Transparant Neutraal Confronterend Onderwijs Methodiek en lesmateriaal
Met een vak naar onderdak
Inhoudsopgave Inhoudsopgave......................................................................................................... 2 Voorwoord............................................................................................................... 5 Deel 1 Methodiek Transparant neutraal confronterend onderwijs .......................... 7 Visie......................................................................................................................... 7 Uitgangspunten ...................................................................................................... 10 Onderwijs als middel ............................................................................................. 12 Hoe kan een conflict een doel zijn? ....................................................................... 13 Bijlage 1 Afhankelijkheidsproblematiek ............................................................... 15 Inleiding................................................................................................................. 16 De geschiedenis van het opium gebruik ................................................................ 16 Het junkiesyndroom............................................................................................... 20 § 1 Opiaten craving. (Trek) ............................................................................... 23 § 2 Alcohol ........................................................................................................ 25 § 3 Een vergelijking tussen alcohol en heroïne ................................................. 29 § 4 Gokverslaving.............................................................................................. 30 Verslavingszorg ..................................................................................................... 33 Bijlage 2 John Bowlby en Mary Ainsworth. ......................................................... 38 § 1 Het hechtingsgedragssysteem...................................................................... 38 § 2 Verschillen in kwaliteit van de hechting. .................................................... 39 § 3 Het kind ....................................................................................................... 43 Bijlage 3 RET-jezelf. ............................................................................................. 44 Deel 2 Lesmateriaal Deelnemers Home Sweet ..................................................... 46 Voorwoord............................................................................................................. 47 Introductie programma ........................................................................................ 499 Hoofdstuk 1 Communicatie................................................................................... 53 § 1.1 Wat is communicatie?............................................................................... 53 § 1.2 De eerste spelregel.................................................................................... 54 § 1.3 Inhouds- en betrekkingsniveau ................................................................. 55 § 1.4 Verbale en non-verbale communicatie. .................................................... 55 § 1.5 Non-verbale communicatie....................................................................... 55 -2-
§ 1.6 Interne en externe ruis. ............................................................................. 58 § 1.7 De tweede spelregel:................................................................................. 59 § 1.8 Selectief luisteren...................................................................................... 61 § 1.9 De derde spelregel: ................................................................................... 62 Hoofdstuk 2 Territoriumleer.................................................................................. 63 § 2.1 Inleiding.................................................................................................... 63 § 2.2 Wat is het territorium? .............................................................................. 64 § 2.3 De sociale zones van Hall. (1968) ............................................................ 65 § 2.4 Wie mag waar komen? ............................................................................. 68 Hoofdstuk 3. Onderhandelen ................................................................................. 69 § 3.1 Inleiding.................................................................................................... 69 § 3.2 Assertiviteit/ subassertiviteit en agressiviteit............................................ 69 § 3.3 Onderhandelproces in schema .................................................................. 73 § 3.4 Voorbereiden voor overleg. ...................................................................... 73 Hoofdstuk 4. Vergaderen....................................................................................... 75 § 4.1 Inleiding.................................................................................................... 75 § 4.2 Agenda structuur....................................................................................... 75 § 4.3 De besluitvorming .................................................................................... 75 § 4.4 Grondregels voor vergaderen ................................................................... 76 § 4.5 Taken van de gespreksleider..................................................................... 77 § 4.6 Actief luisteren.......................................................................................... 78 § 4.7 Gedicht luisteren....................................................................................... 80 Hoofdstuk 5. Macht en gezag? .............................................................................. 81 § 5.1 Inleiding.................................................................................................... 81 § 5.2 Samenleven op macht ............................................................................... 82 § 5.3 Samenleven op gezag ............................................................................... 83 § 5.4 De roos van Leary..................................................................................... 84 § 5.5 Het S-R-C schema .................................................................................... 87 Hoofdstuk 6. Leefbaarheidgebieden en sociale vaardigheden............................... 90 § 6.1 Inleiding.................................................................................................... 90 § 6.2 Behoefte piramide van Abraham Maslow ................................................ 90 § 6.3 Maar welke zijn die sociale vaardigheden? .............................................. 93 § 6.4 De cirkel van teleurstelling....................................................................... 94 § 6.5 Wanneer ben je sociaal vaardig? .............................................................. 94 Hoofdstuk 7. Cultuur ............................................................................................. 96 § 7.1 Inleiding.................................................................................................... 96 § 7.2 Cultuur zoals wij het kennen. ................................................................... 96 § 7.3 Overeenkomsten en verschillen................................................................ 97 -3-
§ 7.4 Cultuurpatronen ........................................................................................ 97 § 7.5 Het kijken naar culturen............................................................................ 98 § 7.6 Subculturen ............................................................................................... 98 § 7.7 Cultuuroverdracht ..................................................................................... 98 § 7.8 Andere Cultuur ......................................................................................... 99 § 7.9 Opdrachten Cultuur: ............................................................................... 100 § 7.10 Vragen lijst............................................................................................ 105 Hoofdstuk 8. Eindopdracht.................................................................................. 108 § 8.1. Inleiding ................................................................................................. 109 § 8.2. Vragen t.b.v. portfolio ........................................................................... 110 Bronnenvermelding ............................................................................................. 117 Video confrontatie driehoeksgesprekken ............................................................ 120 Deel 3 Module: Sport & spel ............................................................................... 123 Sport en Spel binnen het Home Sweet Home project.......................................... 124 Inleiding............................................................................................................... 126 Spelvormen .......................................................................................................... 128
-4-
Voorwoord Naast regulier onderwijs, komt het steeds vaker voor dat er op projectbasis kansen geboden worden voor mensen die niet makkelijk in te passen zijn binnen het reguliere onderwijs. Dat moeilijk in kunnen passen heeft niet te maken met ontbrekende cognitieve capaciteiten maar meer met het ontbreken van sociaal-maatschappelijke vaardigheden. Met dat uitgangspunt in het achterhoofd betekent dit voor docenten een verandering in het denken en werken. Namelijk waar onderwijs doorgaans het doel is, wordt nu de persoonlijke vorming van de deelnemers het doel en het onderwijs een middel. Deelnemers hebben vaker geprobeerd deel te nemen aan reguliere trajecten. Scholing, wonen, arbeid, steeds gaat het mis omdat iets wordt aangeboden in praktische zin. Wel een huis, maar er wordt niet geleerd wat je moet met eenzaamheid. Wel een baan, maar er wordt niet geleerd hoe je je dient verhouden tot anderen binnen sociale structuren. Het traject dat het Albeda is aangegaan met het CVD Home Sweet Home probeert juist die valkuilen op te zoeken. Ook dat betekent een verschuiving in het werken en denken van docenten. Daar waar binnen het reguliere onderwijs conflicten meestal worden vermeden, dienen ze nu juist te worden opgezocht. Transparant neutraal confronterend onderwijs, betekent helder communiceren op een wijze die ontdaan is van elke lading maar wel aanspoort tot naar binnen gekeerd denken en handelen en beoogt een vergroting van zelfredzaamheid. Op zich een prachtige zin maar hoe creëer je voortdurend conflicten zonder te belanden in escalaties? Wat volgt is een visie en handvaten die een ondersteuning kunnen betekenen in het werken met de doelgroep. Gebruik makend van de methodiek, transparant neutral confronterend onderwijs, heeft het Albeda College de doelgroep van het project Home Sweet Home lesgegeven. Dit onderdeel is een weergave van het gegeven onderwijs en is als volgt opgebouwd: Methodiek Transparant neutral confronterend onderwijs Module lesmateriaal onderwijs Module sport en spel
-5-
Voor dat ik je veel leesplezier toewens, wil ik nog toevoegen dat er nog veel ruimte is voor aanvullingen en opmerkingen. Bij deze is een ieder dus van harte uitgenodigd om hardop mee te denken. Albeda Rotterdam
-6-
Deel 1 Methodiek Transparant neutraal confronterend onderwijs Visie De deelnemers van het project HSH (Home Sweet Home) kenmerken zich door een sterke overlevingsdrang. In de drang tot ‘overleven’ wordt door de deelnemers geen onderscheid meer gemaakt tussen situaties waarin het overlevingsmechanisme gepast of ongepast is. “gedrag voortkomend uit de opvatting dat alle gedrag geoorloofd is zolang het drugs of het effect van drugs oplevert”. (Zie Junkiesyndroom van Epen / Noorlander) Concreet betekent dit dat de deelnemer er op is gericht zijn behoeften te (laten) bevredigen op momenten dat het voor de deelnemer nodig is. Daarbij zal hij geen of weinig oog hebben voor de mogelijkheden en gevoelens van anderen. (“Als je nu niet doet wat ik nodig heb, ben je tegen mij!”) Dit gedrag moet niet primair worden gezien als een negatieve factor, immers op straat betekent dit gedrag de enige manier om een persoonlijk territorium te kunnen ervaren waarbinnen een (bescheiden) vorm van autonomie mogelijk is. Het ontbreken van eerste en dagelijkse basisbehoeften als vanzelfsprekendheid, levert de basis voor een voortdurende interne spanning, die vervolgens bijdraagt aan het centraal zetten van het ‘ik’ in elke situatie. Zoals gezegd moet dit gedrag vanuit de beginsituatie worden uitgelegd als een vorm van ‘intelligent handelen’ en met respect worden bejegend. Het ‘intelligent handelen’ zit in het feit dat de deelnemers in staat zijn (soms vele jaren) onder hoge druk in een mentaal en fysiek gevaarlijke omgeving te overleven. Het respect voor de noodzaak van dit gedrag moet aan de basis liggen van de samenwerking met deze doelgroep. Door aan de ene kant ruimte te bieden voor de actuele realiteitsbeleving van de deelnemers (die realiteit is: “Als ik niet aanval wordt ik aangevallen!”) (negatieve draagkracht/ draaglast verhouding), kan aan de andere kant ruimte ontstaan voor het opdoen van ervaring in het beïnvloeden van situaties door het maken van keuzen.
-7-
Door corrigerende leerervaringen ontstaat een nieuw realiteitsbesef. (die realiteit kan zijn: ”Ik kan onderscheid maken tussen levensbedreigende en niet levensbedreigende situaties en dus kan ik mijn reacties daarop afstemmen!”) (positieve draagkracht/ draaglast verhouding). Het respect, zoals eerder genoemd, dient nimmer gezien te worden als vrijbrief voor de deelnemer om niets meer te hoeven. Begrip en respect zijn in deze niet gelijk aan de begrippen tolerantie en acceptatie. De gevoelens van de deelnemers zijn altijd wel acceptabel en te tolereren maar het gaat om de manier waarop zij die gevoelens delen met de omgeving. De contacten die deelnemers doorgaans hebben met hun omgeving zijn economisch van aard. “Jij hebt iets wat ik nodig heb en dus gaan we met elkaar om!” Het delen van huis en haard met lotgenoten gebeurt ook vaak om die reden. Maar door de economische drijfveer vindt er nauwelijks hechting plaats m.b.t. het aangaan van (intieme) relaties. (zie bijlage Bolwby/ Ainsworth) Relaties worden zonder pardon (teleurgesteld) verbroken wanneer de economie ten nadele uitvalt van de deelnemers. De deelnemers zullen (onbewust of bewust) op dezelfde manier een relatie aan proberen te gaan met docenten. De deelnemers voelen allen een sterke drang naar aansluiting en deelname aan het maatschappelijke leven. Het probleem lijkt niet zozeer de omgeving te zijn als wel de deelnemer zelf. Zij zijn vaak in meerdere situaties in staat gebleken deelname te realiseren. Een huis, werk en inkomen blijken op termijn altijd weer te regelen, echter het instant houden van een dergelijke situatie mislukt keer op keer. De deelnemers zelf hebben daarover het idee dat vooral externe factoren debet zijn aan het mislukken van de zoveelste poging. Voor de deelnemers is het uiterst interessant om de docent mee te krijgen in het benaderen van problemen vanuit externe factoren. (externe factoren = machteloosheid). Het kweekt empathie en stimuleert de docent zich in te spannen voor de deelnemer. (spelletje 1, 2 en 4 zie bijlage.) Hoewel er soms externe factoren een rol spelen moet toch steeds helder worden voorgespiegeld dat: niemand kan ontsnappen aan die realiteit. zij er in feite op gericht zijn oude ontsnappingsroutes te perfectioneren of nieuwe te ontwerpen.
-8-
Hoewel er niet per definitie van uit moet worden gegaan dat dit proces zich bewust afspeelt, blijft het resultaat het zelfde. Doelen worden niet of zelden blijvend gerealiseerd. Respect tonen vanuit begrip en de gevolgen ondersteunen in de vorm van slechts praktische hulp, betekent dat je dit hardnekkige denksysteem niet alleen doet standhouden maar in de kern verergert. Bijvoorbeeld: Deelnemer:”Ik zoek een huis”. Hulpverlener:”Kom we gaan een huis zoeken!” (2 maanden erna) Deelnemer:”Ze hebben me uit mijn huis gezet, wat nu?” Hulpverlener:”Ik bel wel even rond!” Een oude hulpverleners valkuil die met de beste bedoelingen enorme schade teweeg brengt. Het spanningsveld speelt zich af tussen enerzijds het begrijpen van de enorme veldslag die elke dag moet worden geleverd en de eenzaamheid die daar uit voortvloeit, en anderzijds benadrukken dat ondanks het voorgaande de bevrijding van deze cirkel ligt in het bewust worden, dat niet de ‘slachtofferrol’ centraal moet staan maar de gevolgen van keuzes die gemaakt worden door de deelnemers zelf(daderrol). Het laatste wordt inhoudelijk belicht in de bijlage, onderdeel RET jezelf van Jan Verhulst. Met het besef dat niet de stimulus gedrag bepaalt maar de (persoonlijke) respons, komt de verantwoordelijkheid terug binnen het bereik van de deelnemer en ontstaat er ruimte voor autonomie.
-9-
Uitgangspunten 1. Docenten experimenteren. Docenten, durven vanuit deskundig- en bekwaamheid in overleg, te experimenteren met het toepassen van interventietechnieken. Het experimenteren gebeurt puur vanuit methodische overwegingen. 2. Onderwijs als middel. Misschien wel het belangrijkste uitgangspunt is dat de trainer zich moet doordringen van het feit dat nimmer het onderwijs het doel mag worden binnen de training. Het is een middel dat dynamiek genereert d.m.v. rollenspelen die overeenkomt met het dagelijkse gedrag van de deelnemer, waardoor binnen een veilige omgeving mogelijkheden ontstaan om te leren. 3. De docent kent ‘spelletjes’. De docent is op de hoogte van de ‘spelletjes’ die (onbewust of bewust) worden gespeeld om weg te blijven van de confrontatie met het ‘zelf’ (zie onderdeel Junkiesyndroom). 4. Transparante communicatie. Met de deelnemer wordt transparant gecommuniceerd over doelen en methodieken. Er is geen dubbele agenda. Wel zijn uiteraard communicatie technieken geoorloofd in de vorm van vragenpatronen die kunnen leiden tot momenten van inzicht. 5. Neutraal reflecteren. Het gedrag van deelnemers kunnen allerlei gevoelens oproepen zoals angst, chantage, splitting enzovoorts. Deze gevoelens dienen direct op neutrale wijze te worden terug gegeven aan de deelnemer, om de deelnemer in staat te stellen te leren ervaren welke gevolgen zijn/haar gedrag hebben op de omgeving. 6. Docent is middel. Gelijk hebben is nooit het zelfde aan gelijk krijgen. De wijze van beargumentering en de gevoelsbeleving daarbij bepaald de waarde. Zo is de docent zelf ook steeds een middel en dient zich zo beschikbaar te stellen. Deelnemers moeten leren handelen in het rijtje voelen, denken en handelen vanuit assertiviteit. Subassertiviteit en agressie zijn begrippen die qua gedrag niet aanvaardbaar zijn.
- 10 -
7. De deelnemer is verantwoordelijk. De deelnemer heeft altijd een keuze en is en blijft verantwoordelijk voor het eigen handelen en gedrag. 8. Splitting. Een deelnemer zal proberen de docent voor zich te winnen en gebruikt daarvoor de ‘spelletjes’. Een die in de bijlage niet genoemd wordt is ‘splitting’. Voor een deelnemer is het reuze handig wanneer een docent verondersteld hem wel te begrijpen terwijl de andere docenten dat niet doen. Zo is er altijd iemand voor hem aan het werk ook als hij zelf niet aanwezig is. Voor de docenten geldt: 1. er is nooit sprake van exclusief contact en 2. zij zijn zich ervan bewust dat deelnemers relaties aangaan op basis van economie. 9. Gesprekken wel, discussies niet. De docent nodigt consequent het hebben van gesprekken uit en wijst consequent het hebben van discussies af. Bij elke interventie van deze aard legt de docent transparant en neutraal confronterend uit waarom het een wel ‘goed’ voelt en het ander niet. De docent is daarbij in staat zijn/ haar eigen gevoelsbelevingen terug te geven aan de deelnemer. (zie uitgangspunt 6) 10. Hitteprojectielen worden niet gevolgd. Deelnemers ‘klagen’ soms dat zij werkelijk geen keuzes hebben. “Ik mag alleen meedoen op jou manier!” Dergelijke uitspraken vallen onder het kopje ‘taal als hitteprojectiel’. Daarmee wordt bedoeld dat de docent wordt afgeleid van het daadwerkelijke onderwerp (“ik weet niet hoe ik mee moet doen!”) en zich richt op de afleiding. Een voorbeeld daarvan is: Docent: ”Ben je werkelijk aan het zoeken naar een oplossing, of ben je bezig de zaken zo ingewikkeld te maken dat je niets meer hoeft?” Deelnemer: ”Maar meneer ik heb u toch verteld dat het slecht gaat met mijn moeder!” In dit voorbeeld zet de deelnemer de docent voor een lastig gevoelsdilemma. Niet reageren op de situatie van de moeder is wel erg koud, het onderwerp aansnijden in zulke moeilijke tijden wel heel dwingerig, e.e.a. laten liggen voelt ook niet goed enzovoorts. Het is aan de docent om dit te doorzien, te benoemen en terug te geven aan de deelnemer.
- 11 -
Onderwijs als middel De visie op de doelgroep geeft een beeld van de huidige situatie van de deelnemers en een aantal voorstellen over waar de docent op alert dient te blijven. De uitgangspunten zijn ter ondersteuning bedoeld en kunnen worden gezien als ‘gereedschappen’ tijdens het methodisch handelen. Met de keuze dat onderwijs een middel wordt en geen doel op zich, kan een gevolg daarvan zijn dat de interventies van de docenten een therapeutisch karakter krijgen. Immers is de opzet de deelnemers te helpen vormen tot individuen, die na het volgen van de training zich staande kunnen houden in allerlei systemen zoals wonen, scholing, arbeid enzovoorts. Toch moet het therapeutische karakter zo veel mogelijk vermeden worden. De training is geen therapie in de traditionele betekenis van het woord maar moet eerder benaderd worden als een praktische cognitieve vorming. Bijvoorbeeld: ‘Ik doe het altijd zo’, gevolgd door de vraag, ‘heeft dat het gewenste gevolg?’. Door de achtergrond van de deelnemers, en eventuele oorzaken die daar liggen in relatie tot de problemen in het heden, geen rol te laten spelen tijdens de training, wordt het mogelijk los van het therapeutische karakter te werken. De deelnemer heeft soms weinig inzicht over het eigen handelen. Het falen van initiatieven wordt meestal veroorzaakt door externe factoren, althans zo is de beleving in het algemeen. Om die reden zal de deelnemer bijvoorbeeld eerder de vraag stellen: ”Kunt u mij leren solliciteren?” en niet de vraag: ”Kunt u mij leren mijzelf beter te verhouden tot autoriteiten?” Voor de docent levert dit soort momenten interessante keuzen op. Beide problemen zijn in dit voorbeeld aan de hand: 1. de deelnemer weet niet hoe hij moet solliciteren en 2. de deelnemer is niet in staat zich te verhouden tot autoriteiten. Binnen het reguliere onderwijs zou een logische keuze zijn, wij leiden mensen op door ze kennis aan te bieden, wat mensen doen met die kennis is niet de verantwoordelijkheid van de school. Nu echter dient de vraag centraal te staan:”Is de deelnemer toe aan het ontvangen van de kennis of moet er eerst nog iets anders worden beïnvloed in het denken/ handelen van de deelnemer?” Voordat de docent inspeelt op een concrete vraag, zal steeds eerst het antwoord op de voorgaande vraag moeten worden beantwoord. Dit zou je conflictgericht onderwijs kunnen noemen. Waarbij het opzoeken van ‘het’ conflict het doel is en het onderwijs een middel om de conflicten te kunnen veroorzaken.
- 12 -
Hoe kan een conflict een doel zijn? Het woord conflict moet niet in verband worden gebracht met het woord escalatie. Het doel mag natuurlijk nooit zijn dat er escalaties ontstaan. Het conflict moet meer worden gezien als een neutraal gegeven dat zonder positieve of negatieve lading wordt aangeboden. Praktijkvoorbeeld: Deelnemer:”Ik ga stoppen met drinken, want ik heb een baan gevonden!” Docent:”Mooie intentie”. (Het woord intentie is bewust gekozen om te zien of er sprake is van een weloverwogen keuze of een zoveelste naïeve poging.) Deelnemer:”Het is geen intentie, ik ga echt stoppen!” (de deelnemer reageert enigszins allergisch op het woord intentie en legt de nadruk op stoppen, inhoudelijk blijft het stil) Docent: ”Is dit de eerste keer dat je dat probeert?” (begin van een vragenreeks die moet leiden tot het conflictmoment) Deelnemer: ”Nee, maar de vorige keren speelde er allerlei problemen en dat is nu niet zo”. (de deelnemer geeft antwoord op een vraag die niet wordt gesteld, het falen ligt buiten zichzelf, het waren de problemen niet hij zelf. Het is belangrijk dit stilzwijgend te signaleren omdat de deelnemer het conflict met antwoorden zelf dient op te zoeken) Docent:”’Wat gebeurt er lichamelijk met je wanneer je stopt?” Deelnemer: “Huh?” (dit zijn vaak maniertjes om niet te hoeven antwoorden, de docent gaat hierop niet in omdat de deelnemer het werk moet leveren) Docent: “Ja dat zal wel een moeilijke vraag zijn voor je.” Deelnemer: “Nou euh, dan word ik ziek en ik ga heel erg trillen!” Docent: “Hoe lang duurt dat?” Deelnemer: “Ben ik wel een tijdje mee zoet.” Docent: “En hoe ga je dat combineren met je nieuwe baan?” (aangekomen bij de kern van het probleem, wat is nu werkelijk de oorzaak de cliënt of de externe oorzaken?) Deelnemer: “Nou euh, dat lukt mij echt wel hoor!” Docent: “Tja, ik vroeg niet of je dat kunt, ik vroeg hoe ga je dat doen?” (de deelnemer heeft negen van tien keer geen concreet plan of mensen waarop is terug te vallen. Dit moment kan het conflict worden geïntroduceerd)
- 13 -
Of het conflict wel of niet wordt ingebracht door de docent, hangt van een aantal factoren af. Zo is de draagkracht/draaglast verhouding van de deelnemer cruciaal (1). Ook speelt mee of er steun en aansluiting is vanuit de overige groepsleden (2). Verder is het van belang dat de betrokken docenten elkaar goed aanvoelen en een duidelijke rol kiezen (3). 1. De draagkracht/draaglast verhouding kan worden ‘gemeten’ door de deelnemer tijdens het vragenpatroon steeds goed te blijven observeren. Bijvoorbeeld door niet te reageren op de “Huh?” van de deelnemer in het voorbeeld en een grap te plaatsen met een confronterend ondertoontje kan twee reacties op roepen. De deelnemer herkent de bedoeling van die interventie en moet zelf even lachen omdat hij herkent wat er gebeurt. Dan is sprake van draagkracht en kan worden doorgegaan. Of de deelnemer begint grote weerstand te vertonen en valt bijvoorbeeld de docent aan op zijn/haar gedrag. In dit geval is er sprake van draaglast en moet worden gestopt met het conflictgericht handelen. 2. Tijdens het vragenpatroon gericht op een groepslid, ontstaat soms herkenning bij de overige groepsleden. Zij beginnen dan aan te sluiten bij het onderwerp met eigen voorbeelden of spannen zich in de hoofdpersoon te helpen komen tot inzicht. In het geval van het voorbeeld bij 1, zullen ook zij het grapje oppikken en mee lachen. In dat geval geeft de groep aan genoeg draagkracht te hebben voor het conflict. Echter soms beginnen groepsleden het onderwerp veilig te maken door algemeen te praten, of beschermen zij de het betrokken groepslid door zich ook te keren tegen de docent. In het laatste geval dient gestopt te worden met het zoeken naar het conflictmoment. Er is dan sprake van draaglast onder de groepsleden. 3. De beide docenten dienen een rolverdeling te hebben. De een gaat het proces aan en de ander verkent het ‘landschap’. De docent die het proces aangaat pleegt de interventies met de deelnemer en de groep. De andere docent doet dat slechts wanneer er tekenen worden gesignaleerd van draaglast. Op dat moment moet er de mogelijkheid zijn om van rol te wisselen. Overname van het proces moet nooit gebeuren als het niet echt noodzakelijk is.
- 14 -
Bijlage 1 Afhankelijkheidsproblematiek
- 15 -
Inleiding Als iemand de uitwerking van een drug waardeert, zal hij geneigd zijn het middel regelmatig te gaan gebruiken. Zo kan het gebruik van een drug of een ander genotsmiddel tot een gewoonte worden. Een gewoonte is een gedragspatroon dat regelmatig wordt herhaald maar waarmee men met weinig moeite of moeiteloos kan stoppen. Soms wordt een gewoonte een overheersend onderdeel van het gedrag. Men spreekt dan van verslaving. Verslaving heeft twee belangrijke kanten: de lichamelijke afhankelijkheid en de geestelijke afhankelijkheid. De lichamelijke afhankelijkheid betekent dat het gebruik van de drug verandering in werking van bepaalde lichaamscellen heeft veroorzaakt, zodat deze cellen de stof missen als die niet meer wordt gebruikt. Dat missen leidt tot onaangename gewaarwordingen die men ontwenningsverschijnselen noemt. Vaak treedt tolerantie op voor het gebruik van een drug. Dat betekent dat een steeds grotere hoeveelheid moet worden genomen om hetzelfde effect te verkrijgen. De geestelijke afhankelijkheid van het gebruik van de betreffende stof maakt dat deze de eerste plaats inneemt in het leven van de gebruiker. Alle andere dingen die voor hem belangrijk zijn, moeten daarvoor wijken Bij het niet gebruiken van een stof treedt een onweerstaanbaar verlangen op. De gebruiker is letterlijk de slaaf geworden van een verslavende stof.
De geschiedenis van het opium gebruik Een van de oudste historische bronnen die de papaver als slaapwekkend en bedwelmend middel vermeldt is een tekst in spijkerschrift op een Soemerisch kleitafeltje van circa 3500 voor Christus, aldus J..H. van Epen in zijn boek ‘Drugs verslaving en alcoholisme’. Ook in het oude Egypte was opium bekend, uit de vertalingen van de beroemde papyrusrollen van Ebert blijkt dat opium in het oude Egypte op grote schaal gebruikt werd. De papaver was in het oude Griekenland speciaal toegewijd aan Thanatos de god van de dood en zijn broer Hypnos, de god van de slaap en aan diens zoon Morfeus, de god van de dromen. De termen hypnotica en morfine die heden ten dagen nog in gebruik zijn, zijn afgeleid van de namen van de goden Hypnos en Morfeus. De Grieken, die meenden dat de slaap een geschenk was van de goden, hadden de gewoonte beelden van deze goden te omhangen met kransen van papavers. De
- 16 -
Arabieren namen de gewoonte van het opiumgebruik over van de Egyptenaren. In de vroege middeleeuwen werd opium als medicament op grote schaal voorgeschreven door Arabische medici. Avicenna was de beroemdste en een van de grootste geleerde van die tijd. Hij heeft veel bij gedragen aan de introductie van dit geneesmiddel bij Europese artsen. Wonderwel overleed Avicenna zelf in het jaar 1037 na Christus aan een opium vergiftiging. In Europa werd vanaf de twaalfde eeuw in toenemende mate gebruik gemaakt van opium als medicament. Het werd het essentiële bestanddeel van talrijke geneeskrachtige dranken en aftreksels uit die tijd. Er was vrijwel geen ziekte waarbij opium niet heilzaam werd geacht. De beroemde Paracelsus, die leefde van 1493 tot 1541, maakte enorme propaganda voor het gebruik van opium inde medische praktijk. Hij noemde deze stof: ‘de steen van de onsterfelijkheid’ en men zegt dat waar hij ook ging, hij altijd opium bij zich had. Als men spreekt over opium gebruik in de historie, dan denkt vrijwel iedereen direct ten onrechte aan China. Naar alle waarschijnlijkheid werd de papaver tot diep in de negentiende eeuw in China slechts als sieraad geteeld. De import van opium van elders was toen door de Chinese regering verboden. Dit verbod gaf aanleiding tot de eerste opium oorlog (1833 – 1842) Groot-Brittannië trachtte succesvol met geweld de Chinese havens open te breken voor de opium uit de Engelse kolonie India. Niet zo heel lang na deze oorlog waren er miljoenen verslaafden in China. Pas vanaf 1853 werd opium ook in China zelf geproduceerd. Het gebruik van opium als genotsmiddel in Europa dateert vanaf het einde van de achttiende eeuw (J.H. van Epen). In deze tijd verspreidde de gewoonte met name in Engeland zich snel, dit naar alle waarschijnlijkheid op grond van de relaties die Engeland had met zijn kolonie India. In het boek Confessions of an English opium eater, geschreven door De Quincey (1785- 1859) manifesteerde zich volgens De Quincey het gebruik van opium zich in alle lagen van de bevolking. Hij noemt in zijn boek diverse beroemdheden uit die tijd, die verslaafd waren aan opium, onder andere: parlementsleden, hoog geplaatste geestelijken, graven, ministers, en beroemde schrijvers. Ook de lagere sociale klasse maakte graag gebruik van de opium. De Apothekers, bij wie De Quincey regelmatig zijn portie opium kwam halen, klaagden dat het aantal klanten dat om opium kwam hand over hand toenam. De Apothekers maakten vooral op zaterdagen grote hoeveelheden pillen klaar om aan de vraag voor het weekeinde te kunnen voldoen. Steeds meer arbeiders maakten gebruik van de opium. Door hun lage lonen verdiende zij te weinig om bier of gin te kunnen kopen. Als zij konden kiezen tussen alcohol of opium gaven de meeste de voorkeur aan opium. Het gebruik van opium leverde overigens in die tijd niet zo erg veel problemen op; de drug
- 17 -
was goedkoop en niet, zoals heden ten dagen, illegaal. Met andere woorden, de gebruiker geraakte niet zo snel in de criminele sfeer. Verder veroorzaakte opium geen beschadigingen van organen of weefsels van het lichaam, terwijl ook agressie onder invloed van alcohol, niet voorkwam. Toch waren er in die tijd enkele medici die waarschuwden voor de mogelijke gevolgen van overmatig gebruik van opium. Dit was onder andere Awsiter, apotheker van het ziekenhuis in Greenwich. In tegenstelling tot Engeland, waar opium gewoonlijk werd gegeten of gedronken, werd de stof in Frankrijk gerookt. De Fransen hadden de rook gewoonte overgenomen van het verre oosten; met name de Chinezen hadden het roken van opium geïntroduceerd. Tschaudu of rook opium is een min of meer plastische substantie, waarvan ruwe opium het hoofdbestanddeel is. Deze tschaudu wordt, zoals dit heet, ‘geschoven’. Naar alle waarschijnlijkheid hebben zeelieden deze gewoonte vanuit het Verre Oosten naar Frankrijk overgebracht. Rond 1840 waren in Parijs en in de havensteden, zoals Le Havre, Bordeaux en Marseille diverse opiumkitten. Tot diep in de twintigste eeuw is in Frankrijk het schuiven van opium een traditie gebleven, getuige onder andere de opmerkingen Jean Cocteau in zijn beroemde dagboek schreef. ‘In Marseille bij de Anamieten schuift men met een rook gerei, dat geschikt is om de politie op een dwaalspoor te brengen (men maakte onder andere gebruik van een gasbuis, een doorboord monsterflesje likeur en hoedenspelden)’. In de negentiende eeuw is het scheikundigen gelukt om een aantal zuivere stoffen uit ruwe opium af te scheiden, men noemt deze stoffen ‘alkaloïden’. De belangrijkste van deze stoffen was morfine. Dit krachtige pijnstillende middel werd omstreeks 1805 door sarturner uit de ruwe opium geïsoleerd. In 1898 heeft de Duitse scheikundige Praser uit morfine, heroïne bereid. Aanvankelijk was men over deze stof bijzonder enthousiast; het bleek in de praktijk een bijzonder krachtig en efficiënt pijnstillend middel te zijn. Helaas heeft men aanvankelijk gedacht dat heroïne in het geheel niet verslavend zou werken. Het tegendeel bleek waar (J.H.v Epen) ; “met name in de Verenigde Staten zijn vanaf 1915 talloze mensen aan deze stof verslaafd geraakt”. Niet alleen de ontdekking van heroïne maar ook de uitvinding van de injectienaald, is van belang geweest bij de snelle uitbreiding van de verslaving aan opiaten. Door onderhuidse injecties dan wel injecties in de ader werd het mogelijk de stof veel sneller in de bloedbaan te brengen, dan mogelijk was door het middel te roken of te eten. Het is juist de injectie methode, die bij opiatengebruikers een dergelijke enorme schade heeft aangericht. In Nederland bestonden er van oudsher enkele opiumhaarden: het Binnentantammerkwartier in Amsterdam en Katendrecht in Rotterdam. Aanvankelijk ging het hoofdzakelijk
- 18 -
om Chinezen, evenals een gering aantal aan opium verslaafde prostituees en anderen. De Chinezen ‘schoven’ de opium, de andere categorie gebruikers losten veelal plakjes opium op in hete koffie. Bij de opkomst van het drugsprobleem in Nederland ging een aantal marihuana-, hasj-, LSD- en speedgebruikers ertoe over bij de chinezen plakjes opium te kopen. De prijs van opium was in die tijd laag, hoewel opium gebruik duurder was dan het gebruik van cannabisproducten: met een ‘plak’ opium van tien gulden deed men een dag, voor een tientje stuf was men een week lang ‘stoned’. Een aantal speedgebruikers die zich de gewoonte van het intraveneus drugsgebruik hadden aangewend, gingen plakjes opium oplossen en spuiten. Bij gebruikers die dagelijks opium spoten, werden wel na het stoppen ontwenningsverschijnselen gesignaleerd, hoewel dit nog betrekkelijk zelden voorkwam. Gedurende de periode van de ‘plakjes opium’ baarde het opium gebruik de hulpverlening nauwelijks zorgen. De problemen die zich voordeden met drugsgebruikers waren de problemen rond de ‘flippende’ tripmiddelen gebruikers, evenals de problemen van agressie, psychose, lichamelijke uitputting bij speedgebruikers. In 1972 verscheen de heroïne op het toneel. Er wordt verondersteld dat Chinezen uit Hong Kong en Singapore, verenigt in triades, hun kans schoon zagen en het gebruik van heroïne op grote schaal begonnen te pushen. Opvallend was, dat de prijs van heroïne in Nederland aanvankelijk zeer laag was. Heroïne was voor zover niet gratis of vrijwel gratis verkrijgbaar, goedkoper dan cannabisproducten, tripmiddelen, speed en opium. Desondanks deze lage prijzen konden de dealers en pushers aanvankelijk hun koopwaar nauwelijks kwijt aan gebruikers: Over het algemeen was de jeugd in Nederland goed voorgelicht over het verschil tussen ‘soft’ en ‘hard’ drugs. Het duurde echter niet lang of de meeste opiumspuiters gingen heroïne proberen en het zelfde was het geval met de meeste gebruikers uit de toenmalige speed- en LSD scène. Binnen enkele jaren had de heroïne in ons land het gebruik van vrijwel alle illegale drugs (behalve cannabisproducten) grotendeels verdrongen, cocaïne word pas omstreeks halverwege de jaren tachtig steeds belangrijker. Gedurende vele jaren is het opiatengebruik, met name het intraveneus heroïnegebruik, het belangrijkste drugprobleem in ons land geweest. De belangrijkste verandering is de afname van het intraveneuze gebruik geweest. Terwijl in de laatste helft van de jaren zeventig en in de eerste helft van de jaren tachtig er vrijwel uitsluitend intraveneuze gebruikers werden opgenomen in afkickcentra en therapeutische gemeenschappen, neemt sedertdien het aantal shotters met het jaar af. De laatste tijd zijn intraveneuze gebruikers bepaald een uitzondering. Het chinezen’ als toedieningsmethodiek heeft het ’shotten’ grotendeels verdrongen. Intraveneuze gebruikers hadden achttien tot drieëntwintig jaar geleden een hoge status in de verslaafdenwereld, vandaag de dag worden spuiters eerder als paria’s beschouwd:
- 19 -
mensen die over zo weinig geld beschikken, dat zij nog slechts door gevaarlijke injecties (AIDS, Hepatitis, HIV) ervoor moeten zorgen dat zij niet voortdurend met onthoudingziekte rondlopen. shotten: chinezen:
het zichzelf toedienen van opiaten door middel van intraveneuze injecties. manier waarop heroïne wordt toegediend, de drug wordt op een zilverpapiertje verhit en de dikke witte heroïnedampen worden door middel van een kartonnen koker geïnhaleerd.
Het junkiesyndroom J.H. van Epen karakteriseert het junkiesyndroom door liegen, stelen, manipuleren en gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel. Samengevat als: “ het behandelen van de medemens als gebruiksvoorwerp”. Els Noorlander die onder andere als psychiater werkzaam is in de TBS- kliniek de Kijvelanden, omschrijft in haar syllabus ‘gedrag van heroïnegebruikers’ die in de basis beroeps opleiding (BBO) voor Penitentiair inrichtingswerker wordt gebruikt, het ‘junkiesyndroom’ als: “ gedrag voortkomend uit de opvatting dat alle gedrag geoorloofd is zolang het drugs of het equivalent daarvan oplevert”. We omschrijven hieronder een aantal kenmerken van het junkiesyndroom, daarbij willen we opmerken dat lang niet alle verslaafden ook alle aspecten van het syndroom vertonen. Liegen: De objectieve waarheid lijkt soms zo weinig voor de verslaafden te betekenen, dat zij zelf niet meer door hebben dat zij liegen. In ieder menselijk contact vertellen zij datgene wat in hun situatie het beste lijkt uit te komen ook al staat er volstrekt niets belangrijks op het spel. Crimineel gedrag: “De verslaafde heeft geld nodig en is dus crimineel”. Dat is maar ten dele waar. Minstens de helft van de criminele verslaafden had al strafbare feiten. Gepleegd voor het begin van de verslaving. Zoals ook prostitutie nogal eens voor de verslaving uitgaat en niet altijd erop volgt. Is men eenmaal aan een dure drug verslaafd, dan wordt crimineel gedrag nog belangrijker, want de drempel om er toe te komen was vaak al niet te hoog.
- 20 -
Manipuleren: Het uitspelen van mensen tegen elkaar, dreigen met agressie of suïcide, chantage etc. Niet alleen als er grote belangen op het spel staan maar soms ook om de onbenulligste kleinigheden. Gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel: Alle eigen verantwoordelijkheid wordt bij de ander gelegd door de verslaafde. Mislukt de afkick, dan is het de schuld van alles en iedereen, behalve van de verslaafde. Heeft iemand een bevredigende dosis methadon maar zit er op financieel, sociaal of relationeel gebied iets fout, dan is iedereen schuldig behalve de verslaafde zelf. De manier waarop bijvoorbeeld kinderen worden mishandeld, verwaarloosd en /of misbruikt, tart soms elke beschrijving. Maar gaat er iets mis met het kind of wordt er ingegrepen door de raad van kinderbescherming, dan is alles en iedereen hiervoor verantwoordelijk, behalve de verslaafde ouder. Spelletjes: Levin en Stevens beschreven in: ”Games addicts play”, enkele van de spelletjes die verslaafden met hun medemens plegen te spelen. Daaronder vallen onder andere : het ”Ik ben zo zielig spelletje”, het “U bent de enige die mij kan helpen spelletje”, het “Ik ben vreselijk gevaarlijk spelletje”, het “U bent verantwoordelijk voor mijn welzijn spelletje” en als laatste het “Wij intellectuelen onder elkaar spelletje”. Het karakteristieke van dit verschijnsel bij het junkiesyndroom is dat dergelijke spelletjes elkaar afwisselen met tussen pozen van enkele minuten. Het verschijnsel wordt in de drugshulpverlening ook wel het ‘laatjes open trekken’ genoemd. Men ziet als het ware de verslaafde het laatje ‘zieligheid’ opentrekken daar een aantal toepasselijke uitspraken uitnemen, deze op tafel leggen en bij het uitblijven van het gewenste effect, het laatje weer dicht doen en bijvoorbeeld het laatje ‘agressie’ opentrekken. Een schijnbaar indrukwekkend acteertalent: In situaties waar sympathievol naar allerlei grieven geluisterd wordt, werkt de verslaafde zichzelf op tot een diep gekwetst en gegriefd mens. Een half uur later in een situatie waarvoor dergelijke verhalen geen gehoor is, haalt hij zijn schouders op over dezelfde situaties en praat er verder niet over. Beide handelingen verricht hij zonder diepe emotie. Men komt er pas veel later achter dat het indrukwekkende verhaal alle werkelijkheidsgrond mist. Een onvermogen tot het waarnemen van verbale boodschappen: Taal heeft bij de verslaafde de functie mensen ergens toe te bewegen. Dit verschijnsel is vaak moeilijk zichtbaar omdat veel verslaafden op het eerste gezicht verbaal zeer begaafd zijn. Echter het passieve taal gebruik schiet vaak ernstig tekort. Dit leidt in de hulpverlening tot ernstige problemen. Iedere hulpverlener kent de verhalen van de verslaafden die ergens
- 21 -
‘zomaar uitgegooid werden’ en die bij navraag tot in den treuren gewaarschuwd waren. Ook kent iedere hulpverlener het verschijnsel van tijdens lange gesprekken zorgvuldig gemaakte afspraken, die de verslaafde zich na enkele weken niet meer kan herinneren. Het verschijnsel wekt bij hulpverleners veel boosheid op. Het is heel vervelend om later terug te horen dat jij diegene was die geen tijd wilde besteden aan een bepaalde verslaafde, terwijl je in jou eigen herinnering daar vele uren mee bezig geweest bent. Het verschijnsel wordt over het algemeen ervaren als moedwillige manipulatie van de verslaafde. Els Noorlander is van mening dat dit ten onrechte als zodanig ervaren wordt, verslaafden die zeer serieus bezig zijn met een afkick in groepsverband, blijven heel lang bezig met ‘laatjes opentrekken’ dit als reactie op verbale communicatie, in plaats van echte emoties en bijhorende reacties. Dit is geen onwil maar onvermogen. Op de een af andere manier is bij deze mensen een onvermogen ontstaan tot het op een reële manier passief gebruik maken van taal. Inadequate tijdsbeleving: Het verleden is soms warrig, de toekomstbeelden gespeend van iedere realiteit. Volgende week’ is een begrip dat niet als zodanig beleefd wordt. Tijdsindeling in de toekomst is er een van ‘morgen, misschien overmorgen’ maar dan houdt het ook op. Alles speelt zich in het nu af. Egocentriciteit: Wurmser haalt een uitspraak van Nyswander aan: “De verslaafde vindt zichzelf zo mateloos interessant dat hij eigenlijk vindt dat de psychiater hem zou moeten betalen voor het voorrecht hem te mogen behandelen”. Superioriteitsgevoelens: Vooral in het stadium van volop drugsgebruik is dit heel duidelijk. Op zulke momenten maakt de verslaafde ook vaak plannen om af te gaan kicken. Voor zijn gevoel is op dat moment voor hem niets onmogelijk, ook een afkick niet. Een neiging tot het magisch denken: Deze verslaafden ervaren hun omgeving niet als iets waar zij op een reële manier invloed op kunnen hebben. Hun ideeën over het hanteren van problemen en de werking van hun drug, zijn vaak magisch gekleurd. “Er moet een wonder gebeuren”; “Als iemand maar eens echt wou helpen” ; “Als er maar gratis heroïne zou zijn”; “Als er maar eens een almachtig medicijn werd uitgevonden” etc. Erg pijnlijk hierbij zijn de grote redders kwaliteiten die aan het krijgen van kinderen verbonden zijn. Van een eigen kind wordt een pijnloze afkick en een eeuwigdurend geluk verwacht met desastreuze gevolgen. Dit zijn zo een aantal kenmerken van het junkiesyndroom. Wellicht ten overvloede: agressie op zich is geen kant van het junkiesyndroom. Wel het dreigen en manipuleren
- 22 -
hiermee. Over het algemeen zijn heroïnegebruikers niet agressief tenzij ze voor de verandering wat cocaïne of amfetamine gebruik hebben. Ondanks de grote aantallen verslaafden die met dit syndroom door de hulpverlening gezien worden, is er geen sprake van dat iedere heroïnegebruiker dit syndroom in ernstige mate zou vertonen. In de hulpverlening ziet men over het algemeen die mensen die vastgelopen zijn en in de moeilijkheden zijn geraakt. Dit is een negatieve selectie van de groep bestaande heroïnegebruikers. Daarvan ziet de psychiatrie dan nog vaak diegene die in de categorale drugshulpverlening niet kunnen of willen functioneren, dat is meestal een tweede negatieve selectie. Bovendien bevindt een hulpverlener, psychiater of niet, zich meestal in de positie dat de verslaafde verwacht, iets van hem of haar los te kunnen krijgen wat een grotere kans geeft op het ten toon spreiden van een of meerder aspecten van het junkiesyndroom. Ook kan de mate waarin het syndroom zich uit sterk verschillen. Langdurig ernstig verslaafden vertonen soms een mild junkiesyndroom. Kort verslaafden soms een ernstig. Verslaafden op een hoge methadondosering die geen opiaat craving (zie 1) vertonen, gaan soms ongelofelijk ver in hun junkiesyndroom om hun zin te krijgen over futiliteiten. Anderen daarentegen trekken in een ernstig onthoudingsbeeld nog een grens wat hun gedragingen betreft. Bijvoorbeeld “Je pleegt wel een winkeldiefstal maar je besteelt je eigen ouders niet.” Wat het junkiesyndroom betreft is ook de populatie die met de hulpverlening in aanraking komt alles behalve een eenheidsworst.
§ 1 Opiaten craving. (Trek) Verslaafden die een of meerdere aspecten van het junkiesyndroom vertonen, roepen over het algemeen een van de twee volgende reacties op: 1. Een verslaafde is een lastpak die we weer zo snel mogelijk moeten zien kwijt te raken. 2. Een verslaafde is zo vreselijk tragisch, dat alle mogelijke moeite gedaan moet worden om hem koste wat het kost te helpen. Beide benaderingen zijn non-productief. De eerste helpt de verslaafde niet verder en de tweede kost een gigantische hoeveelheid tijd en energie zonder veel meer dan eindeloze frustraties op te leveren. Een geschikte tussenweg kan worden gevonden naar mate men meer begrijpt van het mechanisme van het junkiesyndroom en van de oorzaken ervan. Zo ontstaat de vraag ‘Waaruit is de verslaving ontstaan?’ Wurmser beschrijft vier niveaus van oorzaken, (voor het eerst door Freud omschreven) die wat duidelijkheid kunnen scheppen in het ontstaan van verslavingen.
- 23 -
Om verslaafd te worden is nodig: 1. Een voedingsbodem van persoonlijkheidsproblemen, op zich niet in staat om een verslaving te veroorzaken maar wel noodzakelijk wil een later ‘ingezaaide’ verslaving kunnen ontstaan. 2. Een actuele intropsychische nood waar de drug een oplossing voor biedt. 3. De algemene sociale situatie. Het vervagen van normen en waarden, onzekerheid over de toekomst, werkeloosheid, geld gebrek en dergelijke. Geen daarvan veroorzaakt op zich verslaving maar allen vergroten zij de kans daarop. 4. De aanwezigheid van de drugs en de pressie van uit de directe omgeving (vrienden). Deze factor verschijnt het laatst. Het zet bij verschijnen de verslaving in gang mits de factoren 1 en 2 aanwezig zijn en 3 bij voorkeur. Wurmser wijst erop dat factoren 3 en 4 goed zichtbaar zijn en meestal aangrijpingspunt zijn voor onderzoek en behandeling in tegen stelling tot factoren 1 en 2. Een zeer belangrijke factor in de ontwikkeling van het junkiesyndroom, is de factor die van Epen, ‘de algebra van de behoefte’ noemt. Nu hebben we het over heroïne. De drug waarbij het junkiesyndroom in de grootste mate wordt waargenomen. De reden daarvan is dat bij heroïne de componenten die de algebrasom van behoefte uitmaken stuk voor stuk de grootste zijn. Men zou kunnen zeggen dat de mate van deviant gedrag afhankelijk is van de som van de volgende factoren: • • • • • •
prijs mate van illegaliteit snelheid van tolerantie ontwikkeling snelheid waarmee het effect verdwijnt de mate van psychische afhankelijkheid de mate van lichamelijke afhankelijkheid
De som komt bij geen enkele andere drug zo hoog uit als bij heroïne. De korte werking en de ernstige onthoudingsverschijnselen maken echter het verkrijgen van de stof op dat moment in de belevingswereld van de verslaafde een absolute noodzaak. De illegaliteit zorgt dan nog voor een groot aantal bijkomende problemen. Deze rekensom gaat echter ook op in andere situaties dan alleen die van de drugsverslaving. Een ernstige vorm van junkiesyndroom is ook beschreven bij alcoholisten tijdens de drooglegging in de Verenigde Staten maar ook in oorlogsomstandigheden en bij hongersnoden schijnt het
- 24 -
gedrag omschreven te zijn. Ook bij primitieve gemeenschappen die in korte tijd in ernstig sociaal- economische nood komen te verkeren, komt het junkiesyndroom voor. § 2 Alcohol Ongetwijfeld is alcohol de meest gebruikte psychotrope drug ter wereld (J.H. van Epen), losgezien van tabak en koffie. De schade in termen van lichamelijke ziekte, psychiatrische aandoeningen, agressieve delicten, verkeersongevallen, destructieve stoornissen in de intermenselijke relatie, is enorm. Wanneer iemand dagelijkse behoeften heeft aan een bepaalde dosis alcohol, kan men spreken van alcoholisme. Alcoholisme is een algemeen bekend begrip. Volgens van Epen is het niet reëel om te spreken in termen van ‘wit’ (geheel onthouder) en ‘zwart’ (de extreem chronische ‘alcoholist’). Van Epen is van mening de termen ‘wit’ en ‘zwart’ geen moreel waarde oordeel vellen. Van Epen stelt wanneer er sprake is van vloeiende overgangen het pas zin heeft om over alcoholisme te spreken. Alcoholisme is als begrip nog relatief jong. In de leerboeken van de negentiende eeuw werd het begrip alcoholisme nergens aangetroffen. Uit het werk van de auteurs uit die tijd met Kraepelin voorop, blijkt nergens dat alcoholisme op zich als een ziekte gezien werd. Alcoholisme werd veel meer gezien als een slechte gewoonte, oftewel een schadelijke manier van omgang met een genotsmiddel. Het ziekte model met betrekking tot overmatige alcoholconsumptie is, enkele voorlopers buiten beschouwing gelaten, ontwikkeld door Jellinek. Hij heeft als eerste ‘alcoholisme ‘ omschreven als een ziekteproces, verlopend in bepaalde stadia met bepaalde symptomen. Volgens van Epen, moet het voor mensen die veel te veel alcohol consumeerden in zekere zin een geruststellende gedachte geweest zijn dat hun ‘gewoonte ‘ een ziekte was. Jellinek die zijn theorie heeft opgebouwd aan de hand van talloze interviews met AA- leden, introduceerde het begrip ‘controleverlies’ als het meest centrale symptoom, oftewel het wezenlijke kenmerk van de ziekte ‘alcoholisme’. Jellinek stelde: eens controle verlies, altijd controle verlies, eens een alcoholist, altijd een alcoholist. Hierbij was tevens de kern van de therapie van alcoholisme gegeven: abstinentie van alcohol voor de rest van het leven. (ontwenning van het drinken van alcohol). De leer van Jellinek heeft jaren lang de literatuur over alcohol gedomineerd. Van Epen schrijft hierover:” Op dit moment kunnen wij ons de vraag stellen of sprake is geweest van een enorme stimulering van wetenschappelijk onderzoek en van belangstelling voor dit probleem, dan wel van grote mate van verstarring”. De grote invloed van Jellinek heeft veel wetenschappers en clinici geïnspireerd zich intensiever met alcoholgebruikers bezig te houden. Zijn leer van de stadia heeft het gesprek tussen de hulpverlener en de alcoholist vergemakkelijkt. Het gave bouwwerk van Jellinek had ook een keerzijde, het heeft geleid tot een grote mate van verstarring, al was het alleen maar dat hulpverleners
- 25 -
en clinici nog slechts keken door de bril van Jellinek. Andersdenkenden werden in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw, volledig verketterd en genegeerd. De artsen die bijvoorbeeld patiënten beschreven die na eerst alle symptomen van Jellinek’s chronische stadium gehad te hebben, jaren lang matig sociaal dronken. Geleidelijk aan is men gaan inzien dat een volledige abstinentie voor de rest van het leven, in tal van gevallen niet haalbaar en vaak niet wenselijk is. Jellinek onderscheidde in het verloop van een zich ontwikkelende alcoholisme vier fase: de pre- alcoholische fase, de prodromale fase, de kritische fase en de chronische fase. De pre- alcoholische fase De pre- alcoholische fase kenmerkt zich door twee verschijnselen. Enerzijds zou de drinker bemerken dat alcohol hem een belangrijke mate van geestelijke ontspanning verschaft, hij zou gaan drinken om deze ontspanning te laten gewaarworden. Anderzijds zou zijn tolerantie gedurende deze fase toenemen, als gevolg waarvan hij geleidelijk aan steeds meer alcohol gaat gebruiken. De prodromale fase De tweede of prodromale fase wordt ingeleid door het frequente optreden van black-outs, dat zijn amnesieën voor een gedeelte van de roestoestand. Typisch voor de prodromale fase zou zijn dat deze black-outs al optreden na betrekkelijk gering alcoholgebruik. De drinker heeft voorts de neiging heimelijk of stiekem te gaan drinken. Hij neemt bijvoorbeeld in de huiskamer, bij zijn gasten, een glas whiskysoda maar alleen in de keuken een glas pure whisky. De neiging bestaat zeer snel te drinken teneinde zo vlug mogelijk een bepaald gevoel van roestoestand te bereiken. Typisch is dat mensen in deze fase de neiging zouden vertonen gesprekken over alcohol en alcoholisme met anderen te vermijden. Indien dit onderwerp toch ter sprake komt, met betrekking tot zichzelf, ontkennen zij ieder alcohol probleem. Het blijkt echter dat zij met hun gedachten voortdurend met het probleem van hun eigen drinken bezig zijn. Zij beseffen anders te drinken dan andere mensen. Volgens Jellinek bestaan gedurende deze fase vrijwel steeds betrekkelijk ernstige schuldgevoelens over het drinken. De mensen hebben het er moeilijk mee maar beseffen desondanks de alcohol nodig te hebben om zich prettig te voelen. Dit is dan ook de reden dat zij veelal, als zij naar een feestje, verjaardag of receptie gaan, vooraf gaan drinken omdat zij bang zijn gedurende het feest niet voldoende te kunnen drinken zonder in het gezelschap op te vallen. De kritieke fase De derde of kritieke fase wordt ingeleid door controleverlies. Ondanks de beste voornemens na een of twee borrels te stoppen, zakken de alcoholisten in dit stadium
- 26 -
voortdurend door, na elke drinkbui zou dan de neiging bestaan tot rationalisaties en goedpraterij van het drinken. De drinkers die in dit stadium meestal al moeilijkheden gekregen hebben in het gezin, in de werksituatie dan wel met justitie, trachten nu zelf met drinken te stoppen en komen zodoende tot meestal niet al te lang durende perioden van totale abstinentie. Een volgend symptoom van de kritieke fase is de zogenaamde voorraadvorming. De drinkers verstoppen thuis of elders soms aanzienlijke voorraden flessen (alcoholische dranken) voor het geval dat zij plotseling van hun voorraad afgesneden zouden worden. Als laatste verschijnsel van de kritische fase noemt Jellinek het feit dat de drinkers trachten door bepaalde trucjes het drinken weer onder controle te krijgen. Het meest voorkomend is de neiging van drank soort te veranderen, de jeneverdrinker meent dat hij niet meer door zal zakken als hij uitsluitend bier drinkt, de bierdrinker bestelt na elk derde glas een glas cola. De chronische fase De laatste of chronische fase wordt door een viertal symptomen gekenmerkt. Het zijn drinkperioden die vele dagen en nachten achter elkaar voortduren, duidelijke abstinentieverschijnselen na stoppen met drinken, met namelijk een hinderlijke beven in de ochtenduren, gepaard gaande met een welhaast onweerstaanbare, lichamelijke behoefte aan alcohol, als gevolg waarvan bij herhaling ‘s morgens al vroeg gedronken wordt. Ten slotte zou gedurende deze fase de tolerantie voor alcohol weer afnemen. Jellinek heeft nog een andere onderverdeling van alcoholisme beschreven, te weten de onderverdeling in alfa- ,bèta- ,gamma- ,delta- ,en epsilon- alcoholisme. Alfa- alcoholisme Alfa- alcoholisme noemt men ook wel probleemdrinker of symptomatisch drinken. Hieronder worden die toestanden verstaan, waarbij alcoholgebruik op te vatten is als een symptoom van een of ander onderliggend psychisch lijden. Bijvoorbeeld tijdelijk extreem veel drinken gedurende een crisis in een huwelijk, welk drinken weer stop gezet wordt als de relatie met de partner weer verbeterd is. Ofwel drinken tijdens een ernstige depressie. Ofwel drinken als reactie op een grote stress in de werksituatie. Op de consultatie bureaus voor alcoholisme ziet men inderdaad vele van dergelijke gevallen, waarbij het behandelingsteam over het algemeen zal trachten aan het onderliggende lijden iets te doen. Indien men denkt dat een voor de drinker bevredigende oplossing van het probleem ook het drinken zal doen ophouden, komt men bedrogen uit! Alfa- alcoholisme, symptomatisch alcoholisme, is dan ook vaak een beginstadium van een echte alcohol verslaving.
- 27 -
Bèta- alcoholisme Hierover spreekt men als overmatig alcohol gebruik oorzaak zijn van lichamelijke klachten en/of ziekten, bijvoorbeeld vitaminedeficiënties, maagslijmvliesontsteking, zenuwontsteking of leverziekte, zonder dat eigenlijk sprake is van verslaving. Dergelijke drinkers ziet men nooit op consultatiebureaus voor alcoholisme maar des te meer op de interne neurologische afdelingen van algemene ziekenhuizen. Gamma- alcoholisme Hieronder verstaat Jellinek het klassieke alcohol verslavingsbeeld met een prealcoholistische, prodromale, kritieke en chronische fase. Men kan ook zeggen: dit zijn de alcoholisten in engere zin. Dergelijke drinkers vormen de overgrote meerderheid van de consultatiebureaus, alsmede van de bewoners van de diverse ontwenningsklinieken. Delta- alcoholisme Dit type is volgens Jellinek typisch voor de wijn verbouwende landen, zoals Frankrijk en Portugal. Dagelijks worden door een aanzienlijk deel van de bevolking grote hoeveelheden alcohol geconsumeerd, waarbij eigenlijk geen controleverlies optreedt. De porties alcohol worden gelijkmatig over de hele dag verdeeld. Het drinken wordt niet als een probleem gezien; de delta- alcoholist wijkt niet af van de normen van zijn omgeving. Stoppen met drinken is meestal niet mogelijk en een advies in die richting zal meestal noch door de drinker noch door zijn omgeving serieus worden genomen. In sommige gemeenschappen waar delta- alcoholisme algemeen is, wordt dit mede veroorzaakt door het feit dat alcohol een goedkope bron van calorieën is. De voedingswaarde van de wijn gaat dan een belangrijke rol spelen. Ernstig psychische en sociale gevolgen heeft het delta- alcoholisme in de regel niet; uiteraard treden wel allerlei stoornissen en ziekten op het lichamelijke terrein op. Epsilon- alcoholisme Onder epsilon – alcoholisme vat Jellinek de periodieke drinkpatronen samen. Deze worden ook wel aangeduid met de term dipsomanie ofwel’ kwartaal zuipen’. Dergelijke mensen drinken maandenlang in het geheel niet, waarna zij plotseling gedurende enkele dagen uit de band springen met een extreme alcohol consumptie. Zij gaan gedurende een dergelijke drinkbui zwerven en zijn dan dagenlang zoek. Naderhand zijn zij meestal totaal vergeten wat er gedurende die dagen gebeurd is. Epsilon- alcoholisme kan verschillende oorzaken hebben. In betrekkelijk zeldzame gevallen vindt men bij de drinkers tekenen van epilepsie (vallende ziekte). Soms is er sprake van periodiek optredende depressies, soms van periodieke ontstemmingtoestanden (bij wat genoemd
- 28 -
wordt: psychopathische persoonlijkheden). Bij vrouwen met epsilon- alcoholisme zijn ontstemmingtoestanden, optredende voor de menstruatie nogal eens de oorzaak. J.H. van Epen heeft in eigen onderzoek, waarbij honderd patiënten met alcoholproblemen betrokken waren, getracht het bestaan van deze Jellinek stadia langs statistische weg aan te tonen. Hiertoe werd een vragenlijst samengesteld waarin alle Jellinek symptomen verwerkt waren, in geheel willekeurige volgorde. Deze vragenlijst werd bij alle patiënten tweemaal afgenomen, eenmaal door de maatschappelijk werkster die bij het consultatie bureau werkzaam was en eenmaal door dhr. Van Epen. Op de aldus verkregen gegevens werd een bepaalde statistische techniek, een zogenaamde clusteranalyse toegepast. Het resultaat van het onderzoek was dat het bestaan van de Jellinek stadia niet kon worden aangetoond! Sommige patiënten, die nog maar kort, bijvoorbeeld maar enkele maanden zwaar dronken, hadden soms al symptomen uit de derde of vierde fase van Jellinek. Voorts bleek dat een alcohol verslaving zich niet steeds hoeft te ontwikkelen in de richting van ernstige stadia: er is steeds een stoppen met drinken en daarmee een verdwijnen van bepaalde symptomen mogelijk”. Dr. P.A. Roorda schrijft dat, het alcohol probleem treft ongeveer 15 maal zoveel mensen als het drugsprobleem.
§ 3 Een vergelijking tussen alcohol en heroïne Alcohol veroorzaakt talrijke beschadigingen van organen en weefsels van het lichaam. Ernstige en vaak dodelijk verlopende ziekten zijn hiervan het gevolg. Speciaal gevoelig voor alcohol zijn lever- en hersenweefsel. De alcoholische leverziekte, cirrose genoemd, komt veel voor en kan bij ongunstig verloop in enkele jaren tot de dood leiden. Het zelfde geldt voor bepaalde vormen van door alcohol veroorzaakte hersenbeschadigingen, vooral de ziekte van Wernicke (van Epen). Ook bij niet dodelijk verloop kan deze ziekte ernstig geestelijke invaliditeit en blijvende internering in een psychiatrisch centrum tot gevolg hebben. Heroïne op zichzelf veroorzaakt geen beschadigingen van organen of weefsels in het lichaam. Eventueel toch optredende lichamelijke ziekten, zoals spuitgeelzucht, hepatitis, H.I.V. of bloedvergiftiging, worden dan ook niet veroorzaakt door heroïne zelf maar door de gewoonte van het zichzelf toedienen van niet-steriele injecties. Psychosen Alcohol is de oorzaak van talloze psychotische verschijnselen, waarvan wij noemen het delirium tremens en de alcoholhallucinose (van Epen). Heroïne veroorzaakt in het geheel geen psychosen, afgezien van de zeldzame en meestal niet ernstig verlopende afkickpsychose.
- 29 -
Onthoudingsverschijnselen Bij dagelijks gebruik van alcohol ontstaat in een verloop van jaren een lichamelijke afhankelijkheid, waarbij onthoudingsverschijnselen kunnen optreden bij plotseling stoppen (van Epen). Bij dagelijks gebruik van heroïne is dit veel sneller het geval: onthoudingsverschijnselen na stoppen kunnen al optreden na een aantal weken intensief gebruik. Agressie Hevige agressieve ontladingen onder invloed van alcohol zijn algemeen; bij gebruik van heroïne komen zij slechts zelden voor (van Epen). De gevolgen van deelnemen aan snelverkeer onder invloed van alcohol zijn algemeen bekend, terwijl heroïne de rijvaardigheid weinig beïnvloed (uit enkele Amerikaanse onderzoeken zou zelfs gebleken zijn dat heroïne gebruikers en methadon patiënten statistisch gesproken minder ongelukken maken dan de doorsnee bevolking).
§ 4 Gokverslaving Terugkijkend in de geschiedenis blijkt gokken al zo oud als de mensheid. In iedere beschaving, bij de Grieken, de Romeinen, de Egyptenaren en zelf in onze streek bij de Batavieren en Germanen kwamen gokspelen voor. In 1694 organiseerde stadhouder Willem III een staatsloterij, om zijn strijd tegen de Fransen te bekostigen. Over het ontstaan van de eerste casino’s gaan veel geruchten. Zo zou een toenmalige Paus een van de eerste investeerders zijn geweest in de casino’s Het woord casino is afgeleid van het Italiaanse woord 'casa', wat niets meer betekend als huis. Een van de eerste gelegenheden die men onder de hedendaagse betekenis van casino zou kunnen aanmerken waren de betere koffiehuisjes aan het San Marcoplein in Venetië, waar mensen in de zeventiende eeuw bij elkaar kwamen om een gokje te wagen. De verfijnde roulettes, zoals wij nu in de casino’s aantreffen draaien al meer dan een eeuw. De totale kansspelmarkt heeft tegenwoordig meer dan vijftig spelmogelijkheden en worden geëxploiteerd door een betrekkelijk kleine groep mensen in het legale en illegale circuit. In deze selecte groep vecht men om de inzet van miljarden guldens per jaar en de gunst van de spelers.
- 30 -
Er zijn vier categorieën gokkers: 1. De sociale gokker, hij speelt voor zijn plezier, soms wint hij maar vaak verliest hij. Als het gokken pijnlijk wordt dan stopt hij. 2. De professionele gokker, hij benadert het gokken als een zakelijke aangelegenheid, verlies wordt geaccepteerd. Er is zelfdiscipline, geduld en plezier bij het gokken. Hij analyseert het verlies om daaruit te leren. 3. De psychopathische of anti sociale gokker, hij zal bedriegen en vals spelen wanneer dat maar mogelijk is. Alles wordt gedaan om te winnen, verlies verwijt hij aan het vals spelen van anderen. Geld om te gokken leent (of steelt) hij zonder de intentie om het ooit terug te betalen. Het verlies stimuleert tot schulden en geweld, zelden tot schuldbesef. 4. De verslaafde gokker, iemand die een zeer grote en onweerstaanbare drang heeft om te gokken, met als gevolg excessief (ongecontroleerd) gokken met als resultaat: verlies van tijd en geld. Er wordt een punt bereikt waarop het persoonlijk levende familie relaties en de dagelijkse verplichtingen t.b.v. het voortbestaan, in de knel raken of vernietigd worden. Een van de hieruit voortvloeiende problemen is het steeds groter worden van de schulden, wat weer leidt tot een grotere gokdrang. Hoofdkenmerken van de verslaafde gokker zijn: emotionele afhankelijkheid, verlies van controle en belemmering rondom het gokken en het niet meer kunnen stoppen. Kortom alle aspecten van het leven zijn van ondergeschikt belang en blijven verstoken van emotionele betrokkenheid of reacties. Definitie van gokverslaafden In tegenstelling tot alcohol en drugsverslaving, waarbij sprake is van afhankelijkheid aan een stof, betreft het bij gokken de afhankelijkheid aan een handeling: bijvoorbeeld het spelen op een fruitautomaat. Een gokverslaafde noemen we iemand, die veel geld verliest, veel tijd besteed aan het gokken, die het leven van zichzelf en van anderen negatief beïnvloed en zich slecht voelt bij dit alles. Er is een gevoel het gokken niet meer in de hand te hebben, de controle over zichzelf kwijt te zijn en van gokken afhankelijk te zijn. Risico’s Het eerste risico is dat de gokker in financiële problemen terecht komt, die hij weer met gokken wil oplossen (de eerste visuele cirkel). Door gokken ontstaan vaak moeilijkheden binnen het gezin. Vanwege de tijd die in het gokken gestoken wordt, het geld en de aandacht. Over en weer doen zich irritaties voor die uiteindelijk tot fysiek geweld kunnen leiden. Mishandeling komt veel voor in gezinnen van probleem gokkers. Veel mannelijke
- 31 -
gokkers blijken ook een alcohol probleem te hebben, die met hun gokprobleem samenhangen. Zoals voortdurend liegen, manipuleren om aan geld te komen en exploiteren van anderen. Steeds heeft hij spijt, voelt zich schuldig en belooft beterschap. Vervolgens gaat hij toch weer gokken. Deze tegenspraak vinden we bij meer verslaafden. Bij gokkers ziet men bovendien de zogenaamde narcistische zelfverzekerdheid, die veel probleemgokkers eigen is, tegen over de lage dunk van zichzelf en een pessimistische kijk op het leven. Zomaar gokken bestaat niet Heftige emoties spelen bij het afhankelijk worden een grote rol. Gevoel van kwaadheid, frustraties of depressie worden door het gokken opgeroepen of ermee bestreden. De onthoudingsverschijnselen komen overeen met die van andere verslavingen: prikkelbaarheid, rusteloosheid, schuldig voelen, angst, slapenloosheid en dergelijke. Hij wordt psychisch afhankelijk, sluipenderwijs, zonder dat hij het beseft. De gokker gelooft in het geluk, tegen beter weten in. Ook de omstanders spelen een belangrijke rol. Hun aandacht beloont en geeft de gokker duidelijk het gevoel boven de anderen uit te stijgen, zeker als er gewonnen wordt. De kick wordt betaald met rusteloosheid, snel afgeleid zijn, razende gedachte en weinig slaap. Het is toch gewoon gezellig Het risico van gokken wordt onvoldoende onderkend, omdat het een sociale activiteit is die positief wordt gewaardeerd. Evenals bij alcoholgebruik komen zodoende problemen met gokkers pas laat naar boven: namelijk als de problemen voor de omgeving te groot worden. Minder nog dan bij drinkers het geval is, onderkennen gokkers het risico van gewoontevorming en afhankelijkheid van gokken. Het is toch maar een spel. Men houdt zichzelf steeds voor dat het zo’n vaart niet zal lopen. Jongeren nemen deze houding gemakkelijk over. Zeker als blijkt dat ‘iedereen het doet’ en er overal gelegenheid toe gegeven wordt. Een dergelijke houding is al een rede om er eens over te gaan praten. De vraag echter is of deze signalen vroegtijdig gezien worden. Even als bij ander riskant gebruik of gedrag geldt ook hier dat de gokker zijn probleem tracht te verbergen en dat de naaste omgeving er liever niet over praat.
- 32 -
Verslavingszorg De behandeling van verslaafden in Nederland vindt zowel intramuraal als extramuraal plaats. We gaan echter kijken naar de intramurale zorgverlening, met name naar de zorg die binnen de therapeutische gemeenschappen (T.G.) geleverd wordt. Binnen deze therapeutische gemeenschappen wordt vooral met gedragstherapie gewerkt. Binnen de gedragstherapeutische aanpak van verslaving wordt ervan uitgegaan dat er geen principieel verschil is tussen verslaafde en niet- verslaafden, bewoners en staf zijn gelijkwaardig. Er is wel sprake van graduele verschillen, bewoners en staf zijn niet gelijk. Iedereen kan verslaafd worden. De schaal van abstinentie, gebruik, misbruik en verslaving kent vele grijstinten. Een tweede uitgangspunt is dat gedrag zich in de loop van het leven ontwikkelt, met andere woorden geleerd is derhalve ook weer af te leren. De verslaving wordt niet als een ziekte gezien maar als functioneel gedrag waarmee men bepaalde doelen probeert te bereiken. Een probleem oplossende strategie dus; weliswaar een die op lange termijn zelf een probleem wordt en bovendien de oorspronkelijke problemen niet oplost maar die op korte termijn toch een functie vervult, zoals het reduceren van angst en somberheid. Het maakt daarom ook niet zoveel uit waaraan iemand verslaafd is maar meer wanneer iemand gebruikt, met welk doel en met welke verwachtingen. Ontwenning wordt niet gezien als een alles of niets gebeurtenis maar als een stap voor stap proces, met vallen en opstaan. Geleidelijk neemt de functionaliteit van het gebruik af en neemt de zelfcontrole toe. Logische consequentie van deze visie is ook dat niet voor iedere verslaafde genezing alleen bestaat uit totale abstinentie. Voor sommigen geldt dat men opnieuw voldoende zelfcontrole kan aanleren om een middel weer sociaal te gaan gebruiken. (Chris Loth 1999) Binnen de gedragstherapeutische visie op verslaving staat het versterken van zelfcontrole dan ook centraal. De sociotherapie heeft binnen de gedragstherapie de rol om zichzelf in te zetten als middel om de bewoners in staat te stellen om te leren en de zelfcontrole te ontwikkelen. Zij werken als gelijkwaardig mens met de bewoners maar hun functie brengt ongelijkheid met zich mee, zij moeten de bewoner kunnen corrigeren. Ook binnen de therapeutische gemeenschap de Keet wordt gewerkt met gedragstherapie. In 1971 begon J.H. van Epen op verzoek van de toenmalige geneesheer-directeur van het Delta psychiatrisch ziekenhuis, op een afdeling in het Delta ziekenhuis met het opzetten van een drugsafdeling. Ze begonnen met een nieuwe opzet die in de beginfase een grote mate van vrijheid aan de cliënten gaf. Er waren therapieën maar die waren niet verplicht, de urinecontrole stond nog in de kinderschoenen kortom van behandeling was niet echt sprake, wat behandeling moest voorstellen leek meer op
- 33 -
opvang. Ze werden dan ook met diverse problemen geconfronteerd onder ander: Agressie (bezit van wapens- bedreiging- vechtpartijen), diefstallen (geld –medicamentenkleding- sieraden), Drugsgebruik (binnen smokkelen van drugs- dealen- pushenovermatig alcohol gebruik) etc. Na drie jaar werd het medische model verlaten en ging men over op het gedragstherapeutische model (straffen van ongewenst gedrag en belonen van gewenst gedrag). In de praktijk kwam het er op neer dat mensen die zich niet aan de gemaakte afspraken hielden, met ontslag werden gestuurd. Om de goeden niet onder de kwaden te laten lijden is er nooit voor gekozen om een hele groep met ontslag te sturen. Bij het invoeren van een gestructureerd, eisenstellend therapie programma is aanvankelijk gedacht aan de noodzaak van hard werken in de buitenlucht. Het terrein van het Deltaziekenhuis bood hiervoor tal van mogelijkheden. Men voerde een ‘verplicht’ werkprogramma in, hakken en zagen, schuren en schilderen, de gebruikelijke schoonmaakwerkzaamheden en verder veel sport, wandelen zaal- en veldsport, zwemmen. Het paardrijden waarmee De Keet bekendheid heeft gekregen, was bijzonder populair. De gedachte achter dit alles was: zorg dat de mensen constant bezig zijn, zodat ze eenvoudigweg geen tijd meer hebben om te denken aan drugsgebruik. Zorg ervoor dat ze ‘s avonds zo moe zijn dat ze in slaap vallen zonder slaapmiddelen, ook al hebben ze lichte opiaten- ontwenningssymptomen. De invoering van het totale werkprogramma, van 1972 tot 1975 betekende een grote vooruitgang. De eerder omschreven moeilijkheden waren grotendeels verdwenen. Een aantal cliënten, de meest onmogelijke figuren, selecteerden zichzelf uit het programma omdat ze geen zin hadden in de werkzaamheden. Met de resterende, beter gemotiveerde groep, kon uiteraard meer bereikt worden. De cliënten werden geleidelijk aan trots op hun eigen programma, de principes ervan werden met verve verdedigd in gesprekken met familie en andere verslaafden. Geleidelijk aan kreeg men inzicht in het belang van de ‘groepscohesie’ binnen een behandelpopulatie. Er was ook nog een andere factor die veroorzaakte dat de resultaten geleidelijk aan beter werden. (van Epen) ”Het aantal duidelijk psychiatrische patiënten onder de populatie opgenomen drugsverslaafden nam sterk af! Een factor van betekenis is voorts geweest in die tijd dat het gebruik van centralestimulantia, de wekaminen ofwel ‘speed’ sterk begon af te nemen. De nieuwe categorie opgenomen verslaafden, namelijk de heroïnegebruikers, waren over het algemeen minder chaotisch, meer geordend, minder agressief, minder psychotisch. (hier stond tegenover dat zij al spoedig veel meer verschijnselen van het zogenaamde junkiesyndroom vertoonden!)”. In De Keet had men het werkprogramma van ’s morgens vroeg tot ‘s avonds laat. Individuele problemen werden besproken in individuele gesprekken met de psychiater. Uiteraard spraken bewoners ontzaggelijk veel met elkaar maar wat zich in deze
- 34 -
contacten afspeelden, ontging de staf. Er werd niets mee gedaan. Er ontstonden veel onderlinge ruzies, soms uitlopend op een vechtpartij maar aan de andere kant traden er ook veel positieve interacties tussen de bewoners op. Geleidelijk aan ontstond het idee dat het mogelijk moest zijn om de talloze interacties die zich tussen de bewoners voordeden, therapeutisch te gaan uitbuiten. Aanvankelijk waren de motieven puur praktisch: vaak is het voor een buitenstaander betrekkelijk gemakkelijk om de ruziënde partijen dichter tot elkaar te brengen. Zo ontstond er in de therapeutische gemeenschap De Keet de groepstherapie: er bleek behoefte, zowel bij bewoners als bij de staf (sociotherapie), aan een groepsgesprek, waarin iedereen alles tegen elkaar zou kunnen en mogen zeggen. Het bleek dat bewoners tal van grieven hadden tegen de stafleden en dat de stafleden ook onder omstandigheden bijzonder boos waren of nog waren op bepaalde bewoners. Er werd wekelijks een groepsbijeenkomst ingevoerd waarbij alle bewoners en stafleden aanwezig waren, waarbij iedereen het recht had alles tegen iedereen te zeggen wat hem op het hart lag. Binnen deze groepsbijeenkomsten was er veel agressie, er werd hevig gevochten maar er was ook tederheid, troost, hoop en liefde. (van Epen) ” Vanaf het allereerste moment heb ik het belang ervan ingezien dat in zo’n therapiezitting alles moet kunnen. In dat opzicht week ik onmiddellijk sterk af van de in die tijd eveneens ontwikkelende zogenaamde’ drugsvrije therapeutische gemeenschap’ (Emiliehoeve). Bij deze mensen bleek zich onmiddellijk een soort embargo op agressie en seksualiteit te ontwikkelen. Mogelijk namen zij dit over van hun voorgangers in de Verenigde Staten. Ikzelf redeneerde echter, dat agressie en seksualiteit normale aspecten van het menselijk bestaan zijn en het dus zinloos en therapeutisch schadelijk is, agressie en seks uit te bannen uit de therapie”. In het huidige systeem van De Keet werkt men al jaren met de dagelijkse langdurige, intensieve ontdekkende en confronterende groepstherapiezitting. Het huidige systeem wordt door twee pijlers gekarakteriseerd enerzijds het programma, dat houdt in de hele dag hard werken, anderzijds is daar de groepstherapie, dit houdt in dat men elkaar elke dag over alles waar men mee zit de waarheid kan vertellen. In de hele groepstherapie wereld geldt een soort grondregel die luidt als volgt: ontdekkende, analytische groepen mogen nooit meer dan acht of hoogstens tien deelnemers bevatten. Van Epen gaat er echter vanuit dat een grotere groep meer voordelen biedt, in De Keet wordt inmiddels gewerkt met een groep van vijfentwintig tot dertig mensen. (van Epen) “In een grote groep heeft men altijd een of meer medestanders. Of men nu kampt met een agressie regulatie stoornis, met een incestverleden, met een anorexia nervosa- probleem, met autoriteitsconflicten ten aanzien van gezaghebbers, of met welk probleem dan ook, in een zo grote groep zitten altijd wel een of twee mensen die ofwel hetzelfde probleem
- 35 -
ofwel een in vergaande mate vergelijkbaar probleem hebben. In zo’n groep sta je dus nooit alleen”. Grondprincipes van De Keet (van Epen) Om te beginnen is daar de eis tot volledige participatie. De term die gebruikt wordt is als volgt: ‘love it or leave it”. Iemand die zegt dat hij het serieus meent met zijn wens tot verandering, moet dan ook voortdurend bewijzen dat hij alles maar dan ook alles over heeft voor het bereiken van zijn doel. Een tweede belangrijk principe is het feit dat het therapeutische streven altijd gericht is op groei. De slogan die in dat verband gebruikt wordt is: “Geef een man een vis en je stilt zijn honger, leer hem vissen en je redt zijn leven!” Dit Aziatische spreekwoord geeft de kern van het therapeutische werk weer. Een derde basisprincipe van de therapeutische gemeenschap De Keet is, dat zij slechts ontdekkend en confronterend willen en kunnen werken. Dit wil zeggen dat toedekkende en confrontatie vermijdende strategieën consequent niet mogen en worden toegepast door de medewerkers van De Keet. De therapie wordt binnen De Keet eclectisch genoemd, de bijbehorende slogan is: “Onderzoek alle dingen en behoud het goede.” Hiermee wordt bedoeld dat men weigert uit te gaan van een bepaalde theoretisch referentiekader of denksysteem. Ten vijfde is men in De Keet ervan overtuigd dat het behandelsysteem onderhevig moet zijn aan een voortdurend evolutieproces. De slogan hiervoor is: “Elk jaar dat wij hetzelfde gebleven zijn is een verloren jaar.” Overal dreigt verstarring die zijn wortels hoofdzakelijk vindt in de menselijke gemakzucht. Het is gemakkelijker eenmaal gevormde, solide regels jaar in jaar uit te blijven toepassen, dan constant bezig te zijn met de vraag of de betreffende regel onder die omstandigheden en bij die cliënt, die met dat probleem zit, nog wel zinvol toe te passen is. Een ander basisprincipe van De Keet is dat hun therapeutische gemeenschap, er niet voor terug deinst om te werken met straffen en belonen. Zij zijn namelijk van mening dat als je respect hebt voor je medemens, je eisen aan hem stelt en dat je hem duidelijk laat weten dat je er niet van gediend bent als hij niet aan je eisen voldoet (straffen) terwijl je blijk geeft van je tevredenheid als hij aan je eisen tegemoet gekomen is (belonen). Een ander veel gebruikte slogan binnen De Keet is: “Samenwerken is samen werken.” Met deze spreuk wordt, althans min of meer, de relatie vastgelegd tussen de bewoners en de staf enerzijds, tussen de bewoners onderling en tussen de staf onderling. Ook wordt binnen De Keet veel belang gehecht aan het waarheidsgehalte, het waarheidsprincipe. Er zijn nogal wat psychotherapeuten die het niet zo nauw nemen met de waarheid. Sommigen nemen de toevlucht tot de slogan: “De objectieve waarheid bestaat helemaal niet”.
- 36 -
Deze mensen realiseren zich in de opinie van De Keet waarschijnlijk niet dat zij een op zich niet onjuiste filosofische stelling toepassen in een gebied waar een dergelijke stelling beslist geen bestaanrecht heeft. Anderen verschuilen zich in de opinie van De Keet achter een oude psychotherapeutische regel: “Het gaat niet om de levensgeschiedenis van de patiënt maar om de belevingsgeschiedenis.” En er zijn nog tal van mogelijkheden om het waarheidsprincipe te ontduiken. In de therapeutische gemeenschap De Keet zijn ze echter van mening dat de waarheid en het aan het licht brengen van de waarheid van het allergrootste belang zijn voor een succesvolle therapie.
- 37 -
Bijlage 2 John Bowlby en Mary Ainsworth.
John Bowlby wordt gezien als de grondlegger van de hechtingstheorie, vanuit zijn werk met instituutskinderen komt hij tot de conclusie dat de eerste band tussen moeder en kind van groot belang is voor het welzijn van het kind. Hij schrijft hierover in de trilogie: Attachment, Separation and Loss. (1969,1973 en 1980) En hoewel Bowlby gebruikt maakt van, ethologie, de psychotherapie en de systeemtheorie wordt zijn theorie toch als een afzonderlijke theorie beschouwt. Wanneer hij de fundamenten heeft gelegd voor de hechtingstheorie, is het Mary Ainsworth die verantwoordelijk is voor de uitbouw van de theorie en hem als eerste operationeel maakt. (Ainsworth 1963) Zij brengt een kernbegrip, de kwaliteit van de hechting tussen moeder en kind, in kaart en dat leidt tot vele onderzoeken met deze theorie als uitgangspunt. Er werd dan gebruik gemaakt van een door Ainsworth ontworpen observatieprocedure, de vreemde situatie (strange situation).
§ 1 Het hechtingsgedragssysteem. Kort weergegeven, omhelst de hechtingstheorie van Bowlby en Ainsworth het volgende. Een mensenkind kent, vergeleken met andere levende wezens, een relatief lange periode van hulpeloosheid. In de eerste periode van zijn leven kan een baby niet zelfstandig functioneren, waardoor het volledig is aangewezen op bescherming en verzorging door volwassenen. De menselijke soort is uitgerust met een aantal gedragssystemen, die in de loop van de evolutie hebben bijgedragen tot het overleven van de mens (‘Survival’). Tot die gedragssystemen behoort ook het hechtingsgedragssysteem van het kind (Bowlby 1996). Het hechtingsgedragssysteem heeft een overlevingsfunctie, het zorgt ervoor dat het kind in potentieel gevaarlijke situaties signalen uitzendt die zo appelleren aan een volwassene dat deze naar het kind toe gaat. Wanneer een volwassene in de buurt is, loopt een kind minder gevaar en heeft het meer kans op de verzorging die het nodig heeft. Het hechtingsgedragssysteem bij het kind veronderstelt tevens het bestaan van een complementair gedragssysteem bij volwassenen: moederend of verzorgend (‘maternal’) gedrag. Er dient onderscheid gemaakt te worden tussen relatie, hechtingsgedragssysteem en hechtingsgedrag.
- 38 -
Hechting als relatie wordt gezien als de verbondenheid of de band tussen moeder en kind. Ainsworth (1989) definieert hechting als een specifieke affectieve band, met als bijzonder kenmerk dat een goede hechtingsrelatie veiligheid en troost verschaft en een veilige basis biedt voor het ondernemen van activiteiten. Het hechtingsgedragssysteem is een zelfregulerend systeem, dat er voor zorg draagt dat een bepaalde fysieke afstand tussen de moeder en het kind niet wordt overschreden. Dit systeem is volgens Bowlby vergelijkbaar met bijvoorbeeld hoe het bloed op temperatuur wordt gehouden door het lichaam d.m.v. van fysiologische systemen. Als de afstand te groot wordt moeten deze veiligheidssystemen er voor zorgen dat de afstand wordt verkleind. Een dergelijk gedragssysteem bestaat uit drie onderdelen: 1. een doel 2. een feedback mechanisme dat aangeeft in hoeverre het doel is bereikt 3. gedragingen om het bereiken van het doel te bevorderen. Dit systeem werkt als een soort thermosstaat die aan- en afslaat al naar gelang de veiligheid af en toe neemt bij het kind. Op die wijze activeert het hechtingsgedragssysteem het hechtingsgedrag en dat zou men als volgt kunnen beschrijven. Het kind voelt zich niet veilig, het hechtingsgedragssysteem ‘slaat aan’ en het kind gaat bijvoorbeeld huilen (hechtingsgedrag). Wanneer de volwassene hier op ingaat en het kind troost, gaat het kind zich weer veilig voelen. Het doel, contact met de volwassenen is bereikt en heeft het benodigde opgeleverd: troost en hertstel van het gevoel van veiligheid. Naast het hechtingsgedrag heeft het kind tevens exploratie gedrag, deze twee gedragssystemen hangen volgens Bowlby en Ainsworth samen, zo zou wanneer het kind zich onveilig voelt het exploratie gedrag afnemen totdat de gevoelens van veiligheid zijn hersteld. Het spanningsveld tussen deze twee systemen wordt de hechtingsexploratiebalans genoemd.
§ 2 Verschillen in kwaliteit van de hechting. Wanneer het kind een moeder heeft die toegankelijk en veilig is, zal het kind met die verwachtingen op de moeder terug vallen, en gebaseerd op die verwachting zijn
- 39 -
interpretaties in het heden maken en strategieën voor de toekomst overwegen. Het kind opereert voortdurend vanuit die veiligheid. Bowlby noemt dat het ‘interne werkmodel’ (working model). Op deze wijze kan het kind met meerdere mensen om zich heen dergelijke hechtingsrelaties aangaan. Bij kinderen die een positief verwachtingsmodel hebben opgebouwd met de moeder zal dat leiden tot situaties waarin het kind wanneer het onveiligheid ervaart en het hechtingsgedragssysteem wordt geactiveerd, terug vallen op de verwachting die het kind heeft opgebouwd met de moeder, n.l. zij zal voor veiligheid zorgen. In die gevallen waarin het kind een negatief verwachtingsmodel heeft opgebouwd zal het kind in tijden van spanning de neiging hebben de moeder op te zoeken (hechtingsgedrag) maar gebaseerd op de negatieve ervaringen zal het kind juist het contact gaan vermijden met moeder. Bij deze ‘onveilig gehechte’ (Bowlby 1980 en Ainsworth 1978) kinderen vindt vermijdend gedrag plaats. In die gevallen kan het hechtingsgedragssysteem niet alleen te weinig ‘aanslaan’, maar tevens te vaak ‘aanslaan’ of te weinig ‘afslaan’. In alle gevallen komt het kind niet of nauwelijks toe aan exploreren.
- 40 -
Fig. 1:
Spanningen
Ouderfactoren Beleving ouderschap Opvattingen, Ideeën en kennis
Omgevingsfactoren
Sociale ondersteuning
Ervaringen met het kind en met scheidingen. Uitstel van het eerste contact Toevertrouwen kind
Ontwikkelingsgeschiedenis. Opvoedingshouding Sensitieve responsiviteit
Ouders
Interactie kind – ouder Hechting en competentie
Kind
Vertrouwen in anderen Zelfvertrouwen
Kindfactoren Niet of moeilijk beïnvloedbare Kenmerken van het kind Ontwikkelingsgeschiedenis van het kind.
Fig.1 Geeft factoren aan die van invloed kunnen zijn op de sensitieve responsiviteit van de ouders.
- 41 -
Toelichting fig.1 De omgeving Uit onderzoek is gebleken dat de omgeving de moeder sociaal kan ondersteunen of juist voor spanningen kan zorgen. (Lambermon 1991) Het is echter niet aangetoond dat wanneer er sprake is van een negatieve ontwikkeling, de oorzaak kan worden gezocht in die omgeving. Dezelfde gebeurtenissen zijn bij de ene persoon aanleiding voor problemen en bij de andere niet. De ouder De beleving die de ouders hebben bij het krijgen of hebben van een kind kan van invloed zijn op de mate van sensitieve responsiviteit. Zo kan een eerste kind aanleiding zijn voor aanpassingsmoeilijkheden bij de ouders en leidden tot problemen wanneer er een discrepantie (spanning) is tussen de (prenatale) verwachtingen en de realiteit na de geboorte. Opvattingen en ideeën Kennis over de ontwikkeling van een baby lijkt bij te dragen aan de sensitieve responsiviteit in positieve zin. Uit onderzoek blijkt dat er in de lagere milieus vaak minder sensitief wordt omgegaan met de kinderen. Hier zou het gemis aan kennis en de ervaren stress een rol kunnen spelen. De ontwikkelingsgeschiedenis De ontwikkelingsgeschiedenis van moeder is belangrijk in die zin dat de ervaringen die zij heeft opgedaan wellicht door haar herhaald worden en zal zij situaties ervaren en interpreteren vanuit de ontwikkeling die zijn heeft doorgemaakt. Die factoren bepalen het interne werkmodel van moeder. (Main, Kaplan en Cassidy, 1985) Ervaringen met het kind en ervaringen met scheidingen. Wanneer het contact in de eerste fase niet goed tot stand komt kan dit invloed hebben op de wederkerigheid tussen moeder en kind. (‘reciprocity’) Baby’s stemmen hun gedrag af op hun verzorger en wanneer dit proces van afstemming goed verloopt (Ainsworth noemt dit ‘attunement’) zal er wederkerigheid ontstaan tussen moeder en kind. Door die wederkerigheid wordt het voor de moeder makkelijker sensitief responsief te reageren op het kind, zo houdt dit proces wanneer het goed tot stand komt zichzelf in stand. Bij een (tijdelijke) scheiding van moeder en kind kan bij het kind het hechtingsgedrag toenemen in verschillende vormen. (Bowlby 1973)
- 42 -
§ 3 Het kind Onder niet of moeilijk te beïnvloeden kenmerken van het kind vallen temperamentkenmerken. Met temperamentkenmerken worden gedragsstijlen bedoeld die niet gaan over de motivatie en de inhoud maar over het hoe. De wijze waarop de ouder deze stijl interpreteert vertelt iets over de ouder en kan van invloed zijn op de wijze waarop de ouder omgaat met het kind. Een consistentie is echter nooit aangetoond, soms zijn ouders van kinderen met moeilijke gedragsstijlen uiterst sensitief en andere juist weer niet.(Lambermon, 1991) Gesuggereerd wordt dat het temperament, de ‘gekozen’ stijl door het kind beïnvloed, in de wijze waarop het kind veiligheid uit. Het zegt, binnen deze veronderstelling minder over de hechtingsrelatie die al dan niet tot stand komt. De ontwikkelingsgeschiedenis van het kind. Kinderen die risico’s met zich meedragen in de vorm van afwijkingen en of ziekten vertonen minder makkelijk te lezen gedrag voor de ouders. Dat maakt het moeilijker sensitief te reageren op het kind door de ouder. Andersom heeft dezelfde gevolgen. Wanneer hier een en ander in mis gaat zal dat het interne werkmodel van het kind beïnvloeden en het kind zal moeite hebben de ouder als veilige basis te ervaren.
- 43 -
Bijlage 3 RET-jezelf.
De grondlegger van de RET is Albert Ellis, geboren in 1913. Ellis is aanvankelijk opgeleid tot psychoanalyticus. Na enkele jaren praktijkervaring als psychotherapeut bleek hij zich steeds minder te kunnen vinden in deze weinig inzichtelijke, tijdrovende en omslachtige manier van behandelen. Hij ging daarom op zoek naar een behandelmethode die veel minder tijd die veel minder tijd kostte en die bovendien heel eenvoudig aan de cliënt was uit te leggen. Het resultaat van dit alles is de Rationeel-Emotieve Therapie (kortweg RET) geworden, een van de meest toegepaste en populaire therapieën in Amerika en Europa. “Het zijn niet de problemen zelf die het ons zo moeilijk maken, maar de manier waarop we tegen deze problemen aankijken” (Epictetus). Het gedrag van de deelnemers van HSH is doorgaans actie/ reactie. Daarmee zijn het vooral anderen en externe factoren die het gedrag lijken te bepalen. De kern van de RET kan de docent ondersteunen in het helpen doorbreken van die afhankelijkheid. RET kent drie onderdelen (S) stimulus, de actuele situatie of prikkel van buitenaf, (R) respons, de interne gevoelens en gedachten over de actuele situatie en (C) consequentie, de reactie keuze. Deelnemers gebruiken (onbewust) veelal alleen de S en de C wanneer zij omgaan met anderen. De R wordt niet of nauwelijks beleefd of betrokken in het gedrag. Dat heeft tot gevolg dat bij negatieve consequenties de deelnemer zich slachtoffer zal voelen eerder dan verantwoordelijk. In zijn/ haar beleving is er immers geen sprake van een keuzemoment. (actie/reactie) De docent, wanneer zich er van bewust, kan de deelnemer tijdens de training steeds ‘terughalen’ naar het keuze moment. Een voorbeeld daarvan is: Stimulus: Een deelnemer verteld over zijn wensen tot ontwikkeling. “Ik wil binnen nu en een jaar een eigen zaak opzetten.“ Een andere deelnemer hoort dit in reageert:”Jezus man! Je kunt nu al niet eens op tijd komen, hoe denk je dan ooit voor jezelf te kunnen beginnen?” Consequentie: De deelnemer wordt boos en roept: “Waar bemoei jij je mee joh, rot op!” Het lesmateriaal biedt de mogelijkheid deze situaties zoveel mogelijk op te zoeken.
- 44 -
(met al het voorgaande in acht genomen) De docent heeft hier de mogelijk steeds te refereren aan het bestaan van R (respons). D.m.v. vragen kan de docent de deelnemer helpen te bewegen richting het bewust maken gevoelens en gedachten die de deelnemer meer alternatieven oplevert in het kiezen van gedrag. In het voorgaande voorbeeld heeft de deelnemer slechts 1 mogelijkheid. ‘Ik word aangevallen dus ik verdedig mij’. Door het structureel inbrengen van R, begint de deelnemer langzaam in te zien dat niet de ander bepalend is voor zijn gedrag maar dat hij zelf kan kiezen hoe hij over een bepaalde situatie wil denken en voelen. Dat gedeeld met assertiviteit zal leiden tot een vergroting van de autonomie en het samenwerken met anderen mogelijk maken. Tijdens de interventies van de docent jegens de deelnemer moet rekening worden gehouden dat er aanvankelijk veel weerstand zal bestaan tegen ‘het naar binnen’ gekeerd denken en handelen. Ook hier zal steeds de draagkracht en de draaglast ernstig in de gaten moeten worden gehouden.
- 45 -
Deel 2 Lesmateriaal Deelnemers Home Sweet
“Met een vak naar onderdak”
- 46 -
Voorwoord
Met veel plezier voldoe ik aan de vraag om een voorwoord te schrijven voor de reader die door het Albeda College gebruikt zal worden in het project Home Sweet Home. Dit project richt zich op de oplossing van het probleem dat er in Rotterdam voor een groep mensen onvoldoende mogelijkheid is om zonder meer weer aan het arbeidsproces te kunnen gaan deelnemen. In dit project, waarvan CVD de hoofdaanvrager is, wordt door docenten uit het team van de opleiding Sociaal Cultureel Werker een gedeelte van de doelen van het project verwezenlijkt. De keuze voor de opleiding Sociaal Cultureel Werker heeft alles te maken met de, in de loop der jaren, ontwikkelde methodiek die zich richt op scholing van bijzondere doelgroepen. De mensen waar het in dit project om draait behoren tot de groep dak - en thuislozen. Met het onderwijsprogramma, waar deze reader deel van uit maakt, gaan we vanuit het Albeda College met de gekozen methodiek de nieuwe onderwijsvisie gestalte geven. Het programma, waarin deelnemers zich door training bezig houden met vragen als: • Wat wil ik? • Wat kan ik? • Wat is haalbaar? • Hoe pak ik dat aan? Helpt de deelnemers met vinden van oplossingen voor het behouden en onderhouden van hun eigen welzijn. Met gebruik van praktijkoefeningen, bijvoorbeeld op het gebied van communicatie, onderhandelen, overleggen, omgaan met macht en gezag, omgaan met financiën wordt er geoefend in het leren samenleven. En dat, nadat op 28 juni 2005 door het College van bestuur van het Albeda College de nieuwe onderwijsvisie is gepresenteerd: De Weg naar Werk en Actief Burgerschap. Passender dan met een project als Home Sweet Home is er bijna geen vorm te geven aan deze nieuwe onderwijsvisie. De ankerpunten, die in de vernieuwde onderwijsvisie van het Albeda College genoemd worden, zijn stuk voor stuk in het programma terug te vinden.
- 47 -
•
•
•
•
Recht doen aan de loopbaan van de deelnemer is het voortdurende ijkpunt voor het programma, waarbij leren in een contextrijke omgeving gezien moet worden als oefenen in de praktijk. De gekozen benadering kenmerkt zich doordat uitgegaan wordt van het belang van de relatie deelnemer - docent, waarbij de deelnemer eigen keuzes kan maken en waardoor zij zich kunnen ontwikkelen. Het ondernemende gedrag van de deelnemer zal zich richten op, het uit leren oefenen van eigen verantwoordelijkheid, benutten van kansen en het vorm geven aan de eigen toekomst. De geïntegreerde begeleiding en zorg zijn in dit project vorm gegeven door de keuze van ontwikkelingspartners zoals bijvoorbeeld: Startfoundation, Sociale Zaken en Werkgelegenheid Rotterdam, Provincie Zuid-Holland, CVD Cliëntenraad, Roteb gemeentelijk reinigingbedrijf.
- 48 -
Introductie programma Voor dat we met de training beginnen is het belangrijk dat we eerst even kennis maken met elkaar. Kennis maken betekent niet alleen elkaar een hand geven en jezelf voorstellen maar kennismaken betekent ook dat je elkaar een beetje leert kennen. Dat je van elkaar weet wat je prettig vindt en wat niet. Ook het maken van regels en afspraken hoort bij het kennismaken. Die regels en afspraken zorgen voor een structuur waarin je prettig kunt werken aan je persoonlijke doelen. Het is waar dat deze training in eerste instantie voor jezelf is bedoeld maar je kunt de eindstreep makkelijker halen wanneer je elkaar helpt. Iemand helpen of hulp van een ander toelaten sta je makkelijker toe wanneer je elkaar kent, duidelijke afspraken en regels maakt en zorgt voor een leuke werksfeer. Het is niet zo dat je met iedereen vriendjes hoeft te worden maar je moet wel met iedereen kunnen samenwerken. Door mee te doen aan de volgende opdrachten kun je samen zorgen voor een fijne onderlinge samenwerking. Met vragen en opmerkingen kun je altijd bij ons terecht en we wensen je een fijne tijd toe, veel succes! Oefening 1: Het uitvoeren van een opdracht De drie minuten toets. 1. Lees alles door voor u iets doet. 2. Schrijf uw naam in de rechterbovenhoek van dit blad. 3. Omcirkel het woordje “naam” in de tweede zin. 4. Teken vijf kleine vierkantjes in de linkerbovenhoek van dit blad. 5. Zet een x in elk vierkant, genoemd in nummer vier. 6. Omcirkel elk vierkantje. 7. Zet uw handtekening onder de titel van dit blad. 8. Schrijf achter de titel “ja,ja,ja”. 9. Omcirkel de hele zin zeven. 10. Zet een x in de linkerbenedenhoek van dit blad. 11. Trek een driehoek om x. 12. Vermenigvuldig 70 met 30 op de achterkant van dit blad. 13. Omcirkel het woord blad uit zin 4. 14. Zeg hardop uw voornaam. 15. Als u denkt dat u de opdracht zorgvuldig hebt uitgevoerd, zegt u hardop “ja!”. 16. Tel 107 en 278 bij elkaar op aan de achterkant van dit blad. 17. Omcirkel het antwoord van de som.
- 49 -
18. Tel hardop terug van 10 tot 1. 19. Maak drie kleine gaatjes in dit blad met de punt van uw pen. 20. Als u de eerste bent die klaar is met de opdrachten, roept u hardop:” Ik ben het eerste klaar met het uitvoeren van de opdrachten”. 21. Onderstreep alle even nummers aan de linkerkant van dit blad. 22. Aangezien u nu alles zeer zorgvuldig hebt doorgelezen, voert u slechts alleen de opdrachten 1 en 2 uit. Einde Oefening 2: Commando Pinkelen Je moet doen wat de spelleider zegt, als hij zegt: 1. 2. 3. 4.
Commando Pinkelen, sla je met je twee wijsvingers op je knieën Commando Bol, houdt je twee handen voor je met de binnenkant omhoog Commando Plat, leg je twee handen plat op je benen Commando Zwiebelen, twee duimen op je benen en wiebel je handen
De spelleider dient alleen gevold te worden wanneer hij het woord commando gebruikt voor een handeling. Zegt hij alleen de handeling is de persoon die de handeling toch volgt af. Links van de spelleider zit nummer 1 en in de richting van de klok zit nummer 2, 3, 4 enzovoorts. Wanneer iemand af is moet deze zijn plek afstaan en als laatste in de cirkel gaan zitten, de rest schuift dan 1 plaats op. Het doel van het spel is nummer 1 worden en blijven. Einde Oefening 3: Kennismakingsoefening 1. 2. 3. 4.
Alle groepsleden lopen kris kras door de ruimte en door elkaar heen. Er mag geen lichamelijk contact gemaakt worden. Het licht is uit en iedereen is stil. Als het licht aan gaat begin je een gesprek met de persoon die het dichts bij je staat. 5. Je probeert zoveel mogelijk te weten te komen over elkaar. 6. Als het licht uit gaat, geef je elkaar een hand, bedankt elkaar en begin je weer te lopen.
- 50 -
7. Stap 1 t/m 6 worden een aantal keer herhaald. 8. De groepsleider stopt de oefening. Na de oefening gaan de deelnemers in een stoelenkring zitten en de groepsleider vraagt aan de groepsleden wat zij zich nog kunnen herinneren van de gesprekken en de personen die zij gesproken hebben. Einde Oefening 4: Het ‘Kwabbel’ namenspel Een viltstift ‘kwabbel’ genaamd helpt de groep met het leren kennen van de namen van de verschillende groepsleden. De groepsleden zitten in een kring op stoelen. 1. Het eerste groepslid zegt:” Dit is kwabbel en die zegt dat ik (bijvoorbeeld) Peter heet. 2. Dan geeft hij de stift door aan het tweede groepslid en deze herhaald wat is gezegd door groepslid 1 en noemt dan ook zijn eigen naam. 3. Daarna geeft hij de stift door aan groepslid nummer 3. Deze herhaald wat groepsleden nummers 1 en 2 hebben gezegd en noemt daarna zijn eigen naam. 4. Vervolgens wordt de stift doorgegeven aan groepslid nummer 4. Deze herhaald wat is gezegd door groepsleden nummers 1,2 en 3 en noemt zijn eigen naam. 5. Dan geeft hij de stift door aan nummer 5 enzovoorts. Als variatie kan aan het einde van het namenspel de volgorde worden omgekeerd. Ook kan het namenspel worden uitgebreid met het noemen van de voor en achternamen. Oefening 5: Presenteren Inhoud Informatie uitwisselen en elkaar in de groep introduceren Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze Ieder groepslid geeft hardop, voor de groep, antwoord op de volgende vragen: 1. Wat is je voornaam en je achternaam?
- 51 -
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
Wat is de betekenis van je naam? Waar ben je geboren? Hoe lang woon je in Nederland? Wat voor cursussen/ opleidingen heb je gevolgd? Wat voor werk wil je gaan doen? Wat zijn je hobby’s? Wat vind je belangrijk in het leven? Waar ben je goed in? Wat verwacht je van deze training? Wat neem jij mee in deze lessen?
Er mogen eventueel ook vragen aan elkaar worden gesteld. Einde Oefening 6: Groepsregels en gedragscodes Groepsregels zijn de regels die voor de groep gelden. Aan de hand van de regels gedraag je je op een bepaalde manier. Dit noem je gedragscode. Inhoud Gezamenlijk opstellen van groepsregels en gedragscode Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze Aangenaam kennismaken is een boek met opdrachten waarbij je veel over jezelf moet nadenken en vertellen. Openheid naar elkaar is daarbij heel prettig. Een sfeer van vertrouwen is daarom belangrijk. Als basis hiervoor spreken we af hoe we met elkaar om zullen gaan. 1. Bedenk welke groepsregels je belangrijk vindt 2. Bespreek met degene die naast je zit 3. Met de hele groep verzamelen we de regels. Dit worden de groepsregels waaraan iedereen zich tijdens de training gaat houden. Einde
- 52 -
Hoofdstuk 1 Communicatie
§ 1.1 Wat is communicatie? Communicatie is een doorlopend proces waarbij iemand informatie overdraagt aan een ander. De ander neemt deze informatie waar en vertaalt dit in gedrag.
Zender
Boodschap (en omgekeerd )
Ontvanger
Communicatie is dus een proces, een proces is een ontwikkeling met een duidelijk begin en een duidelijk einde. En bestaat uit: 1. Een boodschap, deze wordt verstuurd door de zender. De zender heeft een bepaalde bedoeling met de boodschap. 2. En een ontvanger, de ontvanger is de persoon die de boodschap ontvangt en vertaalt. Let op! De reactie die de ontvanger geeft op de boodschap van de zender is binnen de communicatie zeer belangrijk. Want hij/ zij is degene die de boodschap betekenis geeft. Het is echter niet gezegd dat de betekenis die de ontvanger geeft aan de boodschap van de zender, altijd overeenkomt met de betekenis die de zender bedoelt heeft met de boodschap.
Opdracht 1. Oefening zender- Boodschap- Ontvanger Inhoud Je onderzoekt een communicatiesituatie met behulp van een ‘zender-boodschapontvanger’ schema.
- 53 -
Tijdsduur Ongeveer 20 minuten Werkwijze 1. Lees de situatie 2. Gebruik de afbeelding onderaan de pagina om de situatie te beschrijven, door de vragen hieronder te beantwoorden. Vragen 1. Wanneer is wie de zender of de ontvanger? 2. Welke boodschappen worden uitgezonden? 3. Wat voor gedachten, meningen, gevoelens en bedoelingen kunnen er aanwezig zijn? 4. Heb je in die trein nu wel of niet gecommuniceerd? Situatie Je zit in de trein. Je bent moe want je bent de hele dag naar een studievoorlichting geweest. Er komt iemand tegenover je zitten die laat merken een praatje met je te willen maken. Jij hebt helemaal geen zin in een praatje, je pakt wat te lezen, vermijdt oogcontact en kijkt zo nu en dan naar buiten.
§ 1.2 De eerste spelregel Om op een juiste wijze te leren communiceren moet je dus een aantal spelregels in acht nemen. De eerste spelregel: Zorg ervoor dat je de communicatie altijd tweezijdig maakt! Dit betekent het volgende: 1. Ga er nooit vanuit dat je een boodschap begrijpt, maar vraag aan de zender of je de boodschap goed hebt begrepen. Hierbij gaat het er dus niet om wat jij persoonlijk vindt van een boodschap maar wat de ander er mee bedoelt. 2. Andersom, ga er nooit vanuit dat de ander de boodschap begrepen heeft maar vraag na of dat zo is.
- 54 -
§ 1.3 Inhouds- en betrekkingsniveau Communicatie heeft twee kanten of niveaus. Deze zijn: 1. Inhoudsniveau 2. Betrekkingsniveau Inhoudsniveau betekent wat er letterlijk wordt gezegd en betrekkingsniveau betekent hoe iets wordt gezegd. Bijvoorbeeld Iemand zegt:” Waar kom jij zo laat vandaan?” Op inhoudsniveau (wat wordt er gezegd), vraagt iemand hier letterlijk waar je vandaan komt, en op betrekkingsniveau (hoe wordt iets gezegd) kun je zowel denken dat iemand een geïnteresseerde vraag stelt of een beschuldiging maakt over het feit dat je te laat bent. NB: Wil je zeker weten wat wordt bedoeld moet je dus aan de zender vragen wat de betekenis van de boodschap is en er niet zomaar vanuit gaan dat jou betekenis de juiste is.
§ 1.4 Verbale en non-verbale communicatie. Tevens kan een boodschap op twee manieren worden gecommuniceerd: 1. Verbaal, is doormiddel van gesproken of geschreven woorden. 2. Non-verbaal, is doormiddel van gezichtsuitdrukkingen, gebaren, lichaamshouding en stemklank. Soms zegt men wel dat communicatie: Alle verkeer is dat tussen mensen plaatsvindt. § 1.5 Non-verbale communicatie Er zijn vier vormen van non-verbale communicatie: 1. Lichaamsbewegingen. 2. Gezichtsuitdrukkingen. 3. Stemgebruik. 4. Persoonlijke ruimte. (zie territoriumleer)
- 55 -
Lichaamsbewegingen Aanraken: • Beroepsmatige aanraking: gebitsverzorging door een tandarts. • Maatschappelijke aanraking: mensen die elkaar de hand schudden. • Vriendschappelijk aanraken: een voetballer na het scoren van een doelpunt. • Liefdevolle aanraking: een oma die haar kleinkind omhelst. • Seksuele aanraking: uiten van gevoelens tussen partners. Gebaren Primaire gebaren, dit zijn gebaren die we bewust maken: 1. Het maken van een eetgebaar 2. Het maken van een rookgebaar 3. Het maken van een drinkgebaar Secundaire gebaren, dit zijn gebaren die we onbewust maken: 1. Het krabben op het hoofd 2. Klikken van een ballpoint Lichaamshouding We kunnen onze gevoelens ook laten blijken door de houding van ons lichaam, denk hierbij aan: 1. Op het puntje van je stoel zitten 2. Achterover leunen 3. Iemand de rug toekeren 4. Je hoofd laten hangen 5. Kaarsrecht lopen 6. Je zelf groot maken Verhullend gedrag Wanneer men een leugen verteld zal dit op een of andere manier lichamelijk tot uiting moeten komen. Men noemt dit ook wel 'gedragslekken’. Enkele ‘gedragslekken’ die bij een leugen voorkomen zijn: 1. Het voortdurend bevochtigen van de lippen. 2. Te veel draaien als men op een stoel zit. 3. Armen en benen over elkaar slaan als verdediging. 4. Aan neus, oor of kin wrijven. (Pinnokio effect)
- 56 -
Deze kenmerken komen uiteraard ook voor bij mensen die geen leugens vertellen. Wees voorzichtig met het gebruik van deze informatie. Gezichtsuitdrukkingen De ogen zijn een bron van informatie. Wanneer de ogen niet te zien zijn, bijvoorbeeld als de zender een donkere bril draagt wordt dit door de ontvanger als onprettig ervaren. In hoeverre het hebben van oogcontact als prettig wordt ervaren verschilt van persoon tot persoon. Het neerslaan van de ogen ziet de een als beleefd en de ander ervaart dit als onbeleefd. Een zelfde ‘wet’ geldt voor glimlachen. Er zijn verschillende redenen te noemen waarom mensen glimlachen: 1. Mensen glimlachen als ze blij zijn. 2. Mensen glimlachen wanneer ze zich ongemakkelijk voelen. 3. Mensen glimlachen zich ter verontschuldiging. 4. Mensen glimlachen als regels van fatsoen worden overschreden. 5. Mensen glimlachen wanneer ze cynisch zijn. Glimlachen kan zowel negatief als positief worden uitgelegd. Stemgebruik Non-verbale communicatie gaat niet over het gesproken woord. De stem heeft echter ook invloed op de communicatie zonder het gesproken woord. Hierbij kun je denken aan: 1. De toonhoogte waarop men spreekt. 2. Het volume waarmee wordt gesproken. (van fluisteren tot schreeuwen) 3. De snelheid van spreken. Bijvoorbeeld, iemand die erg traag en eentonig spreekt kan moeilijk de ontvangers lange tijd blijven boeien. (betrekkingsniveau) Het verhaal, de letterlijke tekst, kan echter qua inhoud best spannend zijn.
Opdracht 2. Verbale en non-verbale communicatie Inhoud Nadenken over het begrip communicatie. Onderscheid maken tussen verbale en nonverbale communicatie.
- 57 -
Tijdsduur Ongeveer 120 minuten Materiaal Videocamera en afspeelapparatuur Werkwijze Werk met je groep en voer de volgende opdrachten uit. 1. Geef een aantal voorbeelden van hou je op verbale en non-verbale manieren kunt communiceren. 2. Video-opdracht • Speel de volgende situatie en neem deze op video op: • Je zit in de wachtkamer van de dokter. Het is niet zo druk en er zijn nog veel lege plaatsen. Iemand komt precies naast je zitten om een praatje aan te kunnen knopen. Hoe ervaar je dat? Hoe gedraag je je? • Bedenk situaties waarin iemand niet wil communiceren en toch communiceert. Neem deze situaties ook op. Bekijk de opnames en bespreek je ervaringen met je groep. 3. Video-opdracht • Laat zonder woorden zien dat je boos, verdrietig, blij bent. • Neem dit op video op. • Doe hetzelfde alleen met woorden • Neem ook dit op video op. • Bekijk daarna met je groep de video-opnames en bespreek de non-verbale gevoelsuitingen. • Lukte het alleen om je gevoelens verbaal te uiten?
§ 1.6 Interne en externe ruis. In het communicatieproces kan van alles misgaan. Voorbeelden daarvan zijn: Storingen vanuit de omgeving. Lawaai of afleidingen van buiten af.
- 58 -
Verschil in kennisniveaus. Niet laten merken dat je iets niet begrijpt. Projectie, je gaat er vanuit dat de ander het zelfde voelt en denkt als jijzelf. Acceptatie, is de ontvanger wel bereid om de boodschap te ontvangen. Het eerste soort storingen komen van buiten de persoon en wordt externe ruis genoemd. Het tweede soort storingen komt van binnen de persoon zelf en wordt interne ruis genoemd. Vraag 1. Welke van de vier voorbeelden die zijn gegeven zou jij onderbrengen bij interne ruis? -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
§ 1.7 De tweede spelregel: Voorkom interne en externe ruis! Dat is makkelijk gezegd maar hoe voorkom je bijvoorbeeld externe ruis? Dat doe je door heel extreem gesteld, niet op Zwanenburgbaan van Schiphol te vergaderen. Het voorkomen van interne ruis ligt een stuk ingewikkelder. Om interne ruis te voorkomen moet je goed op te hoogte zijn over hoe je zelf in elkaar zit. Bijvoorbeeld als je thuis ruzie hebt gehad met je partner en direct daarna een gesprek moet voeren met een jongere. Kun je alleen interne ruis voorkomen door je eigen gevoelens te scheiden van je werk. Om interne en externe ruis te voorkomen kun je vooraf en tijdens je werk een aantal bezinningsvragen stellen aan jezelf. Voorbeelden daarvan zijn: 4. Waarom? 5. Waarover? 6. Wie? 7. Hoe?
- 59 -
8. Waar? 9. Wanneer? 10. Waarmee? Je voor en tijdens een gesprek afvragen: • met welke reden praat ik(Waarom), • welke onderwerpen (waarover), • en wie moet daarbij zijn, voorkom je interne ruis. Externe ruis voorkom je door vooraf na te denken op welke plaats je wilt gaan communiceren. Dat kan bijvoorbeeld: 1. Mondeling of 2. Schriftelijk, dat gaat over het ‘Hoe’. 3. Over de tijd (Wanneer), 4. De plaats (Waar), 5. En de hulpmiddelen die je wilt gebruiken (Waarmee). Dit rijtje van bezinningsvragen kan je helpen een manier of werkwijze (methode) te kiezen waarmee je de kans op misverstanden in de communicatie tussen jou en de ander helpt te beperken.
Het betrekkingsniveau We gaan hier even dieper in op de tweede kant (niveau) van communiceren, het betrekkingsniveau. Communiceren tussen mensen is een activiteit waarin behalve ons denken ook ons gevoel zijn betrokken. Wat we denken uit zich doorgaans verbaal, wat we voelen tijdens een activiteit uiten wij doorgaans non-verbaal: Voorbeelden: 1. Blozen. 2. Stemverheffing. 3. Boos gezicht. 4. Nors zwijgen. 5. Met de vuist op tafel slaan. 6. Weglopen uit een bespreking.
- 60 -
Vraag 2. Welke van de bovengenoemde voorbeelden zou jij onder willen brengen bij verbale communicatie? ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
§ 1.8 Selectief luisteren In de loop van ons leven zijn wij allen op onze eigen manier ‘gevormd’. Dat betekent je opvoeding, de buurt waarin je opgroeide, familie omstandigheden, scholing enzovoorts. Als mensen met elkaar gaan communiceren speelt de achtergrond die je hebt gehad een grote rol. De persoonlijke vorming die leidt tot een bepaalde levenshouding of gedrag wordt conditionering genoemd. Je kijkt en luistert naar gebeurtenissen om je heen door de ogen van die conditionering. Zo wordt het woord ‘Kanker’ voor de ene persoon een scheldwoord en voor de ander een herinnering aan de ziekte waaraan een familielid is gestorven. Als je met de verschillen die er bestaan tussen mensen ten opzichte van de conditionering geen rekening houdt tijdens het communiceren, kunnen er grote misverstanden ontstaan. Het komt er dus op neer dat je goed je eigen conditionering moet leren kennen maar ook open blijven staan voor de conditionering van de ander. Als je dat niet doet kun je als mens alleen maar horen wat je wilt horen en ben je niet of slecht in staat je te verplaatsen in de bedoelingen van anderen. Dat alleen maar horen wat je wilt horen, wordt selectief luisteren genoemd. Selectief is afgeleid van het woord selecteren. Een voorbeeld van selecteren is bijvoorbeeld wanneer de bondscoach van het Nederlandse voetbal elftal uit twintig mensen elf mensen kiest die zijn voorkeur hebben. Als die selectie plaatsvindt gebaseerd op feiten een voor iedereen zichtbare kwaliteiten is het een positieve manier van selecteren. Maar gebeurd de selectie op basis van ‘vriendjespolitiek’ dan is er sprake van een negatieve vorm van selecteren. Met het begrip luisteren kan dit hetzelfde werken, luister je naar een ander met vooroordelen dan loop je het risico dat de letterlijke boodschap van de ander verloren gaat. Wanneer het toch misgaat tijdens het communiceren, kun je zeggen: ” Ja dan had die ander maar moeten zeggen of aangeven waar hij het moeilijk mee heeft”.
- 61 -
Maar dat is wel erg gemakkelijk. Het is ook jou verantwoordelijkheid om tijdens de communicatie met anderen goed te letten op verbale of non-verbale signalen van de ander. Zo kun je zien aan iemand wanneer deze persoon is gekwetst. Bijvoorbeeld door een ingezakte lichaamshouding of juist heel erg stoer gedrag te vertonen. Om goed te leren communiceren moet je dus ook leren luisteren. Goed luisteren, ontstaat mede doordat je de ander leert kennen. Zo kun je tijdens activiteiten op je werk te maken krijgen met nieuwe jongeren waarvan er sommige lastig gedrag vertonen. In eerste instantie zul je je misschien aan dat gedrag storen maar wanneer je op een later tijdstip aan de praat raakt met die jongeren, kun je in het gesprek ook de redenen van het lastige gedrag leren kennen, waarop je beeldvorming van die jongeren verandert. Samengevat kun je dus stellen dat: Zelfkennis en mensenkennis zijn sleutel begrippen voor een goede communicatie!
§ 1.9 De derde spelregel: Laat jezelf zien en wees oprecht, eerlijk! Want je lichaam spreekt een eigen taal! Tips voor een goede communicatie: 1. Luisteren goed naar de inhoud van wat een ander zegt. 2. Probeer de ander te leren begrijpen, zonder meteen met een oordeel klaar te staan. 3. (begrijpen is niet hetzelfde als het ergens mee eens zijn) 4. Vraag om verduidelijking wanneer je de ander niet begrijpt, of check of de ander jouw begrepen heeft. 5. Praat niet te lang achter elkaar. 6. Probeer zo duidelijk en concreet mogelijk te zijn. (gebruik de ik- vorm) 7. Let ook op non-verbale signalen, zowel bij de ander als bij jezelf.
- 62 -
Hoofdstuk 2 Territoriumleer
§ 2.1 Inleiding Communiceren gebeurt zoals we tot nu toe hebben geleerd: 1. Bestaat uit een zender, boodschap en een ontvanger. 2. Verbaal en non-verbaal 3. Op inhoud- en betrekkingniveau. 4. Kan gestoord worden door interne en externe ruis. Aan dit rijtje van onderdelen waaruit communicatie bestaat kan nog een onderdeel worden toegevoegd. Zo bestaat communicatie ook uit het nemen van (fysieke) afstanden of juist (fysieke) nabijheden tussen mensen. Communicatie door middel van afstand en nabijheid wordt territoriumleer genoemd. Een territorium is een bepaald gebied of ruimte om ons heen. Soms is een territorium zichtbaar, denk aan landgrenzen. Maar soms ook is een territorium niet zichtbaar. Zichtbaar of niet, wanneer je goed oplet en alle geleerde regels toepast is een territorium wel (bijna) altijd waarneembaar. Hoe dat precies werkt wordt later in dit hoofdstuk nog aan je uitgelegd. Maar eerst een gedichtje over territoria. (Territoria is het meervoud van territorium) Territorium Zo’n driekwart meter van mijn neus, daar begint mijn lichaamsgrens, ja heus. En al die onbebouwde lucht ertussen, die is van mij, een luchtig kussen. Dus vreemdeling tenzij je mij begeert, wil ik dat je manieren leert. Passeer die grens niet ruw, ik zal niet schieten, maar ik spuw.
- 63 -
§ 2.2 Wat is het territorium? Het territorium is een meereizend ‘grondgebied’ een ruimte om ons heen die we met persoonlijke bezittingen afgrenzen als we ergens enige tijd verblijven. Bijvoorbeeld kinderen op een basisschool die met grote boeken ‘muurtjes op hun tafel maken om zodoende een territorium af te grenzen. Of docenten met een vaste werkplek die persoonlijke bezittingen plaatsen om te communiceren naar anderen: “Pas op! Dit is mijn werkplek”. Het ‘territorium’ is het oudste gebied van de mens: daarmee lijkt territoriumdrift een van zijn/ haar meest dringende behoeften. Ook in het spraakgebruik wemelt het van de uitdrukkingen waarin menselijke verhoudingen worden uitgedrukt in ruimtelijke termen enkele voorbeelden daarvan zijn: • • • • • • • • • • • •
langs elkaar heen leven naar iemand opkijken elkaar tegemoet komen je plaats weten opklimmen in de maatschappij het hogerop zoeken een hoge post bekleden een centrale plaats innemen een muurbloempje zijn een ondergeschikte positie bekleden afstand bewaren op iemand neerkijken
Deze uitdrukkingen zijn niet toevallig ontstaan. Menselijke ontmoetingen vinden (behalve in de ruimte) niet in het luchtledige plaats. Ze vinden letterlijk plaats in ruimtelijke omgeving en ze worden daarin tot uitdrukking gebracht. Zo staan, sprekers op een podium, zit een koning op een troon hoger dan de onderdanen. De posities binnen de ruimte hebben de duidelijke functie om naar de ander te communiceren wie mag praten en wie wordt geacht te luisteren. Een ander voorbeeld is een conferentie tafel, die doorgaans rond is en door de vorm en de ruimte suggereert dat men niet alleen gelijkwaardig is maar tevens gelijk. Een
- 64 -
rechthoekige tafel zou meer suggereren dat een deelnemer aan het hoofd zit en daarmee de macht heeft over de anderen. De plaats geeft de status aan die iemand heeft en daarmee tevens de invloed. Zo is er in Parijs ooit acht maanden gesproken over de vorm van de conferentie tafel die plaats moest bieden aan de strijdende partijen in Vietnam De non-verbale informatie. Vuistregel is eenvoudig: 1. Als de zitplaatsen gelijk zijn en het niet uit maakt wie waar zit dan een ronde of een vierkante tafel. Klein genoeg om iedereen in contact met iedereen te houden. 2. Heeft een of meerdere personen een sturende functie waar meer invloed wordt verwacht, dan een rechthoekige tafel of een ruimte groot genoeg zodat de positie van de sturende persoon de aandacht van de anderen afdwingt. Bijvoorbeeld twee mensen die met elkaar over straat lopen naar een restaurant. • •
Welke afstand of nabijheid is er, wie gaat het eerst naar binnen, welk tafeltje kiezen zij, bij het raam, in een hoekje apart of centraal in het zicht. Gaan ze tegen over elkaar zitten of naast elkaar?
Zo kun je zonder een woord te horen veel zeggen over de relatie die mensen hebben met elkaar.
§ 2.3 De sociale zones van Hall. (1968) Hall 1968 onderscheidt een aantal zones, die zichtbaar maken welke informatie men via de zintuigen kan opdoen in ieder van de zones. Deze zijn: 1. De intieme zone 2. De persoonlijke zone 3. De sociale zone 4. De publieke zone Meegenomen dient te worden dat de culturele achtergrond een enorme invloed heeft op ons gedrag m.b.t. het hanteren van afstand en nabijheid. Zo komt het regelmatig voor dat
- 65 -
een persoon krampachtig probeert nabijheid te zoeken terwijl te ander met diezelfde krampachtigheid de afstand probeert te vergroten. Zodoende kunnen twee personen enorme afstanden afleggen zonder te beseffen wat er aan de hand is. Een tijdelijk territorium kan nog worden afgeschermd met persoonlijke bezittingen maar voor de persoonlijke en intieme zone geldt een afscherming d.m.v. een ‘luchtbel’. Wie daar ongevraagd binnentreedt kan rekenen op een afwerende of nijdige reactie. De vier zones Intieme
Persoonlijke
Sociaal
Publiek
0 tot ½ meter
1/5 tot 1 meter
1 tot 2 meter, 2 tot 3 meter
3 tot …. meter
Zone
Zicht
Groot deel van het gezicht met of zonder schouders, of een of twee gezichten
Scherpe blik
Onderste of Oog, neusvleugels en bovenste gezichtsveld mond
60% blikveld
1/3 van het gezicht
Hele gezicht en bovenlichaam
Bovenlichaam en gebaren, of voeten van een zittende persoon
perifeer blikveld
Het hoofd
Hoofd, schouders en bewegingen
Gehoor
Grommen Fluisteren
Zachte stem intieme stijl
Het hele lichaam, of andere aanwezigen Getemperde stem van
- 66 -
Schreeuwen
terloopse opmerkingen of adviserende stijl
Warmte receptoren
voelbaar
Buiten de bewuste waarneming
Buiten de bewuste waarneming
Buiten de bewuste waarneming
Reuk
Culturele norm
Culturele norm
Culturele norm
Culturele norm
n.v.t
n.v.t
n.v.t
Gewassen huid, Goed haar
Aftershave, parfum
goed
Taboe
n.v.t
n.v.t
Seksuele geuren
Goed
Taboe
Taboe
Taboe
Adem
Antiseptisch goed, anders taboe
Antiseptisch goed, anders taboe
Antiseptisch goed, anders taboe
Antiseptisch goed, anders taboe
Lichaamsgeur
Taboe
Taboe
Taboe
Taboe
Zweetvoeten
Taboe
Taboe
Taboe
Taboe
Lichamelijk contact
Makkelijk aanraken
Juist buiten aanrakingsafstand
Aanraken nog net mogelijk
n.v.t
- 67 -
§ 2.4 Wie mag waar komen? De intieme zone Vrienden, familieleden en goede kennissen worden in het binnenste gedeelte van deze onzichtbare ruimte toegelaten. Ouders, geliefden en zeer intieme vrienden mogen het lichaam aanraken en doorbreken normaal gesproken alle barrières. Wanneer iemand onze intieme zone betreedt, vindt er in het lichaam een aantal veranderingen plaats, in reactie op de aanwezigheid van die persoon. Ons hart gaat een beetje sneller slaan, het adrenalinepeil stijgt en er wordt meerbloed naar de hersenen en de spieren gepompt. Al deze reacties betekenen dat het lichaam zich voorbereidt op een handeling gericht op een vijandige indringer of een geliefd persoon. Signalen bij overtreding: onrustig bewegen, tas tussenin brengen, naar achteren bewegen, wegkijken. Gesloten houding aannemen. De persoonlijke zone Dit is de standaard zone die geldt bij sociale gelegenheden zoals recepties, feestjes en bijeenkomsten. De sociale zone Deze zone wordt ingenomen door vreemden, met inbegrip van mensen als winkeliers, diverse soorten werklui, of anderen die deze zone betreden. De publieke zone Dit is de zone die wordt betreden tijdens optredens en bij sportevenementen.
- 68 -
Hoofdstuk 3. Onderhandelen
§ 3.1 Inleiding Nu we hebben geleerd uit welke onderdelen communicatie bestaat is het tijd om al die mooie theorie eens in de praktijk te gaan brengen. Een van de mooiste maar ook moeilijkste plaatsen om te communiceren met anderen is in een overleg situatie. Binnen een overleg situatie moet je goed zicht hebben en zien te houden op hoe het ‘communicatiespel’ dient te worden gespeeld. Misschien heb jij wel eens een vergadering bijgewoond en ervaren hoe moeilijk het is om uit alle ‘valkuilen’ die er zijn te blijven. Mensen worden boos, kritiek wordt persoonlijk opgevat, er worden ‘bondjes’ gevormd tegen anderen, soms lopen mensen weg en in de ergste gevallen gaan mensen op de vuist met elkaar. Spreek je achteraf met de betrokken mensen apart heeft iedereen gelijk maar niemand heeft gelijk gekregen. Het is dan ook belangrijk om je te realiseren dat gelijk hebben niet hetzelfde is als gelijk krijgen. De vraag is dan ook: ” Hoe kun je gelijk krijgen zonder ruzie te maken met je omgeving?” Het antwoord op die vraag is in theorie eenvoudig te geven, pas gewoon alle voorgaande theorie toe in de praktijk! Niemand zal ontkennen dat het echter in de praktijk dat stukken lastiger is. In dit hoofdstuk volgt nog meer informatie om je te helpen uit de problemen te blijven.
§ 3.2 Assertiviteit/ subassertiviteit en agressiviteit Dit zijn drie manieren van reageren op de boodschappen van zenders, maar ook kun je zelf als zender reageren vanuit deze drie manieren. Assertief reageren: betekent opkomen voor jezelf zonder daarbij de ander te kwetsen. Dat betekent dat je duidelijk zegt wat je wilt, hoe je denkt, maar ook wat je niet wilt of kunt.
- 69 -
Subassertief: je zegt wel wat je wilt en wat je denkt, ook geef je aan wat je niett wilt en kunt maar je doet niet duidelijk. De ander krijgt geen boodschap die goed te begrijpen valt. De ander kan er alle kanten mee op. Agressief: je zegt duidelijk wat je wilt en wat je denkt, ook zeg je wat je niet wilt of kunt. Maar de manier waarop je dat doet laat geen ruimte voor de ander en je kunt zelfs de ander kwetsen. Een voorbeeld van assertief reageren: “Ik zie dat ik voor morgen ingeroosterd sta, maar vorige week heb ik aangegeven dat ik op die dag niet kan werken”. “Ik begrijp niet goed wat er is misgegaan wil je dat aan mij uitleggen?” “Verder vind ik het ook vervelend dat onze afspraak niet is doorgevoerd in de planning!” (Feedback )
Een voorbeeld van subassertief reageren: “Ik zie dat ik voor sta ingeroosterd maar ik kan eigenlijk niet werken morgen”. “Ik hoop dat je het niet vervelend vindt dat ik dit tegen je zeg en als het niet uitkomt dan werk ik wel hoor”. “Je hebt het zeker druk gehad?” Een voorbeeld van agressief reageren “He wat flik jij me nou man”?”. “Ja, wat sta je daar stom te kijken?”. “Je moet echt niet denken dat je met me kan dollen hoor!” “Jij moet altijd mij hebben, krijg de @#%$@ maar!” “Ik werk niet en als je dat niet bevalt, ontsla je me maar!” Waarschijnlijk kun je zelf na het lezen van de voorbeelden wel bedenken dat assertief kunnen reageren tijdens onderhandelingen de beste keuze is.
- 70 -
Opdracht 3. Oefenen met assertief, subassertief en agressief gedrag Inhoud Je oefent in het toepassen assertief gedrag Tijdsduur Ongeveer 40 minuten Werkwijze 1. Oefen met de volgende situaties: • Je buurvrouw heeft ‘s nachts de radio hard aanstaan • Je vertelt iets aan je vriend of vriendin wat voor jou belangrijk is maar die luistert niet echt naar je • Je hebt je auto geparkeerd op het garagepad naast je huis. Je buurman heeft zijn auto ervoor gezet. Je kunt er niet uit en dat is al vaker gebeurd. • Je dochter krijgt een klap van de dochter van je buren • De buurvrouw die in dezelfde hal van het flatgebouw haar voordeur heeft, heeft een hele grote hond en die laat ze altijd loslopen. Jij bent eigenlijk bang voor die hond en als je de voordeur open doet springt hij altijd tegen je aan en wil hij bij jou naar binnen • Iemand laat zijn hond uit en laat deze precies bij voor de deur zijn behoefte doen • Een kinderspeeltuin grenst aan jouw slaapkamer. ’S avonds hangen daar altijd jongeren rond die veel kabaal maken • De onderbuurvrouw zet haar vuilniszakken altijd in de hal van het trappenhuis. Het stinkt daardoor altijd naar vuilnis.
- 71 -
2. Speel de situatie • Doe de oefening met 4 personen. • Persoon A is de persoon die feedback geeft • Persoon B is degene die de feedback ontvangt • Persoon C let alleen op de non-verbale communicatie • Persoon D ziet toe of de regels, waarop je moet letten bij het geven en ontvangen van feedback, gebruikt worden. Zorg ervoor dat iedere deelnemer van de groep minstens eenmaal feedback geeft, eenmaal feedback ontvangt, eenmaal de non-verbale communicatie observeert en eenmaal de inhoudelijke kant observeert. Het liefst alle rollen tweemaal. Hoe vaker je oefent, hou beter. 3. Observeren C en D observeren met behulp van het observatieformulier hieronder. 4. Bespreken Bespreek de opdracht na met de nabesprekingvragen en het observatieformulier. Nabesprekingvragen • Hoe was het om feedback te geven? Hoe voelde dat? • Hoe was het om feedback te ontvangen? Hoe voelde dat? • Hoe was de non-verbale communicatie? • Werden alle feedbackregels gebruikt? Zo nee, welke niet? • Wat vond je moeilijk/ makkelijk van deze opdracht? • Wat heb je van deze opdracht geleerd? Observatieformulier • Maakt persoon A oogcontact? • Maakt persoon B oogcontact? • Wordt ik-ik-jij –regel gebruikt • Is de boodschap duidelijk? • Spreekt A persoon B aan op zijn/haar gedrag? • Begrijpt B wat A bedoelt? • Vat B de boodschap goed samen? • Is A rustig en respectvol? • Blijft B rustig en respectvol?
- 72 -
§ 3.3 Onderhandelproces in schema In een onderhandelingssituatie heb je te maken met tenminste twee partijen. En elke partij wil graag een bepaald doel bereiken. Er spelen dus verschillende belangen een rol tijdens het onderhandelingsproces: 1. Het eigen belang. (stelling) 2. Het belang van de ander. (Tegenstelling) 3. Het bereiken van een gezamenlijk doel waarin alle belangen geheel of gedeeltelijk aan bod komen. (Samenstelling)
In schema:
Onderhandelingsproces Tegenstelling
Stelling
Samenstelling
§ 3.4 Voorbereiden voor overleg. Het is dus belangrijk voor een goede voorbereiding op een vergadering dat je aantal zaken in de gaten houdt: 1. Werken aan het realiseren van eigen belangen. 2. Nooit de communicatie te verbreken, ook al heb je gelijk. 3. Zet de onderhandelingen in vanuit het standpunt samen en nooit tegen.
- 73 -
De voorbereiding voor een overleg bestaat uit: 1. Standpuntbepaling, welk doel wil je bereiken en wat wil je zelf? 2. Strategiebepaling, hoe ga je het aanpakken? Stap voor stap om je doel te bereiken. Welke verwachtingen heb je? 3. Positiebepaling, Wat is je startvraag? Wat is je verhaal? Wie zijn voor en wie zijn tegen? 4. Aftasten, waar wil je water bij de wijn doen? Waar wil je dat anderen water bij de wijn doen?
Nog enkele tips: 1. Probeer in de gesprekken een sfeer van vertrouwen te brengen, ook wanneer de anderen in eerste instantie ‘vijandig’ overkomen. 2. Probeer je in te leven in de belangen van de ander, begrip leidt tot samenwerking. 3. Vermijdt een sfeer van ‘punten’ willen scoren 4. Wijs het belang van de ander niet af. Vermijd vooroordelen. Als de ander geïrriteerd raakt gaat dat ten koste van je eigen belangen. 5. Leg nooit meteen al je kaarten bloot op tafel, wees aftastend. 6. Wanneer mogelijk maak je gebruik van tijdsdruk. Nog een week voor dat een werkplan moet worden ingeleverd, niemand heeft iets behalve jij, vergader dan twee dagen van tevoren.
- 74 -
Hoofdstuk 4. Vergaderen
§ 4.1 Inleiding Een vergadering heeft altijd een vaste structuur. Dat betekent dat de inhoud van een vergadering steeds verandert maar de vorm niet, de werkwijze is steeds hetzelfde. Als vergaderlid zal ook jij die structuur moeten bewaken, dus moet je ook daarop voorbereiden.
§ 4.2 Agenda structuur Die structuur ziet er als volgt uit: 1. Agenda, lees de agenda van tevoren goed en bereid je op de voor jouw belangrijke punten voor. Eventueel kun je bij de mededelingen nog punten toevoegen aan de agenda. 2. Voorzitter, de taken van de voorzitter zijn: • Voorbereiden van de vergadering • Vaststellen van de agenda • Bewaken van spelregels tijdens de vergadering • Informatie geven • Informatie en meningen vragen • Samenvattingen maken en geven • De voortgang bewaken, spreektijd verdelen, onderwerpen bij de kern houden • Afsluiten, afsluiten van agenda punten en besluiten samenvatten. • Afsluiten vergadering, rondvraag, nieuwe vergaderdatum, datum vaststellen en aanwezigen bedanken. 3. Notulen, van een vergadering of overleg wordt vaak een verslag gemaakt. Belangrijk aan dit verslag is dat alle besluiten er helder in komen te staan met daarbij eventueel ook de redenen voor de besluiten. Vooraf wordt afgesproken wie tijdens de vergadering notuleert.
§ 4.3 De besluitvorming Besluitvorming, om besluiten de te kunnen nemen moet je als groep eerst besluiten op welke manier er besloten gaat worden. Besluiten nemen kun je op vier manieren doen:
- 75 -
• • • •
Meerderheid van stemmen (democratisch) Unanimiteit. (De hele groep moet hetzelfde denken en willen) Enkele personen nemen besluiten. (deze worden als vertegenwoordigers aangewezen door de groep (delegatie)) Een persoon neemt de besluiten. (Deze wordt of gekozen door anderen of deze persoon kiest zichzelf)
besluitvorming in fasen Fase 1: beeldvorming, het woord beeldvorming verraad al een beetje de betekenis. Voordat je over een onderwerp begint te praten moet je eerst zorgen dat je goed weet waar een onderwerp overgaat. Je vormt dus eerst een beeld van het onderwerp. Pas als je goed begrijpt waar het over gaat kun je beginnen met het vormen van een mening. Fase 2: oordeelsvorming, tijdens deze fase kom je tot een oordeel. Hoe denk jij over het onderwerp, wat vind je ervan? Je mening moet je altijd begeleiden met argumenten. Argumenten zijn redenen die uitleggen waarom jij denkt zoals je denkt. Als iedereen dat gedaan heeft en er zijn en aantal oordelen gegeven en uitgelegd, is het tijd voor de laatste fase. Fase 3: besluitvorming, uit alle oordelen en meningen wordt een keuze gemaakt. De keuze die wordt gemaakt moet zorgvuldig zijn overwogen en meer voordelen hebben als nadelen voor het doel waar je aan werkt. Voor jou persoonlijk hoeft het niet de beste keuze te zijn. De vraag die je jezelf stelt is dus niet:” Wat is goed voor mij?” Maar:”Wat is goed voor de doelgroep?”
§ 4.4 Grondregels voor vergaderen Verder kent een vergadering vijf grondregels: 1. Vooraf: De agenda opstellen. (Plannen) De doelstelling van een vergadering vooraf doordenken en duidelijk voor ogen krijgen wat we met de doelstelling willen bereiken. 2. Informatie geven ter bevordering van de beeldvorming. (Informeren) De noodzaak andere deelnemers in kennis te stellen van de punten ter discussie en het waarom.
- 76 -
3. Tijd indelen. (Voorbereiden per agendapunt) Plaats de agendapunten in de juiste volgorde en trek voldoende tijd uit voor elk onderwerp. Bedenk wat de gevolgen kunnen zijn, wanneer je zaken voorrang geeft aan zaken die minder belangrijk zijn. Dus wederom niet “Wat is goed voor mij persoonlijk?” Maar “Wat is goed voor de doelgroep”. 4. Tijdens de vergadering, zorg je mede voor een logisch verloop van de agenda punten. Samen met de voorzitter zorg je voor structuur en orde. Je kan tijdens een vergadering niet zomaar van alles roepen omdat je iets denkt. Als je iets zegt moet het passen in de discussie. 5. Samenvatten en vastleggen. (Notuleren) Gesprekken samenvatten, hoofdzaken scheiden van bijzaken. Beslissingen helder opschrijven. Een goede voorzitter is zeer belangrijk. Voor de voorzitter gelden naast de voorgaande grondregels tevens nog een vijftal andere regels: 1. 2. 3. 4. 5.
Neutraal staan tegenover de deelnemers. Neutraal staan tegenover het onderwerp van het gesprek. Streven naar voortgang van de vergadering Bewaken van de spelregels van het vergaderen. Aanpakken van de spelbedervers.
§ 4.5 Taken van de gespreksleider Naast een aantal spelregels waar de gespreksleider (voorzitter) zich aan moet houden zijn er ook een aantal vaste taken die de gespreksleider moet uitvoeren. Niet alle teams werken met een vaste voorzitter, ook is het niet gezegd dat het voorzitterschap valt onder de taken van een leidinggevende. Binnen het team moet gezocht worden naar personen die talent hebben of aanleg om deze positie te bekleden. Onder de vaste taken vallen: 1. Aangeven bij het begin van de vergadering met welk doel wordt vergaderd. 2. Tijdens de vergaderingen samenvattingen geven. 3. Voor elk onderwerp een tijdslimiet stellen. 4. Zorgdragen dat iedere deelnemer de kans krijgt om te spreken. 5. Bij vage uitspraken om verheldering vragen. 6. Proberen dominante praters af te remmen en de ‘zwijgers’ te stimuleren. 7. Zorgdragen voor een prettige werksfeer waardoor beslissingen makkelijker tot stand komen.
- 77 -
8. Onderwerpen die nergens op uit lopen proberen uit te stellen. 9. Zorgdragen dat de deelnemers zich bezig houden met de kern van een onderwerp, niet te veel afdwalen. 10. Duidelijk zijn, standvastig en flexibel qua werkstijl. 11. Deelnemers bedanken voor hun bijdrage aan de bespreking.
§ 4.6 Actief luisteren Tijdens onderhandelingen/ vergaderingen is het natuurlijk handig als je goed ‘gebekt’ bent, wanneer jij er beter in bent dan de ander is de kans van slagen groter. Dat betekent echter niet goed kunnen spreken alleen genoeg is. Om goed te kunnen onderhandelen/ vergaderen moet vooral ook goed kunnen luisteren of de ander de indruk geven dat je werkelijk luistert naar de ander. Daardoor zal de ander zich serieus genomen voelen en wellicht sneller iets voor jou willen doen. De indruk geven dat je werkelijk luistert noem je actief luisteren. Bij actief luisteren proberen we ons te verplaatsen in de schoenen van de ander, we richten ons helemaal op de ander. Door actief naar de ander te luisteren kun je precies te weten komen wat de ander zowel verbaal als non-verbaal wil zeggen. Het uitgangspunt bij actief luisteren is dienstverlenen zonder bemoeizucht. Dat betekent dat jij niet zegt hoe iets moet gebeuren of aangeeft dat de spreker iets fout heeft gedaan. Als dienstverlener moet je er vanuit gaan dat de ander zelf zijn/ haar problemen kan of moet leren oplossen. Door goed te luisteren en de juiste (open) vragen te stellen kun je daarbij helpen. Actief luisteren doe je zo: 1. Laat je aandacht en begrip voor de ander duidelijk blijken. 2. Moedig de ander steeds aan verder te spreken. 3. Als de ander te veel afdwaalt van het onderwerp probeer de ander dan weer te laten spreken over het onderwerp. Doe dit door een vraag te stellen. 4. Geef de ander altijd feedback. (zie volgende hoofdstuk) 5. Vraag altijd na of wat jij denkt klopt in de ogen van de ander. 6. Als de ander warrige informatie geeft, probeer daar dan orde in te scheppen, wederom door het stellen van vragen. 7. Probeer verbanden te leggen tussen de verschillende informatie. 8. Wanneer je het gesprek afrond doe dat dan zorgvuldig en zorg dat de ander opgelucht het gesprek verlaat.
- 78 -
Opdracht 4. Luisteren en samenvatten Inhoud Het doel van deze oefening is dat je oefent om goed te luisteren. Tijdsduur Ongeveer 45 minuten Werkwijze 1. Lees het gedicht van Leo Buscaglia over luisteren op de volgende pagina. Bespreek met elkaar wat je onder luisteren verstaat. 2. Doe deze opdracht met twee personen en stel de volgende vragen: • • • • • • •
Wanneer vind jij dat iemand goed luistert? Hoe ziet je woonruimte eruit? Hoe was is samenstelling van het gezin waarin je bent groot gebracht? Wat kun je goed? Wat vind je moeilijk? Wat vind je leuk in Nederland? Wat (zijn) is je hobby(s)?
- 79 -
§ 4.7 Gedicht luisteren Luisteren Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij begint mij adviezen te geven, dan doe je niet wat vraag. Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij begint mij te vertellen waarom ik iets niet zo moet voelen als ik het voel, dan neem je mij niet serieus. Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij denkt dat je iets moet doen om mijn probleem op te lossen, dan laat je mij in de steek. Hoe vreemd dat ook mag lijken. Misschien is dat de reden waarom voor Sommige mensen bidden werkt, omdat God niets terug zegt en geen adviezen geeft, of probeert dingen voor je te regelen. Hij luistert alleen maar en vertrouwt erop dat je er zelf wel uitkomt. Dus, alsjeblieft, luister alleen maar naar me en probeer me te begrijpen En als je wilt praten, wacht dan even en ik beloof je dat ik op mijn beurt naar jou zal luisteren. Leo Buscaglia
- 80 -
Hoofdstuk 5. Macht en gezag?
§ 5.1 Inleiding In het samenleven met anderen krijg je als mens onherroepelijk te maken met de begrippen macht en gezag. Tijdens dit onderdeel van de training is het de bedoeling dat je leert kijken naar je eigen handelen. Hoe ga jij om met situaties die je niet bevallen? Ook is het belangrijk dat je leert kijken vanuit jezelf, dat betekent dat je niet meer zegt: “Als iemand lelijk tegen mij doet dan doe ik lelijk terug!” Maar dat je leert bewuster keuzes te maken. Om te beginnen is het nodig om het over het woord respect te hebben. Wat betekent respect geven en ontvangen? Op straat lijkt respect te gaan over de vraag of je je zo kunt opstellen dat anderen bang voor je zijn. Als mensen bang voor je zijn, doen ze vaak aardig tegen je en dan zeg je:”Kijk die persoon heeft respect voor mij”. In het woordenboek wordt respect op de volgende manier omschreven: Respect: ontzag, achting en eerbied. Ontzag, achting en eerbied zijn begrippen die niet betekenen dat je bang bent voor iemand of dat iemand bang voor jou is, maar dat je bewondering hebt voor iets dat een ander doet of kan. Bijvoorbeeld: In een situatie die je niet prettig vind, begin je niet direct te schreeuwen of te vechten maar geef je op een directe manier (assertief) aan wat je niet wilt. Als tweede is het belangrijk onderscheidt te maken tussen gelijk hebben en gelijk krijgen. Wanneer je vindt dat je gelijk hebt zul je moeten leren anderen daarvan te overtuigen zodat je ook gelijk krijgt. Daarvoor kun je de communicatieve vaardigheden die je hebt geleerd toepassen. Toch kunnen anderen besluiten je geen gelijk te geven.
Opdracht 5. Hoe reageer jij? Stel je hebt afgesproken om tien uur op een afspraak te zijn en je komt erachter dat je die afspraak niet na kunt komen. Je belt netjes op en geeft door dat je er niet zult zijn op de
- 81 -
afgesproken datum en tijd. Drie dagen later ontvang je een brief thuis dat je zomaar bent weggebleven van je afspraak en dat je verder niet meer welkom bent. Je legt uit wat er gebeurd is aan de persoon in kwestie maar die zegt dat hij je wel begrijpt maar niets meer kan met die informatie. Je bent alsnog niet meer welkom. Leg hieronder uit hoe je, je opstelt in deze situatie
§ 5.2 Samenleven op macht Wanneer je op macht leeft betekent dat zoiets als: Ik ben de baas en ik bepaal hoe dingen gaan, als dat je niet bevalt dan donder je maar op! Als je groot en sterk bent, of je weet mensen om je heen te verzamelen die groot en sterk zijn, kun je ervoor kiezen op macht te leven. Waarschijnlijk zul je dan het respect van anderen afdwingen omdat zij bang voor je zijn. Maar zoals je nu weet is angst hebben niet het zelfde als respect hebben. Wanneer je op macht iets regelt krijg je niet te maken met mensen die leren begrijpen wat je wilt maar je krijgt te maken met mensen die hun gedrag aanpassen aan wat jij wilt. Je moet dan wel altijd in de buurt blijven en angst inboezemen want zodra je weg bent stopt het gewenste gedrag. Met andere woorden mensen doen alleen wat jij wilt wanneer je ze controleert. In deze constructie kun je eigenlijk nooit met vertrouwen samenleven. In het volgende schema zie hoe dat werkt:
- 82 -
Het schema macht 1. Probleemgedrag
3. Gewenst gedrag
Macht
Circulair 2. Conflict 1. Probleemgedrag: Iemand doet iets dat je niet leuk vindt. 2. Conflict: Je regelt op macht dat de ander doet wat jij wilt, je maakt de ander bang van je. 3. Gewenst gedrag: Het gevolg van je optreden op macht is dat de ander het gedrag gaat vertonen dat jij wilt. Omdat er geen sprake is van een vrije keuze van de ander noemen we dat gewenst gedrag. De ander vraagt zich niet meer af wat hij/ zij zelf vindt maar vraagt zich steeds af wat jij wilt. Hij/ zij gaat zich ten opzichte van jou wenselijk gedragen.
§ 5.3 Samenleven op gezag Samenleven op gezag betekent dat meer de samenwerking opzoekt tussen jou en de ander, dat je de ander in zijn/ haar waarde laat. Ook dat je respect hebt voor de gedachten, gevoelens en meningen van de ander. In dit onderdeel van de training behandelen we drie belangrijke onderdelen die horen bij samenleven op gezag: • Het schema gezag; • de roos van Leary; • het S-R-C schema.
- 83 -
Het schema gezag 1. Probleemgedrag Gezag
3. Aangepast gedrag
Lineair
2. Conflict
1. Het probleemgedrag: Iemand doet iets dat je niet leuk vind 2. Het conflict: Je gaat in gesprek over wat je wel en niet wilt, de ander mag vanuit zichzelf beslissen, denken en reageren en jij respecteert dat. 3. Aangepast gedrag: Wanneer de ander jou serieus neemt zal deze zijn of haar gedrag aanpassen aan jou vanuit vrije wil en keuze. De verandering die plaatsvindt komt tot stand zonder dwang.
§ 5.4 De roos van Leary Hoog as 1
Samen as 2
Tegen
Laag Wanneer je te maken krijgt met iemand die onaardig tegen je is, dan is de verleiding groot om onaardig terug te doen tegen die persoon.
- 84 -
In een situatie die levensbedreigend is kun je dat gedrag wel verantwoorden. Dan moet je onaardig terug doen om een dergelijke situatie te kunnen overleven. Maar vraag jezelf eens oprecht af hoeveel van de situaties waarin je boos wordt die situaties daadwerkelijk levensbedreigend zijn? De roos van Leary is een ondersteuning bij het omgaan met onaardige of onredelijke personen of situaties. In de figuur zie je een kruis van twee assen. (as is een ander woord voor lijn) As 1 gaat van hoog naar laag en as 2 gaat van samen naar tegen. Hoog betekent: • Je zit hoog in je energie • Je ademt snel • Je hart klopt snel • Alle vezels in lijf zijn alert • Je begint bijna instinctief te handelen • je luistert op betrekkingsniveau Laag betekent: • Je zit laag in je energie • Je voelt je rustig en beheerst • Je ademt rustig • Je hart klopt rustig • Je hebt overzicht over de situatie • Je luistert op inhoudsniveau • Je denkt voordat je handelt Tegen betekent: • Je voelt je alleen en de ander is voor je beleving tegen jou • Wat je ook zegt of doet je voelt je onbegrepen • Alleen door vanuit macht te handelen kun je de situatie overleven Samen betekent: • Je voelt je niet alleen en voor je beleving is de ander aan jou kant • Je voelt je begrepen in wat je zegt of doet • Je werkt samen met de ander ook al ben je soms oneens
- 85 -
Vraag. Plaats met je pen een stip waar jij denkt dat iemand die boos is zich bevindt in de roos van Leary. Door tijdens een conflict (conflict betekent een situatie waarin jouw belangen verschillen van de ander) bewust de roos van Leary te hanteren kun je proberen de ander rustig te krijgen zonder zelf ook boos (op macht) worden. Als je echt boos bent kost dat je heel veel energie. Denk maar aan hoe moe je bent na een flinke ruzie. Om die energie op te brengen heb je ‘benzine’ nodig en die ‘benzine’ die krijg je vaak van de ander omdat die onaardige dingen tegen je zegt terwijl je boos bent. Bijvoorbeeld: Je hebt afgesproken om zeven uur en iemand komt zonder bericht niet opdagen. Je hebt twee uur voor niets buiten in de kou staan wachten. De volgende dag zeg je tegen je afspraak: Jij: “Waar was je? Ik heb twee uur staan wachten!” (Hoog/ samen) Ander: “Hoezo, waar was ik? Jij komt zelf ook nooit op tijd!” (Hoog/ samen) Jij: “Wat is dat nou weer voor dom antwoord, krijg de @#$% maar.” (Hoog/ tegen) Ander: “Wat krijg de @#$% maar, krijg zelf de @#$% maar!”(Hoog/ tegen) In dit voorbeeld blijven de twee personen elkaar ‘benzine’ geven om boos te zijn. Sterker nog de opmerkingen over en weer maken dat het conflict dreigt te escaleren. In deze situatie zal de sterkste alleen kunnen winnen. (= machtsconflict) In de zelfde situatie waarin je de roos van Leary gebruikt kun je proberen het conflict niet te laten escaleren. Bijvoorbeeld: Jij: ” Ben je onze afspraak gisteren vergeten?” (Laag/ samen) Ander: ” Hoezo? Jij komt toch ook wel eens niet opdagen?” (Hoog/ samen) Jij: ” Da’s waar, maar ben je daarom niet gekomen?” (Laag/ samen) Ander: ”Ja wat zeur je nou joh? Moet je iets van me?” (Hoog/ tegen) Jij: ”Ik vraag het nog wel een andere keer aan je als je je beter voelt!” (laag/ samen)
- 86 -
In dit voorbeeld zie dat je er niet altijd kunt regelen dat de ander zich rustig gaat gedragen, maar je kunt er wel voor zorgen dat de jezelf niet boos word, de ander geen ‘benzine’ geeft en dat de situatie niet makkelijk escaleert. Meestal zal de ander in dit geval op een later tijdsstip even sorry zeggen en uitleg geven over de reden van het negatieve gedrag. (= gezagsconflict) Door bewuste keuzes te maken in je gedrag kun je invloed uitoefenen op situaties.
§ 5.5 Het S-R-C schema Als iemand iets doet dat je niet leuk vindt wordt je soms boos. Als later aan je gevraagd wordt waarom werd je boos, zul je waarschijnlijk benoemen dat een ander iets deed dat je niet leuk vond. De reden dat je boos werd, komt in jou beleving door het gedrag van de ander. Het gevoel boosheid ‘overkomt’ je althans dat ervaar je zo. Ook daar zit een belangrijke valkuil in die we verder gaan onderzoeken in het komende onderdeel. De letters S-R-C staan voor: • Stimulus(S) • Respons(R) • Consequentie (C) Stimulus Stimulus betekent de ‘prikkel’ die je ontvangt van buiten af. Bijvoorbeeld je stapt in de auto om naar je werk te gaan. Aan het einde van de straat rij je onverwacht in een enorme file. De file in dit voorbeeld zou je de ‘stimulus’ kunnen noemen, de prikkel van buitenaf die je een bepaald gevoel geeft. Respons Over het feit dat je onverwacht in een enorme file terecht komt zul je iets denken. Je kunt bijvoorbeeld denken: “ Nu kom ik zeker te laat op mijn werk, en dat is al drie keer eerder gebeurd deze maand. Straks word ik ontslagen”. Je kunt bijvoorbeeld denken:” Ik heb altijd pech, mijn hele leven is een aaneenschakeling van ellende, het kan nooit eens zo gaan als ik het wil”. Je kunt bijvoorbeeld denken:”Ik bel even naar mijn werk dat ik in de file sta en dat ik snel mogelijk probeer om er te zijn, ik zeg ook dat ik het echt vervelend vind en als ze boos worden dan begrijp ik dat wel ook al kan ik er niets aan doen”.
- 87 -
Je kunt bijvoorbeeld denken:”Zo da’s lekker, file! Nou kan ik mooi nog even rustig wakker worden, ik heb toch nog niet zo’n zin om te werken”. Zo zie je dat je na de Stimulus (prikkel van buitenaf) een grote keuze hebt aan hoe je over een situatie kunt na denken. De keuze die je maakt bepaald voor een groot deel het gevoel dat je zult krijgen over een situatie. Zo zie je ook dat je dus niet altijd machteloos bent of dat je overvallen wordt door je gevoel maar dat je in staat bent je gevoel te sturen. Consequentie Hoe je denkt (respons) over een situatie (stimulus) heeft natuurlijk ook gevolgen. Dat gevolg noemen we consequentie. Vraag Bij het onderdeel respons zie je vier verschillende manieren van reageren op de zelfde situatie. Probeer voor jezelf op te schrijven wat het gevolg (consequentie) zou kunnen zijn van elke manier van denken. Gebruik voor je antwoord de ruimte hieronder.
Het is dus niet de stimulus (S)die de consequentie (C) veroorzaakt, maar het is de respons (R) die de consequentie (C) veroorzaakt
- 88 -
Gezonde en ongezonde negatieve emoties Het klinkt je misschien wat vreemd in de oren maar er bestaat zoiets als gezonde en ongezonde emoties. Negatief is dus niet altijd ook slecht! Het is belangrijk te leren dat het helemaal niet erg is om je rot te voelen maar het is tevens belangrijk te leren dat je voor een groot deel zelf in de hand hebt of je de situatie waar je in zit tot het ervaren van problemen laat escaleren. Enkele voorbeelden van gezonde en ongezonde emoties: Gezond: ● Verdriet ● Spijt ● Ergernis
Ongezond: ● Depressie ● Schuld/schaamte ● Woede Bezint eer ge begint!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Veel mensen reageren direct op een situatie, zij koppelen de S en de C aan elkaar. Dat betekent dat de consequentie (het gevolg) wordt gezien als product van de situatie. Misschien heb je zelf ook vaak gedacht: ”Hij deed dit dus toen moest ik wel dat!” Om van het gevoel van machteloosheid af te komen zul je moeten leren niet meer zomaar te reageren maar eerst nadenken over hoe je wilt reageren. Wanneer je dat kunt begin jezelf vat te krijgen op de loop van situaties.
- 89 -
Hoofdstuk 6. Leefbaarheidgebieden en sociale vaardigheden § 6.1 Inleiding Mensen die deel uit maken van een maatschappij of gemeenschap zullen moeten leren te functioneren op een achttal leefbaarheidgebieden. Deze gebieden zijn: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Wonen Scholing Arbeid Politie/ Justitie Tijdsbesteding Gezondheid Sociale omgeving en financiën.
Ook zit er in de opbouw van het kunnen functioneren binnen deze leefbaarheidgebieden een soort hiërarchie. Maar voordat we daar verder op in gaan is het belangrijk eerst te leren begrijpen dat ieder mens behoeften heeft en er op uit is die behoeften te bevredigen. (Maslow)
§ 6.2 Behoefte piramide van Abraham Maslow Ook in de verschillende behoeften die mensen kunnen realiseren zit een bepaalde hiërarchie. Kijk maar mee!
5 4 3
5. Zelfontplooiing 4. Waardering 3. Sociale behoeften 2. Behoefte aan veiligheid 1. Lichamelijke behoefte
2 1
- 90 -
Zoals gezegd heeft ieder mens bepaalde behoeften, wil ieder mens streven deze behoeften te bevredigen en zijn er lagere behoeften die eerst moeten worden bevredigd voordat de hogere behoeften kunnen bevredigd. Meneer Maslow heeft bedacht hoe dan kan. (zie piramide hierboven) Hieronder wordt aan je uitgelegd wat hij daarmee bedoeld. 1. Lichamelijke behoeften. De eerste fase die een mens doormaakt in de reis naar behoefte bevrediging gaat over lichamelijke behoeften. Dat betekent: voordat je doorkunt naar fase 2 zul ervoor moeten zorgen dat je stabiliteit creëert ten opzichte van de volgende onderdelen in je leven: 1. Eten 2. drinken 3. Rust 4. Voorplanting en het 5. Opheffen van pijn Wanneer het je lukt om deze vijf punten in leven als stabiele factor te creëren in je bestaan, ontstaat er ruimte in je denken en voelen om je verder te ontwikkelen. 2. Behoefte aan veiligheid De tweede fase van je persoonlijke ontwikkeling heeft te maken met behoeften als: 1. Zekerheid 2. Veiligheid 3. Bescherming 4. Leven zonder vrees, angst en spanning 5. Het hebben van privacy, een eigen plek. 3. Sociale behoeften Na het ‘zeker’ stellen van de behoeften die horen bij de tweede fase kun je ontwikkelen naar de derde fase: 1. Ergens bij willen horen 2. Ervaren van genegenheid 3. Persoonlijke contacten 4. Vrienden 5. Liefde geven en ontvangen
- 91 -
4. Behoefte aan waardering De vierde fase heeft te maken met behoeften als: 1. Waardering voor wat je doet en wie je bent 2. Gevoel van eigenwaarde en zelfrespect 5. Behoefte aan zelfontplooiing De vijfde en laatste fase gaat over het realiseren van behoeften als: 1. Je zelf waar willen maken 2. Het ontplooien van eigen behoeften. Je kunt door naar het verloop van je eigen leven te kijken toetsen of de theorie van Maslow klopt. Bijvoorbeeld wanneer je structureel geen woning, rust, eten en drinken hebt, kun je niet tegelijkertijd ruimte in je hoofd maken voor het serieus deelnemen aan bijvoorbeeld de arbeidsmarkt. De voorwaarden om een vaste baan te kunnen houden ontbreken dan eenvoudig. Je zult stap voor stap moeten doorlopen om in een situatie te geraken waarin je daadwerkelijk met je zelf aan de slag kunt. De acht leefbaarheidgebieden zijn gebieden waarop je kunt ontwikkelen of werken aan verbetering van je eigen situatie of helpen verbetering aan te brengen in de situatie van een ander. Ook in de acht leefbaarheidgebieden zit een hiërarchie, zo kun je bijvoorbeeld niet ontwikkelen op wonen, scholing, arbeid, sociale omgeving en financiën wanneer je gedetineerd zit. Wanneer je dit leest, dan lijkt het een makkelijk en logisch geheel. Toch is het in de praktijk verre van eenvoudig om je staande te kunnen houden. Er gebeuren steevast onverwachte dingen en ook wordt je voortdurend geconfronteerd met tegenslagen. Doe jij net je best, reageert de ander totaal onverwacht, heel vervelend. Daarna probeert de ander weer goed te doen en baal jij nog van de vorige keer en hoeft het allemaal niet meer. Per dag kun je je, als je wilt, tienduizend keer opwinden en met je reactie daarop veroorzaken dat er problemen ontstaan. Soms is het leven net als met roken, je weet dat je er slecht aan doet, je wilt stoppen maar er is altijd wel een reden te bedenken om niet te stoppen of weer te beginnen. Om langdurig te kunnen functioneren op een constructieve manier binnen de verschillende leefbaarheid gebieden moet je over een scala aan sociale vaardigheden bezitten.
- 92 -
§ 6.3 Maar welke zijn die sociale vaardigheden? Sociale vaardigheden zijn op te delen in drie onderdelen: 1. Het hanteren van sociale vaardigheden in de omgang met anderen. 2. Het kunnen omgaan met (sterke) emoties in de omgang met anderen. 3. Het kunnen nemen van verantwoordelijkheden in de omgang met anderen. Als je goed gelezen hebt zie je dat het steeds begint vanuit jezelf. Denken dat wanneer een ander het doet zoals jij het wilt, jij het ook goed kunt doen, is een soms begrijpelijk uitgangspunt maar daar red je het niet. De wereld lijkt zo niet in elkaar te steken. Het enige wat je kunt doen is proberen zelf steeds te reageren vanuit een aantal basis waarden en normen, wat de ander ook doet. Het hanteren van sociale vaardigheden in de omgang met anderen Hierbij moet je denken aan: 1. Het onderhouden van vriendschappen en relaties. 2. Leren sorry te zeggen wanneer je bent geweest maar ook wanneer je zelf vind dat je niet fout bent maar je ziet dat een ander is gekwetst ondanks je eigen gevoel. 3. Leren zoeken naar de gouden middenweg. Het kunnen omgaan met (sterke) emoties in de omgang met anderen. Hierbij moet je denken aan: 1. Woede 2. Frustraties 3. Teleurstellingen. Met name de laatste (teleurstellingen) is belangrijk, omdat die te maken heeft verwachtingen. Bij deze speelt communicatie een grote rol. Wanneer je iets verwacht zonder kenbaar te maken dat je iets verwacht, kun je worden teleurgesteld. Vaak hoor je dan mensen zeggen:”Dat had ik nooit gedacht, dat hij of zij dit zou doen. Dat zou ik zelf nooit gedaan hebben!” Met zulke voorbeelden is het altijd maar de vraag of het allemaal wel zo logisch is om te verwachten dat een ander doet wat jij verwacht. Wanneer je je verwachtingen van te voren niet duidelijk communiceert kom je snel terecht in een cirkel van:
- 93 -
§ 6.4 De cirkel van teleurstelling
1. teleurstelling
3. woede
2. frustraties
1. Je raakt teleurgesteld omdat de ander niet aan je verwachtingen voldoet 2. Je raakt gefrustreerd omdat je je onbegrepen voelt 3. Je wordt woedend omdat je je niet serieus genomen voelt
Het kunnen nemen van verantwoordelijkheden in de omgang met anderen. Hierbij moet je denken aan: 1. Het nemen van besluiten 2. Het oplossen van problemen 3. Het stellen van doelen
§ 6.5 Wanneer ben je sociaal vaardig? Sociaalvaardig ben je wanneer: 1. je vragen kunt stellen aan een ander 2. je gevolgen van je gedrag kunt aanvaarden 3. je met conflicten om kunt gaan 4. je kunt luisteren 5. je verantwoordelijkheid voor je gedrag kunt nemen
- 94 -
6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.
je met verlies kunt omgaan je kunt omgaan met boosheid je kunt omgaan met angsten je dankjewel en alsjeblieft kunt zeggen je jezelf een compliment kunt geven je met mislukkingen kunt omgaan je succesvol met gemaakte fouten kunt omgaan je een zelfverzekerde houding aan kunt nemen je instructies kunt opvolgen je vrienden kunt maken je andermans gevoelens kunt begrijpen je kunt onderhandelen met leeftijdsgenoten je kunt omgaan met agressie van anderen je kunt samenwerken met anderen je kunt accepteren dat je niet altijd je zin krijgt je op een gepaste manier aandacht kunt vragen je op je beurt kunt wachten je nee kunt accepteren.
- 95 -
Hoofdstuk 7. Cultuur
§ 7.1 Inleiding • • • •
Wat is jouw cultuur? Wat is mijn cultuur? Wat is onze cultuur? Wat is cultuur?
Wanneer we afreizen naar het tropische regenwoud in het amazone gebied komen we in de natuur, er zijn plekken waar nog geen mens ooit geweest is en dit noemen wij natuur. Wanneer we in dat zelfde tropische regenwoud kijken naar de plekken waar de mens bomen kapt en stukken land afzet voor bebouwing, in welke vorm dat ook spreken we over cultuur. Van Dale zegt daarover o.a. het volgende: “het verbouwen van gewassen”. Oorspronkelijk komt de term cultuur vanuit het Latijn, ‘colere’ dat betekend “verzorgen of bebouwen”. Cultura, alweer Latijn, betekent “ bewerking van de bodem”.
§ 7.2 Cultuur zoals wij het kennen. Wij kennen het begrip cultuur beter als : de overdracht van kennis, waarden en normen door anderen aan anderen. Daarmee is echter nog niet alles gezegd, zo wordt bijvoorbeeld vaak gedacht dat de uiterlijke kenmerken van personen cultuur bepalend zijn maar dat is een misverstand. Bijvoorbeeld een persoon die wordt geboren met zwart sluik haar en spleetogen heeft niet vanzelf iets met de Chinese cultuur. Een Chinees die wordt geboren in Amerika zal zich meer identificeren met de Amerikaanse cultuur. Het eigen maken van cultuur berust dus op leerprocessen en niet op erfelijke eigenschappen.
- 96 -
Dat betekend concreet dat het geen in de mens aangeboren of erfelijk aanwezig is moeilijk zal kunnen veranderen maar datgene dat van buitenaf wordt aangeboden een mens in staat stelt te veranderen. Het geeft echter geen garantie dat er een verandering zal plaatsvinden , dat bepaal je als mens uiteindelijk zelf. M.a.w. hoe sterk de invloeden van een cultuur ook zijn , de geldende waarde, normen en rollen bepalen nooit voor 100% het gedrag van de mens. Een voorbeeld daarvan is dat er bijvoorbeeld in elke cultuur afwijkend(deviant) gedrag voorkomt, zoals criminaliteit. Cultuur wordt je dus niet aangeleerd, maar je maakt het je eigen.
§ 7.3 Overeenkomsten en verschillen. Veel van ‘onze’ cultuur aspecten spelen zich onbewust af, zo lijkt het alsof sommige dingen die ‘wij’ als natuurlijk beschouwen eigenlijk cultuur aspecten te zijn. Neem bijvoorbeeld de wijze waarop mensen elkaar begroeten. Pas als je meer bewust wordt van de verschillende gebruiken binnen culturen raak je meer bewust van wat natuurlijk is en wat cultuur aspecten zijn. Het gevaar bestaat dat wanneer mensen hun eigen leefwijze als natuurlijk beschouwen zij andere leefwijze als onnatuurlijk ervaren. Daarom is het belangrijk dat verschillende culturen niet echt en volledig los staan van elkaar, er zijn veel raakvlakken. Binnen iedere samenleving bestaan wel opvattingen over goed en kwaad, mooi en lelijk, begerenswaardig of verwerpelijk. Probeer dus te leren kijken naar de overeenkomsten eerder dan naar de verschillen.
§ 7.4 Cultuurpatronen Cultuur bestaat niet uit een aantal losse, geïsoleerde cultuurelementen maar er bestaat een samenhang tussen die cultuurelementen. Bijvoorbeeld de Turkse cultuur betekent niet, hoofddoekje, baklava en de koran etc. Maar tussen al die kenmerken bestaat een samenhang en samen geven ze betekenis in de vorm van waarde en normen en kennis en vormen zo de cultuur. Die kenmerken dragen een betekenis uit die wellicht qua inhoud niet heel veel verschilt met de waarde en normen van bijvoorbeeld de Nederlandse cultuur. Een cultuurpatroon, een samenhang tussen kenmerken, kan bijvoorbeeld ook vast gelegd zijn in een wet. Je mag niet dit en je mag niet dat………….
- 97 -
Een cultuurpatroon is een combinatie van kenmerken die tezamen een geheel vormen.
§ 7.5 Het kijken naar culturen. De wijze waarop je betekenis geeft aan cultuur aspecten wordt voor een groot deel bepaald door de cultuur waarin je bent ‘opgegroeid’ en ‘ontwikkeld’. Dat betekent dat je volgens de geldende normen en waarden een vreemd of bekend aspect beoordeeld. (normen) Een voorbeeld daarvan is: neem eten, zand en een kat. Kinderen in het (moderne) westen zullen zeggen dat een kat een huisdier is om mee te kroelen, dat eten een sociaal gebeuren is en dat zand om in te spelen is. Kinderen uit een derde wereldland zullen zeggen dat een kat knaagdieren vangt, eten een noodzaak is om te overleven en zand gebruikt wordt om huizen mee te bouwen.
§ 7.6 Subculturen Zodra mensen als groep samenleven zal er een soort ‘wij- cultuur’ ontstaan waarbinnen de geldende normen, waarden en kennis, van ieder mens, deel uit maken van de mensen van die groep. Soms echter is er een groep binnen een groep die een deel van de cultuuraspecten niet over wil nemen. Zij beginnen een subcultuur. Bijvoorbeeld in de zeventigerjaren was er een groep jongeren die zich wilde afzetten tegen de geldende cultuur en zij begonnen de Punkbeweging
§ 7.7 Cultuuroverdracht Onder cultuuroverdracht wordt verstaan het doorgeven van waarden, normen en kennis aan anderen. Dat lijkt op socialisatie, het je eigen maken van waarden, normen en kennis. Maar bij cultuuroverdracht geldt meer grote gehelen als samenlevingen, sociale rangen en generaties. Cultuuroverdracht kan op drie manieren: 1. In tijd: een oudere generatie geeft zijn cultuur door aan jongere generaties. Bijvoorbeeld tradities e.d. Dat wat van oudsher gebruikelijk is. 2. In geografische zin: cultuur elementen worden overgedragen van samenleving naar samenleving of van stad naar platteland.
- 98 -
3. Cultuuroverdracht in sociale ruimte: van het ene sociale niveau naar het andere . Denk aan tennis, dat is lange tijd een sport voor de rijke elite geweest maar is nu ook over gedragen naar lagere sociale niveaus. Dat kan binnen de eigen cultuur maar ook later binnen een andere cultuur. In het eerste geval spreken we van enculturatie en in het tweede geval van acculturatie. Enculturatie: het aanleren van waarden en normen die gelden binnen de cultuur waarin men is geboren Acculturatie : het aanleren van waarden en normen die gelden binnen een ‘vreemde’ (sub) cultuur in een later stadium van het leven.
§ 7.8 Andere Cultuur We zijn allemaal mensen, de Eskimo, Chinees, Pygmee, Indiaan, Aboriginal, enzovoort. We moeten allemaal eten om te overleven, we moeten allemaal slapen om te rusten, Overal moet de man een vrouw bevruchten om ons voort te planten, we hebben allemaal behoeften aan warmte en genegenheid,overal in de wereld komen we afwijkend gedrag tegen, we communiceren allemaal, “ wat nou andere cultuur”? Wel is het zo dat we op diverse manieren uiting geven aan de cultuur door middel van bijvoorbeeld de taal, waarden en normen, en interpretatie. Nederland noemen we tegenwoordig een multicultureel land naar aanleiding van de komst van mensen uit andere landen, maar is Nederland ooit anders geweest de eerste bewoners waren immers de Saksen, Batavieren ,enzovoort. Laten we eens kijken naar de verschillende provinciën binnen Nederland , bijvoorbeeld Friesland. Friesland heeft naast de Nederlandse taal een eigen taal hoe kan het ook anders het Fries, Friesland heeft naast het Wilhelmus een eigen Friese volkslied, daarnaast heeft Friesland zijn eigen traditionele sporten zoals kaatsen en fierljeppen. In Friesland wordt ook dagelijks Fries gesproken. Een mooi voorbeeld hiervan is de Jagermaister reclame “twee Nederlanders schaatsers in Friesland vragen aan een Fries of het ijs dik genoeg is om op te schaatsen, waarop de Fries antwoord ‘nou het ken net’ prompt stappen de mannen op het ijs en zakken erdoor waarop de Fries zegt ’ik zij het toch ’t ken net’ Hier is dus sprake van een communicatie storing, ‘ken net’ betekend in
- 99 -
het Nederland dat het wel kan, echter in het Fries betekend ‘ ken net’ dat het juist niet kan. Een ander voorbeeld van miscommunicatie komt uit het boek aangenaam kennismaken (Conny van de Wulp) het betreft hier een sollicitatie gesprek. In een sollicitatie gesprek wordt Azra gevraagd: ‘Wat trok u het meeste aan in uw vorige job, en wat het minst? ’Azra antwoordt: ‘Meestal een spijkerbroek, soms een rok.’ Azra reageert hier op de letterlijke tekst van de vraag, in plaats van op de context van de vraag te reageren. Je ziet dan ook dat voor goede communicatie de taal, spreken ,verstaan en begrijpen essentieel is. Het komt er in feiten op neer dat je in de tweede taal moet kunnen denken, omdat sommige zinnen zich vanuit een andere taal naar het Nederlands moeilijk laten vertalen. Mens, cultuur en communicatie: wederzijdse beïnvloeding Tussen cultuur en communicatie bestaat dezelfde wederzijdse afhankelijkheid als tussen mens en cultuur: communicatie is zowel de voorwaarde om tot een gemeenschappelijke cultuur te komen, als een onderdeel van die cultuur. Cultuur kan alleen via communicatie tussen generaties over gedragen worden en geleidelijk veranderen. Anderzijds ontwikkelen zich unieke communicatie stijlen als onderdeel van iedere cultuur. Ook binnen sub culturen gebeurt dat. (Frank Oomkes communicatieleer 2003) Oomkes stelt dat cultuur alleen via communicatie tussen generaties doorgegeven kan worden, echter hebben we al geconcludeerd dat communicatie ook in de geografische zin en in de sociale zin wordt doorgegeven.
§ 7.9 Opdrachten Cultuur:
Opdracht 6: Kennismaking Inhoud Informatie uitwisselen en elkaar in de groep introduceren. Tijdsduur Ongeveer 30 minuten.
- 100 -
Werkwijze Werk samen met degene die naast je zit. Stel elkaar de volgende vragen: • Wat is je voornaam en achternaam? • Wat is de betekenis van je naam? • Waar ben je geboren? • Hoe lang woon je in Nederland? • Wat voor cursussen/ opleidingen heb je gevolgd? • Wat voor werk wil je gaan doen? • Wat zijn je hobby’s? • Wat vind je belangrijk in het leven? • Waar ben je goed in? • Wat verwacht je van deze training? • Wat neem je mee in deze lessen? Stel elkaar voor aan de groep, op grond van het gesprek dat je met elkaar gevoerd hebt.
Opdracht 7: Het begrip cultuur Inhoud Nadenken en gedachten uitwisselen over het begrip cultuur. Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze 1. Wat is volgens jou cultuur? Waar heeft het mee te maken? Schrijf voor jezelf op wat je over cultuur kunt bedenken. 2. Bedenk samen een beschrijving van het begrip cultuur.
Opdracht 8: Hoe zit het met jezelf? Inhoud Je krijgt een idee welke rol je binnen jouw cultuur hebt in het doorgeven van gedrag.
- 101 -
Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze Beantwoord de volgende vragen: 1. Benoem een aantal gebruiken die je geleerd of overgenomen hebt van de voorgaande generaties. Bespreek dit in je groep. Zijn er overeenkomsten. 2. Welke waarden en normen vind je belangrijk voor (je ) kinderen? Wat geef jij op jouw beurt weer door? Wat doe je (absoluut) anders? Bespreek dit in de groep. Zijn er overeenkomsten? 3. Je hoort tijdens deze bijeenkomst bij de groep cursisten of leerlingen. Als je van jouw verblijfplaats naar school of andersom gaat, behoor je tot de groep verkeersdeelnemers. Als je op voetbal zit, behoor je tot een bepaalde voetbal cultuur. Tot wat voor een groepen behoor jezelf allemaal? Bespreek dat in je groep en zet een aantal mogelijkheden op papier.
Opdracht 9: Persoon, cultuur een menselijke natuur Inhoud In deze opdracht kijk je naar wat je deelt met anderen en wat jouw uniek maakt. Benodigdheden Flap-over, stiften (verschillende kleuren) Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze Doe deze opdracht met z’n drieën. Schrijf de volgende woorden op het vel papier.
- 102 -
Naam 1
Unieke personen Sociale systemen en hun culturen Mensheid
………………. .……………… ………………. ………………. ………………. ……………….. ………………...
Naam 2
………………. ………………. ………………. ………………. ………………. ………………. ………………
Naam 3
………………. ………………. ………………. ………………. ………………. ……………… ……………….
Schrijf achter unieke personen, wat jullie tot een uniek persoon maakt. Schrijf achter ‘sociale systemen en hun culturen’ en onder jullie namen de sociale groepen die jullie met z’n drieën (bijvoorbeeld studenten, jongeren, voetballers enz.) delen, die jullie met z’n tweeën delen (bijvoorbeeld twee van jullie zij Rotterdammers) en de sociale groeperingen die je met geen van de anderen deelt (een van jullie komt uit Afghanistan en de anderen niet). Geeft met behulp van kleuren aan welke groepen je met elkaar deelt en welke niet. Schrijf achter ‘mensheid’ wat jullie als mens met elkaar delen. Bijvoorbeeld: basisbehoeften zoals voeding/onderdak, aandacht/liefde, scholing/werk. Nabespreking wat heb je van deze opdracht geleerd.
Opdracht 10: Normen Inhoud De normen die binnen de groep gelden vergelijken met wat je vroeger op school gewend was Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze Tijdens een van de eerste opdrachten hebben jullie met de hele groep gezamenlijk gedragsregels opgesteld. Deze regels (normen) heb je opgeschreven. Je zou kunnen zeggen dat deze regels, normen gehanteerd worden binnen jullie groepscultuur.
- 103 -
Er bestaan ook ‘ongeschreven’ (= niet opgeschreven) normen die je binnen de groep hanteert. Bijvoorbeeld dat je voor een zieke klasgenoot materiaal verzamelt en het huiswerk doormailt of belt. 1. Maak gezamenlijk een lijst van ongeschreven regels(normen ) binnen jullie cursusgroep. 2. Maak een lijst met ongeschreven regels binnen de school waar je vroeger zat. Vergelijk de beide lijsten. Wat is anders? 3. Als je naar vroeger kijkt: waren er normen op school die je (achteraf) wilde veranderen? Zo ja welke en waarom? 4. Als je nu kijkt: zijn er normen in de trainingsgroep die je wilt veranderen? Zo ja welke en waarom?
Opdracht 11: Hoezo normaal? Inhoud Je ziet dat er verschillende waarden en normen worden gehanteerd. Je denkt over het volgende na: waarden en normen die anderen hanteren zijn niet beter of slechter dan je eigen waarden en normen. Tijdsduur Ongeveer 30 minuten Werkwijze Voer de volgende opdrachten uit. 1. Stel jezelf voor aan iemand anders uit de groep zoals je dat vroeger als kind geleerd hebt. Doe dit om de beurt. Zijn er verschillen? 2. Is er een verschil in ‘respect tonen’, (of ‘respectvol met elkaar omgaan’) in Nederland ten opzichte van andere landen of jouw land van herkomst, dit kan ook tussen verschillende Nederlandse provincies of tussen stad en dorp? Welke waarden zijn hierbij voor jou belangrijk? 3. In welke situaties is gebruik van Alcohol of drugs voor jou een norm? Welke waarde zit daarachter? Licht je antwoord toe.
- 104 -
Opdracht 12: Waarden, wat vind jij belangrijk? Inhoud Kennismaken met andere normen en waarden Tijdsduur Ongeveer 60 minuten Vooraf Denk er, voordat je deze opdracht gaat doen, aan dat mensen heel verschillende ideeën kunnen hebben. Het is niet de bedoeling dat je in discussie gaat maar dat je naar elkaar luistert en hoort welke waarden en normen de ander belangrijk vindt. En ook dat jij jou waarden en normen kunt vertellen terwijl de ander luistert. Werkwijze Je gaat met behulp van een vragenlijst interviewen. Dit doe je op de volgende manier. 1. De tafels zet je in een kring. 2. De helft van de groep gaat aan de binnen kant zitten de andere helft aan de buitenkant. 3. Je zit tegenover een medecursist en je interviewt elkaar per onderdeel, er staan drie onderdelen op de vragenlijst. 4. Daarna verschuift de buitenring naar links en de binnenring naar rechts. Bij de verwisseling begroet je elkaar op je eigen manier zoals jij dat gewend bent. 5. Aan het eind van de opdracht bespreken we de waarden en normen van de groep ten aanzien van opvoeding, opleiding en werk, vriendschap en relaties, met behulp van de nabesprekingvragen aan het einde van de opdracht. § 7.10 Vragen lijst Waarden en normen ten aanzien van de opvoeding 1. Wat vind je belangrijk dat kinderen van hun ouders leren? 2. Als je zelf kinderen hebt: • Ben je dan een strenge vader/moeder? • Heb je regels voor je kinderen? (bijvoorbeeld, bij het slapen gaan, bij het eten,
- 105 -
3.
4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
• huishoudelijke klussen?omgaan met ouders?). • Heb je andere regels voor dochters dan voor zonen? Vind je dat voor jongens en meisjes de zelfde regels moeten gelden? • Welke regels gelden voor jongens in het gezin? • Welke regels gelden voor meisjes in het gezin? Wat vind je ervan als kinderen hun eigen kamer hebben? Vind je het belangrijk dat je kind/kinderen zakgeld krijgen? Zo ja vanaf welke leeftijd? Van wie krijgt je kind/kinderen seksuele voorlichting? Wat vind je belangrijk om hierover aan je kind/kinderen te vertellen? Vind je een goede schoolopleiding belangrijk? Voor meisjes? Voor jongens? Welke taken vind je dat jongens en meisjes in het gezin moeten uitvoeren? Op welke leeftijd mogen kinderen uitgaan/ Is dit voor jongens en meisjes hetzelfde? Welke leeftijd vind je geschikt voor kinderen om een vriend of vriendin te krijgen? Welke leeftijd vind je geschikt voor kinderen om zelfstandig te gaan wonen? Wil je nog wat toevoegen?
Waarden en normen ten aanzien van opleiding en werk 1. Vind je werken belangrijk? 2. Vind je geld belangrijk? Hoeveel wil je minimaal verdienen en waarom? 3. Vind je een opleiding belangrijk? 4. Wat voor werk zou je graag willen doen? Met je hoofd of met je handen en waarom? 5. Wat voor een werk zou je beslist niet willen doen? Waarom niet? 6. praat je met je partner, kinderen of vrienden over opleiding en of werk? Vinden zij het wel of niet belangrijk? Waarom wel of Waarom niet? 7. Vind je het belangrijk om steun te krijgen bij het zoeken naar werk of een opleiding? 8. Wie moet kostwinner zijn in een gezin? De man , de vrouw of samen? 9. Vind je dat werkgevers rekening moeten houden met de religieuze achtergrond van hun werknemers? Waarom wel of waarom niet? Zo ja, hoe? 10. Wil je nog iets toevoegen? Waarden en normen ten aanzien van vriendschap en relaties. 1. Wie moet, volgens jouw, de eerste stap maken om contact te leggen? De man of de vrouw?
- 106 -
2. Hoe is jouw ideale samenlevingsvorm? Alleen, met een gezin, met een hele familie, met een groep vrienden, een lat relatie of …………? 3. Welke waarden en normen vind jij belangrijk in een relatie? 4. Vind je trouwen belangrijk? Zo ja , Waarom? 5. In Nederland wonen veel mensen alleen. Hoe vind je dat? 6. In Nederland kunnen mannen met mannen en vrouwen met vrouwen officieel trouwen. Hoe sta je daar tegenover? 7. Vind je dat getrouwde mannen en getrouwde vrouwen ieder voor zich een eigen vrienden kring kunnen hebben? 8. Welke waarden en normen vind je belangrijk in een vriendschap? 9. Vind je dat je vrienden of kennissen dezelfde Achtergrond (opleiding, religie, interesses) als jezelf moeten hebben? 10. Wil je nog iets toevoegen? Nabesprekingvragen 1. Hoe vond je het om andere waarden en normen te horen zonder je mening te geven? 2. Op welke punten botste jouw ideeën met die van de ander? Ging dat om waarden of om normen? Denk na over de volgende vragen: 1. Welke waarden en normen uit je eigen cultuur wil je zeker behouden? 2. Welke waarden en normen vind je belangrijk om in Nederland goed te kunnen functioneren? 3. Welke waarden en normen uit je eigen cultuur kunnen misschien problemen opleveren in de Nederlandse (werk)cultuur? Bespreek dit eerst in je groep voordat we het klassikaal inventariseren. We verzamelen nu de waarde en normen die voor alle leden van de groep belangrijk zijn.
- 107 -
Hoofdstuk 8. Eindopdracht
Teken hier een symbool dat bij jouw past Naam: Leeftijd: Verblijfplaats: Groep: Jaar:
- 108 -
§ 8.1. Inleiding Als mens worden wij allemaal uit een vader en een moeder geboren en naast de invloeden die je mee krijgt van je ouders zijn er nog meer mensen of omgevingen die invloed op je uit oefenen. Natuurlijk heb je ook te maken met hoe jij van je zelf bent aan de binnenkant, dat noemen we vaak ‘karakter’. Misschien heb jij wel eens geroepen tegen iemand:”Ja zo ben ik nu eenmaal!” Maar is dat eigenlijk wel zo simpel? Is hoe je nu bent vanzelf zo gekomen? Ben je als het ware alleen maar ‘slachtoffer’ van hoe anderen tegen je doen, of heb jezelf ook keuzes gemaakt? Met het invullen van de volgende opdrachten gaan we proberen het antwoord op die vragen te vinden. Door goed en lang te spreken en na te denken op jouw levensloop is het de bedoeling dat je je leven tot aan nu in kaart brengt en je ervaringen, gedachten en gevoelens op papier zet. Deze opdrachten zullen naast leuke herinneringen misschien ook vervelende herinneringen oproepen. Wanneer dat gebeurd probeer dan om er niet alleen mee rond te blijven lopen maar zoek iemand op waar je goed mee kunt praten, verder bepaal jezelf uiteraard waar grenzen liggen van wat je wel en niet kwijt wilt. We spreken in ieder geval af, dat alles wat met elkaar aan gevoelens en gedachten besproken wordt niet wordt besproken met anderen buiten de groep! Er zijn 7 gebieden die invloed op jouw kunnen uitoefenen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Wonen Scholing Arbeid Tijdsbesteding Gezondheid Sociale omgeving Financiën
- 109 -
§ 8.2. Vragen t.b.v. portfolio 1. Wonen In het schrift dat je hebt gekregen is het de bedoeling dat je de onderstaande vragen zo uitgebreid mogelijk beantwoord: • Benoem alle plekken waar je hebt gewoond tot aan nu toe? • Benoem alle plekken waar je bent verbleven tot aan nu toe? • Welke positieve ervaringen heb je met wonen of verblijven? • Welke negatieve ervaringen heb je met wonen of verblijven? • Wat betekent het hebben van een eigen woonplek voor jou? • Als je aan wonen denkt, waar zou je graag willen wonen? • Hoe groot denk je dat je huis zou moeten zijn? • Wil je alleen of samenwonen? • Hoeveel geld wil je besteden per maand aan wonen? • Wie gaat je geld beheren? • Hoeveel tijd denk je per dag te moeten besteden aan het verzorgen van je woning? • Wil je een huis huren of kopen? • Met welke vaste lasten denk je te maken te krijgen? • Hoeveel kosten denk je dat die vaste lasten met zich meebrengen? • Op welke manier wil je je huis inrichten? • In hoeverre zijn je wensen haalbaar? • Hoe lang wil je er over doen om je doel te behalen? • Wat is je plan om je doel te behalen? • Wat verwacht je van de hulpverleners om je heen? • Wat onderneem je zelf om een woning te krijgen? • Wanneer je ooit in een woning hebt gewoond, vertel wat er volgens jou is misgegaan? • Wat is je eigen aandeel daarin geweest? • Uit welke taken bestaan volgens jou het onderhouden van je woonplek? • Wat zijn ten opzichte van deze taken je sterke kanten? • Wat zijn ten opzichte van deze taken je zwakke kanten? • Wat vind je dat je nog moet leren?
- 110 -
2. Scholing • Welke opleidingen heb je tot nu toe gevolgd? • Welke opleidingen heb je afgerond met een diploma? • Welke opleidingen heb je niet afgerond met een diploma? • Wat zijn de oorzaken van het niet afronden van een opleiding geweest? • Welk aandeel heb je zelf? • Hoe ervaar je het niet afronden van een opleiding? • Welke opleiding zou je graag willen volgen? • Wat heb je nodig om dat te kunnen? • Wat waren je sterke kanten? • Wat waren je zwakke kanten? • Is het volgen van een opleiding alleen nodig voor het vinden van werk? • Noem naast het vinden van werk nog een reden voor het volgen van een opleiding? • Welk werk zou je willen doen in de toekomst? • Heb je voor dat werk de juiste opleiding? • Wat ben je bereid te doen om je doel te bereiken? • Wat zijn nu je sterke kanten? • Wat zijn nu je zwakke kanten? • Wat verwacht je van de hulpverleners? • Wat verwacht je van jezelf? • Hoe lang kun je je concentreren op een onderwerp dat je interesseert? • Hoe lang kun je je concentreren op een dat je niet interesseert? • Wat verwacht je van een school? • Wat verwacht je van leraren? • Kun je goed zelfstandig werken? • Wat wil je nog leren om te kunnen leren? 3. Arbeid • Met welke werksoorten heb je ervaring? • In hoeverre waren deze banen een bewuste keuze? • Als je stopte met werken, wat was daarvan de reden? • Kun je goed op tijd komen? • Kun je goed samenwerken met anderen? • Kun je goed omgaan met autoriteiten? • Kun je goed omgaan met een vaste dagstructuur? • Hoe belangrijk is werken voor je?
- 111 -
• • • • • • • • • • • • • • •
Wat betekent het hebben van een baan voor je? Hoeveel zou je willen verdienen? Wat doe je eraan om werk te vinden? Wat verwacht je van de hulpverleners? Wat zijn je sterke kanten in het zoeken naar werk? Wat zijn je zwakke kanten in het zoeken naar werk? Hoeveel tijd denk je nodig te hebben om je doel te halen? Hoe ga je om met conflictsituaties? Beheers je de Nederlandse taal voldoende voor het werk dat je wilt gaan doen? Vind je dat een werkgever begrip moet hebben voor je situatie? Vind je dat een werkgever rekening moet houden met je persoonlijke situatie? Vind je dat werk en privé gescheiden moet blijven? Weet je van jezelf wat je kunt? Weet je van jezelf wat je niet kunt? Wat wil je graag leren met betrekking tot arbeid?
4. Tijdsbesteding • Hoeveel tijd denk je over te houden per week naast wonen, scholing en arbeid voor vrije tijd. • Welke activiteiten zou je graag ondernemen om die tijd in te vullen? • Wil je lid worden van een vereniging? • Zo ja, van welke vereniging wil je lid worden? • Zo nee, op welke manier zou je invulling willen geven aan je vrije tijd? • Hoeveel geld denk je nodig te hebben voor je vrije tijd? • Als je kunt kiezen tussen theater, concerten, evenementen, televisie, lezen, sporten, familie en vrienden, muziek, stappen en gebruik van drugs en alcohol, welke onderdelen zou je dan belangrijk vinden? • Hoeveel tijd wil je dan per week besteden aan de door jou gekozen onderdelen? • Heb je mensen om je heen die vrienden noemt? • Voel je je veilig bij die mensen? • Vind je dat je alles moet kunnen bespreken met die mensen? • Vind je dat je instaat bent om vriendschappen en sociale contacten te onderhouden? • Wat kan volgens jou echt niet in vriendschappen? • Hoe zou je reageren als dat toch gebeurt? • Hoe geef jij je persoonlijke grenzen aan? • Als je vind dat je gelijk hebt maar je krijgt het niet, hoe los je dat op?
- 112 -
• • • • • • • • • • • • • • • • •
Hoeveel eenheden alcohol gebruik je per week? Hoeveel eenheden softdrugs gebruik je per week? Hoeveel eenheden harddrugs gebruik je per week? Ben je vaak alleen? Ben je vaak met anderen samen? Hoeveel tijd per week zou je alleen willen zijn? Hoeveel tijd per week zou je samen met anderen willen zijn? Hoe ziet een gezellige avond er voor je uit? Ben je in groepen veel aan het woord? Ben je in groepen vaak stil? Vind je dat jij een prettig mens bent voor anderen? Wat zijn je sterke kanten? Wat zijn je zwakke kanten? Wat zou je willen veranderen aan je zelf? Hoe verander je iets aan jezelf? Wat verwacht je van de hulpverleners? Wat kun je zelf doen?
5. Gezondheid • Wat versta jij onder lichamelijk gezond zijn? • Wat versta jij onder geestelijk gezond zijn? • Vind jij van je zelf dat je geestelijk en lichamelijk gezond bent? • Zo ja, leg dat uit? • Zo nee, leg dat uit? • Wat is voor jou gezonde voeding? • Wat zijn voor jou gezonde dranken? • Welke voedingswaarde zijn belangrijk voor een mens? • Wat eet je per dag? • Nu je ziet wat je eet per dag, vind je dan dat je voldoende gezonde voeding nuttigt? • Wat drink je per dag? • Nu je ziet wat je drinkt per dag, vind je dan dat je voldoende gezonde dranken nuttigt? • Hoeveel geld denk je per week kwijt te zijn aan gezonde voeding? • Hoeveel tijd per week neem je voor het verkrijgen van emotionele en lichamelijke rust? • Op welke manier neem je tijd voor emotionele en lichamelijke rust?
- 113 -
• • • • • • • • • • • • • • • • •
Welke invloed hebben verdovende middelen als alcohol, soft- en harddrugs volgens jou op de gezondheid van een mens? Zijn de gevolgen zowel lichamelijk als geestelijk? Op welke leefbaarheidgebieden heeft ongezond eten, drinken en druggebruik volgens jou invloed? Vind je dat iemand onder invloed gezond kan functioneren? Is verslaving een maatschappelijk of een individueel probleem? Waarom wordt verslaving volgens jou gezien als probleem? Vind jij verslaving een probleem? Vind je dat het hebben van seks bijdraagt aan de gezondheid van de mens? Wanneer je mag kiezen tussen de woorden neuken en vrijen, aan welke geef je dan de voorkeur? Wat is voor jou het verschil tussen die twee woorden? Heb je regelmatig wisselende partners? Gebruik je bij seksuele contacten bescherming? Zo ja, wat gebruik je? Wie draagt de verantwoordelijkheid voor het gebruik van voorbehoeds- en beschermende middelen? Welke sporten doe je graag? Hoeveel tijd per week besteed je aan sporten? Hoeveel geld wil je per week aan sporten uitgeven?
6. Sociale omgeving • Welke personen maken deel uit van jou sociale omgeving? • Op welke manier zijn deze personen belangrijk voor jou? • Wat beteken jij voor deze personen? • Ben je voor een deel afhankelijk van andere mensen? • Geef een aantal voorbeelden van die afhankelijkheid? • Hoe ervaar je afhankelijkheid? • Wat verwacht je van de mensen in je sociale omgeving? • Wat kun je doen om een stabiele sociale omgeving te krijgen? • Als je ergens mee zit, bij wie kun je dan terecht? • Ben je geneigd om problemen zelf op te lossen? • Zo ja, waarom? • Zo nee, waarom niet? • Verwacht je dat mensen jou problemen kunnen oplossen? • Ben je vaak teleurgesteld in andere mensen?
- 114 -
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Zo ja, hoe komt dat? Stel je je gemakkelijk kwetsbaar op? Maak je gevoelsmatig deel uit van een groep mensen die je vertrouwt? Wanneer je in een wijk woont ben je medeverantwoordelijk voor een aantal onderdelen. Welke zijn dit volgens jou? Wat moet er in een wijk allemaal aanwezig zijn volgens jou? Een aantal mensen lijkt naast de samenleving te staan, welke oorzaak heeft dat? Vind je dat de samenleving genoeg biedt aan jongeren? Waarom wel? Waarom niet? Wanneer je denkt aan het woord, geluk. Wat heb je nodig om je gelukkig te voelen? Hoe kun jij ervoor zorgen die doelen te bereiken? Hoe kun jij ervoor zorgen die doelen te behouden? Wat moet je allemaal kunnen om een vriendschap of een relatie instant te kunnen houden? Wat zijn daarin jou sterke kanten ? Wat zijn daarin jou zwakke kanten? Welke voorbeelden heb je in je leven? Hoe maak je daar gebruik van? In het lesmateriaal vindt je een lijst met sociale vaardigheden. Benoem welke vaardigheden jij beheerst? Benoem ook welke vaardigheden jij nog niet beheerst? Hoe kun je daaraan werken? Vind je het makkelijk of juist moeilijk om je weg te vinden naar de samenleving? Vind je dat het je makkelijk gemaakt wordt om je weg te vinden naar de samenleving? Wat zou volgens jou de overheid nog meer kunnen doen om je te helpen? Wat vind je dat je zelf nog zou kunnen doen? Maak je gebruik van je kiesrecht? Denk je dat invloed hebt op de politiek? Bij welke politieke partij zou jij je ‘thuis’ kunnen voelen. Waarom vindt je dat?
- 115 -
7. Financiën • Wat betekent geld voor jou? • Hoeveel inkomen heb je nu? • Hoeveel inkomen zo je willen? • Is het inkomen dat je zou willen haalbaar? • Zo niet, bedenk dan een haalbaar inkomen waar je naar wilt streven? • Maak een kostenplaatje van hoeveel geld je kwijt zou zijn per maand aan alle dingen je moet betalen en alle dingen die graag wilt doen. Denk aan de voorgaande vragen, want daar heb je al een paar keer bedragen moeten noemen? • Klopt je uitgave inschatting met je inkomsten? • Zo niet, welke aanpassingen maak je? • Stel je moet aan het eind van de maand een rekening betalen en een vriend vraagt je mee te gaan stappen. Hoe vertel jij die vriend dat je nog een rekening hebt en welk alternatief kun je bedenken? • Vind je dat je goed kunt omgaan met geld? • Leg uit waarom jij dat vindt of juist niet vindt? • Zo niet, op welke manier kun je dan hulp vragen? • Is het gegeven dat sommige mensen schulden hebben een gevolg van hun eigen keuzen of een gevolg van de samenleving? • Leg je antwoord uit? • Hoe denk je over spullen kopen op afbetaling? • Hoeveel zou je per maand willen besteden aan een lening? • Hoeveel zou je willen sparen?
- 116 -
Bronnenvermelding Hoofdstuk 1. Communicatie Sociale vaardigheden; WZ 302, tweede herziende druk Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 75753 87X Communicatieleer F.R. Oomkes, tweede ongewijzigde druk Uitgeverij Boom ISBN 90 5352 537 8 Tijdsbesteding, Paulien Klap, Brian Frowijn en Peer Ottink Uitgeverij eigen-wijs ISBN 90 77495 03 7 Hoofdstuk 2. Territoriumleer De territoriale zones van Hall (1968) Communicatieleer F.R. Oomkes, tweede ongewijzigde druk Uitgeverij Boom ISBN 90 5352 537 8 Tijdsbesteding, Paulien Klap, Brian Frowijn en Peer Ottink Uitgeverij eigen-wijs ISBN 90 77495 03 7 Hoofdstuk 3. Onderhandelen Sociale vaardigheden; WZ 302, tweede herziende druk Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 75753 87X Tijdsbesteding, Paulien Klap, Brian Frowijn en Peer Ottink Uitgeverij eigen-wijs ISBN 90 77495 03 7 Onderhandelproces in schema; Brian Frowijn en Peer Ottink
- 117 -
Hoofdstuk 4. Vergaderen Sociale vaardigheden; WZ 302, tweede herziende druk Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 75753 87X Tijdsbesteding, Paulien Klap, Brian Frowijn en Peer Ottink Uitgeverij eigen-wijs ISBN 90 77495 03 7 Gedicht ‘Luisteren’ , Leo Buscaglia Hoofdstuk 5. Macht en Gezag Opdracht 5: Aangenaam kennismaken Conny van der Wulp Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 76887 527 Samen leven op macht en gezag: Brian Frowijn en Peer Ottink Roos: Dennis Leary S-R-C : Jan Verhulst RET jezelf Uitgeverij Swets & Zeitlinger ISBN 90 265 1321 6/ NUGI 713 Hoofdstuk 6. Leefbaarheidgebieden en sociale vaardigheden Sociale vaardigheden; WZ 302, tweede herziende druk Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 75753 87X ‘De cirkel van teleurstelling’, Brian Frowijn en Peer Ottink Aangenaam kennismaken Conny van der Wulp Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 76887 527
- 118 -
Hoofdstuk 7. Cultuur Communicatieleer F.R. Oomkes, tweede ongewijzigde druk Uitgeverij Boom ISBN 90 5352 537 8 Aangenaam kennismaken Conny van der Wulp Uitgeverij Angerenstein ISBN 90 76887 527 Hoofdstuk 8. Financiën NIBUD Utrecht 2000 Leefbaarheidgebied Financiën Uitgeverij eigen-wijs ISBN 90 807656 9 4
- 119 -
Video confrontatie driehoeksgesprekken Onderdeel wat toepast wordt tijdens het lesprogramma zijn de zogenoemde video confrontatie driehoeksgesprekken. De training voor het houden van deze gesprekken vindt plaats tijdens de cursus Train de Trainer, de methoden en technieken van deze cursus worden tijdens de gesprekken toegepast. Er vinden driehoeksgesprekken plaats tussen deelnemer, personal coach en docent. Deze gesprekken vinden plaats volgens de richtlijn zoals hieronder beschreven. De opnames die gemaakt zijn tijdens deze driehoeksgesprekken worden samen met de deelnemer teruggekeken en geanalyseerd. De onderwerpen besproken in het lesprogramma kunnen op deze manier praktisch met de deelnemer besproken worden. Naderhand wordt de video-opname ook nog bekeken en nabesproken tussen personal coach en docent waar vooral ingestoken wordt op de leermomenten die zich voordoen tijdens deze gesprekken: was het gesprek confronterend, kwam de informatie los, werd de methodiek gevolgd en hoe was de rolverdeling. Wat volgt is een richtlijn die gehanteerd wordt tijdens de driehoeksgesprekken. Het biedt handvatten en structuur tijdens de bijeenkomst maar zal pas inhoudelijk benut worden wanneer de personal coach op elk onderdeel steeds doorvraagt en confronteert (a.d.h.v de methodiek Train de Trainer) Ook maakt de personal coach aantekeningen tijdens de bijeenkomst zodat waardevolle informatie c.q afspraken kunnen worden aangehaald op een later tijdstip.
1. Inleiding De personal coach begint het driehoeksgesprek door uiteen te zetten: • Wat de doelstelling (en) is (zijn) van Home Sweet Home • Wat concreet de rol van de personal coach is het hele proces • Stelt vragen om te inventariseren welke betekenis de deelnemer geeft aan de thema’s -Arbeid -Scholing -Sociale omgeving, en dergelijke 2. Evaluatie en verloop van deelname De personal coach evalueert de volgende onderwerpen met de deelnemer:
- 120 -
• • • • • • • •
Begeleiding en verblijf Omgang met andere deelnemers De groepsgrote De lessen die worden aangeboden Rollenspelen en de lesstof Het confronterende element tijdens de training De motivatie van de deelnemer en het eigen aandeel in de successen en mislukkingen Aanwezigheid
3. Doorstroom naar andere opleidingen De personal coach informeert op het gebeid van onderwijs naar: • Kwaliteiten, mogelijkheden en beperkingen • Interesses • Ervaring • Discipline • Vangnetten
4. Keuze van werkrichting De personal coach informeert naar: • Werkervaring • Eigen houding/ discipline • Wat ging goed en wat niet? • Verwachtingen omtrent werksoort en inkomsten 5. Afspraken concretiseren en formaliseren De personal coach spreekt naar aanleiding van het voorgaande een aantal zaken af en bespreekt dit met de deelnemer. Concrete afspraken worden geformaliseerd d.m.v. het ondertekenen van de afspraken door beide partijen. • Inventariseren van problemen en problematiek; • Vaststellen van begeleidingsplan op gebieden als bijvoorbeeld: -Huisvesting -Schuldsanering -Onderwijs en -Arbeid.
- 121 -
6. Evaluatie bijeenkomst De personal coach evalueert kort de bijeenkomst en parafraseert belangrijke onderdelen daarmee toetsend of de deelnemer zich kan vinden in de samenvattingen. Zonodig wordt e.e.a nog bijgesteld
- 122 -
Deel 3 Module: Sport & spel
- 123 -
Sport en Spel binnen het Home Sweet Home project
Het aanbieden van sport en spel binnen Home Sweet Home heeft meerdere functies De deelnemers komen vanuit een omgeving waarbinnen overleven en egocentrisme een centrale rol in hun onrustige leven spelen, vaak gecombineerd met verslavingsproblematiek. Hun sociale vaardigheden schieten over het algemeen ernstig te kort. Binnen het onderwijsdeel van het traject wordt door middel van neutraal transparant confronterend onderwijs getracht om de deelnemers sociaal vaardiger te maken. Dit is o.a. een onderdeel waarbinnen sport en spel een belangrijke rol kan spelen. Gedrag van de deelnemer is direct zichtbaar, `waardoor er direct op gereageerd kan worden en het effect van de interventie ook direct waarneembaar en bespreekbaar is. Concreet betekent dit dat de theorie van het onderwijs pakket d.m.v. het sport en spel moment sociale vaardigheden in de praktijk geoefend kunnen worden, in een veilige omgeving waar men fouten kan en mag maken, die uiteindelijk weer een leermoment opleveren. De sport en spel lessen vormen dus een integraal onderdeel van de methodiek. Ook in deze lessen wordt het leerproces stil gelegd wanneer een deelnemer gedrag vertoond waarmee hij geconfronteerd moet worden. Omdat echter de lescontext een heel andere is, wordt ook vaak ander “storend”gedrag geconstateerd. De omstandigheden van sport en spel, het meegevoerd worden in een spelsituatie “ontlokt” bij deelnemers ook vaak ander onaangepast gedrag, dan in de theoretische lessen. Sport en spel zijn alleen hierom al een nuttige aanvulling om lessen. De omgeving en het milieu waar de dakloze verblijven, brengen verharding met zich mee, lichamelijk contact wordt vermeden. Tijdens sport en spel leert men weer met lichamelijk contact om te gaan. De deelnemers ervaren dat lichamelijk contact geen bedreiging is voor de eigen veiligheid, maar dat het in de sociale context bij het sporten hoort. Het resultaat zal zijn dat de deelnemer ook in andere omgevingen makkelijker met lichamelijk contact zal kunnen omgaan. Samenwerken is binnen sport en spel een centraal thema, een partijtje voetbal of volleybal etc., win je niet alleen dit doe in teamverband, dus samen. Samen kun je meer dan alleen, samen is het leuker, je leert de deelnemers dat ze elkaar kunnen aanvullen op diverse gebieden. Wanneer samen doen als positief wordt ervaren zullen de deelnemers ook eerder de samenwerking zoeken, ook buiten de sportzaal.
- 124 -
Het belang van hygiëne is een belangrijk item binnen het sport en spel. De deelnemer moeten zorgen voor schone kleding en mogen geen buitenschoenen dragen in de zaal. Bovendien is er aandacht voor het waarom van hygiëne. De deelnemers worden in dat verband ook gestimuleerd worden om gebruik te maken van de douches na een activiteit. Feitelijk de basale dingen uit het leven die voor ons heel gewoon lijken, maar voor de doelgroep geen vanzelfsprekendheid zijn.
- 125 -
Inleiding
Doelgroep In het kader van het project Home Sweet Home gaan we trachten om een sport en spel pakket aan te bieden wat volledig aanslaat op deze doelgroep. De doelgroep bestaat uit dak en thuisloze mannen en vrouwen in de leeftijd van tussen de 20 en 55 jaar. De doelgroep is multicultureel en we spreken over deelnemers met een verslavingsproblematiek, een psychiatrische problematiek of andere problemen. Daarbij rekening houden met het feit dat deze mensen een zeer lage draagkracht hebben. 1e fase De eerste fase moet vooral in het teken van vorming staan, dit houdt in dat we vooral gaan werken aan de sociale vaardigheden zoals: communicatievaardigheden, territoriumleer, cultuur en samenwerking. 2de fase Wat voor een rol kan sport & spel hierin spelen? Door middel van het aanbieden van sport & spel activiteiten die aansluiten op de vaardigheden die in de eerste fase aan bod komen, kan je de theorie praktisch maken. Zo leren de deelnemers niet alleen de theorie maar leren zij ook door middel van ervaren. Dit houdt concreet in dat binnen de aangeboden activiteiten moet worden samen gewerkt, wat betekend dat er steeds weer met teams gewerkt moet worden, hierbinnen moet gecommuniceerd worden. Er moeten activiteiten bij zitten waarbinnen lichamelijk contact gemaakt wordt, ze krijgen dan te maken met aspecten van de territoriumleer (afstand en nabijheid) en cultuur. Doelstelling De doelgroep in staat te stellen om vanuit een stabiele periode weer een uitzicht te hebben op een geregeld leven waarbinnen zijzelf in staat zijn een keuze te maken door middel van een arbeid/onderwijs traject hieraan te kunnen werken, en hun draagkracht te vergroten. Vormgeving Door middel van het aanbieden van sport & spel activiteiten die aansluiten op de theorie en hen in staat stelt het geleerde te ervaren, tevens moeten de activiteiten voor ontspanning en inzicht in de theorie zorgen.
- 126 -
Ook veiligheid en gezondheid spelen bij de eerste fase een grote rol, door sport&spel activiteiten aan te bieden komen onderwerpen als schone, veilige omgeving en hygiëne ook uitvoerig aan bod. Bijvoorbeeld; douchen na het sporten, nooduitgang, sieraden af etc.
- 127 -
Spelvormen Naam activiteit: Vuistbal Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht: Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Speelveld Rechthoek van ongeveer 20 m lang en 12 m breed (zaal) Rechthoek van ongeveer 50 m lang en 20 m breed (veld) In het midden is een lijn gespannen van 2 m hoogte die het veld in 2 gelijke speelhelften deelt. Spelidee en regels Bij dit spel is het de bedoeling dat iedere partij de bal terug over de de lijn slaat zonder dat er een fout gemaakt wordt. Het spel wordt begonnen en na een gemaakte fout hervat met een opslag van achter de 3 m-lijn. de bal moet met de vuist gespeeld worden, behalve met de vuist of arm is iedere andere aanraking met de bal verboden de bal mag op een speelhelft 1x door dezelfde speler geraakt worden de bal mag op een speelhelft 3 x in totaal geraakt worden de bal mag op een speelhelft 1 x voor iedere slag de grond raken het spel wordt na iedere fout hervat met een opslag door de partij die de fout gemaakt heeft de bal mag slechts met 1 vuist gespeeld worden Gaat het recht om op te slaan naar de tegenpartij dan wisselen deze eerst van plaats, zodat men steeds wisselende taken moet vervullen
In beide vakken loopt een opslaglijn evenwijdig aan de middenlijn, op 3 m afstand.
20 m (50 m)
12 m (20 m) 3m 3m Materiaal Volleybal Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers Twee partijen van minstens 5 spelers
- 128 -
Naam activiteit: Tienbal Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad (dit blad) Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing e.v.t. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels De helft van de groep combineert met de bal in het grote middenvak tegen de helft van het aantal spelers van de tegenpartij. Na 10 maal combineren wordt er gewisseld; de veldspelers komen in de strook (2 m) ; de beide wachtende ploegen spelen nu in het middenvak niet lopen, stuiten of rollen met de bal niet werpen naar een speler van wie men de bal ontvangen heeft geen ruw spel (niet de bal uit de handen tikken/slaan/trekken) niet langer dan 3 seconden de bal in bezit houden een worp is slecht geldig als deze een vangbal is Een geslaagde serie van 10 maal samenspelen levert een punt op Evt. toevoegingen kunnen zijn: bal niet vangen is voor de tegenpartij een vrije worp laten vervallen van de 3-secondenregel
Speelveld Rechthoek van ongeveer 20 m lang en 12 m breed Aan beide korte zijden is een strook van ca. 2 m aangegeven. 20 m
10 m
2m
2m
Materiaal Een grote bal (foambal, volleybal) Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Partijlinten Spelers Twee partijen van 8 – 10 spelers
- 129 -
Naam activiteit: Loopestafette Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing e.v.t. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Speelveld Ruimte van ongeveer 15 m lang en 10 m breed. Op minimaal 2 m van muur (of hek) is een keerpunt (pilon, paaltje, vlag, knots, enz.) aangegeven.
Spelidee en regels De groepjes staan achter de startlijnen opgesteld. Op startteken loopt nr.1 van iedere groep naar de overzijde en om het keerpunt (pilon) terug naar de groep. Daar wordt nr.2 getikt die de opdracht eveneens uitvoert, enz. De spelers die gelopen hebben, sluiten achter de eigen groep aan. De groep die het eerst weer in de oorspronkelijke opstelling staat (zit) wint de estafette.
Materiaal Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 8 – 30 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke aantallen.
Om goed te kunnen zien welke groep er klaar is moeten de deelnemers na hun loop gaan zitten als ze terug zijn in hun groep. Het aantal lopers per groepje mag niet te groot zijn (maximaal 6)
- 130 -
Naam activiteit : Gemengde estafette Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing e.v.t. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Speelveld Ruimte van ongeveer 15 m lang en 10 m breed. Op minimaal 2 m van muur (of hek) is een keerpunt (pilon, paaltje, vlag, knots, enz.) aangegeven.
Spelidee en regels De diverse groepjes zijn van gelijke aantallen en staan achter de startlijnen opgesteld. Op startteken loopt nr.1 van iedere groep naar de overzijde en om het keerpunt (pilon) terug. Na het tikken van nr.2 gaat nr.2 bijvoorbeeld huppen, nr.3 maakt onderweg een koprol, nr.4 gaat in kreeftloop, nr.5 gaat hinken en nr.6 loopt achterwaarts. De spelers die gelopen hebben, sluiten achter de eigen groep aan. De groep die het eerst weer in de oorspronkelijke opstelling staat (zit) wint de estafette. Om goed te kunnen zien welke groep er klaar is moeten de deelnemers na hun loop gaan zitten als ze terug zijn in hun groep. Het aantal lopers per groepje mag niet te groot zijn (maximaal 6) De gestelde opdrachten behoeven alleen op de heenweg te worden uitgevoerd. Iedere deelnemer moet de uit te voeren opdracht beheersen (eenvoudige opdrachten hebben de voorkeur)
Materiaal Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 8 – 30 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke aantallen
- 131 -
Naam activiteit : Treinrace Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels De diverse groepjes zijn van gelijke aantallen en staan achter de startlijnen achter elkaar opgesteld. Op startteken loopt nr.1 van iedere groep naar de overzijde en om het keerpunt (pilon) terug. Bij de startlijn aangekomen geeft nr.1 aan nr.2 een hand waarna beiden de afstand lopen. Zo koppelen de spelers om beurten aan zodat uiteindelijk de hele groep gezamenlijk de afstand loopt (met de handen vast !!) De groep die het eerst weer in de oorspronkelijke opstelling staat (zit) wint de estafette. Om goed te kunnen zien welke groep er klaar is moet de groep als ze klaar is gaan zitten. Het aantal lopers per groepje mag niet te groot zijn (maximaal 6) Deze estafette kan gevaar opleveren bij het keerpunt waar de gehele rij omheen moet (de achtersten laten zich slingeren). De bepaling “alleen die groep kan winnen waarbij de handen vast blijven” kan dit gevaar verminderen.
Speelveld Een speelruimte van ca. 15 x 15 m. Op 8 m afstand voor iedere ploeg wordt een keerpunt aangegeven (pilon, paaltje, enz.). Materiaal Een grote, niet te harde, bal (foambal, volleybal) Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 8 – 30 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke aantallen
- 132 -
Naam activiteit : Paard-en-ruiterrace Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing e.v.t. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels De diverse groepjes zijn van gelijke aantallen en staan achter de startlijnen opgesteld. Voor iedere groep is op ca. 10 meter afstand de eindlijn aangegeven. Eén van de spelers is de zogenaamde ruiter, de anderen in het groepje zijn de paarden. Op startteken springt iedere ruiter op de rug van de eerste speler van zijn groepje (paard nr.1). Nr.1 brengt de ruiter naar de overzijde waar de ruiter afspringt en terug loopt om het volgende paard te halen (nr.2). Alle paarden blijven bij de eindlijn wachten. Het opstijgen moet achter de startlijn gebeuren. Het afspringen mag pas als de eindlijn gepasseerd is. Welke groep heeft het eerst alle paarden aan de overzijde?
Speelveld Een speelruimte van ongeveer 15 meter breedte en 10 meter lengte. Materiaal Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 9 – 30 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke aantallen
Het dragen van spelers moet vooraf geoefend zijn.
- 133 -
Naam activiteit : Baldribbel-estafette Soort activiteit: Estafettespel
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad
Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Speelveld Ruimte van ongeveer 15 m lang en 10 m breed. Op minimaal 2 m van muur (of hek) is een keerpunt (pilon, paaltje, vlag, knots, enz.) aangegeven.
Spelidee en regels De diverse groepjes zijn van gelijke aantallen en staan achter de startlijnen opgesteld. Ieder eerste speler van een groep heeft een bal. Op startteken loopt nr.1 van iedere groep naar de overzijde en weer terug en dribbelt daarbij met de bal. Bij terugkomst moet de bal worden gegeven aan de volgende speler van de groep, enz. De spelers die geweest zijn, sluiten achter de eigen groep aan. De groep die het eerst weer in de oorspronkelijke opstelling staat (zit) wint de estafette. Om goed te kunnen zien welke groep er klaar is moeten de deelnemers na hun loop gaan zitten als ze terug zijn in hun groep. Het aantal lopers per groepje mag niet te groot zijn (4 6) Iedere deelnemer moet de uit te voeren opdracht beheersen (moet van te voren duidelijk zijn)
Materiaal Een grote bal (basketbal, volleybal) die goed stuit. Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 8 – 30 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke aantallen
- 134 -
Naam activiteit : Hurkbal-estafette Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Speelveld Een speelruimte van ongeveer 10 meter lengte en 10 meter breedte. Op ca. 3 meter voor ieder rijtje is een lijn getrokken.
Materiaal Een grote, niet te harde, bal (foambal, volleybal) Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten
Spelidee en regels De groepjes zijn van gelijke aantallen en staan achter de startlijn opgesteld. Vóór ieder groepje staat een Spelers speler (nr.1) met een bal (achter de 3-m lijn). 8 – 30 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke Op startteken werpt nr.1 van iedere groep de bal naar aantallen nr.2, nr.2 werpt de bal terug en hurkt daarna direct. Nr.1 werpt nu de bal over de gehurkte speler naar nr.3 die terugwerpt en hurkt, enz. tot de laatste van het rijtje de bal krijgt. Deze speler houdt de bal vast en loopt naar de plaats van nr.1. Nr.1 sluit nu voor zijn rijtje aan en het spel herhaalt zich. Bij het wisselen van plaats staan alle spelers op en gaan een pas achterwaarts om ruimte te geven voor het vóór aansluiten van de werper. Welke groep staat het eerst weer in de beginopstelling ?
- 135 -
Naam activiteit : Balkring-estafette Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels Speelveld Kringopstelling. Ruimte voor een enkele kring en een loopbaan om die De spelers zijn genummerd van 1 t/m 3 zodat er (bij 12 kring. deelnemers) van elk nummer 4 spelers zijn. Eén der nummers 1, één der nummers 2 en één der nummers 3 hebben een bal. Op teken van de spelleider lopen deze drie spelers in dezelfde richting zo snel mogelijk om de kring, eindigen op de volgende plaats en geven de bal door aan de volgende speler met hetzelfde nummer , enz. Zodra de speler die begonnen is de bal terug heeft steekt hij deze omhoog ten teken dat zijn partij klaar is. De spelers mogen de bal niet werpen en blijven op de nieuwe plaats staan.
Materiaal Grote, niet te harde, ballen (foambal, volleybal) Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 12 – 24 spelers, te verdelen in groepjes van gelijke aantallen
- 136 -
Naam activiteit : Tweetallen-estafette Soort activiteit: Estafettespel Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum: Plaats:
Spelidee en regels Dubbele kringopstelling, waarbij de spelers achter elkaar staan met het gezicht naar binnen, de gevormde tweetallen horen bij elkaar. Op teken lopen de spelers van de buitenkring in dezelfde richting om de kring – de spelers van de binnenkring staan in spreidstand, zodra hun partner tussen hun benen is doorgekropen, eveneens zo snel mogelijk om de kring en kruipen tussen de benen van de eerste loper door.
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze aktiviteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Speelveld Ruimte voor een dubbele kring en een loopbaan om die kring. Materiaal Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 10 – 30 spelers, de gehele groep wordt verdeeld in tweetallen
Welk tweetal is het snelst ? De kringformatie moet gehandhaafd blijven. Dit kan bereikt worden door bijvoorbeeld een krijtstreepje op de grond voor elk tweetal.
- 137 -
Naam activiteit: Rol de bal-estafette Soort activiteit: Estafettespel
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad
Duur: 10 - 15 minuten Tijdstip: Datum:
Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels
Speelveld Ruimte van ongeveer 20 m lang en 12 m breed
De spelers zijn verdeeld in bijvoorbeeld 3 groepjes van 6. De spelers staan in spreidstand achter elkaar, de groepjes naast elkaar. De achterste speler van elk groepje heeft een bal. Op teken rolt de achterste speler de bal tussen de gespreide benen door naar voren, loopt zelf naar het begin van het rijtje, neemt de bal op en geeft deze over het hoofd door naar achteren. De achter hem staande speler geeft de bal tussen de benen door, de volgende weer over het hoofd, enz. Welk rijtje staat het eerst in de oorspronkelijke opstelling ?
20 m
12 m
Materiaal Grote, niet te harde, ballen (foambal, volleybal) Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers 10 – 30 spelers, er worden groepjes van gelijke aantallen gemaakt (niet te kleine groepjes)
- 138 -
Naam activiteit : Schots balspel Soort activiteit: Teamspel
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad
Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum:
Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
10m tiplijn Slagpartij: De bal over de tiplijn in het speelveld slaan, waarna de slagman steeds om de eigen rij moet lopen. Veldpartij: De weggeslagen of geworpen bal stoppen en vanaf die plaats de bal aan elkaar door geven. de slagpartij staat met het gezicht naar het speelveld in een rij naast elkaar opgesteld. de bal moet door de slagman over de tiplijn geslagen worden. het om de eigen rij lopen moet zonder aanraken van spelers gedaan worden. de veldpartij moet vanaf die plaats waar de bal gestopt wordt, in een rij achter elkaar gaan staan, waarbij direct met het doorgeven van de bal begonnen kan worden. het doorgeven van de bal moet van voor naar achter, als volgt: de voorste speler geeft de bal over het hoofd door aan de achter hem staan de speler, deze geeft de bal tussen de gespreide benen door, de volgende weer over het hoofd, enz. De laatste speler brengt de bal over de tiplijn. De loper moet stoppen als de bal de tiplijn passeert. Iedere ronde die men om de eigen rij loopt levert 1 punt op. Nadat iedere speler van de slagpartij een beurt heeft gehad wordt er van taak gewisseld.
5m slagplaats
Speelveld Een niet door grenslijnen aangegeven speelveld van ongeveer 40 m lang en 30 m breed. Voor de opstellingsplaats (slagplaats) van de slagpartij staan 2 paaltjes. Tussen deze paaltjes is de zogenaamde tiplijn, 10 m lang. De afstand van de slagplaats tot tiplijn is 5 m. Materiaal Een grote bal (foambal, volleybal) Linten Pilonnen Spelers Twee partijen van ongeveer 6 - 10 spelers (een slagpartij en een veldpartij)
- 139 -
Naam activiteit : Zaalpolo Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels De veldspelers moeten de bal rollend in het doel van de tegenpartij brengen. De doelverdedigers trachten dit te voorkomen. De bal moet met één geopende hand gespeeld worden (vuist mag niet gebruikt worden) Vallen of duiken naar of met de bal is niet toegestaan de bal moet laag bij de grond blijven (beneden heuphoogte) Veldspelers mogen niet in de doelcirkels komen De doelverdedigers moeten bij het stoppen van de bal deze uitrollen (stoppen en vangen met beide handen is toegestaan voor de doelverdedigers) Gaat door een overtreding een doelkans verloren dan moet er een strafslag worden gegeven (5 m van het doel), alleen de doeverdediger mag deze proberen te stoppen. De doelverdediger moet blijven staan tijdens het spel bij een overtreding van de regels krijgt de tegenpartij de bal
Speelveld Rechthoek van ongeveer 20 m lang en 10 m breed. Op beide breedtegrenzen zijn de doelen aangegeven, door bijvoorbeeld banken of pilonnen, over een breedte van ongeveer 4 m. Voor beide doelen is een doelcirkel aangegeven (afstand tot het doel is ongeveer 3 m.) 20 m
10 m 4 4
4 m
Materiaal Een grote, niet te harde, bal (foambal, volleybal) Banken (2 x), pilonnen. Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Partijlinten Spelers Twee partijen van 4 – 6 spelers, iedere partij heeft een doelman
- 140 -
Naam activiteit : Ringhockey Soort activiteit: Teamspel
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad
Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum:
Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats: Speelveld Rechthoek van ongeveer 20 m lang en 10 m breed. Op beide breedtegrenzen zijn de doelen aangegeven, door bijvoorbeeld banken of pilonnen, over een breedte van ongeveer 4 m. Voor beide doelen is een doelcirkel aangegeven (afstand tot het doel is ongeveer 3 m). 20 m Spelidee en regels De ring door middel van schuiven in het doel van de tegenpartij spelen. De ring mag alleen d.m.v. stokschuiven over de grond verplaatst worden De speler die de stok in de ring heeft maakt een overtreding als er een tweede stok in de ring geplaatst wordt (door een speler van de andere partij) Een vrije slag mag niet direct in het doel gespeeld worden De tegenstanders moeten bij een vrije slag op tenminste 2 m afstand blijven Het gebied voor de doelen (3 m-gebied) is voor alle veldspelers verboden gebied De doelverdediger mag de ring met de voeten stoppen Het spel begint begint bij een van de doelverdedigers (eveneens na een doelpunt) De stok moet verticaal gedragen worden Bij een overtreding van de regels krijgt de tegenpartij de ring
10 m
4 4
4m
Materiaal Voor iedere speler een 1 m lange stok. Er moet gespeeld worden met een ring van ca. 15 cm doorsnede (rubber of dik touw) Banken of pilonnen (doelen) Partijlinten Spelers Twee partijen van 4 – 6 spelers
- 141 -
Naam activiteit : Stuitbal Soort activiteit: Teamspel Duur : 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum: Plaats:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent. Speelveld Rechthoek van ongeveer 18 m lang en 9 m breed. Het speelveld wordt in 2 gelijke vakken verdeeld door een op ongeveer 40 cm hoogte geplaatste lijn (e.v.t. banken)
Spelidee en regels De bal moet met de vuist via een stuit in het eigen speelveld over de lijn (of bank) in het speelveld van de tegenpartij geslagen worden. Bij het begin van het spel en na iedere fout wordt de bal van achter de achterlijn opgeslagen. De bal moet daarbij in het eigen speelveld stuiten en vervolgens over de lijn (of bank) in het vak van de tegenpartij komen. Moet men de bal ontvangen dan mag men samenspelen mits dit niet meer dan tweemaal gebeurt en de bal na iedere aanraking op de grond stuit. De partij die een fout maakt krijgt de beginslag. Het spelen van de bal moet met één vuist gebeuren de bal moet naar de grond geslagen worden (neerslag) Eenzelfde speler mag de bal niet twee keer achter elkaar slaan Het aanraken van de lijn (of bank) door de bal of een speler is niet toegestaan De beginslag (serveren) moet wisselend plaats vinden Het innemen van de plaatsen in het vak (opstelling) is vrij Iedere fout is een punt voor de tegenpartij.
18 m
9m
9m
9m
Materiaal Een grote bal (foambal, volleybal), die goed stuit Lijn (saubersnoer), partijlinten, korfbalpalen (2 x), e.v.t. banken Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers Twee partijen van 4 - 6 spelers
- 142 -
Naam activiteit : Bussenbal Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum: Plaats:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze aktiviteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent. Speelveld In een vierkant van 9 x 9 m staan op de hoekpunten blikken conservebussen (veldspel buiten) of pilonnen (zaalspel binnen). Op een afstand van ca. 6 m midden voor het vierkant is de slagplaats aangegeven. Om de bussen of pilonnen is een kring of vak gemaakt van ca. 1 m doorsnede.
Spelidee en regels Slagpartij : De bal wegslaan (rollen of trappen) tussen honk 1 en honk 4 door in het speelveld. Vervolgens gaan lopen naar honk 1, daar het blik (of de pilon) buiten de kring trappen; lopen naar honk 2 idem, evenzo bij de honken 3 en 4 in volgorde. Veldpartij : De veldpartij moet trachten de weggeslagen bal te stoppen en te spelen naar honk 1. Staat daar het blik (of pilon) nog in de kring dan mag (met de bal in de hand !!) het blik omgetrapt worden (honkloper is dan uit !!).Is het blik al uit de kring dan moet de bal gespeeld worden naar honk 2 waar het er weer om gaat wie het blik uit de kring speelt, evenzo bij de honken 3 en 4.
Materiaal Blikken, pilonnen, partijlinten Volleybal (uit de hand slaan door slagman), handbal (uit de hand rollen door slagman), de veldpartij is verplicht om de bal in volgorde van de honken 1, voetbal (als de bal via een trap in het spel 2, 3, 4 rond te spelen. gebracht moet worden) het werpen van honk naar honk moet vanuit de hoekpunten Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te (kringen) gebeuren. zetten een speler van de veldpartij mag de loper niet hinderen Puntentelling (verschillende mogelijkheden) : de loper moet volledig 4 honken passeren, dan 1 punt voor ieder omgeworpen honk krijgt de loper 1 punt
Spelers Twee partijen van 8 – 12 spelers (slagpartij en veldpartij)
Wisselen van taken als alle spelers van de slagpartij aan slag zijn geweest.
- 143 -
Naam activiteit : Eenvoudig slagbal Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum: Plaats:
Spelidee en regels Slagpartij : Spelers worden afgenummerd. Nr. 1 komt aan slag en moet proberen de bal tussen de foutlijnen door en over de tiplijn te slaan. De slagman wordt daardoor honkloper en loopt om via de honken 1, 2 en 3 naar honk 4. Veldpartij : Deze stellen zich verspreid op vanaf de tiplijn tot en met de omgeving van de honken. Eén van deze spelers staat bij de brandplaats (de brander). De veldpartij moet de weggeslagen bal stoppen (e.v.t. vangen) en naar de brandplaats spelen. meerdere spelers aan een honk is toegestaan spelers van de slagpartij mogen in het veld de bal niet raken Slagman uit: bij 3 x mis slaan bij 3 x fout slaan bij 3 x gecombineerd mis of fout slaan bij het niet, na een goede slag, op de juiste wijze neerleggen van het slaghout Honkloper uit: bij het binnendoor passeren van een honk bij het hinderen van de veldpartij bij te laat komen aan een honk (bal al op de brandplaats) e
Komt de honkloper op het 4 honk dan is dit 1 punt, tenzij dit is gebeurd op een eigen slag (run), in dat geval worden 2 punten gegeven Het wisselen van functie gebeurt als 5 spelers uit zijn of bij 3 vangballen. Variabelen Vele mogelijkheden ; 1 speler op honk, uittikken, op honken uitbranden, meerdere honken, andere loopafstanden, enz.
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent. Speelveld Een rechthoek van 15 x 15 m. Op de hoeken zijn de honken aangebracht (1, 2, 3, 4). Tussen honk 4 en de tiplijn is de brandplaats. Op 5 m vanaf de slagplaats is de brandplaats aangegeven op de plaats waar de tiplijn de foutlijn raakt. De foutlijnen zijn vanaf de slagplaats naar de honken 1 en 4 getrokken.
Materiaal Tennisbal, slagplankje, materiaal voor brandplaats, honken (e.v.t. pilonnen,), partijlinten Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers Twee partijen van 6 – 10 spelers (slagpartij en veldpartij)
- 144 -
Naam activiteit: Traprenbal Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Plaats:
Spelidee en regels Slagpartij (trappartij) : Nr. 1 van de trappartij trapt de bal vanuit vak A in het speelveld en loopt om de honken B en C weer terug over de basislijn. Vervolgens komt nr.2 aan de beurt, enz. Veldpartij : De veldpartij moet de bal stoppen en naar de brandplaats (A) werpen. de bal moet na de trap de grond van het speelveld binnen de lijnen raken (bij fout 1 x overtrappen) op het moment van branden in vak A door de veldpartij zijn alle spelers die zich tussen de honken of tussen honk en basislijn bevinden, uit. er mogen slechts 2 spelers aan een honk staan Het wisselen van functie gebeurt zodra er 5 spelers uitgebrand zijn. De puntentelling is voor een geslaagde loop heen en terug op eigen trap 2 punten, voor een loop met onderbreking aan een honk 1 punt. Een speler die uitgebrand wordt verlaat het speelveld en komt te zijner tijd weer aan de beurt. Het terugkeren naar een honk is toegestaan mits er nog geen 2 spelers staan.
Speelveld Een rechthoek van ca. 25 m lengte en ca. 15 m breedte. Aan een korte zijde is in het midden een vak van 3 x 2 m aangegeven (vak A). Twee hoekpaaltjes (pilonnen) staan op de hoekpunten van de andere korte zijde.
Materiaal Een grote bal (voetbal, rugbybal, enz.), partijlinten, pilonnen en Paaltjes. Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers Twee partijen van 6 – 10 spelers (veldpartij en trappartij)
- 145 -
Naam activiteit : Eilandvoetbal Soort activiteit : Teamspel Duur
: 20 - 25 minuten
Tijdstip
:
Datum
:
Plaats
:
Spelidee en regels De bal door middel van voetbalhandelingen in handen spelen van de op het eiland staande eigen speler. Het spelen van de bal met de hand of arm is niet toegestaan (uitgezonderd de speler op het eiland), het wordt bestraft met een strafschop Een zogenaamde “sliding” is niet toegestaan. De speler op het eiland mag zijn eiland niet verlaten De bal bij de eigen doelman in handen spelen is een punt. Het spel wordt dan daar hervat door de partij tegen wie het doelpunt gemaakt is. Voor ruw spel (of hard schieten) moet direct afgefloten worden Het betreden van het doelgebied (eiland) door een veldspeler is niet toegestaan. Een strafschop wordt vanaf het eigen eiland genomen, waarbij de bal vanuit de handen getrapt wordt zonder dat een speler zich tussen de eilanden mag opstellen, of daar de bal mag spelen.
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent.
Speelveld De gehele zaal of een speelveld van ca. 30 m lengte en ca. 15 m breedte. Aan de beide breedtezijden wordt 5 m vanaf de achterlijn een gebied (eiland) aangegeven. Dit eiland (vak, mat of kring) is ca. 2 x 2 m.
Materiaal Een grote bal (voetbal, foambal, rugbybal) Mat, pilonnen, partijlinten Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers Twee partijen van 4 – 6 spelers
- 146 -
Naam activiteit: Voetbaltennis (Voetvolley) Soort activiteit: Teamspel Duur: 20 - 25 minuten Tijdstip: Datum: Plaats:
Studieopdracht Bestudeer: Het programmablad Het werkblad Uitvoeringsopdracht : Deze activiteit laten uitvoeren in de basisvorm (zoals hier beschreven) Toepassing evt. variabelen in overleg met de docent. Speelveld Een rechthoek van ca. 16 m lengte en ca. 8 m breedte met in het midden een op 1½ m hoogte gespannen lijn (net).
Spelidee en regels De bal via voetbalhandelingen over de lijn in het vak van de tegenpartij spelen. Bij het begin en na iedere fout wordt de bal van achter het vak (achterlijn) in het spel gebracht Het in het spel brengen van de bal moet met een trap tegen de bal gedaan worden (uit de handen) De lijn (net) mag bij de begintrap niet geraakt worden de bal buiten het vak van de tegenpartij spelen is fout (op de lijn is in) De bal mag niet met de hand of arm gespeeld worden De bal mag tussendoor telkens maar een keer op de grond stuiten Er mag ook buiten de lijnen verder gespeeld worden Iedere fout is een punt voor de tegenpartij. Variabelen Het aantal malen zelf behandelen van de bal Het aantal malen dat de bal mag stuiten in het vak De te gebruiken technieken Het aantal malen samenspelen vóór de bal over de lijn gespeeld wordt.
Materiaal Een grote, niet te harde, bal (voetbal, foambal) die goed stuit Lijn of net, korfbalpalen, partijlinten Pilonnen en/of afzetlint om het speelveld uit te zetten Spelers Twee partijen van 3 – 6 spelers
- 147 -
