Chapters 8-10 The Utrecht Diabetic Encephalopathy Study Group consists of (baseline and followup study, in alphabetical order): department of Clinical Neurophysiology: A.C. van Huffelen; department of Internal Medicine: H.W. de Valk; Julius Center for Health Sciences and Primary Care: A. Algra, G.E.H.M. Rutten; department of Medical Pharmacology: W.H. Gispen; department of Neurology: A. Algra, G.J. Biessels, L.J. Kappelle, J. van Gijn; department of Neuropsychology: Y. Reijmer, E. van den Berg; department of Experimental Psychology and Helmholtz Instituut: A.M.A. Brands (currently Zuwe Hofpoort; Regionaal Psychiatrisch Centrum, Woerden, The Netherlands), E.H.F. de Haan (currently University of Amsterdam, Amsterdam, The Netherlands), R.P.C. Kessels (currently Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour; Radboud University Nijmegen Medical Centre, Nijmegen, The Netherlands); department of Radiology: J. de Bresser, C. Jongen, W.P.T.M. Mali, A. Tiehuis, J. van der Grond (currently Leiden University Medical Center, Leiden, The Netherlands), all part of the University Medical Center, Utrecht, The Netherlands. Patients were recruited through the community based ‘Utrecht Diabetes Programma (UDP)’ and the ‘IJsselstein Diabetes Project’ (mentor: Ph.L. Salomé). The UDP is a long-running collaborative project between general practitioners and a hospital-based endocrinologist, with the aim to improve the level of care for patients with type 2 diabetes in the community without referral to the hospital. Previous, present and future research regarding the UDES population is funded by grants 2001.00.023 and 2003.01.004 of the Dutch Diabetes Research Foundation and a high potentials grant of Utrecht University.

Chapters 11-12 Project leaders of the Leiden 85-plus study group of department of Geriatrics of the Leiden University Medical Center in Leiden, The Netherlands, include R. Westendorp, A.J.M. de Craen and J.J. Gussekloo. The Leiden 85-plus Study was funded by unrestricted grants from the Netherlands Organisation of Scientific Research (ZonMw) and the Ministry of Health, Welfare and Sports.

218

of digits of

ries of blocks o



ere patient


*

uce as man

inal studi he ability opy as ma used in m re present hed perform f itudinal studies. T omains of percepti nces between drawn on ese impairm

speed of r





ed to the ognitive fu a list of u delay a per them visu

Dankwoord

Dankwoord

Aan het onderzoek dat beschreven staat in dit proefschrift hebben in totaal meer dan 1000 proefpersonen meegedaan. Mijn dank gaat allereerst uit naar deze mensen die zich belangeloos een of meerdere keren neuropsychologisch hebben laten onderzoeken. Mijn promotoren Jaap Kappelle en Roy Kessels, en mijn co-promotor Geert Jan Biessels wil ik bedanken voor hun begeleiding. Jaap, ik bewonder jouw vermogen om af en toe een stapje naar achteren te zetten van de dagelijkse praktijk van het onderzoek om zicht te blijven houden op de kern van de zaak. Vooral tijdens het afronden van de artikelen wist je zo vaak precies de juiste vragen te stellen. Ik heb me in de afgelopen 5 jaren door jou gesteund gevoeld om mij te ontwikkelen als zelfstandig onderzoeker. Roy, het was erg prettig om een neuropsycholoog in hart en nieren aan mijn zijde te hebben als tegenwicht tegen alle medici die bij het onderzoek betrokken zijn. Je opmerkingen en suggesties, op het gebied van het onderzoek maar ook over mijn professionele ontwikkeling als neuropsycholoog, zijn altijd hartelijk en nauwkeurig. Dat jij hoogleraar werd in Nijmegen was voor mij zeker een gemis, maar gelukkig blijkt de afstand ons er niet van te weerhouden nieuwe artikelen te schrijven en ik hoop onze samenwerking ook in de toekomst te kunnen voortzetten. Geert Jan, de term co-promotor is te beperkt om jouw rol in dit proefschrift te beschrijven. Vanaf dag 1 ben ik bij jou op de sneltrein gestapt en mag ik mij gelukkig prijzen met een doortastende, kritische en gedreven begeleider die talloze mogelijkheden opperde om mij als onderzoeker verder te ontwikkelen. Mijn wensen om naast het promotieonderzoek ook onderwijstaken, klinisch werk en zelfs de GZ-opleiding te gaan doen werden door jou op een stimulerende en praktische manier benaderd. Jouw vermogen om ook in de 3e (of 5e of 8e…) versie van de manuscripten met nieuwe gezichtspunten te komen, is ongeëvenaard en ik vermoed dat onze efficiënte manier van overleggen door weinigen zal worden overtroffen. Edward de Haan, jij was met name in het eerste deel van het project bij het onderzoek betrokken. Ik heb jouw advies om vooral oog te blijven houden voor de cognitie erg gewaardeerd. Collega’s van de UDES, in het bijzonder Sanne Manschot, Ineke Brands, Audrey Tiehuis, Yael Reijmer en Jeroen de Bresser. Sanne, in het tweede deel van de baselinemeting kwam ik het team versterken. Ik heb goede herinneringen aan onze tijd in het Stratenum, waar we vaak naar een reden hebben gezocht (en gevonden) om weer eens een taartje te gaan eten en we door jouw zwangere buiken soms letterlijk rug aan rug zaten. Ineke, ik kwam binnen om een deel van jouw uren te vervangen. Little did I know dat onze samenwerking zich op zó veel vlakken zou uitbreiden dat mijn proefschrift met recht een vervolg van het jouwe mag worden genoemd en dat hoofdstuk 8 in onze beide boekjes terecht zou komen. Dat we bij toeval ook nog in dezelfde GZgroep terecht kwamen, moet een teken zijn. Bedankt ook voor de mogelijkheid om klinische ervaring op te doen bij jou en Annelies in het Hofpoort. Audrey, samen hebben we de follow-upmeting opgezet. Wat hebben we ons in bijzondere bochten gewrongen om maar zoveel mogelijk deelnemers opnieuw te kunnen onderzoeken! Yael en Jeroen, jullie hebben het laatste deel van de UDES voor je rekening genomen. Mijn complimenten voor de manier waarop jullie het onderzoek hebben opgepakt en veel succes bij het vervolg. Projectleiders en medewerkers van de Hoorn-studie. Jacqueline Dekker en Giel Nijpels,

220

Dankwoord

bedankt voor de mogelijkheid om onze neuropsychologische hypothesen te mogen toetsen in de bijzondere Hoorn-populatie, die onder jullie bezielende leiding al sinds 1989 wordt gevolgd. Rob Heine en Coen Stehouwer, bedankt voor jullie supersnelle en waardevolle commentaar op de manuscripten. Alle dames van het Diabetes Onderzoek Centrum in Hoorn, in het bijzonder Jolanda Bosman en de onderzoeksassistenten Evelyn Krijgsman, Monique van Wakeren, Mirjam Mol, Ferrina Clerc, Lida Boots en Engelien Slijkerman wil ik bedanken voor hun enthousiasme en kundigheid tijdens alle metingen en voor de gezelligheid. Jos Twisk wil ik graag bedanken voor zijn hulp bij de complexe longitudinale analyses. Projectleiders van de Leiden 85-plus Studie, in het bijzonder Ton de Craen, Jacobijn Gussekloo en Rudi Westendorp. Bedankt voor de mogelijkheid om de effecten van diabetes en het metabool syndroom op cognitie te mogen onderzoeken in jullie unieke populatie van 85- tot 90-jarigen, waaruit twee prachtige artikelen zijn voortgekomen. Collega’s uit de kliniek, lieve Martine, Carla en Haike. Wat is het heerlijk met jullie! Hard werken, veel patiënten, stagiaires en overleg, maar altijd tijd voor koekjes en gezelligheid. Ik ben trots op ons. Martine, bedankt voor de kans om met jou als praktijkopleider de GZ-opleiding te kunnen doen. (Oud-)studenten Eric, Susan, Anne-Lucia, Hanneke, Janneke, Marijke, Myrna en Hannah. Hartelijk dank voor al jullie hulp bij het uitvoeren van de neuropsychologische onderzoeken en het invoeren van de data. Jullie hebben mijn leven als promovendus een stuk lichter gemaakt. (Oud-)kamergenoten in het Van Geunsgebouw, Martijn, Monique, Dennis, Stijntje, Suzanne, Charlotte en Nicolien. Pannenkoeken eten, het ‘foute uur’ en af en toe een appelbol bewijzen dat het ook aan de overkant gezellig kan zijn. Bedankt! Gelukkig is er ook leven naast het onderzoek. Dames Decmerone, dit jaar beleefden we onze 12e dies. Mirjam, Marije, Mariët, Violette, Helen, Jeanine, Susanne en Lobke, bedankt voor jullie belangstelling voor mijn ‘ver-van-je-bed’ onderzoek naar diabetes en de hersenen. Ik hoop dat we nog veel weekendjes, lustrumreizen, huwelijken, geboortes en bovenal donderdagavond-etentjes met elkaar mee zullen maken! Paranimfen Carla Ruis en Marijke Haaksema. Carla, onze ‘carrières’ zijn het bewijs dat de loopbaan van een neuropsycholoog niet te plannen valt. Wij delen een bijzondere liefde voor dit vak in het algemeen en ‘de oudere mens’ in het bijzonder. Marijke, wie had kunnen weten dat de vriendschap tussen onze mannen tot onze vriendschap zou leiden. Ik ben er trots op dat je op 15 september naast me staat. Lieve pap en mam, dit boekje draag ik aan jullie op omdat jullie onvoorwaardelijke steun en vertrouwen mij heeft gebracht waar ik nu ben. Bedankt voor de liefde en warmte waarin ik mocht opgroeien en jullie betrokkenheid bij alles wat ik doe. Jullie liefdevolle vangnet stelt mij in staat boven mezelf uit te stijgen. Liefste Raoul, wat een geluk dat jij er bent! Jouw rol bij dit proefschrift was onmisbaar en resulteerde in (co)auteurschap van maar liefst 2 hoofdstukken. Ook de titel komt van jouw hand. Het typeert onze verbondenheid. Bedankt voor alles en nog veel meer. Op 7 november bevestigen wij wat we eigenlijk al 11 jaar weten. Wij samen = thuis.

221

Dankwoord

222

of digits of

ries of blocks o



ere patient


*

uce as man

inal studi he ability opy as ma used in m re present hed perform f itudinal studies. T omains of percepti nces between drawn on ese impairm

speed of r





ed to the ognitive fu a list of u delay a per them visu

Curriculum vitae

Curriculum vitae

Esther van den Berg werd geboren op 20 november 1978 in Rotterdam. In 1997 behaalde zij haar VWO diploma aan het CSG Willem van Oranje in Oud-Beijerland, waarna zij begon aan de studie Psychologie aan de Universiteit Utrecht. Tijdens deze studie deed zij haar klinische stage op de afdeling Psychiatrie van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, onder supervisie van dr. R. Hijman. Haar afstudeeronderzoek betrof een studie naar de lange termijn gevolgen van een subarachnoïdale bloeding op het cognitief functioneren, onder supervisie van dr. M.J.E. van Zandvoort (Universiteit Utrecht) en prof. dr. G.J.E. Rinkel (UMC Utrecht). Daarnaast was zij als studentassistent betrokken bij een onderzoek naar de haalbaarheid en voorspellende waarde van neuropsychologisch onderzoek in de vroege fase na een beroerte, onder supervisie van dr. G.M.S. Nys en dr. M.J.E. van Zandvoort. In 2002 behaalde zij het doctoraal diploma in de klinische psychologie en in de neuropsychologie. Daarna startte zij als universitair docent in de bachelor- en masterfase van de opleiding Psychologie aan de Universiteit Utrecht, hetgeen zij tot 2007 voortzette. In 2004 begon zij op de afdeling Neurologie van het UMC Utrecht als junior onderzoeker op het project naar cognitief dysfunctioneren bij patiënten met diabetes, onder supervisie van dr. G.J. Biessels. Dit leidde in 2005 tot het promotieonderzoek waarvan de resultaten in dit proefschrift zijn beschreven. In 2008 startte zij bovendien met de postdoctorale opleiding tot Gezondheidszorgpsycholoog, welke zij eind 2009 hoopt af te ronden.

224

TYPE 2 DIABETES AND COGNITION

Recommend Documents