Troost voor tranen. Themanummer. Over rouwen en verlies. Hervormde Vrouwenbond. Rituelen helpen bij rouwen doen?

Hervormde Vrouwenbond

Jaargang 61, nummer 4, april 2013

Themanummer

Troost voor tranen Over rouwen en verlies

Rouwen in de Bijbel 10

Wat kan ik voor je doen?

Rituelen helpen bij rouwen 15

20

Inhoud



20

33

Omgaan met rouw en rouwenden

Even bijpraten

03

Welkom in de regio

27

Wonderlijk gedragen

04

Ziekenhoekje

28

Bijbelstudie Psalm 10

05

Verslag Comité

Rouwen om een baby

09

Vrouwenbonden

30

Rouwen in de Bijbel

10

Financieel overzicht

32

Samen rouwen

14

Vakantieweken

Wat kan ik voor je doen?

15

alleengaanden

Verder na verlies

19

Felicitatie Koninklijk Huis 33

Rituelen helpen bij rouwen 20

Leden die ons ontvielen  34

33

24

Colofon

35

Steun in verdrietige tijden 25

Gedicht

36

Boeken over rouwen Weze(n)lijk

26

Reageren op dit nummer? [email protected] 02

Even bijpraten

M.M. Jonker-Hakkert, voorzitter

De Hervormde Vrouw april 2013

Rouw Je wereld staat stil… de dood is in je leven gekomen. Je lieve man, je moeder, je kind is van je heengegaan, het wordt nooit meer hetzelfde als voorheen. Ons eigen leven, en dat van hen die ons lief zijn, is kwetsbaar. Ziekte en dood hebben door de zonde hun intrede gedaan, we voelen de bittere gevolgen. Bij het zoeken naar een onderwerp voor ons themanummer realiseerden we ons hoeveel mensen met rouw te maken hebben. Het lezen van de artikelen roept misschien opnieuw verdriet op. Gaat rouw weleens ‘over’? Kunnen we het ‘verwerken’? Ook bij het tere onderwerp rouwen is het goed er meer van te weten. Om verder te kunnen komen in het rouwproces en het verdriet een plaats te geven. Ieder mens heeft een ‘eigen vorm’ van rouwen, bepaalde rituelen kunnen daarbij helpen. Dat mag, tegelijk is er de vraag of we op een goede manier rouwen. Koesteren we het verdriet of zijn we echt verdrietig? Wanneer man en vrouw in een huwelijk op verschillende manieren met rouw omgaan, kan dit eenzaamheid en onbegrip geven. Met name vrouwen verwachten herkenning, ze vinden het moeilijk als er een verschillende rouwbeleving is. Elkaar zoeken én elkaar ruimte geven voor een eigen beleving is een moeilijke opdracht. Juist omdat je elkaar zo nodig hebt, is het de moeite waard. Meeleven van mensen om ons heen doet goed. Een kaartje op die speciale dag is tot steun. Troostvol is het om in Psalm 10 te lezen dat de Heere ons verdriet ziet. Het raakte me dat Hij het ‘aanschouwt’, Hij kijkt er aandachtig naar. Hij kijkt er met Zijn hart naar… In Zijn handen is ons verdriet op een goede plaats. Troost Begin maart was het een jaar geleden dat de NVVE met ambulante zorg begon. Helaas blijkt dit in een behoefte te voorzien, ruim zeshonderd mensen dienden een hulpvraag voor euthanasie in. Als de eigen (huis)arts geen euthanasie of hulp bij zelfdoding wil of kan uitvoeren, wordt op zorgvuldige wijze bekeken of iemand voldoet aan de gestelde criteria van de euthanasiewet. Pijnlijk is het dat Nederlandse ‘verworvenheden’ in het Europees Parlement geproclameerd worden door ‘onze’ Europarlementariër van D66. In het overleg met christenpolitici spraken we als leden van het Comité Vrouwenbonden over de hulp door middel van palliatieve zorg (pag. 30, 31) en de grenzen aan behandelingen. Hoewel we niet willen voorbijgaan aan de nood van mensen, is het heel verdrietig dat zelfbeschikking zover doorgevoerd wordt. Zondag 1 van de Heidelbergse Catechismus spreekt over het eigendom van Christus zijn, met ziel én lichaam. Een totaal andere zienswijze! Troost in leven en sterven. De Opgestane heeft met Pasen de dood overwonnen en het ééuwige leven verworven. Hém zij de glorie! ❖ 03

Troost voor tranen

Wonderlijk

gedragen

De Heere heeft mij wonderlijk ­gedragen, zegt mevr. L. Hazejagerden Boer (83) als zij vertelt over het verdriet dat in haar leven kwam nadat haar man overleed. Eenenveertig jaar waren Adrie en Lenie getrouwd toen hun huwelijksband in 1997 werd doorgesneden. Dhr. Hazejager kreeg een beroerte en overleed enkele dagen later. Praten was voor hem in die laatste uren niet meer mogelijk maar nadat hij met een stevige omhelzing afscheid had genomen van zijn vrouw, mocht hij met zijn vinger omhoog wijzen. De wetenschap dat haar man Thuis is, maakt de

dagen voor mevr. Hazejager lichter. Ook de ervaring dat de Heere kracht geeft om de last te dragen die op haar schouders ligt. ‘We hebben veel gepraat over het geloof, we vulden elkaar heel goed aan. Mijn man was altijd blijmoedig, zong altijd, ik zat meestal meer in de diepte. Door het sterven van mijn man heeft de Heere mij nader tot Zich getrokken. Ik werd steeds meer afhankelijk van Hém. Het is Zijn goddelijke genade dat ik nooit opstandig ben geweest.’ Het echtpaar Hazejager ontving geen kinderen. Door de jaren heen groeide er echter een onverbrekelijke band met neven en nichten. In de periode van rouw en verdriet heeft mevr. Hazejager veel troost van hen ervaren. ‘Er is veel voor mij gebeden, en nóg.’ De zondagen brengt zij nog altijd door in het gezin van haar jongste zus. Nu haar gezondheid minder wordt, is mevr. Hazejager de andere dagen vaak thuis. Alleen. ‘Maar daar kan ik goed tegen en er is er Eén aan Wie ik mijn verhaal kwijt kan. Het klinkt misschien vreemd maar ik heb me eigenlijk nooit alleen gevoeld.’ Troost vindt deze weduwe vooral in het Woord van God. ‘‘Uw Maker is uw man’, die tekst betekent veel voor me. Ik zit hier vaak te neuriën en te zingen: ‘Wie maar de goede God laat zorgen / en op Hem hoopt in ’t bangst gevaar / is bij Hem veilig en geborgen / die redt Hij godd’lijk wonderbaar’. En: ‘Gij weet, o God, hoe ‘k zwerven moet op aard’. Dan is de Heere zó dicht bij me…, dan ben ik blij!’ ❖ P.J. Veldman-van Zonneveld, Sint Anthoniepolder

04

Bijbelstudie

In Uw

De Hervormde Vrouw april 2013

hand

Moeite en verdriet, wie kent het niet? Je bent nog jong maar je weet helaas maar al te goed wat de gebrokenheid van het leven inhoudt. Bij het ouder worden trekken rouw en pijn hun sporen in je leven. Soms klemt de vraag: ziet God het wel? David ­worstelde er ook mee. Hij kwam tot de heerlijke ­ontdekking:

Ds. T.W. van Bennekom, Goes

‘U ziet het wel, want U aanschouwt de moeite en het verdriet, opdat men het in Uw hand geeft; op U ­verlaat de arme zich, U bent geweest een Helper van de wees’ (Ps. 10:14). In dit lied, waarvan de woorden aansluiten bij Psalm 9, verkeert David in een moeilijke positie. Zijn leven werd eerst bedreigd door zijn schoonvader, koning Saul, en daarna door zijn eigen zoon Absalom. Het sterven van zijn pasgeboren zoontje zette een onuitwisbaar stempel op zijn leven. Over lijden gesproken! De God van het verbond is voor zijn beleving zo ver weg. Hij mist de trouwe Vaderhanden. Dit heeft gevolgen voor zijn geloofsleven. Het lijkt wel of de HEERE Zich verborgen houdt. Wat een aanvechting geeft het als je zo weinig gewaar wordt van Gods aanwezigheid. David gebruikt in de verzen 9 en 10 het beeld van de leeuw die in zijn schuilplaats op een prooi ligt te loeren en dan zijn klauwen uitstrekt en toeslaat. De goddelozen denken dat God het niet ziet en er geen rekenschap van zal eisen. Zij denken dat God Zich niet bekommert om Zijn kinderen, niets van hun ellende opmerkt en voorbijgaat aan de nood en bedreiging. Niets duidt op een ingrijpen van de levende God. 05

Een bedreigd leven Vertoont het leven van elke dag niet de trekken zoals David deze beschrijft in Psalm 10? Het leven wordt bedreigd door vijandschap. Waar komt in het publieke leven het Woord van God nog aan bod? Haalt men hiervoor de schouders niet op? Het leven van alledag wordt bedreigd als het gaat over leven en laten leven, waar vaak voor het leven van dieren meer gevoel wordt getoond dan voor het leven van een mens. De bedreiging waarover de dichter spreekt, is in moslimlanden beangstigend reëel. De vraag naar het ingrijpen van de grote Koning in het wereldgebeuren dringt zich zomaar op. Ook in ons persoonlijk leven werpen ziekte, psychische moeite en lichamelijke handicap een schaduw. Wat wordt er een strijd geleverd bij de bestrijding van een ongeneeslijke ziekte. Na een chemokuur keert de spanning terug of een volgende kuur mag doorgaan. Hoeveel spanning kan zich voordoen in huwelijken waar mensen leven achter een masker. Vaak geeft u wellicht een positief ant-

06

woord op een belangstellende vraag hoe het met u gaat, terwijl u bij thuiskomst denkt: ‘…je moest eens weten!’ Wat een dubbelleven. Al deze noden kunnen een bedreiging vormen voor ons geloofsleven. Als God misschien niet al onze wensen vervult, zouden we Hem kunnen vergeten en niet meer gericht zijn op Zijn heil. Vragen naar de levende God Waarom??? Is het goed dat wij onze waaromvragen stellen aan de HEERE? David laat zijn vragen niet op de bodem van zijn hart liggen. Hij adresseert ze en brengt ze voor Gods aangezicht. Hij legt zijn hart met zijn prangende vragen voor de HEERE open. Trouwens, ook de grote Zoon van David, de Heere Jezus, stelt in Zijn bittere, angstige nood de waaromvraag aan God: ‘Mijn God, mijn God! Waarom hebt Gij Mij verlaten…!’ (Mark. 15:34). Het is een roep om leven, naar de levende God. Zo vraagt David, nee, zo roept hij om hulp. Hij vraagt de HEERE om actie! Om opgeheven han-

De Hervormde Vrouw april 2013

den, om reddende handen. Die handen waren eens uitgestrekt toen het volk Israël onder de knoet van de Farao in Egypte verkeerde en Mozes dacht dat zijn volk niet verlost kon worden uit de wrede handen van de verharde Farao. De HEERE beloofde hem dat Hij door een machtige hand het volk zou bevrijden (Ex. 5:24). En het gebeurde door een machtige hand en uitgestrekte arm. Zo doet David een beroep op Gods kracht om ook nu de ellendigen te helpen, degenen die geen rust hebben en bedreigd worden. Open ogen De ogen van God doorlopen de hele aarde en Hem ontgaat niets. In dit vertrouwen richt David zijn ogen op de Heere en vertrouwt zich aan Hem toe. Gods ogen zien de mens in wording, in de schoot van de moeder (Ps. 139:16). De mens die God niet erkent, rekent hier helemaal niet mee. Rekenen wij er mee, dat niets bedekt is voor Zijn gezicht? Ook onze zonden achter onze maskers, onze verborgen zonden, ontgaan Hem niet. David zegt: ‘Want U aanschouwt de moeite en het verdriet’. Aanschouwen heeft een andere gevoelswaarde dan alleen zien. Aanschouwen is zien met je hart. Het is niet zo dat moeite en verdriet alleen op je netvlies vallen en dat je dit het volgende moment weer vergeten bent. Nee, het raakt het hart en het reageert op de moeite en het verdriet. Je mag dan ook zeggen dat mensen hun verdriet in Zijn hand mogen leggen. Want de HEERE is met ontferming bewogen. Het raakt Hem. Zo lezen we later van Jezus dat Hij met ontferming bewogen is en redding schenkt naar ziel en lichaam. Want zonden worden vergeven en Hij geneest het hart dat schreiend tot Hem vlucht. In Zijn handen Het vraagt vertrouwen en geloof om iets uit handen te geven. In de Bijbel vinden we voorbeelden van mensen die hun moeite en verdriet in Gods handen geven en zich als armen op Hem verlaten. Als één man heeft geleden, dan was Job het wel. Hij kende de handen van God: ‘Hij

doet smart aan en Hij verbindt; Hij doorwondt en Zijn handen helen, maar Hij zal u verlossen…’ (Job 5:18, 19). Job leerde na de geloofsbeproeving zijn getergde leven uit handen te geven. Ook Hanna, zonder kinderen, geplaagd door Pennina, gaf haar verdriet in Gods handen. Op de handen van de HEERE mag je ook vandaag de dag vertrouwen. Ondanks de welvaart kunnen we ons in moeilijke omstandigheden bevinden. Er zijn financiële zorgen, relationele problemen, spanningen in het gezin en op het werk. Elke dag 07

vraag je je af hoe het verder moet. Ondanks je gebed veranderen de omstandigheden niet. Het leven blijft zo vol spanning en moeite. Zou dit niet kunnen duiden op kruis dragen? Dragen we het achter Christus aan? Geven wij het in Gods handen? Wij tobben vaak met onszelf: kan ik dit wel, mag ik dit wel, zondaar die ik ben, ik heb toch geen rechten? Nee, maar waar wilt u anders heen? Zeker, onze ogen zijn maar al te vaak

Wat is er beter dan dat u leert af te zien van de omstandigheden en uw hoop en verwachting stelt op de levende God, Die u belooft dat Hij u niet zal begeven en niet zal verlaten?

alleen gericht op de behandelend specialist of op medicijnen. We rekenen op verbeterende omstandigheden of op vrienden die ons terzijde staan. Een gezang zegt: ‘De HEERE moet gij vertrouwen, begeert gij de uitkomst goed, op Hem uw hope bouwen, ‘t zal slagen wat gij doet’. Dit

vertrouwen wekt de Heilige Geest door ons te leren te bouwen op het Woord van God. Wat is er beter dan dat u leert af te zien van de omstandigheden en uw hoop en verwachting stelt op de levende God, Die u belooft dat Hij u niet zal begeven en niet zal verlaten? Helper En dan het laatste stukje uit de tekst: Want U bent geweest een Helper van de wees. Waar kan de wees hulp verwachten? Hulp in moeilijke omstandigheden. Hulp bij het verwerken van de rouw. Niet alleen rouw om wat er niet is: geen liefde, aandacht en zorg. Maar ook om wat voorbijgegaan is en wat niet vast te houden was: een eindeloos heimwee. De tekst geeft het antwoord: U bent geweest een Helper. God was en is Helper. Heel duidelijk zien we dit in Zijn Zoon, Jezus Christus. Wat een Helper zien we als we de handen van Jezus volgen. Zijn handen raakten een melaatse en hij genas. Zijn hand schreef in het zand bij een vrouw, een zondares, en zij ging in vrede. Met zegenende handen voer Hij ten hemel om ook vandaag de arme, de ellendige op Zijn tijd en wijze te helpen. Hij laat niet varen het werk van Zijn handen! Uw gebed mag zijn en blijven: ‘Neem, Heere, mijn beide handen en leid Uw kind’. ❖

Vragen 1. ‘Veel kunnen we niet begrijpen. Daarom is iedere vraag naar het waarom niet nodig.’ In deze Psalm klinkt echter wel het waarom. Mag dit? Waarom kan het een zegen zijn deze vraag te stellen? 2. Kunt u concrete voorbeelden noemen van armen en ellendigen in de Bijbel? Gaat u eens na hoe de Heere hielp. 3. De bede ‘Neem Heere mijn beide handen…’ is van de dichteres Julie von Hausmann. Lees eens hoe ze tot deze woorden kwam (Google). 4. De HEERE aanschouwt het verdriet, de moeite en de rouw, maar vaak verandert er voor uw beleving niets in uw omstandigheden. Hoe gaat u hiermee om? Hoe kunt u anders naar de omstandigheden gaan kijken?

08

Troost voor tranen

De Hervormde Vrouw april 2013

Rouwen om

een baby

De Heere geeft ruimte voor verdriet en Hij troost! Dat heeft Jacqueline Lommers ervaren toen zij, samen met haar man, het kistje sloot waarin hun Benjamin lag. Na een voldragen zwangerschap stierf hij in de ­moederschoot. Al in de zestiende week werd duidelijk dat dit (eerste) kindje niet levensvatbaar was. Toch kozen de ouders ervoor om de zwangerschap niet af te breken. ‘We leefden in het vertrouwen dat de Heere ons leven leidt. Dat gaf veel rust. Zo heb ik Benjamin negen maanden bij me mogen dragen. Ik heb veel tegen hem gepraat, psalmen gezongen. Hij was zo levendig, altijd in beweging. Het was een periode waarin we nooit zonder gebed waren. Ik had de Heere gevraagd of Benjamin in mijn buik zou mogen sterven. Dat is ook gebeurd. Het grootste verdriet kwam toen ik hem na de geboorte zag. Hij was zó mooi, zó leuk om te zien. Het deed zo’n pijn dat ik nooit voor hem zou kunnen zorgen. Ook het moment waarop we definitief afscheid moesten nemen was erg verdrietig. Maar het was alsof ik een stem hoorde: ‘Uw wil geschiede…’. De Heere troostte ons met de wetenschap dat Benjamin bij Hem beter af is. Heel bewust hadden we zijn naam gekozen. Die betekent: ‘zoon van Mijn rechterhand’. De Heere had gezegd: Dit is Míjn kind. Dat gaf ons moed. Toen Benjamin begraven was, kon ik weer verder.

Wel zag ik overal kinderwagens… Na de geboorte van ons tweede kind heb ik een moeilijke tijd gehad. Ik moest steeds aan Benjamin denken.’ Ondanks alle verdriet is Jacqueline nooit opstandig geweest. Ze is ervan overtuigd dat de Heere overal Zijn bedoeling mee heeft. ‘Hij heeft dit willen gebruiken om ons opnieuw aan Hem te verbinden.’ Ook is waar geworden wat in de Psalmen staat: De Allerhoogste maakt het goed, na het zure geeft Hij ’t zoet. Na twee dochters werd vorig jaar een zoontje geboren. Opnieuw een Benjamin. ‘We verlangden ernaar om hem weer zo te noemen. Zijn geboorte is voor ons een getuigenis van Gods grote daden. Hij herinnert ons ook steeds aan de opdracht die we hebben om onze kinderen te vertellen van die grote God, Die ons heeft geschapen om Hem groot te ­maken. Daar gaat het om.’ ❖ P.J. Veldman-van Zonneveld, Sint Anthoniepolder 09

Troost voor tranen

Troost, bemoediging – de Bijbel is er vol van Misschien kent u het wel. Zadkine. Het beroemde beeld in Rotterdam. Stad zonder hart. Krachteloos gebogen benen. Hulpeloos ten hemel geheven ­armen. Open handen, die naar houvast zoeken.

Ds. P. Vermaat, ­Veenendaal

Herinnering aan de verwoesting van het centrum van Rotterdam. Donkere oorlogsjaren, lege straten vol pijn en rouw. Een indrukwekkend monument. Zichtbaar teken van rouw voor de honderden die toen omkwamen. Monument vol verslagenheid, verdriet en hulpeloosheid. In dit themanummer gaat het over deze woorden. Rouw, verdriet, lijden, eenzaamheid. Aarzelend zoek je naar woorden, gebaren, daden om anderen te troosten. Vol twijfel naar houvast, als het jezelf treft. We gaan er met elkaar naar op zoek. Troost, bemoediging, bronnen van kracht. De Bijbel is er vol van. Niet alleen woorden, ook beelden, gebaren, daden. De geschiedenis van Israël is er vol van. As op je hoofd, een scheur in je kleed, een steentje op het graf. Oude rouw­ rituelen met een soms onbekende boodschap. Van veel lawaai naar stil verdriet We zien het op de tv. Een rouwstoet door de straten ergens in het Midden-Oosten. Heftige beelden, een grote stoet volgers. Niet zomaar komt ons woord ‘lawaai’ uit het Hebreeuws. Daar betekent het letterlijk ‘begrafenis’ (lewaja). Is bij ons het ‘lawaai’ meer van binnen en bij hen meer van buiten? Moeten wij het misschien weer gaan leren: je hoeft je niet te schamen voor je tranen? Als teken van rouw liet men in Israël ‘haar en baard groeien, en scheurde men de kleren’ (Gen. 37:29-35). Zo kon iedereen het aan je zien. Geen tijd of aandacht voor het verzorgen van je uiterlijk. Spiegels omgekeerd, zodat je niet van jezelf schrok. Een scheur in je revers, als een uiterlijk teken van de scheur in je hart. Maar ook als een

10

De Hervormde Vrouw april 2013

oproep ‘trek niet de haren uit je hoofd’ of ‘maak geen kerven in je lichaam’. De Bijbel is soms heel concreet (Deut. 14:1, Jer. 16:6b). En toch moet je verder Bij een volwassene scheurde men zijn revers rechts. Bij een kind deed men dat links, over het hart. Weduwe, weduwnaar, wees. Voor veel rouwdragenden zijn aparte woorden. Niet voor het leed om het verlies van een kind. Daar zijn ook geen woorden voor. Toch moeten mensen verder, ook al denk je dat het nooit meer komt. Soms doe je het met je verstand, maar nog lang niet met je hart. Daarom werd in Israël de scheur in je kleed na een jaar weer genaaid (Pred. 3:7). Zoals bij ons na een jaar het rouwkleed weer afgelegd werd. Daarna mocht je zo’n jas nooit meer verkopen. Je zult er je leven lang aan herinnerd worden. In de achteruitkijkspiegel van het leven worden mensen wel kleiner. Maar ze gaan nooit weg. Gebaren en rituelen kunnen helpen Ook Israël kende gebaren en rituelen die bedoeld waren om rouw te ‘verwerken’. De taak van de naaste familie was: de ogen sluiten van de overledene (Gen. 46:4). Ook was het standaard dat naaste familie de sokken aan de koude voeten schoof. Daarbij werden de woorden gesproken: ‘ga heen tot het einde, want u zult rusten en u zult opstaan in uw bestemming aan het einde van de dagen’ (Dan. 12:13). Dat er geen zakken in het doodshemd zitten vatte men niet letterlijk op. Men gaf er mee aan, dat je om voor God ‘aangenaam’ te zijn niets kunt meenemen, maar dat het belangrijker is welk ‘spoor’ je achterlaat. Zoals wij dat vinden in Openbaring 14:13 ‘zalig zijn de doden, die in de Heere sterven (…) en hun werken volgen met hen’. Bij het uitdragen van de overledene werden de Psalmen 90 en 91 gelezen en bij het graf had elke man een taak. Drie scheppen aarde op de kist. En de schop geef je niet aan elkaar door, alsof het

een haastklus is, maar zet je telkens weer terug. De eerste week van ‘zware’ rouw werd afgesloten met ‘de HEERE zal voor u tot een eeuwig licht zijn en aan de dagen van uw rouw zal een einde komen’ (Jes. 60:20). En dan brandde er al elke dag bij de overledene een lichtje, want het levenslicht mag dan uit zijn, het Licht des Levens blijft branden. Dat is ook het mooie van uitdrukkingen als ‘tot de vaderen vergaderd worden’ of ‘veilig zijn in de buidel van de levenden’ (1 Sam. 25:29). Steentjes op het graf Na de periode van ‘zware rouw’ volgden de dertig dagen (sjelosjiem), die werden afgesloten met een bezoek aan het graf. Ook later komen Joden regelmatig bij het graf. Op de eerste ‘verjaardag’, bij de steenzetting, met de hele familie. Dan 11

worden van Psalm 119 die strofen gelezen waarvan de beginletters de naam van de overledene vormen. En wat de steentjes op een graf betreft: voor de één is het een teken dat de overledenen nog niet vergeten zijn. Een ander gebruikt het steentje om er een briefje met een gebed of een wens onder te leggen, zoals bij de Klaagmuur. Weer anderen zien dat brokje steen als een teken van de verwoeste tempel en als een gebed om de komst van de Messias. Dat er rondom Jeruzalem zoveel graven zijn is niet verwonderlijk. Israëliërs verwachten dat de weder­ opstanding der doden zal beginnen in Jeruzalem. Hoe troostvol is voor ons het klassieke begin van de catechismus. De enige troost in leven en sterven. Met lichaam en ziel Zijn eigendom. Ook het lichaam! Hoe vaak heeft het mij geraakt, als mensen getuigend mochten heengaan in de 12

vrede van God met een ‘blij vooruitzicht’, dat niet alleen hen zelf, maar ook omstanders streelde. Maar wat, als zo’n getuigenis niet komt? Niet ieder kind van God gaat bij stralend licht heen. Soms blijft de mist van twijfel en van ongeloof hangen. Het is goed elkaar te herinneren aan woorden boven het rouwbericht van iemand die totaal onverwachts was heengegaan: De fractie van één hartslag en niet meer de afstand van één ademtocht, o Heer’, hoe dicht zijt Gij bij mij, o God, vergeef dat ik zo vaak, zo ver van U verwijderd bleef. Dankdienst of dienst van Woord en gebed Vroeger noemden we het ‘rouwdienst’, de dienst van Woord en gebed, die voorafging aan de begrafenis. Tegenwoordig wordt het nogal eens genoemd ‘de dankdienst voor zijn of haar leven’.

De Hervormde Vrouw april 2013

Op het eerste gezicht een beter woord. Het richt de aandacht wat meer op de mooie bladzijden uit een plotseling of langzaam gesloten levensboek. Toch zijn er ook elementen in zo’n ‘dankdienst’, die om een andere aanduiding vragen. Om te beginnen is er de verslagenheid en het verdriet van de naastbestaanden. Die mag ook openlijk benoemd worden. De kinderen van Korach (Psalm 42-49 en 84-88) zijn daarvoor apart aangesteld in de tempel. Zij leren anderen zingen en bidden terwijl zij zelf misschien hun eigen brokken gemis en verdriet niet klein kunnen krijgen. In zo’n dienst moet toch ook het ‘memento mori’ aan de orde komen. Zijn wij bereid voor de eeuwigheid? De ernst van het sterven – het loon van de zonde is de dood – hoeft het niet te verliezen

Hoe troostvol is voor ons het klassieke begin van de ­catechismus. De enige troost in leven en sterven. van het tweede deel van deze veel aangehaalde tekst (Rom. 6:23). We mogen deze ernst niet voor elkaar verzwijgen. Daarom kies ik zelf liever voor de aanduiding ‘dienst van Woord en gebed’, waarbij de Woorden en gebeden gesproken en gezongen kunnen worden. Eeuwig huis Het lijkt een onmogelijke tekst: ‘de dag van de

dood is beter dan de dag dat iemand geboren wordt’ (Pred. 7:1). Toch lezen we in de Bijbel meer dan eens over mensen die ‘heengegaan zijn in goede ouderdom’ en zelfs ‘verzadigd van het leven’. Wie echt gelooft dat ‘onze tijden in Gods hand zijn’ mag die hand ook vertrouwen als Hij ons wenkt voor de laatste reis. Niet voor niets staat er op de graven van de Hernhutters in Zeist ‘heimgegangen’. Dat eeuwige Huis is ook de plaats van liefdevolle hereniging. Het nieuwe Jeruzalem zal voorgoed ‘stad met een hart’ zijn. Met geheel je hart, je verstand en al je krachten Hem loven, prijzen, dienen. Onlangs werd ik getroffen door de volgende woorden boven een rouwbericht: Als je een voet op de andere oever zet en het blijkt de hemel te zijn, als je door een hand wordt aangeraakt en het blijkt Gods hand te zijn, als je dan muziek hoort en het blijken engelen te zijn dan ben je niet heengegaan maar naar huis gegaan. Voor verdere doordenking Het huis van de levenden, Joodse gebruiken bij de dood. Nechamah Mayer-Hirsch, ten Have, 1989 Sterk als de dood, Sterven en rouw in Joods perspectief, Sasja Martel, Eburon, Delft 2004 Nooit meer blij? Woorden van troost voor wie achterbleef, ds. P. Vermaat, 2e druk Kampen 1998 Liever toch bezoek, over de laatste eer, ds. P. Vermaat, Kok Kampen 1998, geheel herzien Boekencentrum, 2009 ❖

Gespreksvragen 1. Waarom besteden we meer tijd en aandacht aan geboortekaartjes dan aan rouwkaarten? 2. Waarom wordt het eerste deel van Romeinen 6:23 minder vaak aangehaald dan het tweede deel? 3. Hoe kunnen we binnen de gemeente elkaar tot een hand en een voet zijn op de rouwweg, zonder elkaar voor de voeten te lopen?

13

Troost voor tranen

Samen rouwen Wat kan het goed zijn om je verdriet te delen met iemand die hetzelfde heeft meegemaakt als jij. Je voelt elkaar aan, hebt aan een half woord genoeg. Lotgenotencontact is belangrijk. De eenheid in het geloof geeft er een diepere dimensie aan. Voor jonge weduwen en weduwnaars tot 60 jaar is er de christelijke vereniging ‘Samen Alleen’; voor ouderen ‘Herkenning’. Maar ook tijdens de alleengaandenweken van onze vrouwenbond wordt herkenning ervaren. Drie deelnemers van de kerstweek 2012 vertellen erover. Mevr. M. de Hoog-Poot (75) uit Moerkapelle gaat sinds vijf jaar met de alleengaanden mee, mevr. E. van Heijningen-de Snoo (67) uit Wijk en Aalburg sinds vier jaar. Beiden gingen meteen de eerste kerst na het overlijden van hun man mee. Voor mevr. M.C. Berkouwer (68) uit Bergambacht

zou het dit jaar, nadat ze schuldloos gescheiden was, de derde kerst alleen zijn. ‘De alleengaandenweek was voor mij meer een ‘noodsprong’. De kinderen hebben zelf hun gezin en ik wilde graag even helemaal weg zijn. Hier vind ik herkenning. Ik heb, net als weduwen, ook een rouwproces doorgemaakt. Alleen kan ik niet in positieve zin herinneringen ophalen aan mijn man. Ik rouw om iemand die nog leeft, dat is anders. Maar veel dingen zijn herkenbaar.’ Mevr. Van Heijningen: ‘Tijdens het koffiedrinken komen de verhalen los. En op de gang heb je de mooiste gesprekken. Je krijgt hier geestelijk voeding, door de bijbelstudie, de dagafsluiting, het zingen met elkaar.’ Mevr. Berkouwer: ‘Hier voel je iets van het stille verdriet, dat nooit overgaat. De meeste mensen vinden dat je na zo’n twee jaar je draai weer gevonden moet hebben, maar hier spreek je mensen met andere ervaringen.’ Mevr. De Hoog: ‘Na het eten zingen we altijd een psalm. Soms is het juist die psalm die zoveel voor je betekend heeft, of die in de rouwdienst van je man centraal stond. Daar kun je dan met elkaar over praten, om huilen ook. En elkaar doorgeven: hoe moeilijk de weg ook is, de Heere gaat mee. Hij is er altijd!’ Ook ds. W.C. Meeuse, die deze week aanwezig is, benadrukt het belang van lotgenotencontact. ‘In het pastoraat werkt dat het beste. Bijvoorbeeld ouders die een doodgeboren kindje krijgen (heel aangrijpend!) zijn het meest gebaat bij bezoek door mensen die dat ook hebben meegemaakt. Zij weten de juiste snaar te raken. Ik merk dat hier in deze week ook. Dat is bijzonder.’ ❖

Van links naar rechts de dames Berkouwer, Van Heijningen en De Hoog. 14

Anneke Tukker-Versluijs, Kesteren

Troost voor tranen

De Hervormde Vrouw april 2013

Wat kan ik

voor je doen?

Omgaan met rouw en rouwenden

Het overlijden van een geliefde is een van de meest ingrijpende gebeurtenissen die een mens kan meemaken. Verlies brengt ons in rouw. Maar, wat is rouw? Hoe verloopt een rouwproces? En, hoe kun je er voor mensen zijn die te maken krijgen met rouw? Verlies en verliesverwerking horen bij het leven na de zondeval. We krijgen vroeg of laat allemaal met verlies te maken. Maar geen verlies is gelijk. Er is zichtbaar verlies, maar ook veel verborgen verlies. Denk aan ongewilde kinderloosheid, armoede of eenzaamheid. Soms is verlies tijdelijk, maar verlies kan ook definitief zijn. In dit artikel besteden we aandacht aan het verlies van een dierbare aan de dood. Rouw is een vorm van verliesverwerking. Rouw wordt gedefinieerd als ‘het geheel van lichamelijke, emotionele, cognitieve en gedragsmatige reacties, die optreden na het verlies van een persoon met wie een betekenisvolle relatie bestond’. Verlies ervaar je dus alleen wanneer je een band met de ander hebt. Wanneer we andere mensen om ons heen liefhebben, hebben we ook verdriet wanneer we hen verliezen. Rouw en liefde horen bij elkaar.

Marleen van Dommelen, maatschappelijk werker en contextueel hulpverlener bij Stichting Schuilplaats

Tijd heelt alle wonden? Wanneer mensen verlies meemaken door overlijden, wordt de verbinding met een geliefde doorgesneden. Er ontstaat een emotionele wond. Het is niet waar dat verlies overgaat naarmate er tijd verstrijkt. Het verlies blijft, maar de pijn en het gemis kunnen draaglijker worden. Het gaat erom wat we door de tijd doen met het verlies. Verzwijgen of wegstoppen helpt niet, net zoals een wond niet geneest als je deze zoveel mogelijk probeert te vergeten. De wond verergert dan 15

juist! Zo is het ook met verlies: verlies ís er en kan niet ontkend worden. Het omgaan met verlies noemen we rouwarbeid. In het woord rouwarbeid klinkt iets heel actiefs door: ‘arbeid’ is ‘aan het werk zijn’, net als in ‘verliesverwerking’. Dit werk is zwaar, want ­verlies doet zeer en brengt allerlei emoties met zich mee. Rouwtaken Rouwarbeid kan opgedeeld worden in rouwtaken: opdrachten die vervuld moeten worden om het verlies een plek te geven. We onderscheiden vier 16

rouwtaken, die zich in wisselende volgorde aandienen. Deze taken gaan samen met verschillende emotionele reacties. Eerste rouwtaak: aanvaarden van de werkelijkheid van het verlies Als iemand sterft is de werkelijkheid vaak te moeilijk om onder ogen te zien en het verlies dringt niet door. De werkelijkheid van het verlies moet erkend worden; zolang er sprake is van ontkenning, is er immers geen reden om te rouwen. De rouwende mag steun zoeken in de wetenschap dat de Heere weet van iedere situatie.

De Hervormde Vrouw april 2013

Tweede rouwtaak: ervaren van de pijn of doorworstelen van moeilijke emoties De pijn die rouwenden ervaren kan overweldigend zijn. Een weg om de pijn heen lijkt aantrekkelijk, maar helpt op de lange duur niet. Als men de pijn achter zich wil kunnen laten, moet men deze pijn ondergaan. Anders komt dit later op andere manieren terug, bijvoorbeeld door lichamelijke klachten. Omstanders kunnen de rouwenden bij deze rouwtaak helpen door hun de kans te geven bij de pijn stil te staan en ruimte te geven voor emoties. Rouwenden mogen aangemoedigd worden alle emoties ook bij de Heere te brengen.

Derde rouwtaak: verdriet een plaats geven en aanpassen aan de nieuwe situatie Zonder de overledene komt het leven er heel anders uit te zien. Alles moet zich aanpassen aan een nieuw leven zonder de overledene. De taken en de functies van de overledene worden overgenomen of er ontstaan andere gewoonten. Het vinden van invullingen en oplossingen hiervoor is vaak een emotioneel proces. In deze fase is het belangrijk te luisteren naar wat de aanpassing voor de rouwende betekent en welke moeilijkheden ervaren worden. Daarmee kan achterhaald worden waar hulp gewenst is.

Hoe ga je om met iemand in rouw? Wanneer iemand in je naaste omgeving wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbare, wil je de ander graag tot steun zijn. Maar hoe kun je een nabestaande tot steun zijn? Een aantal tips. • Toon oprechte belangstelling. Vraag de ander bijvoorbeeld hoe het met hem of haar gaat. Je laat hiermee zien dat je er voor de ander wilt zijn. Wanneer je niet weet wat je moet zeggen, benoem dit dan. • Sta naast de ander. Er zijn voor de ander is het belangrijkste wat je kunt doen. Besef dat een rouwende vaak weinig energie heeft en dus minder snel initiatief neemt en contact maakt. Wanneer jij contact maakt, kan dit waardevol zijn. Hierdoor kan de ander zich gezien weten. • Besef dat je de pijn en het verdriet van de rouwende niet kunt oplossen. • Toon medeleven. Stuur bijvoorbeeld een kaartje. Probeer ook aan de bijzondere dagen te denken, zoals de sterfdag, verjaardag en de trouwdag. • Vermijd goedbedoelde opmerkingen die het verdriet afzwakken, zoals ‘over een tijdje gaat het beter’ of ‘het leven gaat verder’. • Probeer de rouwende te volgen, en niet verder te gaan dan deze zelf aan kan. Het heeft geen zin om je hulp of steun op te dringen. Het is al goed als je laat merken dat de rouwende bij jou terecht kan met al zijn of haar verhalen en emoties. • Accepteer dat ieder op zijn of haar eigen wijze rouwt en word niet teleurgesteld of geïrriteerd als de rouwende niet doet wat jij denkt dat goed is. Bedenk dat er geen juiste manier van rouwen bestaat. • Geef geen ongevraagde adviezen. Vraag liever waar de rouwende behoefte aan heeft. • Probeer geduld te hebben met de tijdsduur van het verdriet. Een rouwproces kan wel een aantal jaren duren. Besef dat op bijzondere momenten in het leven het gemis weer heel heftig aanwezig kan zijn. • Breng de rouwende in gebed bij de Heere God. ❖

17

In wisselende volgorde en intensiteit komen de rouwtaken op ons af. De rouw is voltooid als alle vier de taken zijn doorleefd.

Gemeenteleden van een kerk kunnen hier vaak een steunende rol vervullen. Vierde rouwtaak: een nieuwe plaats geven aan de overledene en opnieuw leren houden van het leven De overledene krijgt nu een nieuwe emotionele plaats. De nabestaande vergeet de overledene niet, maar de intensiteit verandert. Dit is een lastige taak, omdat de angst bestaat dat de overledene geen recht wordt gedaan wanneer de nabestaande weer gaat genieten van het leven of van andere mensen gaat houden. Ook kan er angst bestaan om de overledene te vergeten. Het niet voltooien van deze rouwtaak betekent echter dat men zich niet meer kan verbinden aan het leven en aan anderen, waardoor isolatie dreigt. De rouwende mag aangemoedigd worden om zich op het leven te richten dat de Heere geeft, en niet op het leven dat verloren is. 18

Wanneer is er professionele hulp nodig? Rouw is een normale en gezonde reactie op verlies. Normaal gesproken is er dan ook geen professionele hulpverlening nodig. Ieder mens rouwt anders. Het is dus lastig te zeggen wanneer een rouwproces afwijkend of zorgwekkend verloopt. Een belangrijk kenmerk van een gezonde rouwverwerking is dat er beweging – ontwikkeling – zit in het proces. Soms kunnen mensen niet rouwen, terwijl ze dat wel zouden willen. Dat kan bijvoorbeeld komen doordat zij bang zijn voor de pijn die het rouwen veroorzaakt. Zij denken deze niet te kunnen verdragen. Het komt ook voor dat de hevigheid van de emotionele reacties, ook na lange tijd, allesoverheersend blijft. Hierdoor kunnen rouwenden er niet toe komen om de draad van het leven langzaam weer op te pakken. Wanneer er dus te weinig of geen emoties worden getoond of wanneer de rouwende alleen maar bezig is met het verlies, kan het proces stagneren. Een gevolg kan zijn dat er (opnieuw) psychische stoornissen ontwikkeld worden, zoals depressie, gedachten aan zelfdoding of oud zeer dat naar boven komt. In deze gevallen is het raadzaam om professionele hulp te zoeken. ❖

Stichting Schuilplaats biedt rouwenden in het voorjaar van 2013 een gespreksgroep ‘rouwverwerking’ aan voor mensen die hun partner hebben verloren. Op de website www. stichtingschuilplaats.nl staat meer informatie over de gespreksgroep en is er de mogelijkheid tot aanmelding. ❖

Troost voor tranen

De Hervormde Vrouw april 2013

Verder na verlies Uit de nood geboren: zo ontstond de kring ‘Verder na verlies’ in de hervormde gemeente van Putten. Een jonge weduwe gaf aan behoefte te hebben aan een gespreksgroep. Inmiddels draait de kring al jaren, op dit moment onder leiding van Méry van Huffelen en Grietje Posthouwer. Beiden zijn vertrouwenspersonen in de gemeente, volgden de cursus Psycho Pastorale Toerusting en een korte cursus gericht op rouw. Méry en Grietje: ‘Het doel van deze kring is mensen die een dierbare hebben verloren, ondersteunen in het rouwproces. Dit gebeurt in een kring van zes tot acht personen. Wij houden (om de week) vijf bijeenkomsten, die zo’n twee uur duren. De centrale activiteit is het uitwisselen/delen van ervaringen en gevoelens omtrent het geleden verlies. Als kringleiders ‘stap je ertussenuit’. Om een huiselijke en vertrouwelijke sfeer te creëren, houden we de kring bij een van ons thuis. Onderwerpen die aan de orde komen: • kennismaking • het afscheid • (doorleefde) emoties • hoe ga je om met gedenkdagen? • hoe ga je (alleen) verder? Bijna elke bijeenkomst wordt afgesloten met de vraag voor de volgende keer iets mee te nemen: een foto, de rouwkaart of een kaart die tijdens de eerste dagen bijzonder aansprak. Het deelnemen aan de kring haalt veel naar boven, zorgt voor een onrustige nacht – voor ons reden om de kring overdag te houden. We hebben een herin-

Méry van Huffelen (links) en Grietje Posthouwer leiden een gespreksgroep voor mensen die een geliefde verloren hebben. neringsboekje ontwikkeld, waar ieder van alles kan invullen rondom het overlijden van zijn/haar geliefde. Het hoeft in een groep niet alleen te gaan om verlies van man of vrouw. Ook ouders die een kind verloren hebben, vonden het fijn deel te nemen. Het verlies zorgt voor herkenning, bindt samen. We horen dat de kringleden contact houden met elkaar als de bijeenkomsten voorbij zijn, dat is mooi!’ ❖ ‘Fijn dat deze kring er is! Het is goed om met ‘lotgenoten’ samen te zijn. Zij hebben hetzelfde meegemaakt en weten hoe het voelt. Al zijn er verschillen, één ding is hetzelfde: we kunnen met ons gemis altijd bij de Heere God terecht, Hij weet ervan. Dat mochten we delen als we bij elkaar waren, als de Bijbel openging en bij het zingen en bidden. Het waren goede en gezellige middagen. Heel bijzonder.’ ❖ Een deelnemer

19

Troost voor tranen

Rituelen helpen bij rouwen

In tijden van verdriet en verslagenheid (en hoop, dat kan ook!) na het overlijden van een geliefde kunnen rouwrituelen een stukje houvast bieden en helpen bij het verwerken van een verlies. Het samen uitvoeren van dezelfde rituelen kan een gevoel van steun en saamhorigheid geven. Door de tijd heen verandeAnneke Tukker-Versluijs, Kesteren

ren de rituelen, maar zolang de dood er is, zullen ze blijven bestaan. Over gesloten vensters, rouwbanden en bermmonumenten. Rondom sterfbed, begrafenis en rouwen ervaar je als christen hoe waardevol het is om het Woord van God te openen en de toevlucht te nemen tot Hem in het gebed. Meer dan wat ook, geeft dat troost en steun. Daarnaast kunnen ook rouwgebruiken zinvol zijn. In de Bijbel lezen we daar al over: het scheuren van de kleding, as op het hoofd, het dragen van een rouwgewaad, de aanwezigheid van klaagvrouwen. Als kind vond ik het altijd vreemd: je scheurt je kleren toch niet kapot? Maar toen ik van nabij meemaakte dat iemand van wie ik intens veel hield, overleed, begreep ik het. Als een dierbare van je losgescheurd wordt door de dood, is dat zó hartverscheurend. Wij scheuren onze kleding niet, maar met het aantrekken van donkere kleding kun je uitdrukking geven aan je diepe verdriet. Vroeger kon je duidelijk aan de kleding zien dat mensen in de rouw waren. Men was de hele rouwperiode (die varieerde van zes weken tot soms tien jaar) in het zwart gekleed, droeg een rouwband om de arm of een zwarte dropfiguur op de mouw van de jas. Er bestonden zelfs rouwzakdoeken met een brede zwarte rand. Vanaf 1960 raakte het dragen van rouwkleding min of meer in onbruik. ‘Het dragen van zwarte kleding in dagen van rouw is een zinvol en

20

De Hervormde Vrouw april 2013

veelzeggend gebruik. Maar’, zo schreef dr. J. Hoek ooit in De Waarheidsvriend, ‘laten we ons dan heel goed realiseren dat men zelfs van ‘een begrafenis in het zwart’ nog een demonstratie van deftigheid én van degelijke rechtzinnigheid kan maken’. Luiken sluiten Ook andere gebruiken dan kleding vertelden dat er iemand overleden was. Denk aan het sluiten van de luiken of gordijnen, het luiden van de kerkklokken, het omkeren van spiegels en schilderijen en het stilzetten van de klok. Hoewel sommige gebruiken een heidense oorsprong hebben (bijvoorbeeld het buitenshuis houden van boze geesten of de dood), zijn ze gekerstend en lang onder christenen in gebruik gebleven. Tot de helft van de vorige eeuw was het heel normaal dat je als bruid een doodshemd meenam in je uitzet. Ook nu zijn er mensen die, al zijn ze kerngezond, hun doodskleding klaar hebben liggen. Ook wat dat betreft veranderen de ge­ bruiken. De gewoonte om in nachtkleding begraven te worden (om daarmee de slaap des doods uit te beelden, tot de jongste dag), is zeldzaam geworden.

Bemoediging Zwaar zijn soms de moeilijkheden, groot de zorgen en verdriet. Rouw en smart wordt er geleden, en door al de tegenheden zien we vaak het goede niet, dat de Heere ons nog ziet! Hij Die wondde, wil genezen. Zijn wij duister en verward? Hij geeft moed in angst en vrezen, let op weduwen en wezen, ziet de weduwnaars in ’t hart. Troost geeft Hij in diepe smart! En ook zijn de vele zorgen, die ons kwellen dag en nacht voor vandaag, maar ook voor morgen, niet voor ’t oog van God verborgen. Hij geeft dikwijls onverwacht nieuwe moed en nieuwe kracht. ❖ Anoniem

Tot zo’n vijftig jaar geleden was het gebruikelijk dat de overledene thuis opgebaard werd, dat er doorlopend condoleancebezoek was en dat voorafgaand aan de begrafenis thuis een rouwdienst gehouden werd. Daarna ging men lopend naar de begraafplaats, terwijl het verkeer tijdens het passeren van de rouwstoet stilstond. De zondag erna werd er rouw gebracht in de kerk. Omdat er tegenwoordig rouwdiensten in de kerk of aula gehouden worden, en wellicht ook om praktische redenen (meer dan vroeger woont de familie verspreid door het land), is in de meeste gemeenten het rouw in de kerk brengen afgeschaft. Toch is het waardevol, als je in het midden van de gemeente je verdriet voor Gods aange21

Er veranderde meer. Cappers (zie kader) schrijft: ‘Uitvaartondernemers streefden al vanaf midden jaren tachtig diversifiëring (verscheidenheid aanbrengen, AT) van hun aanbod na. Desondanks was het een groep goed opgeleide, mondige nieuwelingen onder wie veel vrouwen en kunstenaars die rond 1995 een nieuwe funeraire revolutie in uitvaartland teweegbracht. Met de persoonlijke uitvaart en het persoonlijk gedenkteken verwoordden ze de behoefte in de samenleving om een individueel accent aan het laatste afscheid te geven. (…) De gevestigde uitvaartbranche voegde het persoonlijk accent tegen bijbetaling toe aan het standaardpakket. (…) Sinds asdeling wettelijk mogelijk was, konden nabestaanden wat as van de overledene in een medaillon bij zich dragen of, versmolten in een sieraad, thuis neerzetten. Daar richtten mensen ook huisaltaartjes in met kaarsjes en foto’s die hen herinneren aan de overledene.’

zicht kunt brengen. Als er letterlijk een gemeente om je heen staat. Hoe versterkend en bemoedigend is het ook als er in de eredienst voorbede gedaan wordt voor de rouwdragende familie.

Dat cremeren en door middel van huisaltaren verafgoden (of zelfs aanbidden) van de overledene een christen niet past, zal duidelijk zijn. Toch zie je ook onder protestanten steeds meer dat men een hoekje in huis heeft ingericht als ‘gedenkplaats’ voor de overledene. Een foto met daarnaast een brandende kaars, bloemen en voorwerpen van de geliefde, fungeren als plaats om de overledene te ‘koesteren’. Dit zie je ook steeds meer in het openbaar, denk bij voorbeeld aan de bermmonumenten: op de plaats waar iemand verongelukte, wordt door middel van een foto, knuffels, bloemen, een kruis de herinnering aan die persoon levend gehouden. En op internet zijn veel gedenksites te vinden.

Tegen bijbetaling Vanaf de tijd dat gemeenten rouwcentra lieten bouwen, verdween langzamerhand de uitvaart vanuit huis. Sinds deze eeuw zien we wel een kentering, in die zin dat de overledenen steeds vaker thuis opgebaard worden in plaats van in een mortuarium.

Natuurlijk is er niets op tegen de overledene in liefde te gedenken. Als christen mogen we echter ook verder zien. Voor wie het leven in Christus gevonden heeft, is de dood het einde niet. Dan mag door genade over het gedolven graf de gouden glans van Christus’ opstanding vallen. Zouden we dan nog behoefte hebben aan bij-

22

De Hervormde Vrouw april 2013

voorbeeld stille tochten en huisaltaren? Wat is onze intentie: willen we de (overleden) mens centraal stellen, of Christus? Definitief voorbij Andere nieuwe rituelen zijn inmiddels al behoorlijk ingeburgerd: het vertellen van het levensverhaal door nabestaanden en het ophalen van persoonlijke herinneringen, het schrijven van een wens op de kist, het loslaten van duiven of oplaten van ballonnen met teksten op de begraafplaats, een borrel na afloop van de begrafenis, het vertonen van een dvd over het leven van de overledene. ‘Vroeger had je de dominee die alles regelde, dat gaf rust. Tegenwoordig moet je het zelf doen. Doe het dan zo persoonlijk mogelijk’, is de algemene tendens. De laatste tijd wordt het uitvoeren van allerlei zaken steeds vaker door de naaste familie ­gedaan: het wassen en aankleden van de over­ ledene, het sluiten van de kist, het dragen van de kist naar het graf. Hoe moeilijk het ook kan zijn, voor de rouwverwerking is het zeker waardevol. Uiteraard moet een en ander wel praktisch mogelijk zijn. Niet altijd zijn de omstandigheden ernaar, maar het is goed om zoveel mogelijk handelingen zelf uit te voeren. Je wordt er dan (keihard) mee geconfronteerd: het leven hier op aarde is definitief voorbij. Feestritueel Het zijn tere zaken die in dit artikel aan de orde komen. Niemand mag een ander veroordelen om zijn manier van rouwen. Wel mogen we elkaar bij­staan en wijzen op de enige troost. Er is er Eén Die in ons verdriet ons te hulp kan komen. Eén Die werkelijk met ons mee kan lijden. De Man van smarten. Pas als de Heere Jezus teruggekomen is, als de nieuwe hemel en de nieuwe aarde er zullen zijn, als de dood er niet meer is… pas dán zijn rouw­rituelen overbodig. Geen zakdoek met rouwrand, geen doodskleed, geen begrafenis, geen klaagzang meer. Als de dood gestorven is, klinkt eeuwig lofgejuich. Wat een heerlijk feestritueel zal dat zijn! ❖

Funerair (= met betrekking tot de dood of begrafenis) historicus Wim Cappers promoveerde in november 2012 op ‘Aan deze zijde van de dood’, een proefschrift over tradities rond de dood. De grote verandering die Cappers beschrijft, is de verwereldlijking van de cultuur rond de dood, tussen 1576 en 2010. De aandacht voor het leven na de dood verschoof naar het leven hier en nu. In plaats van priesters en predikanten bepaalden artsen en burgers hoe de samenleving met de dood moest omgaan. Sinds de Reformatie, toen allerlei religieuze rituelen bij een begrafenis verboden werden, ontstond een rituele leegte. Het burgerlijk fatsoen vertaalde zich in seculiere gedragscodes en professionele organisaties die zorg droegen voor een nette begrafenis. Intussen probeerde men via de medische wetenschap het leven op aarde aangenamer te maken. Tegelijk werd het taboe rond de dood groter. Sterven in het ziekenhuis en begraven, cremeren en rouwen in stilte waren in de twintigste eeuw lange tijd karakteristiek voor de maatschappelijke ontkenning van de dood. Pas na 1970 werd dat taboe doorbroken. Zo kwamen er hospices, en werd euthanasie wettelijk geregeld. Er ontstond ruimte voor persoonlijke keuzes rond het levenseinde en eigen invulling voor rituelen bij de dood. ❖ Aan deze zijde van de dood. Funeraire componenten van seculari­ serende cultuur­land­ schappen in Nederland 1576-2010, door Wim Cappers; Arnhem, 2012; 926 blz. (twee delen); te bestellen voor € 40,00 excl. verzendkosten via [email protected].

23

Troost voor tranen

Boeken over rouwen Verder na verlies. Jongeren werken aan hun rouw, door dr. Joke Korteweg (red.); uitg. Kok, Utrecht, 2012; ISBN 978 90 435 0053 1; 144 blz.; € 14,90 Dr. Joke Korteweg, docente en vertrouwens­ persoon, vormde met jongeren die een verlies hebben meegemaakt een praatgroep. In dit boek vertellen ze, aan de hand van opdrachten, hoe ze hun verdriet een plaats (proberen te) geven in hun leven. Die ‘rouwtaken’ kun je ook als (oudere) lezer in praktijk brengen. Waardevol zijn de pastorale bijdragen van ds. H.G. de Graaff en de ontroerende gedichten. Geschikt voor jongeren en allen die om hen heen staan. ❖ M.M. Jonker-Hakkert, Putten Ik zal wel tot hem gaan…, door ds. M.A. Kempeneers; uitg. De Groot Goudriaan, Kampen, 2012; ISBN 978 90 8865 191 5; 120 blz.; € 14,90 Een jong kind verliezen… Een diep verdriet dat de gereformeerde theologen die in dit boekje aan het woord komen met elkaar verbindt. Echter, zij mogen ook uitdelers zijn van een boodschap van hoop en troost voor ouders van gedoopte kinderen. Ds. Kempeneers – hij weet waarover hij schrijft – heeft de ervaringen en gedachten van oude schrijvers over jonggestorven verbondskinderen op een fijngevoelige manier beschreven. Een waardevol boekje voor ouders die met dit thema worstelen. ❖ P.J. Veldman-van Zonneveld, Sint Anthoniepolder Ontworteld, rouwverwerking bij ongehuwden, door Anja de Jong; uitg. Boekscout.nl, Soest, 2012; ISBN 978 94 6176 934 3; 83 blz.; € 14,95 Dit boekje is een mengvorm van ervaringsverhaal en uitwerking van een scriptie over rouwverwer24

king bij ongehuwden. Bijbelgedeelten komen helaas alleen aan de orde in het kader van hoe ongehuwden die beleven/ervaren. Waardevoller zou zijn als ze in hun verband uitgelegd werden. Wat heeft de Heere ons hier te zeggen? In het Woord laat God Zich kennen zoals Hij ís, dát biedt troost en houvast. De kennis vanuit de psychologie wordt op dezelfde wijze verweven als die van het Woord: in het persoonlijke verhaal. Het boekje bevat wetenswaardigheden die ­ongehuwden en gehuwden ter harte kunnen nemen. ❖ Jacolien Cazant, Kamerik Stil verdriet, door Geesje Vogelaar-van Mourik; uitg. De Banier, Apeldoorn, 2012; ISBN 978 90 336 30798; 220 blz.; € 14,95 In deze eenvoudige Veluwse familieroman ontmoeten we Geertje die in de oorlogsjaren verliefd wordt op fietsenmaker Jacob. Naast de vreugde van het krijgen van kinderen, leert Geertje ook het bittere verdriet kennen wanneer een kind (kinderen) teruggegeven moet(en) worden aan de Heere. ❖ Erika ten Hove-van den Brink, Katwijk aan Zee De juiste trein vanaf het verkeerde perron, door Jolande Heijboer; uitg. De Banier, Apeldoorn, 2012; ISBN 978 90 336 33102; 269 blz.; € 14,90 ‘We hebben je zevenentwintig jaar geleden van God gekregen. En nu geven we je weer aan Hem terug.’ Aangrijpend is het verhaal van moeder Jolande over haar zoon die kanker krijgt. Heel open en kwetsbaar schrijft ze over het ziekte­ proces van Chris. ❖ Erika ten Hove-van den Brink, Katwijk aan Zee

Troost voor tranen

De Hervormde Vrouw april 2013

Steun in verdrietige tijden Als begrafenisondernemer heb je een dankbaar beroep. Daar zijn Theo van der Plas (36) en Bouwe Hoek (37) van de Katwijkse Begrafenisverzorging Theo van der Plas het over eens.

‘Je komt binnen bij mensen die in verdrietige omstandigheden veel beslissingen moeten ­nemen. Vaak weten ze niet waar ze beginnen moeten. Dan mogen wij orde scheppen en rust aanbrengen. Te midden van het verdriet mogen wij er voor hen zijn.’ ‘De eerste dag van het overlijden van een geliefde is vaak een hectische dag’, vertelt Theo. ‘Omdat we persoonlijke betrokkenheid heel belangrijk vinden, vragen we eerst wat er gebeurd is.’ ‘Daar nemen we de tijd voor’, vult Bouwe aan. ‘Pas kwam ik bij een 90-jarige man. Zijn vrouw was gestorven. Hij was zo verdrietig dat hij niet goed kon nadenken. Toen hebben we een afspraak voor de andere dag gemaakt. Het boek met de voorbeeldrouwkaarten liet ik bij hem achter. De andere dag had hij het echter nog niet opengedaan.’ De beide uitvaartverzorgers merken dat weinig mensen over de praktische zaken hebben nagedacht. ‘Om te voorkomen dat mensen op basis van emoties beslissingen nemen, hebben we het boekje ‘Mijn laatste wensen’, waarin alle te rege-

len zaken aan de orde komen. Mensen kunnen het boekje aanvragen en invullen. Desgevraagd helpen wij hen daarmee.’ Als er een aanleiding is, proberen Bouwe en Theo ook op geloofsgebied iets te betekenen voor de mensen. ‘We hebben soms heel mooie gesprekken. Bijvoorbeeld als het gaat over een tekst boven de rouwkaart. Tegen (onkerkelijke) kinderen zeggen we meestal: Probeer het in de geest van je (gelovige) ouders te doen. Daar krijg je nooit spijt van. Als je het anders doet wel.’ Concreet uit de betrokkenheid van de begrafenisondernemers zich ook in de nazorg. ‘Enige tijd na de begrafenis gaan we persoonlijk bij de familie langs. We informeren dan hoe het met hen gaat en kijken terug op de gebeurtenissen rond de begrafenis. En een jaar na het overlijden sturen we de nabestaanden een kaart met een gedicht erop. We zouden best meer willen betekenen op het gebied van rouwverwerking. Maar hoe precies, daar zijn we nog niet uit.’ ❖ Erika ten Hove-van den Brink, Katwijk aan Zee 25

Column

Lege plaats

Weze(n)lijk

Leendert van Wezel is werkzaam in de bankwereld en is schrijver.

26

Het is doodstil in de vertrouwde kerk als de namen worden opgelezen. Tweeënzestig namen. Ouderen. Vijfentachtig jaar... Mensen in de kracht van hun leven. Vijfendertig jaar… Kinderen. Twaalf jaar… zes jaar… negen maanden… De ramp van 1953 heeft mijn geboortedorp Stellendam zwaar getroffen. En al kwam ik pas later ter wereld, de verhalen van mijn ouders en grootvaders reisden met me mee, vanaf dat ik kind was. Stil hoorde ik aan hoe mijn grootvader het besluit had genomen om midden in de nacht anderen te gaan wekken. En hoe hij vervolgens met vrouw en twee kinderen door de woedende storm op de fiets naar een buiten het dorp op een hoger punt gelegen boerderij was gegaan. Net op tijd. Toen ze later terugkeerden in het dorp was van hun huisje niets meer te vinden. In die boerderij hebben ze het gehoord. Op een langsdrijvend vlot, dat de veilige muren niet kon bereiken en weer verdween in het duister. Psalm 42, gezongen door mensen met de dood voor ogen. Nu, als ik dit schrijf, voel ik opnieuw hoe een klem zich rond mijn hart schroeft, hoe ik het schrijf met grote voorzichtigheid, me bewust van het onvoorstelbare leed dat zoveel jaren geleden zoveel mensen trof. Tweeënzestig mensen. Talloze families waar zo een ontzettend groot verdriet in één nacht over hen werd uitgestort. Soms bleef één gezinslid over. Ook daarvan hoorde ik. Van een jongen, die de boerderij bereikte. Alleen. Al Uw baren en Uw golven zijn over mij heen gegaan, zingt Psalm 42. Hoe konden mensen die werkelijk te midden van dat geweld van het water de dood in de ogen zagen die Psalm zingen? En hoe kunnen mensen die nu geconfronteerd worden met verdriet, ziekte en dood dat nog zingen? Dat geheim ligt niet in die mensen, maar in hun God. Die ervoor zorgde en zorgt dat ze tegen zichzelf, ondanks de omstandigheden, konden en kunnen zeggen: Kijk niet om je heen. Wat buig je je neer, mijn ziel? Kijk omhoog, kijk naar je God! Hij is de Verlossing van je aangezicht. De God Die het bevestigde in hun binnenste: Ik ben jouw God! En daarom kunnen we het zingen. Dankzij Jezus Christus. Hebt u daar weleens over nagedacht, dat we Zijn dood víeren? Vieren! Hij is de enige mens wiens dood gevierd mag worden, omdat daarin het leven ligt voor ons allen. Hij liet als enige geen lege plaats achter, maar een leeg graf. En daarom, alleen daarom, mag er hoop zijn. Zelfs in het diepste verdriet. ❖

Agenda

De Hervormde Vrouw april 2013

Welkom

in de regio Voor alle data geldt: zo de Heere wil en wij leven zullen. Insturen gegevens naar: [email protected] Regio Gouda Datum: 8 april 2013 Gebouw: Driestar College, zaal Gamma Plaats: Gouda, Ronsseplein 1 Onderwerp: De Persoon en het werk van de Heilige Geest Spreker: ds. P. Nobel Aanvang: 19.45 uur Regio Hoogeveen e.o. Datum: 10 april 2013 Gebouw: ‘De Open Poort’, Kerkweg 3 Plaats: Tiendeveen Onderwerp: Barmhartigheid in zevenvoud Spreker: ds. H. Markus Aanvang: 19.45 uur

Regio Vianen Datum: 11 april 2013 Gebouw: Pauluskerk, Europaplein 1, Leerdam Onderwerp: Ouder worden in bijbels licht Spreker: ds. J.A.W. Verhoeven Aanvang: 19.45 uur Regio Zoetermeer Datum: 16 april 2013 Gebouw: Het Anker, Voorstraat 74 Plaats: Katwijk aan Zee Onderwerp: De hemel dichterbij Spreker: dr. P.J. Visser Aanvang: 20.00 uur ❖

Bondsdag: 26 september 2013, De Veluwehal, Barneveld

Familieontmoetingsdag Datum: D.V. zaterdag 25 mei 2013 Plaats: Wekerom (’s Heeren Loo, locatie De Hartenberg, Apeldoornseweg 60) Thema: Een plek voor jou Programma: bijbelvertelling (ds. Schipaanboord; doventolk aanwezig), huifkartocht. Incl. lunch. ’s Middags keuze uit: gespreksgroep, knutselgroep, sportgroep, oppas-/snoezelgroep. Voor ouders en belangstellenden informatie over ‘Leven met een zeldzame ziekte’ (door Gerrie Ver­hoek-Heij, over ATR-x Syndroom). Tijd: 10.30 uur - 15.30 uur Aanmelden: vóór D.V. 22 april via het aanmeldingsformulier op www.opwegmetdeander.nl Organisatie: ‘Op weg met de ander’ ❖ 27

Ziekenhoekje

Door niet te spreken, zie je duidelijker… Een warm hart, een luisterend oor, een beetje ­aandacht voor de ander. Lopen we er niet snel aan voorbij? Ergens las ik: Ons eigen wereldje mag geen ivoren toren zijn, maar een uitkijkpost! Een uitkijkpost, van waaruit een ruim gebied is te overzien. Post voor het ziekenhoekje kunt u sturen naar M. Molendijk-van Bemmel, Oranjestraat 72, 3373 AL

Zo richten we vandaag onze blik op hen die we op ons pad ontmoeten en meer nodig hebben dan een vluchtige groet. Vandaag nemen we eens de tijd om naar de ander te luisteren. Uit bewogenheid en medemenselijkheid, voortkomend uit een hartelijke christenplicht.

Hardinxveld-Giessendam.

Lukt je dat? Je eigen verhaal moet dan even op een zijspoor. Dat is moeilijk, we zijn zo graag zelf aan het woord. En van stiltes houden we niet. Echt luisteren is een kunst apart. Het is zo waardevol je eens te verdiepen in de ander. Te luisteren naar de zorgen en problemen van je zieke buurvrouw, die bezorgde moeder of eenzame weduwe. Er echt zijn voor de ander. Oprecht en welgemeend. Een goede luisterhouding vraagt inleving. Maar al luisterend mag je iets ontdekken. Door stil te zijn, merk je dat de ander tot zijn recht komt. Er is ruimte voor het uiten van verdriet, ruimte om onder woorden te brengen wat er in je hart leeft. Je hoeft geen oplossingen of adviezen te geven. Echt luisteren naar de ander is een gave. Samen luisteren naar dé Ander is een zegen. Niet ík hoef te spreken, maar het Woord mag spreken! Heere, naar wie zullen wij heengaan? U hebt woorden van eeuwig leven (Joh. 6:68). ❖

28

De Hervormde Vrouw april 2013

Post voor de zieken Luisteren Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij begint mij adviezen te geven, dan doe je niet wat ik je vraag. Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij begint mij te vertellen waarom ik iets niet zo moet voelen als ik voel, dan neem jij mijn gevoelens niet serieus. Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij denkt dat jij iets moet doen om mijn problemen op te lossen, dan laat je mij in de steek, hoe vreemd dat ook mag lijken. Dus, alsjeblieft, luister alleen maar naar me en probeer me te begrijpen. En als je wilt praten, wacht dan even en ik beloof je dat ik op mijn beurt naar jou zal luisteren. ❖ (Dit gedicht werd voorgedragen door mevr. R. de Fijter tijdens een themabijeenkomst)

Vrouwenvereniging ‘Sola Gratia’ uit Bleskensgraaf vraagt post aan voor een trouw en betrokken lid, mevr. C. Karsdorp-Aanen, Windhalmstraat 10, 2971 BG Bleskensgraaf. Ze heeft door een val twee beschadigde rugwervels en moet nu veel op bed liggen. Op dit moment gaat het al wel iets beter en wordt de pijn wat minder. Het gaat echter nog wel een poosje duren want het moet met rust genezen. Ze wordt trouw bijgestaan door man en kinderen maar het valt niet mee om het werk dat ze altijd met liefde doet aan anderen over te laten. Een bemoedigend kaartje zal haar zeker goed doen! ❖

Bedankt De dames Van Dam, Heukelom en Oosterbeek van zendingsvereniging ‘Febe’ uit ­Woudenberg willen iedereen hartelijk be­ danken die hun een kaart gestuurd heeft! Het heeft hen bijzonder verrast en bemoedigd in hun moeilijke omstandigheden. Nogmaals hartelijk dank voor alle kaarten die zij ­ontvangen hebben en het medeleven dat daaruit blijkt! ❖

29

Vrouw & Actualiteit

Beiden hebben een drukke agenda. De heer C.G. van der Staaij heeft zijn dagelijks werk in Den Haag als Tweede Kamerlid voor de SGP. De heer M. van Hulst is directeur van het partijbureau van de ChristenUnie. Tijdens het jaarlijkse overleg met het Comité Vrouwenbonden op Gereformeerde Grondslag treffen ze een volle agenda aan… Lange adem De leden van het Comité Vrouwenbonden dienden onderwerpen in waarover we met de politici van gedachten wisselen. Met interesse en vaak met zorg volgen we de ontwikkelingen in onze maatschappij, in Europa en in de wereld. Via de media blijven we op de hoogte van de acties en reacties van de christelijke partijen. Tijdens de toelichting van de politieke vertegenwoordigers blijkt dat er veel wijsheid nodig is. ‘Bij recht op je doel afgaan, maak je meer stuk dan dat je bereikt.’ Het kan goed zijn verbreding te zoeken bij andere partijen op basis van argumenten. Vaak is een ‘lange adem’ nodig. Tot hun verwondering blijken onderwerpen die jaren geleden aangekaart zijn door een christenpoliticus ongedacht ‘overgenomen’ te worden door andere partijen. Een recent voorbeeld hiervan is het werkbezoek aan Zweden door vertegenwoordigers van CU en PvdA. In de komende maanden wordt onderzocht of de strengere aanpak van bordeelbezoek in Zweden voor Nederland een model kan zijn om gedwongen prostitutie via mensenhandel terug te dringen. 30

Medisch-ethische zaken Aandacht werd gevraagd voor de grote gevolgen van echtscheidingen op diverse terreinen. Naast het persoonlijke leed zijn er ook maatschappelijke gevolgen, bijv. een groter beroep op jeugdhulpverlening en extra beroep van eenoudergezinnen op sociale uitkeringen. Moet er niet veel meer gedaan worden om echtscheidingen te voorkomen? De overheid is erg terughoudend op het gebied van privékeuzes. Er zijn Kamervragen gesteld om ver­goeding voor hulpverlening m.b.t. relatieproblemen in het GGZ-pakket te laten. Helaas komt preventie onder druk van bezuinigingen in de knel. Op het terrein van palliatieve zorg en euthanasie is vanuit de Kamer niet veel te melden. In het Lenteakkoord is door inbreng van de ChristenUnie tien miljoen begroot voor 2013 voor uitbreiding van mogelijkheden tot palliatieve zorg, er is dus nog veel te doen. De ‘Levenseindekliniek’ heeft een wachtlijst. Er is een breed draagvlak om de leeftijd voor gelegitimeerd alcoholgebruik te verhogen naar 18 jaar. Door wetenschappelijk onderzoek is aangetoond dat alcohol op jonge leeftijd gezondheidsschade toebrengt.

De Hervormde Vrouw april 2013

Midden-Oosten en christenvervolging Het huidige kabinet staat gereserveerd t.o.v. Israël. De Tweede Kamerfracties van SGP en CU gaan zich verenigen in een informele parlementaire vriendengroep voor Israël en zich met die groep aansluiten bij de International Israel Allies Caucus Foundation (IIACF). Ook de zorgen over Syrië en christenen daar kwamen ter sprake. Christenen durven zich niet te registreren in vluchtelingenkampen en vallen daardoor niet onder een hulpverleningsorganisatie. Er is geen recente informatie over Asia Bibi. Teveel aandacht van het ‘goddeloze Westen’ werkt negatief. De staatssecretaris van Justitie heeft in beraad het asielbeleid m.b.t. vervolgde christenen in Pakistan te versoepelen. Dit i.v.m. de toegenomen agressie. Onderwijs en overheidsbemoeienis Op allerlei terreinen wordt gelijkheid tot in het extreme doorgevoerd. We spraken over het toelatingsbeleid van docenten en leerlingen. Het initiatiefwetsvoorstel acceptatieplicht is nog niet plenair behandeld, maar zou wel een beperking van de vrijheid van onderwijs betekenen. Met allerlei vormen van ouderschap wordt geëxperimenteerd. Er ligt een wetsvoorstel voor meemoederschap om gelijke rechten aan een lesbisch koppel toe te wijzen.

Tijdens de zgn. Rondetafelgesprekken is aandacht voor de gevolgen van pestgedrag. Uitgenodigde (ervarings)experts informeren de Kamerleden. We vroegen ook aandacht voor gepest worden en nare ervaringen via internet (benaderd worden door een wildvreemde met bijv. seksueel getinte verzoeken). Voor pesten en kinderporno zijn digitale meldpunten. Bezuinigingen in de zorg leiden soms tot onverantwoorde situaties. Tegelijk is het goed om te kijken of behandelingen zinvol zijn en of er sprake is van inefficiëntie. De verhoging van ziektekosten en eigen bijdrage voor ouderen kan soms tot moeilijke situaties leiden. Wat het effect is van de verhoging van kosten voor kinder­ opvang is nog niet te meten. Van Hulst en Van der Staaij gaven beiden aan het overleg als zinvol te ervaren. ‘We luisteren hoe bepaalde dingen overkomen, waar we meer op kunnen letten in de toekomst.’ Ook als Comitéleden zien we terug op een waardevolle bespreking. Na het dankgebed wensten we de politici Gods zegen toe bij de werkzaamheden die ze ieder op hun eigen plek mogen doen. ❖ zie ook: www.sgp.nl en www.christenunie.nl M.M. Jonker-Hakkert, Putten 31

Financieel overzicht

VOOR ELKAAR

vakantieweken

In de maand februari werden de volgende giften/ collecten ontvangen: Diaconieën/kerkenraden: Bleiswijk Kinderdijk-Middelweg verkoop kaarten Kinderdijk-Middelweg verkoop artikelen Lopik Nijkerk Woudenberg Zetten-Andelst Zwartebroek/Terschuur HHK

€

8 82, 23

€

1 25,0 0

€ 275,0 0 € 28 0,0 0 € 5 0 0,0 0 € 25 0,0 0 € 295,70 € 1 5 0,0 0

Vrouwenverenigingen/kerkkransen: Ameide 'Dabar' € 5 0 0,0 0 Apeldoorn 'Dorcas' € 60,0 0 Bilthoven jaarvergadering € 1 5 0,0 0 De Bilt 'Tryfosa' € 5 0,0 0 's Gravenmoer € 1 4 0,0 0 Sint-Maartensdijk 'Sola Gratia' € 1 5 0,0 0 Streefkerk € 220,0 0 Veen 'Persis' € 2 1 0,0 0 Waarder 'Tryfena' € 20,00 Diversen: N.N. € 1 1 5,0 0 M. B. via G. S. te K. (kaarten maken) € 1 5 0,0 0 Genemuiden (stamppotbuffet stafleden) € 1 .0 98 , 60 Themabijeenkomst Barneveld € 272 ,4 0 Themabijeenkomst Bodegraven € 1 82 ,0 0 Themabijeenkomst Elspeet (verkoop kaarten) € 1 5 0,0 0 Themabijeenkomst Houten € 1 36,45 Themabijeenkomst Rijssen € 8 8 ,45

Themabijeenkomsten Nieuwe-Tonge Lekkerkerk Houten Barneveld Rijssen Bodegraven Sebaldeburen Veen

€ 770,50 € 864,15 € 272,85 €544,85 € 176,85 €364,00 €248,82 € 260,75

Opbrengst collecten is bestemd voor vakantie­ weken en toerustingswerk van de vrouwenbond. Gift vr. ver. ‘Liefde vindt werk’, Sommelsdijk (VOOR ELKAAR vakantieweken) € 100,00 Gift van verkoop kettingen Nieuwe-Tonge € 187,50 Gift van verkoop sjaals Lekkerkerk € 107,00 Hartelijk dank voor de bijdrage aan de collecten en de giften! ❖ Themabijeenkomst Sebaldeburen Via mevr. De Jong – diaklankbeeld Strijen 'Rondom het Woord' – verkoop diversen – diaklankbeeld HHK Ridderkerk 'Damaris' Via mevr. Nap – diaklankbeeld Amersfoort 'Bid en Werk' – diaklankbeeld Veenendaal 'Bidt en werkt' – kaartverkoop Veenendaal – diaklankbeeld Wekerom ouderenmiddag – kaartverkoop Wekerom Totaal

€

134,41

€ €

1 00,00 1 00,00

€

1 5 0,00

€

54, 30

€ €

1 05,70 37,20

€ 1 08 ,5 0 € 55,00 € 7.295,94

Hartelijk dank aan iedereen van wie een bijdrage mag worden verantwoord. ❖ H.A. Cysouw, penningmeester

Giften voor de vakantieweken gehandicapten zijn welkom op ING 3388772 t.n.v. VOOR ELKAAR vakantieweken. 32

VOOR ELKAAR vakantieweken

De Hervormde Vrouw april 2013

Fijn dat er enthousiast gereageerd wordt op ons aanbod VOOR ELKAAR vakantieweken voor alleen­gaanden. Velen van u hebben al een keus gemaakt uit: – Hotel ‘Landgoed Ehzerwold’ in Almen, 22 - 29 juni 2013 – ‘Mennorode’ in Elspeet, 15 - 19 juli 2013 (midweek) – Parkhotel ‘Hugo de Vries’ in Lunteren, 3 - 10 augustus 2013 De week in Lunteren is intussen vol en de week in Almen bijna vol. Kent u onze weken niet en aarzelt u? Probeer dan eens de midweek in Elspeet. Mevr. J. Dijs- Oudshoorn kan u informatie geven (tel. 079-3413487). De commissie ‘VE vakantieweken alleengaanden’ groet u allen hartelijk. ❖

Giften voor de vakantieweken alleengaanden zijn welkom op rekening ING 6131670, t.n.v. VOOR ELKAAR vakantieweken

Felicitatie Koninklijk Huis

Gefeliciteerd!

Op 10 april hoopt prinses Ariane 6 jaar te worden. Vanaf deze plaats willen wij de jongste dochter van prins Willem-Alexander en prinses Maxima van harte feliciteren en een fijne dag toewensen met haar ouders en zussen. Voor de toekomst wensen we haar Gods zegen. Op 27 april hoopt Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van Oranje zijn 46e verjaardag te vieren.

Aan de vooravond van een grote wending in zijn leven, willen we hem in het bijzonder gedenken. Er zal voor prins Willem-Alexander, alsook voor zijn gezin, veel gaan veranderen. Als Koning der Nederlanden zal hij over enkele weken de regeringstaken van zijn moeder overnemen. De Hervormde Vrouwenbond wil hem daarbij Salomo’s wijsheid toebidden, om als bekwaam bestuurder ons land en volk voor te mogen gaan. Met liefde en respect willen we het koningshuis van harte kracht en sterkte toewensen. We willen hen de belijdenis en bemoediging van Psalm 93:1 toezingen. De HEER’ regeert, de hoogste Majesteit, bekleed met sterkt’, omgord met heerlijkheid, bevestigt d’ aard en houdt door Zijne hand dat schoon gebouw onwankelbaar in stand. ❖

33

Leden die ons ontvielen

De Heere heeft op 22 januari uit ons midden weggenomen ons lid

Op 5 februari is door de Heere uit het midden van onze vereniging weggenomen ons trouw en meelevend lid

mevr. H.N. de Lange-van der Ree

mevr. P. Paans-Paans

in de leeftijd van 86 jaar.

in de leeftijd van 92 jaar.

Bestuur en leden van vrouwenvereniging ‘Wees een Zegen I’ Oud-Beijerland, februari 2013

Mevr. Paans was 55 jaar lid van onze vereniging, die ook 55 jaar bestaat. Met dankbaarheid denken wij aan wat zij ook als bestuurslid voor onze vereniging heeft gedaan.

Op 30 januari 2013 heeft de HEERE tot Zich genomen ons trouw en meelevend lid

Vrouwenvereniging ‘Lydia’ Waspik, februari 2013

mevr. M. Blom-van der Gugten in de leeftijd van 93 jaar. Vanaf de oprichting in 1991 was ze een betrokken en trouw lid van onze vereniging. Bestuur en leden van vrouwenvereniging ‘Lydia’ Kockengen, februari 2013

‘Want God de Heere is een zon en een schild’ (Psalm 84:12a) De Heere heeft op 29 januari, toch nog heel onverwachts, uit dit leven weggenomen ons trouw en meelevend lid

mevr. Geertje Hoeve-Konterman in de leeftijd van 86 jaar. Bestuur en leden van vrouwenvereniging ‘Dorcas A’ Rouveen, februari 2013

Vertrek B. Rozendaal Dhr. B. Rozendaal werkt al vele jaren als admini­ strateur samen met mevr. Kas op het bondsbureau in Nijkerk. Per 1 maart heeft hij het bondsbureau verlaten in verband met een nieuwe functie. Wij willen hem met deze promotie van harte feliciteren en hartelijk danken voor het werk dat hij voor onze vrouwenbond heeft gedaan. Gods zegen wensen wij hem toe in zijn persoonlijk leven en in zijn nieuwe werkkring. Totdat de vacature is vervuld, werkt de heer 34

Rozendaal nog enkele uren per week op het bondsbureau. Het bonds­bureau is geopend op de aangegeven tijden. Voor vacature enthousiaste financieel ­admini­strateur/ledenadministrateur (12-16 uur per week) Hervormd Bondsbureau, zie www.hervormdevrouwenbond.nl ❖ Namens Stichtingsbestuur Hervormd Bonds­bureau, G.F. Bouma, voorzitter N.A. Hulsman-van den Brink, secretaris

Colofon

De Hervormde Vrouw april 2013

Hervormde Vrouwenbond Bond van Hervormde Vrouwenverenigingen op gereformeerde grondslag Landelijk bestuur Voorzitter M.M. Jonker-Hakkert, Havikstraat 40, 3882 JH Putten, 0341-357766, [email protected] 1e secretaris A. Bouma-Groothuis, Groenendael 141, 8271 EH IJsselmuiden, 038-3325993, [email protected] 2e secretaris M. de With-Damsteegt, Margrietstraat 6, 2964 CE GrootAmmers, 0184-663283, [email protected] Penningmeester N.A. Hulsman-v.d. Brink, Langestraat 6, 8281 AL Genemuiden, 038-3855270, [email protected] Vakantieweken verstandelijk gehandicapten G.A.B. Berkhoff-Prins, 0548-517858 [email protected] Vakantieweken alleengaanden W. Mijnheer-Brink, 0578-641279 [email protected] Vakantieweken lichamelijk gehandicapten T. Kuyt-Verolme, 0416-691115 [email protected] Aanvragen klankbeeld vakantieweken J. Doorneweerd-Snel, Irenestraat 4, 3291 BK Strijen, 078-6454670 [email protected] [email protected] Contactadres ziekenhoekje en pr-commissie M. Molendijk-van Bemmel, Oranjestraat 72, 3373 AL Hardinxveld-Giessendam, 0184-615116 [email protected] J. Cazant, 0348-401104 [email protected] H. de Jong-Akster, 038-3323237 [email protected] Website www.hervormdevrouwenbond.nl Beeldverantwoording Foto’s/afbeeldingen: Hervormde Vrouwenbond, tenzij anders vermeld. De redactie probeert in alle gevallen de eigenaar van de foto toestemming voor plaatsing te vragen en de bron te vermelden. Mocht u menen rechthebbende te zijn, neem dan contact op met de eindredactie. Foto’s pag. 2, 12 en bij de artikelen op pag. 5, 15 en 20: Anja Beekman-Wijngaards Achtergrondfoto cover: Anja Fluit-Lenselink

Legateren De Hervormde Vrouwenbond in uw testament of wilsbeschikking? Info: penningmeester of website.

De Hervormde Vrouw Hoofdredactie M.M. Jonker-Hakkert (adres: zie bij het landelijk bestuur) Eindredactie A. Tukker-Versluijs, Groenendaal 39, 4041 XX Kesteren, E.W. ten Hove-van den Brink [email protected] Leden redactiecommissie J. Cazant, J. Lagendijk-van Werkhoven, M. Molendijk-van Bemmel, P.J. Veldman-van Zonneveld, beeldredactie: H. Wijnbergen-de Wit, C. Beijeman-Beijleveld Uitgave verschijnt 11 x per jaar; € 16,00 per jaar; losse nummers: € 2,00 Abonnement wordt aangegaan voor 1 jaar; opzeggen voor 1 december bij het Hervormd Bondsbureau Abonnement cadeau geven www.hervormdevrouwenbond.nl > De Hervormde Vrouw > abonnementen Visuele beperking informatie en opgave voor gesproken editie, grootletteruitgave en braille bij het CBB, Postbus 131, 3850 AC Ermelo, 0341-565499 Inzenden kopij tot de 1e van de voorafgaande maand naar de eindredacteur Opgave overlijdensadvertenties Eindredactie De Hervormde Vrouw [email protected] Groenendaal 39, 4041 XX Kesteren

Hervormd Bondsbureau Beatrixstraat 20a, 3862 DB Nijkerk, tel. 033-2456699, [email protected] Opgave nieuwe leden, adreswijzigingen en wijzigingen in het bestuur (schriftelijk); bestelling zilverwerk Openingstijden maandag t/m vrijdag: 8.30 - 11.30 uur

Bankrekeningnummers Giften t.b.v. de Hervormde Vrouwenbond Bankrek. 37 78 71 621 t.n.v. Herv. Geref. Vrouwenbond ANBI geregistreerd onder nr. 815135105 Giften t.b.v. vakantieweken gehandicapten ING 3388772 t.n.v. VOOR ELKAAR vakantieweken

35

Gedicht

Slechts één Adres Waar zoeken wij de troost in onze zorgen? Waar vinden w’ onze troost in het verdriet? Waar voelen we ons veilig en geborgen? We speuren overal, maar vinden ’t niet. Niet in de wereld, niet in aardse dingen. We vinden daar geen moed, geen veiligheid. Wil ook een vriend soms onze smart bedwingen, zelfs dan zijn wij van zorgen niet bevrijd. Slechts één Adres is ’t waar we kunnen schuilen. Bij Hem Die deze nodiging ons gaf. Aan Jezus’ hart is plaats om uit te huilen. Zelf droogt Hij dan ook onze tranen af. Waarom dan niet metéén met onze klachten, tot Hem gevlucht in alle zorg en leed, eer dat we van een ander hulp verwachten? Hij is ’t Die immers alles van ons weet. Hoe liefdevol heeft Hij ons aangeboden: ‘Kom toch tot Mij, dan vindt u moed en kracht.’ Slechts één Adres is daar voor onze noden. Gelukkig die de troost van Hem verwacht. ❖ M.A. Groeneweg-de Reuver 36