TPT 97 ZUl
ZU D-AFRIKA DE GOEDE HOOP
EEN UITGAVE VAN STUDIUM GENERALE TU EINDHOVEN TER GELEGENHEID VAN DE PROGRAMMASERIE 'ZUID,AFRIKA DE GOEDE HOOP' SAMENSTELLING, SANDER GELSING EN JOOST DE VLETTER
2
ZUID-AFRIKA DE GOEDE HOOP
3
INHOUD
VOORWOORD
KENNISMAKING MET ZUID-AFRIKA
7 ZUID-AFRIKA VOOR DE LEEK DOOR CHRIS VERVLIET
UIT: HET NIEUWE ZUID-AFRIKA, DAVIDSFONDS, 1994
20 GROND VOOR EEN FATSOENLIJK BESTAAN DOOR LOKE VAN DER HEIDE UIT: NRC HANDELSBLAD, 1 MAART 1997
24 OP SAFARI IN SOWETO DOOR MIRJAM SCHOTTELNDREIER UIT: DE VOLKSKRANT, 2 JANUARI 1993
POLITIEK
30 NELSON MANDELA'S TIJD OM TE REGEREN IS EINDELIJK GEKOMEN DOOR PHILLIP VAN NIEKERK
UIT: DE VOLKSKRANT, 7 MEI 1994
3-6 DE VERSTRENGELING VAN POLITIEK EN GEWELD IN ZUID-AFRIKA DOOR STEPHEN ELLIS
UIT: DE VOLKSKRANT, 17 MEI 1993 VERTALING BRIGIT KOOIJMAN
42 ZUID-AFRIKA'S BEPROEVING UIT: DE VOLKSKRANT, 14 APRIL 1994
44 DE MISKENNING VAN DE MOEDERTAAL DOOR ADRIAAN VAN DIS
UIT: DE VOLKSKRANT, 22 OKTOBER 1994
48 ZUID-AFRIKA HEEFT RECHT OP TOE.GANG TOT EUROPESE MARKT DOOR SIETSE BOSGRA
UIT: DE VOLKSKRANT, 8 JANUARI 1995
50 ZUID-AFIUKA VOERT BREDE MAATSCHAPPELIJKE DISCUSSIE OVER ALLES DOOR JOS MOERKAMP
4
UIT: INTERNATIONALE SAMENWERKING, JANUARI 1995
58 NIEUWE GRONDWET IS OVERWINNING VOOR ANC DOOR PHILLIP VAN NIEKERK
UIT: DE VOLKSKRANT, 5 SEPTEMBER 1996
60 ZUID-AFRIKA KOMT MET PLAN LANDVERDELING DOOR PHILLIP VAN NIEKERK
UIT: DE VOLKSKRANT, 2 FEBRUARI 1996
CULTUUR
62 ZUIDERKRUIS: AFRIKAANSE KUNSTENAARS OP ZOEK NAAR HUN WORTELS DOOR INGRID LITH
UIT: DE VOLKSKRANT, 26 MAART 1994
66 ZUID-AFRIKAANSE MUZIEK: EEN MILLENNIA-OUDE TRADITIE DOOR LUCAS ASSELBERGS, STUDIUM GENERALE 1997
67 GLOSSARY SOUTHERN AFRICA UIT: WORLD MUSIC, THE ROUGH GUlDE ROUGH GUlDES LTD, 1994
68 MAPANTSULA ONDERSCHEIDT ZICH VAN ANDERE APARTHEIDSFILMS DOOR JOYCE ROODNAT
UIT: NRC
HANDELSBLAD, 19 APRIL 1989
70 DE SCHREEUW VAN STEVE BIKO VERFILMD DOOR HENK VAN GELDER
UIT: ELSEVIER, 20 FEBRUARI 1988
80 'EEN FILM OVER STEVE BIKO ZOU ALLEEN WANHOOP LATEN ZIEN' DOOR DINEKE DE ZWAAN
UIT: TROUW, 17 MAART 1988
86 MIJN AFRIKANER DOOR ETIENNE VAN HEERDEN
UIT: DE WITTE AAP, MEULENHOFF, 1992
94 TIJDTABEL UIT: CALEIDOSCOOP; EEN BIBLIOGRAFISCH OVERZICHT VOOR LITERATUUR UIT ZUID-AFRIKA IN NEDERLANDSE VERTALING, SUID-AFRIKAANSE
INSTITUUT, AMSTERDAM, 1996
5
VOORWOORD
ZUID-AFRIKA DOOR SANDER GELSING
Apartheid, geweld, boycots, Nelson Mandela, Koop de
Zuid-Afrika is enorm in beweging, het proces van
Goede Hoop, Krugerpark, ladysmith Black Mombaza.
hervorming en democratisering dat eind jaren tachtig is
Het zijn slechts enkele associaties die bij je op kunnen
ingezet door regering de Klerk, met als één van de grote
komen bij het horen van de naam van dit land. Een land
momenten de vrijlating van Nelson Mandel a in 1990, is
dat met zijn vele tegenstellingen en omstreden verleden
nog lang niet afgerond. Vele afwegingen moeten
geregeld genoemd wordt op televisie of in de krant.
opnieuw gemaakt worden en belangrijk is dat de
Hoe zou het land er uit gezien hebben als de Hollanders
verschillende bevolkingsgroepen er zich in kunnen
in 1652 geen voet aan wal gezet hadden in het huidige
vinden. Het verleden moet afgesloten worden om verder
Kaapstad, op hun tochten naar de rijkdommen in het
te kunnen gaan in een nieuw Zuid-Afrika, maar wel op
Verre Oosten.
zo'n manier dat iedereen dat verleden ook echt kan laten rusten. Op dit moment is Zuid-Afrika bezig om een
Een land zo ver weg maar eigenlijk ook zo dkhtbij. Is
van de meest democratische grondwetten van de wereld
het niet zo dat een groot deel van de blanke bevolking
op te stellen. Er zal echter nog veel moeten worden
van Nederlandse origine is? Als je een beetje je best
gepraat voordat iedereen met elkaar verder kan leven.
doet moet het niet ol te veel problemen geven om het Afrikaans te volgen.
Deze bundel van teksten wil de lezer een beeld geven
Maar er zij ook levensgrote verschillen. Waar je hier in
van enkele aspecten van Zuid-Afrika en is bedoeld als
Nederland je dagelijkse bezigheden kan uitvoeren
extra informatie bij de programma's van de Zuid-Afrika-
zonder veel bezig te zijn met politiek, word je in Zuid-
weken van Studium Generale in het lentetrimester
Afrika constant geconfronteerd met de erfenis van de
1997.
apartheid. Bij wet werd strikt onderscheid gemaakt tussen blanken, kleurlingen (van gemengde afkomst), Aziaten (Indiërs) en zwarten. Dat bracht ongelijke rechten met zich mee. Zo waren veel banken in het park alleen bestemd voor blanken.
6
KENNISMAKING MET ZUID-AFRIKA
ZUID-AFRIKA VOOR DE LEEK DOOR CHRIS VERVLIET
UIT: HET NIEUWE ZUID·AFRIKA, DAVIDSFONDS, 1994
In zekere mate doet Zuid-Afrika denken aan het
meeste zijn nauwelijks een eeuw oud met hun hoge
verhaaltje van de drie geblinddoekte geleerden die een
flatgebouwen,
olifant aftasten. De eerste is veearts. Wanneer hij het
infrastructuur en hun residentiële buitenwijken.
ronde slurfuiteinde voelt, denkt hij te maken te hebben
Er is de verlatenheid van het platteland, waar je vijftig
met de ronde neus van een varkentje.
De tweede is
kilometer kunt rijden vooraleer je in een dorp
bosbouwexpert Terwijl hij ontspannen tegen een van
terechtkomt; een dorp van hooguit een paar duizend
de poten van de olifant aanleunt, vraagt hij zich af om
inwoners, een paar honderd huizen, een benzine-
welke boomsoort het eigenlijk wel zou gaan. De laatste
station, enkele winkels en snackbars - wegneemetes -
is vogelspecialist
en een vijftal kerken.
Terwijl hij de grote flaporen aftast, .
hun
stadsparken,
hun
moderne
verheugt hij zich in de roem die hem te beurt zal vallen
Er is het Zuid-Afrika met zijn tragiek. De verpaupering
nu hij een prehistorische reuzevogel ontdekt heeft.
van de werklozen, de uitzichtloosheid van een hele generatie, de krottenwijken die de derde-wereld-
Een beeld van Zuid-Afrika geven is niet gemakkelijk
gedaante van het land weerspiegelen. Er is de sociale
omdat dit land zovele gezichten heeft. Wat men in het
tol: de misdadigheid, de gezinnen die hun kinderen
land ziet,
geen stabiliteit kunnen bieden.
is dikwijls
afhankelijk van de eigen
achtergrond.
Er is het Zuid-Afrika van de politiek, van de vragen over de toekomst nu de zekerheden van het verleden
Er is het Zuid-Afrika dat de toerist in zijn ban houdt.
wegvallen; de grote verwachtingen en het dwangbuis
De Tafelberg die boven Kaapstad oprijst, de weidse
van de realiteit; de uitzichtloosheid van het geweld.
desolate natuur van de Karoowoestijn, de zon en de
Er is ook het Zuid-Afrika van de hoop. De ereronde van
zee van de Tuinroete, de dierenwereld van de
de Ethiopische Tulu en de Zuid-Afrikaanse Elana Meyer,
Krügerwildtuin.
hand in hand verheugd over hun gemeenschappelijk
Er is het gezicht van het moderne Zuid-Afrika met steden
Afrikaans succes op de Olympische Spelen; de
als Kaapstad, Johannesburg, Pretoria, Durban... De
herontdekking van de stam 'Afrika' in de zelfidentificatie
7
I
als Afrikaner.
Er is de lwijfel, die de intellectuele
andere thuislanden (Kwazulu, Qwoqwo, Lebowa,
luchlwegen bevrijd heeft van de wurggreep van de
Kangwone, Kwandebele, Gozankulu) hadden een vorm
eigen overtuiging.
van regionaal zelfbestuur. Het is de bedoeling dat de tien thuislanden opnieuw opgaan in het ruimere ZuidAfrikaanse geheel.
BEVOLKING EN OPPERVLAKTE
De Bevolkingsregistrotiewet van 1950 (ondertussen De totale oppervlokte van Zuid-Afrika bedraagt
afgeschaft) heeft de bevolking op een rigide wijze
1.228.000 km2. Hiermee is het land aan de zuidpunt
onderverdeeld in zwarten, kleurlingen (van gemengde
van het Afrikaanse continent bijna dubbel zo groot als
afkomst), Aziaten (Indiërs) en blanken.
Frankrijk, veertigmooi groter don België en dertigmaal
75,5% von de bevolking zwart, 13,2% blonk, 8,4%
groter don Nederland.
kleurling en 2,8% Aziatisch.
In 1991 was
De meeste zwarte Zuid-Afrikanen spreken lokale Schottingen uit 1990 geven een bevolkingsoantol van 38 miljoen, bijna viermaal zoveel als het Belgische
Afrikaanse talen.
Acht en een half miljoen heeft het c~
--
inwoneraantoL Niet dot iemand precies weet hoeveel
Zoeloe ols moedertaal; bijna zeven miljoen spreekt het ~ Xhosa. Andere belangrijke talen zijn het aan elkaar
inwoners Zuid-Afrika heeft. De volkstelling die in 1991
verwante Noord- en Zuid-Sotho (respectievelijk 4 en 3,2
plaatsvond, is erg gehinderd door de onrust in het land.
miljoen).
Kleinere zwarte talen zijn het Swazi, het
Tswano, het Ndebele, het Shangaan/Tsonga en het In bovenstaande cijfers zijn de oppervlokte en de
Venda. Een aantal talen is aan elkaar verwant, zoals de
bevolking van de zogenaamde 'thuislanden' begrepen.
Romaanse talen in Europa. Het Zoeloe, het Xhosa, het
In de hoop een politieke oplossing te bewerkstelligen
Swazi en het Ndebele maken deel uit van de
door de opdeling van het grondgebied heeft de Zuid-
Ngunigroep, terwijl ook het Tswana, het Noord- en het
Afrikaanse
de
Zuid-Sotho verwant zijn (de Sothogroep). Veel zwarte
thuislanden
Zuid-Afrikanen spreken naast hun eigen taal nog één of
Op deze wijze zijn vier thuislanden
meer andere Afrikaanse talen, alsmede Engels of
regering
onafhankelijkheid aangemoedigd.
8
van
in
de
jaren
zogenaamde
zeventig
onafhankelijk geworden: Tronskei, Bophuthatswana,
Afrikaans.
Venda en Ciskei (de zogenaamde TBVC-staten).
Onder de blanken heeft 57% het sterk op het
De
onafhankelijkheid van deze thuislanden is evenwel nooit
Nederlands gelijkende Afrikaons als moedertaal en
door de internationale gemeenschop erkend.
37%
Zes
het
Engels.
Verder
zijn
er
een
aantal
immigrantentalen,
waaronder
het
Portugees
de
wel
om
chroom,
platinametalen,
vanodium
of
belangrijkste is. De Afrikaanstalige blanken worden
mangaan, Zuid-Afrika is de belangrijkste producent ter
Afrikaners genoemd.
Nochtans spreekt ook 80% van
wereld. In 1990 was goud goed voor dertig procent van
de kleurlingenbevolking Afrikaans, zodat van de
de totale Zuid-Afrikaanse uitvoer. Steenkool is het
ongeveer zes miljoen Afrikaanstaligen nauwelijks iets
tweede belangrijkste uitvoerproduct.
meer dan de helft blank is . Een minderheid onder de kleurlingen is Engelstalig.
De Indische minderheid is
Het is evenwel niet al goud wat blinkt. Hoewel Zuid-
dan weer overwegend Engelstalig, hoewel ook een
Afrika veertigmaal zo groot is als België en een
aantal Indische talen gesproken worden (Tamil, Hindi,
bevolking heeft die viermaal zo groot is als de
Gujerati ... ).
Belgische,
Het 'oude Zuid-Afrika' had twee officiële talen, Engels en
Binnenlands Product (1990) nauwelijks de helft van het
Afrikaans. Daarnaast werden in de thuislanden de
Belgische.
bedraagt
het
Zuid-Afrikaanse
Bruto
lokale talen erkend. In het 'nieuwe Zuid-Afrika', zo is afgesproken, zullen elf officiële talen (Engels, Afrikaans
In de jaren vijftig en zestig behoorde Zuid-Afrika vanuit
en de negen zwarte talen) erkend worden. In de praktijk.
economisch oogpunt tot de snelst groeiende landen ter
zal het taalbeleid wellicht van regio tot regio verschillen,
wereld. Vanaf de jaren zeventig is de economische-
gezien de provinciale overheden mede-bevoegd zijn om
groei beginnen dalen. De jaren tachtig waren crisisjaren
het taalbeleid voor hun provincie vast te leggen. In de
en sinds het begin van de jaren negentig krimpt het
nationale
Bruto Binnenlands Product (BBP).
administratie
zal
Engels
wellicht
de
gebruikstaal worden - moor de andere talen zullen blijvend mogen gebruikt worden in het onderwijs, de
De economische malaise heeft dramatische gevolgen
gerechtshoven en het parlement. ledereen zal het recht
gehad voor de werkgelegenheid. Om de groeiende
hebben in briefwisseling met de overheid zijn eigen taal
bevolking werk te verschaffen moesten in de jaren
te gebruiken.
tachtig dagelijks duizend arbeidsplaatsen gecreëerd worden. In werkelijkheid lag het aantal arbeidsplaatsen
ECONOMIE
in 1990 nauwelijks hoger dan tien jaar voorheen.
Zuid-Afrika staat voorol bekend als een land van
Ten opzichte van zijn buurstaten blijft Zuid-Afrika
minerale rijkdommen. Of het nu om goud gaat, dan
niettemin een economische reus. De gezamenlijke
9
bevolking van Botswana, Lesotho, Swaziland, Angola,
kernagglomeraties: het zogenaamde Witwatersrand-
Mozambique, Tanzania, Zimbabwe, Zambia, Malawi en
gebied in een wijde straal
Namibië bedraagt bijna tachtig miljoen, iets meer dan
Kaapstad en omgeving; Port-Eiizabeth-Uitenhage;
het dubbele van de Zuid-Afrikaanse bevolking. Hun
Durban-Pietermaritzburg. Tezamen nemen deze regio's
gezamenlijk BBP bedraagt evenwel nauwelijks meer dan
slechts vier procent van de totale Zuid-Afrikaanse
één derde van het Zuid-Afrikaanse.
oppervlakte in beslag. Nochtans woont meer dan een
rond
Johannesburg;
derde van de bevolking er en wordt bijna tachtig Zuid-Afrika blijft een belangrijke handelspartner voor de
procent van de industriële productie er voortgebracht.
landen in de regio. Mozambique betrekt 25% van zijn
De ongelijkheid speelt door op alle domeinen. Op het
invoer uit Zuid-Afrika; Zambia en Zimbabwe 20%. In het
Kaapse schiereiland is er één dokter per 514 inwoners.
geval van Lesotho en Swaziland lopen deze percentages
Op het platteland daalt deze ratio tot 1 per 1.920
op tot 90%. De helft van de uitvoer van Lesotho en
inwoners. In het thuisland Lebowa is er slechts één arts
Swaziland en 20% van de uitvoer van Zimbabwe en
per 30.499 mensen .
Namibië gaat naar Zuid-Afrika. In zekere mate weerspiegelt Zuid-Afrika de NoordEen sterk ongelijke verhouding is een slechte i1asis om·
Zuidtegenstellingen. De rijkste 20% van de wereld-
een gezond huwelijk op te bouwen. De tijd dat Zuid-
bevolking verdient iets meer dan 60% van het
Afrika zich probeerde te beveiligen door militaire acties
wereldinkomen. In Zuid-Afrika bedraagt het aandeel
in de buurstaten is voorbij. Indien de toekomstige Zuid-
van blanken, Indiërs en kleurlingen
Afrikaanse regering niet voldoende tact opbrengt in de
Zuid-Afrikaanse bevolking in het nationale inkomen
economische betrekkingen met de buurstaten, zal het
ongeveer 63%.
land
een
De socio-economische behoeften blijven ontstellend
regionale Rambo naar een regionale King Kong, die
hoog. In 1990 beschikte 60% van de zwarte bevolking
evenwel
louter
door
onvermijdelijk evolueren
zijn
afmetingen
weerzin
van
onder
de
samen 25% van de
niet over een voldoende inkomen om in behuizing te . voorzien. Aan de randen van de steden groeien de
omliggende staten oproept.
krottenwijken aan. Binnen de Zuid-Afrikaanse grenzen is de economische
10
activiteit eveneens ongelijk gespreid. Geografisch is
De Zuid-Afrikaanse economie is een ongelijk verdeelde
de
koek - geen ongelijk verdeelde, rijkelijke taart.
economie
sterk
geconcentreerd
rond
v1er
verhaal van zijn Belgische grootvader die als kleurling
POLITIEK
werd geregistreerd omdat hij met een Jamaïcaanse was Een van de doelstellingen van de Nationale Partij, die in
gehuwd. De steden en dorpen werden o~gedeeld in
1948 aan de macht kwam, was te waarborgen dat
verschillende woonbuurten voor de verschillende rassen
Zuid-Afrika een uitsluitend door blanken geregeerd
(Groepsgebiedenwet, 1950). Bussen, banken in een
land zou blijven. Hendrik Verwoerd, die later eerste
stadspark, liften en dergelijke werden gescheiden of
minister werd, verklaarde in
voorbehouden voor blanken (Aparte Geriewe Wet,
1948 in de Senaat:
"Niemand zal ontkennen dat het zowel voor de
1953).
inboorlingen (Naturel) als voor de blanke het beste zou zijn geweest indien de geschiedenis voor een totale
De ideoloog van de apartheid was Hendrik Verwoerd,
scheiding had gezorgd. Als men met een ingewikkelde
die in 1950 minister van 'Naturellesake' en in 1958
situatie zit, moet men steeds de richting waarheen men
eerste minister werd. De uiteindelijke doelstelling van
wil bewegen goed voor ogen houden. Op elk domein in
zijn schema was Zuid-Afrika ook politiek op te delen.
het leven is het toch zo dat men zijn blik op de sterren
Hiertoe werd de zwarte bevolking op basis van taal,
moet richten om te kijken hoe dicht men het volmaakte
afkomst en cultuurgebruiken verdeeld in negen etnische
kan benaderen. Daarom zeg ik: hou voor ogen wat
groepen: Zoeloes, Xhosa's, Venda's, Tswana ... leder van
voor het land het beste is en probeer het te benaderen
deze groepen werd geassocieerd met een aantal
binnen de perken wat de praktijk van het leven voor jou
stamgebieden.
kan geven."
afgebakend vóór de Tweede Wereldoorlog (Landwetten
Het beleid van rassenscheiding - apartheid - was
van 1913 en 1936). De bedoeling was dat deze
geboren. De blauwdruk die van de schrijftafel op de
stamgebieden eerst zelf besturend en op de lange duur
maatschappij werd geënt, doordrong alle levenssferen.
onafhankelijk zouden worden. Alle
In 1949 en 1950 werden eerst huwelijken en daarna
Afrikanen zouden dan hun Zuid-Afrikaanse nationaliteit
ook buitenechtelijk geslachtsverkeer tussen blank en
verliezen en in de plaats daarvan een thuisland-
zwarte verboden (Gemengde-Huwelijkenwet; Ontucht-
nationaliteit verwerven: Venda's die van Venda, Tswana's
wet). De Bevolkingsregistratiewet van 1950 gebood
die van Bophuthatswana enz.
dat
iedereen
in
een
centraal
Deze
waren
reeds
grotendeels
zwarte Zuid-
bevolkingsregister
geregistreerd zou worden als blanke, kleurling of
Het zogenaamde thuislandbeleid stond haaks op de
zwarte. Een jonge Zuid-Afrikaan vertelde mij ooit het
realiteit. De helft van de zwarte Zuid-Afrikanen woonde
11
buiten de thuislanden. Zoeloes die duizend kilometer·
thuislandadministraties bleken dikwijls niet opgewassen
van Kwazulu woonden, konden in theorie stemmen voor
tegen hun taak. Transkei, Ciskei en Venda kenden elk
Kwazulu, maar niet voor Zuid-Afrika. De economische
hun paleisrevoluties. ledere nieuwe regeerder bracht
basis van de thuislanden was te zwak om op te wegen
corruptieschandalen van zijn voorganger aan het licht.
tegen de kernagglomeraties in Zuid-Afrika. Slechts drie procent van het gehele BBP werd in de thuislanden
Rond het midden van de jaren zeventig kwamen de
geproduceerd.
decentralisatieplannen
eerste kreukjes in de blauwdruk. Eerste minister Vorster
konden daar weinig aan veranderen. De verstedelijking
(1966/1978) streek een aantal-kleinere aspecten van de
viel niet in te dijken.
apartheid effen. Onlusten deden in 1976 Soweto, de
lnd ustriële
township nabij Johannesburg, ontploffen als een Tot de tweede helft van de jaren zeventig weigerde de
vulkaan. Beetje bij beetje drong de realiteit tot de
regering te aanvaarden dat de zwarte stedelijke
machthebbers door. "Pas u aan of sterf," bezwoer P.W.
bevolking buiten de thuislanden er was om te blijven.
Botha (regeringsleider van 1978 tot 1989) zijn blanke
Vanaf het begin van de jaren zestig stagneerde de
achterban. Botha haalde de discriminatie uit de
overheidsbesteding voor zwarte behuizing buiten de
arbeidswetgeving, schafte de Ontuchtwet af en schrapte
thuislanden. In de plaats daarvan werde
dorpen
de Gemengde-Huwelijkenwet. De aanvaarding van de
opgericht in de thuislanden. De gevolgen waren
permanentheid van de stedelijke zwarte bevolking
werkloosheid in de thuislanden en een behuizingstekort
buiten de thuislanden (1986) ondergroef de basis van
buiten de thuislanden.
de apartheid.
1
Van het principe dat Zuid-Afrika een uitsluitend door
12
Wat een politiek zoethoudertje had moeten worden,
blanken geregeerd land was, werd voor de eerste maal
brak de regering zuur op. De onafhankelijkheid van de
- zij het voorzichtig - afgestapt in 1984. Via een
thuislanden Transkei, Bophuthatswana, Venda en Ciskei
parlement dat uit drie Kamers bestond,
werd niet internationaal erkend en kon evenmin de
kleurlingen en Indiërs een zekere medezeggenschap. Bij
politieke aspiraties van de zwarte Zuid-Afrikanen
haar introductie in 1984 werd de nieuwe grondwet
uitdoven. De verabsolutering van de etnische identiteit
uiteenlopend beoordeeld. Volgens de enen ging het om
was een blanke projectie, geen zwarte zelfidentificatie.
een belangrijke hervorming, een stap vooruit. Volgens
Blanke sociologen en antropologen, niet de zwarte
anderen was de grondwet evenwel niet meer dan een
bevolking, bepaalden wat de zwarte identiteit was. De
schijnhervorming.
kregen
Bij de grondwetsherziening van 1984 werd de zwarte
apartheidswetten (Groepsgebiedenwet; Landwetten van
bevolking in de kou gelaten. P.W. Botha erkende de
1913 en
noodzaak ook politieke inspraakstructuren voor zwarte
registratiewet) geschrapt. CODESA kon geen doorbraak
Zuid-Afrikanen uit te bouwen, maar kon anderzijds de
verwezenlijken. In juni 1992 werden de gesprekken
stap niet zetten de blanke medezeggenschap op de
opgeschort. Het overleg ging niet langer door onder
helling te zetten. Het resultaat was een reeks voorstellen,
het vaandel van CODESA. In de plaats daarvan
het ene nog ingewikkelder dan het andere, die draaiden
noemden de deelnemers zich, weinig inspiratievoL
rond groepsrechten, bescherming van minderheden en
'Multilateraal Onderhandelingsforum'. Ditmaal werd
consensusregering.
wel succes geboekt. In november 1993 bereikten
De voorstellen wekten weinig
1936; Aparte Geriewewet; Bevolkings-
enthousiasme op onder zwarte politici, die vreesden met
negentien
een kluitje in het riet te worden gestuurd. Botha tekende
grondwet, waarin voor het eerst stemrecht voor alle
het begin van het einde van de apartheid, maar kon
Zuidafrikanen gewaarborgd werd.
partijen
consensus
over
een
n1euwe
voor zichzelf niet de stap zetten definitief een streep te zetten onder de illusie. Uiteindelijk werd diegene die de
POLITIEKE ORGANISATIES
hervormingen had gestart de belangrijkste hindernis voor nieuwe hervormingen. Na een beroerte werd de
De belangrijkste organisaties in het huidige Zuid-
president door zijn
Afrikaanse politieke bestel zijn de Nationale Partij en het
eigen
Nationale
Partij opzij
geschoven.
African National Congress. De Nationale Partij heeft Zuid-Afrika sinds
1948
Zijn opvolger, F.W. de Klerk, probeerde het politieke
onafgebroken geregeerd. In het naoorlogse Zuid-Afrika
initiatief opnieuw naar zich toe te trekken. Kort na zijn
was de Nationale Partij een van de pleitbezorgers van
ambtsaanvaarding legaliseerde hij het African National
het Afrikanernationalisme. Haar partijprogramma
Congress (ANC), de Zuid-Afrikaanse Communistische
legde in 1948 de basis voor de apartheid. De evolutie
Partij (SACP) en het Pan Africanist Congress (PAC).
die de Nationale Partij sindsdien doorgemaakt heeft,
Vanuit hun ballingsoorden hadden vooral het ANC en
loopt in vele opzichten parallel met het denken in
de SACP zich opgebouwd tot de speerpunten van de
leidende Afrikanerkringen. Sinds het einde van de jaren
verzetsstrijd. De in 1964 tot levenslang veroordeelde
tachtig streeft de Nationale Partij er doelbewust naar
ANC-leider Nelson Mandela kreeg onvoorwaardelijk
haar achterban te verruimen naar de andere rassen toe.
amnestie. De noodtoestand werd opgeheven en in
Het African National Congress werd in 1912 opgericht
1991-1992 werden de voornaamste overblijvende
om de rechten van zwarte Zuid-Afrikanen te verdedigen. 13
Doorheen
zijn
geschiedenis
ondertussen
is
ook
het
tachtig
ANC
jaar
door
lange
meerdere.
gedachtenstromingen gevaren. Uit readie tegen de
Progressieve Partij in Gazankulu, de lnyandza Notional Movement in Lebowa, de Christendemocratische Partij in Bophuthatswana).
onverzeTtelijkheid van de regering in de jaren vijftig en zestig richTte het ANC in 1961 een eigen militaire
De belangrijkste oppositie tegen het grondwetsakkoord
vleugel op, Umkhonto we Sizwe ('de speer van de
van november 1993 komt van de Vrijheidsalliantie.
natie'). De toenmalige voorzitter van het ANC en
Deze
oprichter van Umkhonto, Nelson Mandela, werd in
thuislandregering van Bophuthatswana en de blanke
1964
levenslange
rechteroppositie (Afrikaner Volksfront, Konservotieve
gevangenisstraf veroordeeld. Zowel onder de zwarte
Partij). De leden van de Vrijheidsalliantie komen om
Zuidafrikaanse bevolking als in het buitenland groeide
uiteenlopende redenen op voor een grotere regionale
de
autonomie.
wegens
populariteit
hoogverraad
van
tot
Nelson
Mandela
in
de
verenigt
lnkatha
de
Vrijheidspartij,
de
daaropvolgende kwarteeuw tot mythische proporties uit. 1990
De lnkatha Vrijheidspartij vreest dat het grondwets-
vrijgeloten. In het ondergrondse verzet heeft het ANC
okkoord de bestaande autonomie van de provincie
nauwe banden gesmeed met de Zuid-/ Jrikaanse
Natalen van het thuisland Kwazulu zal verminderen. De
Communistische Partij (SACP). Het ANC heeft een
lnkatha Vrijheidspartij heeft haar steun vooral onder
radicale rivaal in de vorm van het Pan Africanist
traditionele Zoeloes en onder blanken in Natol. Op
Congress (PAC). Het PAC scheurde zich in 1958 af v~n ·
initiatief van lnkotho-leider Buthelezi heeft Natol reeds
het ANC.
sinds 1987 een multiraciale provinciale regering.
Uiteindelijk
werd
Nelson
Mandela
begin
De blanke oppositie komt op voor een Afrikaner
14
De zoektocht naar een nieuwe grondwet is in de eerste
Volksstoat. Gezien het in de praktijk bijzonder moeilijk is
plaats een zoektocht geweest naar een compromis
een gebied te vinden waar Afrikaners in de meerderheid
tussen
zijn, wordt gedacht aan een vorm van samenwerking
de
Nationale
Partij
en
het
ANC.
De
Democratische Partij, een kleine partij die vooral steun
met
lokale
zwarte
heeft onder intellectuelen, trad hierbij dikwijls op als
Bophuthatswana heeft al eerder gesprekken gevoerd
bemiddelaar. Daarnaast circuleert een aantal kleinere
met
partijen op het politieke toneel. De meeste hiervan
Bophuthatswono samen
hebben een louter regionale basis (b.v. de Ximoko
gedeeltes zou samengevoegd worden tot een autonoom
conservatieve
politici.
Afrikaners
De
en
regering
stelt voor
van
dat
met aanliggende blanke
gebied.
Bijgevolg kon enkel dit Tricornerale Parlement een
Volgens opiniepeilingen uit het najaar van 1993 kan het
nieuwe grondwet goedkeuren. De klip werd omzeild
ANC over het hele land op 57% tot 64% van de.
door
stemmen rekenen. De steun voor de Nationale Partij
vereenvoudigd - als volgt klonk. Met zijn allen proberen
schommelt tussen de 15% en 18%. Hiermee voelt de
wij buiten het parlement om een nieuwe grondwet uit te
Nationale Partij de hete adem van de Vrijheidsalliantie
werken. Eens dit compromis gevonden is, laten we het
in de rug. Gezamenlijk kunnen de leden van de
louter pro forma door het parlement goedkeuren.
Vrijheidsalliantie tussen 13% en 18% van de stemmen
Vanuit politiek oogpunt stelde dit weinig problemen. De
krijgen. De steun voor het PAC schommelt tussen 2% en
regerende
6%; voor de Democratische Partij tussen 1 % en 4%. De
onderhandelingen en beschikte over een voldoende
verschillende kleine regionale partijen sprokkelen met
grote meerderheid om een nieuwe grondwet door het
zijn allen ongeveer 5% van de stemmen. Op deze
Parl~ment te sluizen. Bovendien kon zij hierbij op de
opiniepeilingen kan evenwel een grote foutenmarge
zegen van een aantal kleinere partijen rekenen.
een
stilzwijgende
Nationale
afspraak
Partij
die
stond
ietwat
achter
de
zitten. De afspraak verschoof de vraag. mechanisme moesten
POLITIEKE ACTUALITEIT
1n
Volgens
welk
het grondwettelijk overleg
buiten het parlement (eerst CODESA, daarna het In november 1993 werd een akkoord bereikt over een
Multilateraal
interimgrondwet,
worden genomen?
die
de
overgang
naar
een
Van
precies de inhoud van deze grondwet? Welke waren (en
vooropgesteld.
zijn) de twistpunten? Wie waren de onderhandelaars die
Democratisch Zuid-Afrika (CODESA) in december 1991
het akkoord uitwerkten?
van start ging, namen negentien delegaties deel aan het
De laatste vraag richt reeds de schijnwerper op een
overleg. Onder hen de Nationale Partij en een
eerste twistpunt. Toen CODESA- de Conventie voor een
regeringsdelegatie (apart vertegenwoordigd), het ANC,
Democratisch Zuid-Afrika - in december 1991 van start
de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij, de lnkatha
ging, berustte de wetgevende macht nog bij het
Vrijheidspartij en delegaties van thuislandregeringen.
kleurlingen
Parlement en
Indiërs
waarin
enkel
vertegenwoordigd
het begin
was
Toen
consensus
beslissingen
democratisch Zuid-Afrika moet regelen. Wat is nu·
Tricornerale
in
Onderhandelingsforum)
de
als streefdoel
Conventie
voor
een
blanken, waren.
Belangrijke afwezigen waren het PAC en de blanke
15
Konservotieve Partij. Deze organisaties waren wel van
een
de partij toen het Veelpartijen Onderhandelingsforum in
uiteindelijke grondwet er is, zijn er evenwel spelregels
april 1993 van start ging. Hiernaast werden - op
nodig. De interimgrondwet legt deze vast.
aandringen
Deze spelregels zeggen in de eerste plaats hoe het land
van
I nkatha
-
ook
delegaties
van
traditionele leiders in het overleg opgenomen.
verkozen
parlement.· In
afwachting
dat de
in de komende jaren zal geregeerd worden. Het Nationale Parlement zal bestaan uit twee Kamers: de
Consensus is een mooi ideaal, maar moeilijk te
Notionale Vergadering en de Senaat. De Nationale
bereiken met zo een uiteenlopend gamma aan politieke
Vergodering telt vierhonderd leden, die rechtstreeks
ideeën.
verkozen worden volgens evenredige vertegenwoordig-
De
afspraak
was
dat
het Veelpartijen
Onderhandelingsforum beslissingen zou nemen bij
ing.
"voldoende consensus." Hoe groot de overeenstemming
onderscheid naar ros of geslacht. De Senaat telt
moest zijn om 'voldoende' te zijn, werd evenwel nooit
negentig
gedefinieerd. Het breekpunt kwam er toen in juli
vergaderingen mogen er elk tien aanduiden.
Alle
inwoners
leden.
hebben
Negen
stemrecht,
regionale
zonder
wetgevende
1993 een datum voor algemene grondwetgevende verkiezingen werd bepaald. Deze datum (27 april 1994)
Gedurende de eerste vijf jaar na de verkiezingen zal het
werd vastgelegd door een ruime meerderh":id van de
land
deelnemers aan de Onderhandelingsraad (waaronder
nationale eenheid. ledere partij met minstens 5% van de
het ANC en de Nationale Partij), maar zonder
stemmen
instemming van de lnkatha Vrijheidspartij a'ls de blanke
vertegenwoordigd te zijn. De president wordt aangeduid
conservatieve oppositie trokken zich uit protest terug uit
door de grootste partij. De tweede grootste partij - en
de onderhandelingen. Later deden ook de thuisland-
iedere partij die minstens 20% van de stemmen haalt -
regeringen van Bophuthatswana en Ciskei niet meer
heeft recht op een vice-president. In totooi mogen er
mee. Negentien van de eenentwintig overblijvende
maximum 27 ministers zijn.
geregeerd worden
heeft
het
door een
recht
om
in
regering van
de
regering
delegaties keurden in november 1993 de nieuwe
16
grondwet goed. Het Tricamerale Parlement zette de
Dat er een regering van nationale eenheid moest
maand daarop het akkoord in grondwet om.
komen, werd afgesproken in februari 1993 tussen het
In feite gaat het hier slechts om een interim-grondwet.
ANC en de regering. Het akkoord effende de weg voor
Van in het begin was het uitgangspunt immers dat de
het heropenen van de grondwettelijke onderhandel-
uiteindelijke grondwet moet vastgelegd worden door
ingen. CODESA was immers enkele maanden eerder
juni 1993) afgesprongen. Dat het ANC en de regering onder hun tweetjes
De interim-grondwet somt een aantal basisprincipes op
begonnen te onderhandelen over de toekomst van het
waaraan in geen geval geraakt mag worden. Het gaat
land, zette evenwel kwaad bloed bij de lnkalha
hier onder meer over het algemeen stemrecht, de
Vrijheidspartij, die vreesde het zoenoffer van de
scheiding van de machten (uitvoerend, wetgevend en
toenadering Ie worden. Al bij al maakten de regering en
gerechtelijk) en de erkenning van de verscheidenheid
het ANC niet enkel afspraken over de toekomstige
van talen en culturen. Verder moet gestreefd worden
grondwet, maar ook over hel politieke geweld in het
naar een evenwicht tussen de centrale overheid en
land. Nog vóór het Veelpartijen Onderhandelingsforum
regionale en lokale overheden. Een onafhankelijke
was van start gegaan, leefde er wantrouwen.
Commissie voor de Administratie zal waken over de efficiëntie van de openbare dienst; een Auditor-
Een grondwet aanvaarden is geen niemendalletje. Eén
Generaal moet corruptie tegengaan. De mensenrechten
van de horden waarover CODESA in juni 1992
worden
struikelde was de vraag op welke wijze de uiteindelijke
Mensenrechten. De gerechtshoven zijn bevoegd om
grondwet moest worden vastgelegd. De Nationale Partij
hierop toe te zien.
beschermd
door
een
Handvest
van
wou aanvankelijk dat dit met minimum een drie vierden-meerderheid moest gebeuren. Het ANC vertrok
Het belangrijkste twistpunt in de interim-grondwet was
van een gewone 50% meerderheid. Het uiteindelijk
de bevoegdheid van de regionale overheden. De
resultaat ligt er ergens tussen in. De grondwet moet met
interimgrondwet erkent negen regio's. De grenzen
een twee derden-meerderheid aanvaard worden in een
hiervan liggen nog niet in detail vast. Wat wel zeker is,
gemeenschappelijke zitting van de twee Kamers.
is dat deze grenzen niet zullen samenvallen met deze
(Nationale Vergadering en Senaat). Wordt deze twee
van de huidige thuislanden. Kwazulu zou dus als zelf
derden-meerderheid niet bereikt, dan komt er een
besturend gebied moeten verdwijnen - zeer tot onvrede
referendum. Indien 60% van de kiezers het ontwerp
van lnkatha-leider Buthelezi. Het grondwetsakkoord
goedkeurt, dan is de nieuwe grondwet aanvaard. Wordt
stelt verder dat de 'onafhankelijke' thuislanden Transkei,
er geen 60% meerderheid bereikt, dan komen er
Bophuthatswana, Venda en Ciskei opnieuw bij Zuid-
opnieuw algemene verkiezingen. Het dan verkozen
Afrika moeten worden gevoegd. Ciskei, Transkei en
parlement heeft slechts een meerderheid van 60% nodig
Venda hebben zich daarmee verzoend. De regering van
(i.p.v. twee derden) om een grondwet goed te keuren.
Bophuthatswana heeft evenwel niet ingestemd met het
17
grondwetsakkoord. De negen deelgebieden zijn bevoegd voor cultuur, taalbeleid, lager en middelbaar onderwijs, lokale en traditionele overheden, behuizing, ruimtelijke ordening, algemeen welzijn, gezondheidszorg en nog een aantal andere specifieke domeinen. In de meeste gevallen moeten zij deze bevoegdheid delen met de nationale regering. De wetten van de deelgebieden hebben voorrang behalve indien een bepaalde zaak niet op doeltreffende wijze door de deelgebieden kan geregeld worden; indien er eenvormige normen voor het gehele land nodig zijn, indien het nationale economische belèid op het spel staat of indien een provinciale wet de economie, de volksgezondheid of de veiligheid van een andere provincie in het gedrang brengt.
18
19
GROND VOOR EEN FATSOENLIJK BESTAAN DOOR LOKE VAN DER HEIDE UIT: NRC HANDELSBLAD, 1 MAART 1997
In het Zuidafrikaanse Krugerpark is zichtbaar dat een
park. "Afrikaanse werknemers waren permanent onder-
nationaal reservaat het symbool van een samenle-
geschikt, terwijl Afrikanen erbuiten werden gestraft door
ving kan zijn. Het lagere personeel is merendeels
de onmogelijkheid toegong te krijgen. De cultuur van
zwart en de bezoekers zijn vrijwel uitsluitend blanke
het park was die van de blanke westerling."
Zuidafrikanen of buitenlanders. Zwarten die uit het park zijn verdreven eisen nu hun grond terug. "Als ze
De ochterliggende vraag is of er in een niet-demoeroti-
winnen, zijn alle natuurgebieden in gevaar." Nieuwe
sche samenleving, zoals Zuid-Afrika tot voor kort was,
visies op het recht van de sterkste.
waardevrije instituties konden ontstaan die een regime overleven. Carruthers meent van niet: "Een nationaal
Apartheid en het Krugerpork, dot waren de 1wee zaken
park is niet zomaar een fysieke entiteit, een geografisch
waarmee de wereld Zuid-Afrika lànge tijd associeerde.
gebied of een samenspel van ecosystemen en soorten.
No de opheffing, in 1993, van het meest ver:ijnde sys-
Het is een spiegel van de samenleving en een krachtig
teem van rassensegregatie dat ooit heeft bestaan, bleef
symbool."
alleen het Krugerpark over, een instituut dat schijnbaar met dat kwalijke verleden niets te maken had. Het park
De bezoeker van het Krugerpark en omgeving vindt
stond longe tijd model voor een geslaagde manier om
deze opvatting bevestigd. Het lagere personeel van het
'de goede natuur' te beschermen tegen 'de slechte
wildpark is nog steeds voor het merendeel zwart, het
mens'.
hogere blank en de bezoekers zijn vrijwel uitsluitend blanke Zuidafrikanen of buitenlanders onder wie velen
20
Maar schijn bedriegt: ook het zeventig jaar oude
uit rijke Aziatische Ionden als Japon en Taiwan. In een
Krugerpark was deel van het oude Zuid-Afrika. Het was
kring om het park wonen de zwarte gemeenschoppen
een blanke creatie en "alleen blonken waren in stoot de
die nooit iets op hebben gehad met hetgeen zich ochter
volle voordelen van recreatie van het Kruger Notionaal
de afrostering afspeelt. Ze zouden de grond liever
Park te genieten", schrijft de filosofe Jane Corruthers in
gebruiken voor de landbouw om er een fatsoenlijk
een boek over de sociale en politieke historie van het
bestoon op te bouwen.
Vorig jaar augustus deponeerde de Mokuleke-stom, die
met voortvarendheid gewerkt aan een 'verkleuring' van
leeft aan de noordgrens van het Krugerpork, bij de
het personeelsbestand. En met succes: meer en meer
rechtbank een daim voor de teruggave van 20.000
zwarten zijn te vinden op hogere posities in de parken,
hectare grond binnen het park. Volgens stomleider ·
maar een afspiegeling van de Zuidafrikaanse samenle-
Livingstone Mokuleke werden leden van zijn gemeen-
ving is het nog lan·g niet.
schop in 1969 van de grond verdreven. De zaak speelt momenteel voor de Lands Claim Court. "Als de
Naar verwachting zullen de sociale veranderingen in het
Makuleke-stom wint, zijn alle notuurgebieden in gevaar.
park binnen enkele jaren zijn uitgekristalliseerd. Dan zal
Natuurbescherming is don niet meer waard don het stuk
blijken dat het Krugerpark deel van het nieuwe Zuid-
papier waarop het is geschreven", zegt David Hatton,
Afrika is geworden en blijft bestaan. De huidige,
voorzitter van de Wildlife ond Environmental Society.
overwegend zwarte regering is niet van plan deze kip met gouden eieren te slachten: jaarlijks bezoeken bijna een miljoen mensen het park. Jone Carruthers ziet zelfs
VOLKSSTAAT
een opbouwende functie voor het park weggelegd: De directie van het Krugerpork kon de maatschappelij-
waardering voor de natuurlijke omgeving en het
ke heroriëntatie over het natuurbeheer in
haar
behoud van de notuur kon een band scheppen tussen
algemeenheid, en meer bepaald over het park zelf, niet
alle Zuidafrikanen en een aspect worden van politieke
langer negeren. Zij bezint zich op de intermenselijke
rijping waarop we allemaal trots kunnen zijn."
relaties in het park en op die tussen mens en natuur. "Toen ik voor het eerst naar het park kwam was het net
Ook de tabaksmagnaat Anten Rupert heeft gemeend
alsof ik een volksstaat (het door rechtse Afrikaners ·
een maatschappelijke daad te moeten stellen voor de
nogestreefde blanke 'thuisland', LvdH) binnenwandel-
natuur, uit een kennelijk schuldgevoel over de innerlijk
de", zegt Enos Mobuza, de voorzitter van de Nationale
vervuiling van het menselijke dier. Rupert heeft onlangs
Raad van Par.ken, een overkoepelend orgaan van alle
de Stichting voor Vredesparken in Zuidelijk Afrika in het
wildparken. Mozuba, die sinds 1995 in functie is, heeft
leven geroepen, die een intensieve samenwerking
21
beoogt van Kruger en andere nationale porken met die
ZENDERTJES
in de buurlanden Namibië, Botswana, Zimbabwe,
22
Lesotho, Swaziland en Mozambique. Een van de ambi-
Kon het Krugerpork wel als autonoom ecosysteem func-
tieuze plannen is om het wild tussen Kruger, het Porque
tioneren, of richt de notuur zich don zelf te gronde?
Nacionäl
het
Ontstaat er tussen de soorten een survival of the fittest?
Gonarezhou Notienol Park van Zimbabwe via corridors
De meningen daarover lopen duidelijk uiteen. De 'oude
met elkoor te verbinden zodat dieren ongehinderd de
school' staat op het standpunt dot beheer noodzakelijk
landsgrenzen kunnen oversteken. Een dergelijk streven
is, de notuur kon zich niet redden en moet worden
post in de algemene politiek van de Zuidafrikaanse
gestuurd. Een nieuwe lichting natuurbeschermers en
regering die een grotere integratie van de gehele regio
wetenschappers meent dot de notuur haar loop moet
op tol van terreinen voorstaat.
hebben, ook als dot het verdwijnen, op 'natuurlijke wijze'
De vraag die hier meteen op volgt is hoe het Krugerpark
van soorten inhoudt. "Biodiversiteit moet in stond wor-
moet worden beheerd: als een grote dierentuin, met
den gehouden door de natuur, niet door management",
verregaande controle, of als een autonoom ecosysteem.
zegt een zoöloog in het park. Overigens bestoot er
Hoewel de dieren in het park grotendeels zelf kunnen
alweer een wetenschappelijke oplossing voor het
'bepalen' waar ze zich willen ophouden, bepaalt de
gevaar van verdwijnen of uitsterven van een diersoort.
parkdirectie nog altijd de grenzen, in alle opzichten,
Wetenschappers in Californië zijn bezig met het aanleg-
aan het bestaan. Het hele park is door hoge 'olifontsbe-
gen van een spermabonk voor alle zoogdieren, waar in
stendige' hekken omgeven. Soms worden dieren
geval van nood op kan worden teruggegrepen.
verhuisd naar andere delen van het park. De aantallen
Jane Carruthers verwerpt het idee dat notuurbeheer
van elke soort worden bijgehouden, de laatste decennia
beter voor de dieren is dan 'niet-natuurbeheer'. Het is
met hulp van moderne technologie. De stand van de
beter voor de mensen, zegt ze. "Praktijken zoals het
grotere herbivoren, zoals olifanten, buffels, zebra's en
aanbrengen van zendertjes op dieren en verhuizingen
nijlpaarden
gebonden.
maken deel uit van de filosofie van de wetenschappelij-
· Boventallige dieren worden afgeschoten of de aantallen
ke heerschappij. In veel gevallen zijn de gebeurtenissen
de
Bonhine
is
aan
in
een
Mozambique
maximum
en
worden, zoals nu met het geboortebeperkingspion voor.
even traumatisch en pijnlijk voor de dieren als voorheen
de olifanten, op een andere manier onder controle
de jacht." Corruthers betitelt een dergelijk beheer van
gebracht.
het Krugerpark als "voor God spelen".
Op één beleidsterrein is in het Krugerpark het roer inmiddels omgegooid: brand. Op natuurlijke wijze ontstane branden werden voorheen geblust. Het nieuwe uitgangspunt luidt: vuur is natuurlijk, laat maar branden. Alleen wanneer de brand door menselijk toedoen tot stand komt of wanneer een van de twaalf restcamps - hotels in bush-stijl
in gevaar komt, wordt er geblust.
De mens blijft in deze filosofie dus boven de natuur staan, dat wel. In september vorig jaar ontstond door blikseminslag een enorme brand in het park. Er werd. niet ingegrepen, eenvijfde van de natuur ging in vlammen op. Maar een paar maanden later is daar maar weinig meer van te zien, de natuur herstelt zich snel.
23
OP SAFARI IN SOWETO DOOR MIRJAM SCHOTTELNDREIER UIT: DE VOLKSKRANT, 2 JANUARI 1993
De reis begint in Soweto - een minz:aam wuivend
waar president F.W. de Klerk het levenslicht zag. Van het
Koninklijk Gezelschap van Anti-Apartheidsgez:inden
dorp naar het township of woonoord is het met de bus
achter het veilige raam van de Biz:Bus. Dat ligt in
nog geen tien minuten, maar toch lijken in die tijd
Sharpeville anders: zwaaien lijkt nu, eerder dan een
eindeloze mijlen te zijn afgelegd. Zo landerig als de
corvee, bittere noodzaak - het is daar niet pluis. Anti-
sfeer in het blanke Vereeniging is, zo opgefokt is die in
apartheidstoerisme naar het wiegje van Steve Bikoen
het zwarte Sharpeville.
naar Robben Eiland. Zwaaien naar politieagenten op . hun pantservoertuigen - mag dat wel, kan dat niet, of
Wanneer de snoekvormige BizBus het woonoord nadert,
maakt het geen bal uit?
verschijnt op de stoffige weg een witte Ford die er opdringerig naast blijft plakken. Jonge zwarten met plaatsje
opgewonden gezichten schreeuwen en gebaren naar de
Vereeniging stelt de lokale contactman ven het ANC
voorin gezeten zwarte delegatie in de bus. De chauffeur
zich voor. En een oudere dame van het vredescomité. En
doet het raampje open en krijgt instructies. In de bus
een jongeman die zegt voorzitter te zijn van de Youth
zegt Abe met een verontschuldigend gezicht dot de auto
League. En nog iemand. En ten slotte Abe, de man die
ons zal 'escorteren'. In Soweto keken de mensen met
in 1960 bij de opstond tegen de posjeswetten in
ogen als schoteltjes zo groot als ze ontdekten dat in dit
Sharpeville was. De begeleiding naar het zwarte
ridicule vehikel ook nog eens een stel blanken zat
woonoord is inderdaad wat royaal uitgevallen, erkent
geperst, om vervolgens breed lachend te gaan roepen
Abe, maar dat is vanwege 'de recent opgelopen
en zwaaien. Daar was de reis als minzaam wuivend
spanningen'. Sharpeville mag over de hele wereld
Koninklijk Gezelschap van AntiAportheidsgezinden
bekend zijn, op de Mini Rood Atlas of SouthAfrico komt
begonnen en betekende een plekje bij het raam niet
het niet voor. In Zuid-Afrika is het immers niet meer dan
alleen het mooiste uitzicht maar ook: zwaaicorvee. Hier
Tegenover
een
24
het
zwarte
gemeentehuis
nederzetti.ng
van
bij
het
het
voor
de
in Sharpeville kijken de mensen heel anders naar de
Boerengeschiedenis veel belangrijker blanke dorp waar.
blanke intocht. Weliswaar zijn ze nieuwsgierig, maar de
in 1902 de Vrede van Vereeniging werd gesloten. En
gezichten staan op strak. Gelachen wordt er op geen
enkel stoepje, in geen enkel tuintje. Zwaaien lijkt nu,
een door hun campanen in brand gestoken huisje
eerder dan een corvee, bittere noodzaak - om het ijs te
showen, van de moeder wier zoon verdacht wordt bij
breken. Het is hier niet pluis. Het veelkoppige 'escorte'
lnkatha te horen. Ook in Club Paradise, het enige echte
heeft meer weg van een bunch Wild Westdesperado's
cafe van Sharpeville, is er niks aan de hand, of het moet
dan van een solide vredesmacht. Een paar dagen
dat ijzeren hekwerk voor de bar zijn - bedoeld om de
eerder hebben lnkatha-aanhangers enkele huizen in de
barkeeper te beschermen - waar een deprimerende
vlammen gezet. 's Avonds schijnen ze, vanuit het
sfeer van uitgaat. Pas aan het eind van de dog dreigt het
nabijgelegen KwaManclala-hostel voor trekarbeiders,
minder goed Ie gaan. Dat is als het overmoedige
met auto's naar het township te komen om dan gericht
escorte oppert om langs het onlangs aangevallen
te schieten op tegenstanders. Die zitten, zoveel is wel
woonoord Boipatong te rijden en daarna even langs het
duidelijk, in 'onze' witte Ford en lijken omgekeerd hun
KwaMandala-hostel. Goddank voelt de chauffeur niets
vijanden rauw te lusten. Het is beter, zegt Abe, om hier
voor zo'n provocatie. Hij gooit radicaal het stuur om, de
weg te zijn voor de schemering invalt. Op het
vuurspuwende ogen en het misbaar uit de witte Ford
uitgestrekte, stoffige terrein voor het poskantoor van
negerend.
Sharpeville, wordt de bus geparkeerd. Als een echte gids loopt Abe naar de historische plek voor het
De schemering is al ingevallen. Nu is het eindelijk in
politiebureau en verhaalt hoe hier in 1960, zo maar, het
termen van 'politica! correctness' verantwoord om naar
schieten begon op de onschuldige en vreedzaam
Zuid-Afrika te gaan; maar of de duivel ermee speelt, het
demonstrerende menigte. Intussen voeren de mannen
geweld laait weer zo hevig op dat het de vraag is of het
uit de witte auto achter hem een verhitte discussie met
ook verstandig is om te gaan. In het thuisland Ciskei
de jeugdleider. Township-bewoners komen aangelopen
vielen, vlak voor de reis begon, nog ettelijke doden bij
en klonteren aan de toeristenkring. Een politiewagen
een ANC-demonstratie. Maar wanneer zou een mens
nadert stapvoets. ·Alles in orde?', vraagt de zwarte
dan naar Zuid-Afrika kunnen gaan? Wie verwacht dat
agent, met ongeloof in z'n ogen. Ja, nog weL
het er binnen afzienbare tijd minder gewelddadig
Het gaat nog steeds goed als de 'ANC-jongeren' trots.
wordt? De eerste ankerplaats was het South Western
25
26
Townships, beter bekend als het zwarte miljoenenoord
Dan, toch, wagen we drie passen buiten het hek. Twee
Soweto. Door was het gezelschop op basis van
jeugdige dronkaards waggelen naar ons toe. Of we
halfpension ondergebracht in het christelijke sociaal
misschien een boon voor ze hebben? Nou nee. Het
centrum lpelegeng, en werd de eerste dog de toon gezet
geeft niet, e~n Marlboro is ook goed. Ze zijn sowieso
met een gewelddadige beroving van twee reisgenoten
erg verheugd een paar burger-blonken in hun buurt te
die zich even buiten de omheining hadden gewaagd.
zien. Als donk worden onze armen uit ons lijf
Moor
geslingerd. Maar een paar woorden Nederlands
de
volgende
dag
klaart
de
Afrikaanse
voorjaarszon de stemming weer op.
onderling verpesten de sfeer.
Tegenover het centrum, op een steenworp afstand, is
De kleinste van het tweetol krimpt ineen bij het horen
een bokswedstrijd aan de gang. We besluiten een kijkje
van die taal en bidt met een gekweld gezicht: 'No
te gaan nemen, moor delibereren al wandelend of dat
Afrikaans! Pleose no Afrikaans!' Uitleg over het verschil
eigenlijk wel slim is. De menigte oogt nogal woest en
tussen Nederlands en Afrikaans heeft geen zin. 'They
aangeschoten. Op zeker nog vijf meter afstand van het
kill my fomily', is zijn enige en doorslaggevende
hek, komt de kokkin hijgend aangerend. • Please don'!
argument tegen de overeenkomstige klank. We deugen
go, don'!! They rob you againl', smeekt ze. Vfe aarzelen
verder nog steeds, bezweert hij, maar zij, die lui door,
en staan als drie kleine kleutertjes voor het hek.
die gaat ie binnenkort neermaaien. Door de alcohol
Overal in de buurt zijn, blijkt als we rondkijken, gele
wordt het een wat slappe imitatie van een ratelende
politiewagens geposteerd. Het voelt ridicuul om de
mitrailleur. Ook de keurige student die voor leraar leert,
straat niet over te durven steken, moor legelijk lijkt het
maar die liever arts had willen worden, en die in de
dom om de smeekbede van de door de wol geverfde
bibliotheek van lpelegeng boeken komt lenen, kiest
kokkin in de wind Ie slaan. Plotseling schuift aan de
voor de gewapende strijd. Hij moet lachen om de
overkant een militair ogende truck voorbij de meute.
vreedzame, moor in Soweto oneindig ver weg lijkende
Bovenop zit de militaire politie, de blanke agenten
CODESA-onderhandelingen
in
de zwarte in
demoerotisch Zuid-Afrika. Het ANC is hem veel te braaf,
camouflogepokken. Zodra we worden opgemerkt,
hij heeft liever het veel radicalere PAC. Angst voor een
beginnen
bloedbad,
blouwe
overhemden
de
mannen,
gestoken,
stomverbaasd
en
heel
als
het
mis
heeft
voor
zou hij
een
gaan
niet.
nieuw
met
Geweld,
de
enthousiast, te zwaaien. Knulligjes wuiven we terug.
onderhandelingen,
een
Mag dat wel, kan dat niet, of maakt het geen bal uit?
burgeroorlog? Ach mens, dat hebben we hier toch al
lang! Het zijn ontmoetingen 'aan de basis' die reuze
daarentegen verwacht in een L.A.-achtige relsfeer te
interessant lijken, maar die tegelijk gevoelens van gene
belanden, kan niet anders dan opgelucht ademhalen.
teweeg brengen. Waar slaan zulke dialogen tussen rijke
Voor de anti-apartheidstoerist lijkt de internationale
en hoogopgeleide westerse vredeskinderen en arme,
boycot onomstotelijk zijn sporen te hebben getrokken.
veelal analfabete, slachtoffers van het apartheidsgeweld
Dat zie je in een oogopslag in de aankomsthal van Jan
eigenlijk op? Maar daar blijkt door anderen toch veel
Smutsairport, waar blanke dames met witgelakte
minder filosofisch over te worden gedacht. Conny
handtassen druk heen en weer trippelen. Hun haren
Braam, jarenlang voorzitster van de AntiApartheids-
tijdloos tuttig gemodelleerd in
beweging Nederland (MBN), onthulde onlangs in
watergolf en hun terlenka-zomerjurken geknipt naar
boekvorm hoe Nederlanders hebben bijgedragen aan
een Marion-patroon van dertig jaar geleden: hier kan
de laatste gewelddadige ANC-operatie. Vula heette die
alleen maar sprake zijn van een jarenlang linkslaten-
actie, een afkorting van Vulindlela, wat zoiets als 'open
liggen door internationale modecentra. Verderop, in
het pad' betekent. Vula is ook de naam van deze, door
Johannesburg, ligt het bewijs op straat. Zwarte en zeer
de MBN georganiseerde, eerste alternatieve reis naar
bontgeklede vrouwen verbazen niet zozeer door hun
het tot voor kort 'verboden land'. Daarmee heeft de
gedateerde
MBN goed aangevoeld dat de gewone antiapartheids-
kerkgang. De geloofsijver hier, die loopt van de
leken ook wel eens een kijkje willen nemen, als de
wijdverbreide Nederduits gereformeerde moederkerk
ANC-ballingen terugkeren en de echte activisten een
tot en met het genootschap dat zich tooit met de
boekje open doen. En dan niet met een doorsnee Paul
mysterieuze naam 'Kerk van onze vrouwen van de
Krugerpark-reis met een bed in de Holiday lnn, maar
Ceder van Libanon', is al even ouderwets. Zie je wel: dat
anders, met een reis waarin het zwarte Zuid-Afrika niet
moet het resultaat zijn van het opgelegde, jarenlange
ontbreekt, met logies in een woonoord en een bezoek
isolement van de ontkerkelijkte metropolen elders in de
aan de plaats waar Steve Biko's wiegje stond. De soort
moderne wereld. Dat er in Zuid-Afrika woonoorden zijn
reis dus die aan de ene kant angstig overhelt naar een
als Soweto, Sharpeville en Alexandra, en zogenoemde
ideologische bedevaart, maar aan de andere kant toch
thuislanden, dat was bekend. Maar je blijkt als
ook heel mooi een gemiddeld Nederlands anti-
buitenstaander toch even vergeten dat de grote,
apartheidsverleden afsluit. De toerist die in ZuidAfrika
bekende voorbeelden deel uitmaken van een uitgebreid
een soort Nederland vermoedt, zal huiveren van het
systeem. Apartheid was overal, ook in het dorp waar
dagelijkse - politieke - geweld dat er heerst. Wie
nooit een hond komt en waar men onder elkaar had
baretten,
alswel
een onbreekbare
door
hun
massale
27
kunnen zeggen·' jongens, hier doen we normaal'; zelfs
inschrijven bij een hotel. Maar nee, natuurlijk houdt het
daar is alles gescheiden.
krottenkamp stand. Dus wassen we ons boven emmers water die moeizaam naar boven zijn gesleept, blazen
Onderweg blijft het dus, tegen wil en dank, verbijsteren
een kaars uit voor het slapen gaan, horen buiten de
dat bij het naderen van welk gehucht ook, tegen de
honden onheilspellend blaffen en snurken die nacht op
heuvels eerst een blok hutten en huisjes voor zwarten
het tromgeroffel van een medicijnvrouw in spe, die in de
verschijnt. Dan komt het blok voor de kleurlingen en pas
belendende hut woont. Dat is nog romantisch, maar 's
dan het blanke dorpje zelf, met z'n snoezige torenspitsje.
ochtends, glibberend over de natte kleigrond naar het
Niet in Soweto, maar op het vredige platteland komt het
met
maar
ochtendnevel klam in de botten. Getverdemme, zo'n
net
afgeschafte
apartheidssysteem
in
z'n
oorspronkelijke perverse gedaante op je af.
karton
afgeschoten
pleehok,
trekt
de
kille
camping gaat toch gauw vervelen. En, wederom: waar is het allemaal goed voor? 'lf I we re you, I wouldn't be
Eem Knysna, een badplaatsje in de heuvels aan de
in the Karoo!', davert het op een andere dag door de
Zuidafrikaanse oostkust, waar bejaarden voorover
morsige straten van Calvinia, een inderdaad zeer
gebogen de weelderige bloemenperkjes van hun tuinen
calvinistisch dorpje ergens in de Grote Karoo. Baf, die
staan te wieden. Op zekere dag, na weer een lange.
zit. Waarom liggen we als rijke blanke toeristen niet
busreis, wacht de vermoeide groep daar helaas niet
gewoon lekker aan het strand? 'Everybody wants to be
zo'n lieflijk omzoomde bungalow als herberg, maar een
bourgie bourgie', zingt de Amerikaanse soul-zangeres
verbanning naar de krottenwijk buiten het dorp. Hier
Gladys Knight. Maar wij, bourgies, zijn zo masochistisch
geen rozen en bougainvillea, zelfs geen water of
flink te betalen voor een sober logies in een kleurlingen-
elektriciteit.
woonoord te Nowhere.
In
apartheidsland
mocht de zwarte
krotbewoner op de heuvel al blij zijn dat hij werd
28
gedoogd door de blanke bungaloweigenaar beneden.
Onze gastvrouwen zijn twee vrolijke onderwijzeressen
Op zulke momenten vallen 'solidaire' reizen niet mee.
van middelbare leeftijd, die een heel aardige bungalow
's Avonds, tijdens het bijkomen in een uitstekend
hebben, twee tv's en minstens een auto. De dames
haven restaurant, wordt stiekem gebeden dat 'ons'
hebben er lol in om, bij een stevige borrel, de
squattercamp door de zware regenval de berg af zal
gemeenschappelijke taalachtergrond uit te pluizen. Gut,
glijden. Joehoe, daar gaat onze regenton! Heerlijk,
Ciske de Rat en De Kleine Johannes kennen wij dus ook!
zouden we ons zonder gewetenswroeging kunnen
Over de 'veranderingen' in het nieuwe Zuid-Afrika
kunnen ze kort zijn. De oudste zus toog onlangs naar de
wie dat al heeft en alles op komst voor wie dat nog niet
blanke afdeling van de Nederduits gereformeerde Kerk.
heeft, klinkt nogal merkwaardig tegen de achtergrond
Daar werd haar te verstaan gegeven dat haar
van de deplorabele economische staat van Zuid-Afrika.
aanwezigheid als kleurlinge niet op prijs werd gesteld.
Maar ja, er is hier zo veel merkwaardig, aan kranten,
'Ik ben linea recta naar huis gelopen', klinkt het kortaf,
opvattingen, mensen. In Kaapstad was er bijvoorbeeld
het hoofd bijna zo fier opgeheven als ze op dat
die blanke dame die ons een pracht van een villa met
vernederende moment gedaan moet hebben.
zwembad verhuurde, nadat een heftige taxi-oorlog een overnachting in het zwarte woonoord Kayelitisha
Die ervaring weerhoudt de dames er niet van te
levensgevaarlijk had gemaakt. De Kaapse dame had,
stemmen op de politieke evenknie van hun kerk, de
heel attent, nog een tip, mocht men zich onder aan de
Nationale Partij van De Klerk. In hun comfortable positie
Tafelberg gaan vervelen. 'You con visit a nice little
lijken ze weinig fiducie te hebben in het ANC-
island here, it's called Robben lsland ... Ooh, you know
socialisme. Bovendien, maar dat is gissen, zou op de
it? How niiice!!'
achtergrond nog steeds die typische kleuringenwens mee kunnen spelen: niet willen zakken naar het niveau van de arme zwarte, maar stijgen en erkend worden. door de blanke.
Tijdens een koffievisite bij een ANC-echtpaar in de lndier wijk van Durban wordt dagen later uitgelegd hoe de
'massabeweging' met dit type middenklasse
omgaat. Mandel a belooft de mensen dat ze hun huizen en auto's mogen houden. De Nats van De Klerk, ook hevig wervend onder deze groep, worden bestreden met herkenbare symbolen als: 'Gandhi zou nooit NP hebben gestemd.' Eerlijk is eerlijk, zegt de gastheer, niet het ANC maar het charisma van Mandele werkt hier. Het 'eigen Zuidafrikaanse model' van socialisme waarover de gastheer rept, met behoud van alles voor
29
POLITIEK
NELSON MANDELA'S TIJD OM TE REGEREN IS EINDELIJK GEKOMEN DOOR PHilliP VAN NIEKERK
UIT: DE VOLKSKRANT, 7 MEI 1994
Voor Nelson Mandela is de tijd nu eindelijk gekomen
deed om zijn jeugdige temperament in bedwong te
om Zuid-Afrika te regeren. Het ANC heeft een ruime
houden. Het viel Moharoj op dot Mondelo zijn diepste
meerderheid in het nieuwe parlement, dat Mandela
gevoelens zelfs voor zijn intiemste vrienden verborgen
maandag tot nieuwe president zal kiezen. Het is de
hield. Mondela zelf zei vorig jaar: 'In de gevangenis
kroon op een leven van strijd tegen apartheid, waar-
leer je de waarde van zelfdiscipline. Je staat buiten jezelf
van Mandela 27 jaar lang in de gevangenis
en ziet je zwakheden.' Nelson Rolihlola Mondelo werd
doorbracht. De apartheid heeft zijn gezinsleven ver-
geboren in een dorp aan de oever van de rivier de
woest, maar Mandela kijkt liever naar de toekomst en
Mbashe in Transkei op 18 juli 1918. Zijn vader was een
predikt nationale verzoening en sociale rechtvaardig-
chief van de Tembu-stom binnen het Xhosa-volk. (Zijn
held.
neef Koiser Matonzimo werd loter de eerste leider van het 'onafhankelijke' thuisland Tronskei). Het koninklijke
30
Steeds weer sinds zijn vrijlating op 11 februari 1990
bloed verhinderde niet dot de Mondela's in armoede
werd Nelson Mandela deze vraag gesteld: was hij niet.
leefden. Zijn geboortedorp heeft nog steeds geen
verbitterd omdat hij 27 jaar lang gevangen was
elektriciteit. Toen Nelson tien was stierf zijn vader en de
gehouden; omdat hij stenen aan stukken had moet
poromount-chief, de hoogste van de Tembu-edelen,
hokken terwijl zijn vrouw Winnie zonder mededogen
Jongintabc Dolindyebo nam de opvoeding van zijn
werd belaagd door de politie; en omdat hem het recht
neefje op zich. Mandelo's kijk op de wereld werd sterk
was ontnomen een vader voor zijn kinderen te zijn?
beïnvloed door de traditionele stam oudsten, van wie
Hij heeft de vraag altijd ontweken. Hij sprok liever over
sommigen nog hadden gevochten tegen de Britten en
de taak die voor hem log: over de onderhandelingen,
Boeren in de negentiende eeuw. Mandela's 75-jarige
over verzoening. Moor zo af en toe kwam er plotseling
neef Ntombizodwa Dalindyebo, die nog steeds in de
een verrassende hardheid, pijn zelfs, in zijn gelaatsuit-
koninklijke kraal woont, herinnert zich hoe Mandelo
drukking.
ingespannen luisterde naar de vermoorde krijger
Moe Moharoj, die met Mandela op Robben Eiland zot,
TotuJoyi. 'Die zei dat de blanken broeders tegen elkaar
herinnert zich hoe de ANC-voorzitter zijn uiterste best
opzetten, het volk in stukken hokten en de stukken
vernietigden. Het maakte ons kwaad dat de Britten dit
trouwde hij met de jonge sociaal-werkster Winnie
met ons hadden gedaan. Toen al zag ik dat Nelsons
Nomzamo Madikizela. Met haar kreeg hij twee dochters
woede de allergrootste was.' De universiteit van Fort
(Zenani en Zindziswa).
Hare in de Oostelijke Kaap was Mandela's leerschool in de moderne, nationalistische politiek. Het wemelde er
Mandela stond in het centrum van het politiek activisme
van de jonge radicalen uit Transkei, die via de jeugdliga
van die tijd. In de kosmopolitische omgeving waarin het
het ANC nieuw leven inbliezen: Walter Sisulu, Govan
er niet toe deed of activisten blank, Indisch of zwart
Mbeki, Oliver Tambo. Mandela werd vanwege zijn
waren, brak hij met de Afrikanistische gedachte dat de
oproerige gedrag in 1940 van de universiteit getrapt.
bevrijding van de zwarten slechts door de zwarten zelf
Zijn terugkeer naar Transkei was van korte duur. Toen hij
tot stand kon worden gebracht. Als vice-voorzitter van
in de gaten kreeg dat er een traditioneel huwlijk voor
het ANC speelde hij een belangrijke rol bij de
hem werd geregeld, nam hij de benen, naar het
formulering van het Handvest van de Vrijheid ( 1955),
noorden, Johannesburg. Na het einde van de Tweede
de geloofsbelijdenis in het non-raciàlisme waaraan het
Wereldoorlog was Jo'burg het centrum geworden van.
ANC altijd heeft vastgehouden.
een kolkende zwarte cultuur "en politiek zelfbewustzijn. De vijftiger jaren waren het tijdperk van het tijdschrift
Het ANC liep over van energie en organiseerde een
Drum, het podium van een meuwe generatie zwarte
grote campagne van burgerlijke ongehoorzaamheid
schrijver. En van de townshipjazz, mbaganqa, van
tegen de racistische maatregelen van de regering van
Miriam Makeba. Mandela, die zijn graad in de Rechten
de Nationalistische Partij (NP) die in 1948 aan de macht
via correspondentie had behaald, begon met zijn vriend
was gekomen. Het ANC stond voor alles dat de NP-
Oliver Tambo een advocatenkantoor. Mandela trouwde
regering wilde vernietigen. Sophiatown, het swingende
in die periode met zijn eerste vrouw Evelyn Mase, met
hart van Johannesburg, was een van de eerste
wie hij twee zoons (Thembekile en Makgatho) en een
slachtoffers van de rassenscheiding. Bulldozers walsten
dochter (Pumla) kreeg. Het huwelijk was uiteindelijk niet
de multiculturele wijk plat. In 1955 moesten 156 ANC-
bestand tegen Mandela's activistenbestaan. In 1958
leiders, onder wie Mandela, terechtstaan wegens
31
hoogverraad.
(De
laatsten
werden
in
1961
ANC wilde de regering met geweld ten val brengen.
vrijgesproken). Op 21 maart 1960 schoot de politie 69
Mandela ontkende niet. Zijn urenlange pleidooi werd
betogers dood die bij een politiebureau hun gehate.
een historische aanklacht tegen het apartheidsregime
pasjes kwamen verbranden. De regering verbood het
met als bekendste passage: 'Tijdens mijn leven heb ik
ANC en het Pan Afrikanistisch Congres, de radicale
mij gewijd aan deze strijd van het Afrikaanse volk. Ik
afsplitsing van het ANC die tot de pasjesactie had
heb gestreden tegen blanke overheersing en ik heb
opgeroepen.
gestreden tegen zwarte overheersing. Ik heb het ideaal van
een
democratische
en
vrije
samenleving
Mandela ging ondergronds. De pers gaf hem de
gekoesterd, waarin alle personen samenleven in
bijnaam 'de Zwarte Pimpernel', omdat hij overal kon
harmonie en met gelijke mogelijkheden.' De ANC-
opduiken, maar de politie altijd te slim af was. Hij verliet
leiders hing de doodstraf boven het hoofd, maar de
het land dandestien om in de onafhankelijk geworden
rechter besloot tot levenslang. Mandela en zijn
Afrikaanse staten steun te vragen voor zijn nieuwe
kameraden werden in 1964 naar Robben Eiland
strategie:
guerrillastrijders.
gestuurd, het beruchte strafkamp voor de kust bij
Mandela had in de jaren vijftig een netwerk van ANC-
Kaapstad. De politieke gevangenen stonden onder het
basisgroepen opgebouwd, dat nu zijn dienst zou
zwaarste regime. Ze mochten geen radio's hebben,
bewijzen in het ondergrondse verzet. In 1962 was het
kranten werden hen onthouden. De gevangenen op
spel uit. Een politieman herkende hem bij een
Robben
wegcontrole. Mandela werd tot vijf jaar gevangenisstraf
steengroeve.
sabotage-acties
door
Eiland
verrichtten
dwangarbeid
in
de
veroordeeld voor het organiseren van een staking. Terwijl hij in de cel zat, sloeg de geheime dienst toe. Bij
Ondanks de vernederingen, behielden de ANC-leiders
een inval in een boerderij in Rivonia, dat dienst deed als
hun trots. Velen halen nog steeds herinneringen op aan
het ondergrondse commandocentrum, werd een groot
de levendige discussies· in deze 'universiteit van het
deel van de top van het illegale ANC ingerekend.
verzef. Ze staakten uit protest tegen de slavenarbeid. Ze
Tambo was in het buitenland om
hielden hongerstakingen voor verbetering van de
het ANC in
ballingschap te leiden.
leefomstandigheden. En uiteindelijk begon de vreemde toenadering tussen de gevangenen en de lieden die hen
32
Toen Mandela, nietsvermoedend, opnieuw naar de
gevange!)
rechtszaal werd gebracht lagen de bewijzen op tafel: het
begonnen de bezoekjes van ministers aan Mandela in
hielden.
Halverwege de
jaren tachtig
zqn cel. Tegelijkertijd leidde. zqn oude compagnon
toenadering, de vrijlating van politieke gevangenen en
Tambo vanuit ballingschap de campagne voor sancties
uiteindelijk de onderhandelingen met Botha's opvolger
tegen
het regime.
Binnen Zuid-Afrika stond een
volksopstand op uitbreken. Mandela had inmiddels een·
Frederik De Klerk die uitmondden in de verkiezingen en het nieuwe bewind.
eigen verblijf in de Victor Verster gevangenis bij Paarl. Er doemt een beeld op van een oudere man aan een
Mandela herinnert zich het gesprek met Botha nog
werktafel die memo's krabbelt aan de regering èn aan
steeds met plezier. Hij vond de president - die zelfs in
het ANC-hoofdkwartier in de Zambiaanse hoofdstad
zijn eigen partij bekend stond als de Grote Krokodil -
Mandela
gevangenis
warm en innemend. En hoewel Botha nu een vergeten
schijnbaar onverzoenlijke partijen nader tot elkaar.
en verguisde man is, die boos wegkwijnt op zijn
Natuurlijk speelden de sancties en de opstanden in de
boerderij aan de Kaapse kust, kreeg h~ nog onlangs
townships
het
bezoek van Mandela. Na zijn vrijlating stond Mandela
oppermachtige gevoel van de blanke minderheids-
voor een heel nieuwe opgave. Nu moest hij zijn
regering.
Mandela's
aanhangers ervan overtuigen dat het wijzer was de
buitengewone moed en integriteit, waarmee hij diepe
gewapende strijd op te schorten, dat de fantasieën over
indruk
de
revolutie moesten plaatsmaken voor onderhandelingen
Nationale Partij en hun gevoel van blanke superioriteit
met de vijand. Dat ging niet altijd vanzelf. Mandela
ondergroef. Zijn charme en bereidheid om de apart-
wekte ergernis bij vakbonden en burgerorganisaties met
heidsleiders beleefd te woord te staan, beroerde een
zijn eigengereide optreden, een onaantastbare chief. Hij
gevoelige snaar in het moreel failliete regime dat bijna
moest na 27 jaar het contact met de achterban en de
nergens in de wereld nog vrienden had. In 1989 achtte.
sterkveranderde samenleving hervinden. Soms kwam
Mandela de tijd rijp. Hij schreef een briefje aan
hij met wilde uitspraken - zoals stemrecht vanaf 14 jaar
president Pieter Botha: 'Een akkoord met het ANC en
-die niet door het ANC werdengesteund. Van de andere
de invoering van een non-raciale samenleving is de
kant bleek Mandela in de onderhandelaarsploeg van
enige manier waarop dit rijke en prachtige land kan
het ANC vaak de hardste. In zijn afschuw over het
worden gered.'
geweld tegen zwarten was hij onverzoenlijk. Tot twee
Lusaka.
een
Maar
maakte
bracht
rol
bij
even
op
de
vanuit
de
het ondermijnen van
belangrijk
was
onderhandelaars van
keer toe brak hij de onderhandelingen om die reden af. Er volgde het beroemd geworden onderonsje bij de thee
Maar na een aarzelende start heeft Mandel a de touwtjes
van Botha en Mandela. Het betekende het begin van de
van het ANC stevig in handen.
33
Zijn vrijheid heeft Mandela niet het persoonlijke geluk
hadden gecollaboreerd te vergeven. Hij keerde zich
gebracht waar hij al die jaren in gevangenschap naar
tegen vervolging van leden van leger en politie die
had verlangd. Tussen de onderhandelingen over de
tijdens de onderhandelingsperiade misdaden hadden
toekomst van het land door moest hij het hoofd bieden.
begaan.
aan een diepe crisis in zijn huwelijk. Winnie Mandela was niet meer de jonge, energieke sociaal werkster die
Hij sprak lovende woorden over De Klerk, die een van
hij met twee kleine kinderen had achtergelaten. Binnen
zijn twee vice-presidenten zal worden in de regering van
het ANC werd ze van corruptie beschuldigd, haar
nationale eenheid die het land vijf jaar zal regeren.
buitenechtelijke liefdesleven lag op straat en in de
'Ondanks alle ruzies die wij hebben gehad met
rechtzaal werd ze veroordeeld voor mishandelingen van
mijnheer De Klerk, blijft hij best een interessante kerel.
kinderen die hun toevlucht hadden gezocht in haar huis.
We hebben erg wrede dingen tegen elkaar gezegd. Hij
Eén van hen, Stompie Seipei, werd door haar lijfwacht
is in staat met je te bekvechten en het volgende moment
vermoord.
je hand te schudden en een kopje koffie met je te drinken. Ik denk niet dat we veel problemen zullen
Het duurde lang voor Mandela afstand van haar nam.
hebben met mijnheer De Klerk.'
Schuld gevoel, trouw en liefde weerhielden hem. Nog onlangs zei hij dat het moeilijkst van zijn lange
Als
hij
gevangenschap was geweest dat hij machteloos had
presidentiële bureau in Pretoria, zal hij een wrange
moeten toekijken ·hoe je vrouw van het ene baantje
erfenis aantreffen: zeventien miljoen Zuidafrikanen
naar het andere wordt gejaagd, hoe je kinderen worden
leven onder de armoedegrens, van wie negen miljoen
vervolgd, hoe de politie je huis binnenbreekt om .
in krottenwijken zonder elektriciteit. De helf van de
middernacht en zelfs je vrouw mishandelt, terwijl je
economisch actieve bevolking zit zonder werk. Het
volkomen hulpeloos in de cel zit.' Pas toen de situatie
onderwijs aan zwarten is grotendeels in elkaar gestort.
echt onhoudbaar was geworden, kondigde Mandela in
Elke dag sterven er vijf Zuidafrikanen aan tuberculose.
mei 1992, vechtend tegen zijn tranen, aan met haar te
Het
breken. Zodra de verkiezingscampagne voorbij was,
Ontwikkeling stelt grimmig vast:
volgende
week
ANC-Programma
plaatsneemt
voor
achter
Wederopbouw
het
en
begon Mandela te spreken over nationale verzoening,
34
over het helen van de wonden uit het verleden. Hij vroeg
'Geen enkele sector in Zuid-Afrika of persoon die er in
zijn aanhangers de chiefs die met de thuislandregimes
leeft, is onaangetast gebleven door de vernielingen van
de apartheid. Het belangrijkste van 's lands problemen
Mandela heeft meer uithoudingsvermogen moeten
is de schrijnende armoede en achterstelling waarin
opbrengen dan wie ook van zijn generatiegenoten.
miljoenen mensen leven.'
Tijdens zijn gevangenschap is de hoop blijven leven dat het in Zuid-Afrika beter zal gaan dan in de rest van het
Mandela heeft gezworen dat hij zal vechten om dit·
continent. Dat de economische mogelijkheden beter zijn
programma uit te voeren. 'We hebben onze strijd
en dat Mandela uittorent boven alle Afrikaanse leiders.
gestreden en offers gebracht omdat we de levens-
Zijn tijd is eindelijk gekomen.
standoord van ons volk willen verhogen', zei hij. Dit is het enige punt waarin hij de ANC-meerderheid in het kabinet wil gebruiken om beslissingen door te drukken. Hij heeft weinig keus. Als hij faalt op dit punt, dreigt een opstond van de linkervleugel in zijn partij. Het ANC heeft echter nog niet uitgelegd waar het geld voor het ambitieuze plan vandaan moet komen. De cultuur van het verzet zal moeilijk te doorbreken zijn. Veel mensen hebben tien jaar long hun elektriciteitsrekening niet betaald. Het Congres van Zuidafrikaanse Vakbonden (Cosatu) stelt zich onafhankelijk op van het ANC en kon bovendien
een
hele reeks wilde stakingen
niet
voorkomen. Ook daarmee moet president Mandela rekening houden. Mandela stamt uit de generatie van Afrikaanse leiders uit de jaren vijftig: Kenneth Kaundo · van Zambia, Julius Nyerere van Tanzania, Kwame Nkrumah van Ghana. Ze zijn alle van het toneel verdwenen. De onafhankelijkheid in veel andere Afrikaanse Ionden is al lang uitgelopen op een mislukking. Het continent zucht onder economische neergang en dictaturen.
35
DE VERSTRENGELING VAN POLITIEK EN GEWELD IN ZUID-AFRIKA DOOR STEPHEN ELLIS
UIT: DE VOLKSKRANT, 17 MEI 1993
VERTALING BRIGIT KOOIJMAN
Politiek geïnspireerd geweld is in Zuid-Afrika nog
georganiseerd netwerk dat zich uitstrekt tot buiten de
steeds aan de orde van de dag. Velen zijn er ·
veilîgheidsdiensten, en dat politici in Zuid-Afrika met
opgevoed in de retoriek van geweld en vergelding.
behulp van geweld onder druk zet. De gewapende strijd
Hoe zwakker de positie van de huidige regering
mag dan de eerste jaren een voornamelijk symbolisch
wordt, des te moeilijker zal het volgens Stephen Ellis
karakter hebben gehad, er bestond een nauw verband
zijn de gewelddadige elementen in toom te houden.
met de oorlogen in Zimbabwe, Namibië, Angola en
De oorlog in Zuid-Afrika is zijn 33ste jaar ingegaan.
Mozambique. Uiteindelijk smolten al deze conflicten
Het is geen oorlog in de eigenlijke zin, maar een
samen tot één grote, onoverzichtelijke strijd om de
combinatie van geweld en politiek, die is begonnen in
macht in zuidelijk Afrika, dat op zijn beurt weer een
1961, toen leden van het Afrlcan Natlonal Congress
front werd in de wereldwijde Koude Oorlog.
(ANC) en de Zuidafrikaanse Communistische Partij (SACP) de oorlog verklaarden aan de apartl•eid nadat
Al deze conflicten grepen op een complexe wijze rn
hun organisaties verboden waren. Nelson Mandela
elkaar en dat leidde tot radicaal verschillende analyses
was de eerste leider van Umkhonto we Sizwe, de
van de oorzaken. Het ANC was ervan overtuigd dat de
gewapende vleugel van het ANC, tot hij in 1962 door
schuld lag bij de regering in Pretoria, dat er in hun ogen
de
op uit was het gebied te destabiliseren. De officieren van
politie
gevangen
werd
genomen,
een
de
gevangenschap die 27 jaar zou duren.
Zuidafrikaanse
strijdkrachten
(SADF)
en
de
Nationale Partij meenden daarentegen dat de wortel
36
In de loop van de jaren hebben het leger, de politie en·
van het kwaad gezocht moest worden in commu-
de inlichtingendiensten allerlei speciale eenheden
nistische agressie. Vandaar dat F.W. de Klerk bij zijn
gevormd om in binnen- en buitenland de strijd aan te
aantreden als president in 1989 zei dat er door de
binden met hun nationalistische en communistische
ineenstorting
vijanden.
gekomen waren voor een politieke oplossing. De ·
Deze eenheden zijn
nooit ontbonden,
van
de
Sovjet-Unie
mogelijkheden
integendeel, ze zijn de ruggegraat van wat Nelson
afgelopen 32 jaar hebben degenen die zich binnen het
Mandel a
leger en de Zuidafrikaanse politie {SAP) bezighouden
'de
derde
macht'
noemt:
een
goed
met de bestrijding van het zwarte verzet geen middel
meedogenloos. Ze genieten brede steun onder rechtse
geschuwd om te voorkomen dat de regering omver
blanke burgers, die zelf ook zwaar bewapend en goed
werd geworpen -gewapende invallen in de buurlanden, .
georganiseerd zijn.
ontvoering,
marteling,
economische
sabotage,
propaganda en de inzet van doodseskaders naar
Deze experts, getraind om het zwarte verzet te
Zuidamerikaans voorbeeld. Van alle speciale eenheden
bestrijden, beschouwen het ANC en de SACP nog steeds
die tot doel hadden het verzet de kop in de drukken is
als de vijand, en het is dan ook niet verwonderlijk dat ze
de militaire inlichtingendienst de belangrijkste, naast
niet willen dienen onder de toekomstige ANC-regering.
echter de Special Forces en de voormalige Security
De meeste van deze veteranen zien zichzelf nog steeds
Branch van de politie. Bij deze en andere, soortgelijke
als strijders tegen de revolutie. Daar komt nog bij dat ze
eenheden gaat het in totaal om zo'n vijftien- tot
garanties willen voor hun eigen toekomst in een nieuw
twintigduizend mensen.
Zuid-Afrika. Ze willen de verzekering dat ze niet vervolgd worden voor moorden of andere misdaden die
Deze betrekkelijk kleine groep, waar een belangrijk deel
ze in naam van de apartheid gepleegd hebben, en de.
van de parate troepen van het leger toe behoort, kan
toezegging dat hun pensioen en andere rechten niet
worden beschouwd als de harde kern van Zuid-Afrika's
worden aangetast. De leiders van het ANC hebben zich
gewapende macht. De groep bestaat niet alleen uit
hiertoe bereid verklaard, want ze realiseren zich dot ze
Zuidafrikanen,
niet met een verslagen vijand van doen hebben, en dat
maar ook uit blanke en zwarte
veteranen van de koloniale oorlogen in Zimbabwe,
ze
Namibië, Angola en Mozam~ique. Sommige van deze.
accepteren wil er van een vreedzaam samenleven
doorgewinterde militairen hebben dertig jaar lang
sprake kunnen zijn. De grote vraag is hoeveel politieke
overal in zuidelijke Afrika gevochten. Ze zijn zeer
noten de verstokte militairen op hun zang zullen
bedreven geraakt in het vinden van bondgenoten, als
hebben. Het is niet waarschijnlijk dat ze zich kunnen
Unita in Angola, Renamo in Mozambique en lnkatha in
vinden in de door De Klerk geformuleerde voor-
Zuid
waarden.
Afrika.
Ze
zijn
gehard,
professioneel
en
bepaalde
realistische
voorwaarden
moeten
37
Vaak
trokken
de
bozen
van
de
militaire
lopen de meningen in ZuidAfrika over wat politiek
inlichtingendienst zich niets aan van de politieke
haalboor is en wat de inzet van de onderhandelingen
compromissen die gesloten waren, met name in
zou moeten zijn ver uiteen, afhankelijk van wie men de
Mozambique. Het is duidelijk dot De Klerk het militaire
overwinning toeschrijft. Toen Nelson Mondelo drie jaar
opporoot en het veiligheidsopparaat niet helemooi
geleden werd vrijgeloten, dochten veel zwarte jongeren
onder controle heeft, al moet gezegd worden dot de
dot zij met hun stenen, en Umkhonto we Sizwe met zijn
civiele- notionale inlichtingendienst hem over het
geweren de gewapende strijd hadden gewonnen en dot
algemeen welgezind is en hem goed op de hoogte.
alleen nog de Notionale Portij op de knieën gedwongen
houdt van de binnenlandse veiligheidssituatie. Tijdens
moest worden. In werkelijkheid was het zo dat het ANC
het bewind van P.W. Botho, van 1978 tot 1989,
de politieke strijd had gewonnen, moor een militaire
verwierven de hogere officieren van de veiligheids-
nederlaag geleden had. Daarom vragen sommige
diensten -in Zuid-Afrika 'securocroten' genoemd- grote
leden van de veiligheidsdienst zich met hun aanhangers
politieke invloed. Deze mocht gebruikten ze om een
onder de burgerbevolking of of ze er geen stokje
groot veiligheidsopparaat op te zetten dot het verzet
voor moeten steken dat De Klerk zo moor het blanke
moest bestrijden. Een aantol van hen heeft van deze
regeringsmonopolie verkwanselt. Dergelijke rechts-
situatie gebruik gemaakt om zichzelf te vetrijken, iets
extremisten loten, nu ze hun politieke invloed kwijt zijn,
dat niet ongebruikelijk is als mensen aan niemand
hun stem horen door middel van geweld, rechtstreeks of
verantwoording schuldig zijn.
via blanke en zwarte gewapende burgers. Doordat deze activiteiten in het van
Ook al doen ze hun uiterste best om niet teveel op de
leiders
voorgrond te treden, de secureeraten vormen op dit
afschilderen als een a-politieke mocht die het belang
moment nog altijd de allermachtigste groep in Zuid-
dient van de Zuidafrikaanse staat en niet dat van de
Afrika. Ze beroepen zich erop dot ze hun land meer don
regering die toevollig aan de macht is, terwijl ze
dertig jaar long met succes verdedigd hebben tegen
tegelijkertijd de politici onder druk zetten om een
aanvallen van buitenaf, en ze zijn in feite nog steeds·
akkoord
onoverwinnelijk, ondanks de zware nederloog die de
aanvaardbaar is.
te
de
geheim plaatsvinden, kunnen de SADF
sluiten
de
dot
strijdkrochten
voor
de
blijven
secureeraten
strijdkrochten in 1988 bij Cuito Cuenovalo in Angola te
38
verduren hebben gekregen. Omdat de gewapende
De taak waarvoor president De Klerk en de Nationale
strijd geen duidelijke overwinnaar heeft opgeleverd,
Partij
zich
nu
gesteld
zien,
is
enerzijds
de
angstaanjagende hoeveelheid geweld in Zuid-Afrika
Hoe groot de dreiging uit deze hoek zal blijken te zijn,
een halt toe te roepen, en anderzijds dit geweld op een
hangt geheel af van de uiteindelijke politieke opstelling
creatieve
van de officieren van de krijgsmacht. Over het
manier
te
gebruiken
voor
politieke
doeleinden. Mandela wordt met een vergelijkbaar
algemeen
probleem geconfronteerd in zijn eigen achterban. Hij
opgeleide mensen, wier keiharde mentaliteit niet voor
moet immers aan de ene kant de militante jongeren
domheid moet worden versleten. Tot voor kort in elk
zien te ontwapenen, en aan de andere kant moet hij
geval waren slechts weinig legerofficieren lid van
hun gewelddadigheid in politieke banen proberen te
politieke organisaties ter rechterzijde van de Nationale .
leiden. Zowel
Partij en opiniepeilingen hebben uitgewezen dat de
binnen
veiligheidstroepen
het ANC
hebben
hele
als
binnen
de·
bestaat
het
officierenkorps
uit
goed
volksstammen
meeste hogere officieren op de Nationale Partij hebben
jarenlang niets anders gehoord dan de retoriek van
gestemd en niet op de Conservatieve Partij. Voorzover
revolutie en contrarevolutie, van geweld en vergelding
het hogere kader van de krijgsmacht in de afgelopen
en hoe zwakker de positie van de huidige regering
drie jaar al zijn goedkeuring verleend heeft aan
wordt, des te moeilijker wordt het om de gewelddadige
gewelddadige acties met een politiek oogmerk, had dat
elementen in toom te houden. De harde kern van de
niet zozeer tot doel om de onderhandelingen te
zogenaamde 'derde macht' (of preciezer gezegd, de
saboteren dan wel om het ANC tot concessies te
'derde machten') mag dan voor het grootste deel uit
dwingen, zodat de Nationale Partij zo min mogelijk
officieren van de speciale veiligheidseenheden bestaan,
macht zou hoeven inleveren.
er worden, op basis van gelijkgezindheid en oude contacten
Constand Viljoen, de voormalige luitenant-generaal die
onderhouden met extreem-rechts. De meeste blanke
tot 1985 leider was van de Zuidafrikaanse strijdkrachten
mannen zijn in militaire dienst geweest en hebben thuis
en zich nu ontpopt als de sterke man van uiterst rechts,
wapens. Aan de andere kant zijn er de gepensioneerde
is zich ervan bewust dat de problemen in Zuid-Afrika
generaals van wie bekend is dat ze lid zijn van ultra-
niet alleen met militair geweld kunnen worden opgelost.
rechtse organisaties, die nog steeds banden hebben
Als hij meent wat hij zegt, moet hij de voorwaarden
met de huidige krijgsmacht en precies weten bij wie ze·
formuleren waarop hij bereid is te accepteren dat het
moeten zijn. Zo is de oprichting van een rechts
ANC aan de regering deelneemt. Wanneer hij dit niet
volksfront op 7 mei, waarbij vier ex-generaals betrokken
op zeer korte termijn- doet, dreigt iedere basis voor een
zijn, voor politici reden tot grote ongerustheid.
politiek akkoord in Zuid-Afrika te verdwijnen.
kameraadschapsbanden,
wel
degelijk
39
Van alle aanhangers van rechts zijn het vooral degenen die zich het verst van het centrum van de macht bevinden, in de laagste echelons van de krijgsmacht, die uit zijn op een regelrechte burgeroorlog tussen blank en zwart. Ze zijn ervan overtuigd dat ze over voldoende wapens beschikken om het ANC te verslaan nu dit zijn militaire steun uit de Sovjet-Unie kwijt is.
Er zijn nog steeds gronden aanwezig om gematigd optimistisch te blijven over toekomst van Zuid-Afrika en· het is zelfs niet geheel ondenkbaar dat Nelson Mandela binnen een jaar president wordt. Maar toch zal het nog wel een aantal jaren duren voordat er in Zuid-Afrika politiek bedreven kan worden zonder geweld.
Stephen El lis is directeur van het Afrika-Studieocentrum te Leiden.
40
41
ZUID-AFRIKA'S BEPROEVING UIT: DE VOLKSKRANT, 14 APRIL 1994
Politieke moorden op vooraanstaande figuren zijn gebeurtenissen
en onderdrukte zwarte massa's ervan te overtuigen dat
onweerstaan-baar de ene dan wel de andere richting
de worsteling nu van het slagveld naar de stemlokalen
uit gaan. Chris Hanl, een van de Invloedrijkste
moet worden verplaatst. Dat juist deze man werd
bestuurders van het ANC en algemeen secretaris van
gedood, moet voor de bevolking van de zwarte
de Zuidafrikaanse Communistische Partij, was zo'n
townships buitengewoon moeilijk te verkroppen zijn.
vooraanstaande figuur en de moord op de vroegere
Woede, verdri~ en het gevoel iedere keer toch alleen
leider van de gewapende strijd van het ANC kan een ·
maar weer gehoond en vernederd te worden, vloeien
knooppunt in de ontwikkeling van Zuid-Afrika blijken
samen in een roep om hervatting van de gewapende
te zijn.
strijd teneinde het conflict eens en voor altijd uit te
soms
knooppunten
waarna
de
om deze hervatting mogelijk te maken en de onterfde
vechten. Chris Hani viel door de hand van epn blanke
42
moordenaar, maar de moordenaar werd gepakt mede
Het getuigt daarom van morele moed zowel als van
dank zij Hani's blanke buren, die het autonummer van
inzicht dat de meerderheid van de leiding van het ANC
de dader wisten te noteren en de politie alarmeerden.
op
De moord weerspiegelt daarmee zowel het gevaar van
Boipatong- niet heeft gereageerd met een afbreken van
het oplaaiend extremisme dat ernaar streeft een
de onderhandelingen maar met een dringend beroep
vreedzame oplossing door gewelddaden onmogelijk te
op de eigen aanhang zich bij het protest tegen de
maken, als het nieuwe feit dat aan beide zijden van de
moord
vroegere scheidslijn grote groepen mensen tot het
gedragen. Zowel Mandela als president De Klerk heeft
inzicht zijn gekomen dat alleen overleg en verzoening
zich in tv-toespraken op het standpunt gesteld dat het
Zuid-Afrika kunnen redden. Hani werd neergeschoten
antwoord op de moord een snelle afronding van de
kort na de hervatting van de vredesonderhandelingen
onderhandelingen moet zijn. De politieke leiders in
die een klein jaar geleden -na het bloedbad van
Zuid-Afrika staan de komende dagen voor een zware
Boipatong- waren afgebroken. Hijzelf had veel gedaan·
beproeving. In het gunstige geval slagen zij erin de
deze
nieuwe
gewelddaad
gedisciplineerd
en
-anders
vreedzaam te
dan
na
blijven
dreigende escalatie van het geweld te verhinderen en de weg te openen naar een akkoord over een overgangsbewind. Dat overgangsbewind moet de belichaming zijn van het belang dat blanken zowel als zwarten hebben bij een vreedzame oplossing van de erfenis van de apartheid, het moet een structuur scheppen waarin ex.verzetsstrijders deelnemen aan een gezamenlijke handhaving van recht en orde, en het moet verkiezingen organiseren. In het ongunstige geval blikt Zuid·Afrika in de afgrond.
43
DE MISKENNING VAN DE MOEDERTAAL DOOR ADRIAAN VAN DIS
UIT: DE VOLKSKRANT. 22 OKTOBER 1994
Afrikaans is een taal van Afrika. Het is ontstaan in de
matrozen, werden vervangen door 'Englishmen of
contoeten tussen wit en bruin, meester en sloof, Kaapse
superior class'. Het tekort aan Nederduitsgereformeerde
vrijburgher en vreemdeling. De Stotenbijbel was de
dominees
ruggegraot, moor ongeletterden goven het spieren en
Presbyteriaanse predikanten in te voeren; God was te
kleur. Het is de enige van oorsprong Germaanse taal
goed voor een brabbeltaal.
die het Afrikaanse continent heeft voortgebracht. Pas
Toen de Afrikaners na de Tweede Wereldoorlog de
midden negentiende eeuw werd het Afrikaons herkend
macht in het parlement verwierven, stelden ze alles in
en erkend. De kolonisten wisten niet beter of ze
het werk om de eigen taal en cultuur veilig te stellen. En
schreven en spraken hoog-Hollonds.
het was zaak dat elk volk in Zuid-Afrika dat deed.
Vreemdelingen op doorreis attendeerden hen op hun.
Wat goed was voor de Boerenstam, was ook goed voor
afwijkend taalgebruik en het duurde nog tientallen jaren
de Zulustam. De eigen cultuur zuiver houden was een
voordat
en
levenszaak. De zwarten moesten terug naar hun hut en
wijnboeren hun taal officieus tot schrijftaal van de 'Regte
daar hun traditionele waarden hooghouden, de
Afrikaners' uitriep. Het Afrikaans werd een wapen in de
Afrikaners - ervaringsdeskundigen bij uitstek - zouden
strijd van de zich emanciperende Boeren. 'Ons skryf
hen daar wel bij helpen. Goedschiks of kwaadschiks. Zo
soos ons praat', luidde de leus.
kreeg de Zulu zijn eigen lapjes grond en mocht daar
een
groepje
visionaire
Nadat de Britten de kolonie in
44
prediknnten
losten
de
Britten
op
door
Schotse
1806 definitief
naar vermogen zijn eigen taal en cultuur bewaken, en
overnamen beseften de Hollandssprekenden hoezeer zij
dat gold ook voor de Xhosa, de Sotho, de Swazi, de
van elkaar afhankelijk waren: al in 1822 bepaalde
Ndebele's, de Tswana, de Venda, Shangana.
gouverneur Lord Charles Somerset dàt Engels de enige
Dat dit uiteindelijk neerkwam op een verdeel- en
verplichte ambtelijke taal in Zuid-Afrika zou zijn. Elk
heerspolitiek, op knechtschap, uitbuiting en wrede
contact met het gouvernement of de rechtbank moest
onderdrukking, werd in de praktijk al snel duidelijk.
voortaan worden onderhouden in een taal die geen
Maar het oorspronkelijke idee achter de apartheid was
Boer ooit op school had geleerd. De Hollandse
sociaal-cultureel: het zuiverhouden van de eigen
schoolmeesters,
identiteit. Zelfs de Britten moesten liever op zichzelf
voor
een
deel
achtergebleven
blijven, al zagen ze er nog zo beschaafd en wit uit. Dat
dat het ANC een paar jaar later toch zwichtte. Onderwijl
er ook kleurlingen waren met wie de Afrikaners het
gebeurde er in de rest. van zwart Afrika juist het
geloof en de taal deelden, was een gegeven waar zelfs
tegenovergestelde. Daar pleitten de Nigeriaanse
de ijverigste voorstander van apartheid niet goed raad
schrijver Wole Soyinka en de Keniaan Ngugi juist voor
mee wist.
het schrijven en publiceren in de inheemse taal. James
Hoe reageerden de geschoolde zwarten op de hen
Ngugi afrikaniseerde zelfs zijn schrijversnaam in Ngugi
opgedrongen
de
wa Thiongo en verruilde zijn vreemde, veelal in de
apartheid uitging van etniciteit, met een grote aandacht
Europese hoofdsteden wonende (Afrikaanse) publiek
voor de eigen taal en cultuur, zoals onderwijs in de
voor een handjevol Kikuju lezers in Kenia.
moedertaal en radio- en televisieprogramma's voor elke
Op het grote Afrikaanse cultuur festival Festoe in Lagos
stam, zagen talloze zwarte intellectuelen het schrijven
(1977)
van serieuze literatuur in hun eigen moedertalen als een·
imperialistische' talen in te wisselen voor de eigen
impliciete ondersteuning van het regeringsbeleid. De
linguae francae van Afrika, zoals bijvoorbeeld het
invloedrijke schrijver Es'kia Mphahlele, die zijn land in
Swahili, Haussa en Lingala.
de jaren zestig vrijwillig verliet uit protest tegen de
In de nieuwe Zuidafrikaanse grondwet genieten elf talen
introductie van de 'Bantu education', riep zijn collega-
gelijke rechten: de negen Afrikatalen, naast de twee
schrijvers op niet aan het systeem mee te werken.
voormalige 'ambtelijke' talen, Engels en Afrikaans.
Ook het ANC boycotte het schrijven in de moedertaal.
Wat betekent dat: gelijke rechten? Welke culturele rol
Dat merkten we zelfs in Nederland toen we onze
speelt de eigen taal vandaag in het leven van de
solidariteit met de onderdrukte schrijvers in Zuid-Afrika
zwarten? De orale literatuur blijft de bron, zoals dat in
op een of andere toogdag tot uiting wilden brengen. De
zekere zin overal het geval is. In de jaren van de
in exil levende dichter Mazisi Kunene was daar niet
onderdrukking bleken de vaak eeuwenoude, van
welkom, hij schreef in het Zulu; in Engelse vertaling
generatie op generatie doorgegeven liederen en
bleken het prachtige gedichten te zijn, maar het hoorde
verhalen ook een actuele en soms revolutionaire
nu eenmaal niet. De kwaliteit van zijn werk was zo groot
betekenis te krijgen. Maar we weten dat de geschreven
'culturele
eigenheid'?
Omdat
riepen
de
schrijvers
op
de
'elitaire
45
literatuur eveneens een belangrijke rol in de politieke
page: (ik parafraseer) Wat willen we als schrijvers in
strijd heeft gespeeld. Ook al konden de mensen er geen
Afrika in de volgende eeuw bereiken? Schrijvers kunnen
kennis van nemen. Alleen het feit dot zwarte schrijvers
geen literaire cultuur ontwikkelen zonder lezers. Willen
niet mochten zeggen wat ze wilden, verbannen waren of
we een groot aantal lezers bereiken, dan zullen deze
niet geciteerd mochten worden, maakte ze al tot
lezers proza, poëzie en non-fictie in hun moedertalen
symbolen van verzet.
moeten kunnen lezen. 'Als we een eenentwintigste-
Kunnen we ook zeggen dat het de Afrikanen heeft
eeuwse Afrikaanse (African) literatuur van de grond
verrijkt met een volwaardige literaire cultuur? En onder
willen krijgen, hoe kan dat dan lukken als het uitgeven
literaire cultuur versta ik: goede lezers, goede scholen,
in de Afrikaanse talen beperkt blijft tot studieboeken,
uitgeverijen, een literaire kritiek, bibliotheken, een
pamfletjes en religieuze tractaten?'
distributie-apparaat en vooral goede boeken en
De Zuidafrikaanse Nobelprijswinnares snijdt hier een
vertalingen uit de wereldliteratuur. Er is in Zuid-Afrika
pijnlijk punt aan.
een aantal talentvolle en interessante zwarte schrijvers
Ook in de rest van Afrika kijken veel sprekers nog steeds
dat in het Engels publiceert, maar helaas hebben ze
neer op hun eigen moedertaal. Frans, Engels en
nauwelijks een achterban, geen klankbord; het aantal
Portugees,
zwarte lezers is nog te gering. Uitgeverijen ,m kranten
machthebbers, genieten nu eenmaal meer status, veel
zijn in blanke handen. De meeste zwarte lezers zijn·
sprekers vinden dot hun taal alleen maar geschikt
slecht geschoold. Jaren lang was voor jongeren uit de
voor praatjes op de markt of om het vuur.
zwarte woongebieden schoolverzuim een vorm van
Een voorbeeld uit West-Afrika. leder Senegalees kind
verzet. Hoe kunnen schrijvers deze ongeschoolden ooit
leert Frans op de lagere school, maar onderzoek heeft
nog voor zich winnen? Op welke wijze men de zwarten
uitgewezen dat in de praktijk nog geen 10 procent van
ook tot het lezen wil brengen, hoe zeer de zwarte
de bevolking die taal ook echt beheerst. Meer dan de
schrijvers ook in talent verschillen, een zwarte literatuur
helft van de Senegalezen kan niet lezen of schrijven. Dat
kan zich alleen ontwikkelen als die boven het niveau
geldt voor heel Afrika, 60 ó 70 procent is analfabeet, en
van de lagere school en de graffiti-leuzen uitkomt.
dan geef ik nog optimistische cijfers. Niets is zo
Waar
46
lezers
zijn,
moeten
ook
boekhandels
de
talen
van
de
oude
koloniale
IS
en
gemakkelijk als een heel dorp leren lezen en schrijven.
bibliotheken zijn. Men vindt ze in de blanke steden,
De leesbus rijdt voor, allemaal onder een boom en:
maar niet of nauwelijks in de zwarte woongebieden.
aap-noot-mies. De karavaan trekt verder en daarna
Nodine Gordimer schrijft in haar essay Turning the
krijgt niemand ooit meer een lelter onder ogen. Binnen
een jaar is de lees- en schrijfkunst weer verleerd.
een stap voor. Ze staan
Het publiek van de Afrikaanse schrijver bevindt zich dan
nationalisme en kiezen voor een verenigde taal. Ze zijn
ook in de stad en vooral in het buitenland. Het
in dat opzicht verder dan wij. Wishful thinking: het heeft
merendeel van zijn lezers woont in Londen of Parijs. Het
geen zin een blauwdruk van progressieve eenheid op
zijn schrijvers die de de klanken en melodieën en ritmen
Afrika te leggen zolang de afzonderlijke staten nog
van de taal uit hun jeugd hebben verruild voor een door
geen eenheid zijn en de bewoners niet eens weten wie
de kolonisator opgelegde taal. Ik zeg niet dat het een
zij zijn. Men moet eerst het eigene vinden alvorens
schande is, en dat de Afrikanen deze uilwas van het
samen te kunnen gaan. Wie dit ontkent geeft juist een
imperialisme onmiddellijk moeten uitroeien. Vaak zit er
voedingsbodem aan 'eigen volk eerst' gevoelens, aan
niets anders op dan de taal van de kolonisator als
de ressentimenten van de stam. Nadine Gordimer
nieuwe taal te accepteren. Naar het schijnt worden er in
begrijpt heel goed dat de Afrikanen niet kunnen
Kameroen meer dan honderd verschillende talen en
terugkeren naar een zuivere inheemse cultuur, niemand
dialecten gesproken. De Kameroenezen moeten wel
heeft daar ook behoefte aan. Je kan ook geen
meertalig zijn. Een berghelling verder kunnen de
inheemse economie opzetten als iedereen computers en
bewoners elkaar al niet meer verstaan. Wat een zegen
videocassettes wil. Maar ze pleit er wel voor dat zij zich
dat het Frans daar een van de overkoepelende talen
sterker maken voor hun eigen cultuur, niet alleen om
kan zijn.
een buffer te vormen tegen de analfabete strips en
Maar er bestaan ooktientallen Afrikaanse talen die met
1weelettergrepige Amerikaanse soaps waarmee hun
miljoenen worden gedeeld, naast de eerder genoemde
huiskamers worden overspoeld, maar juist ook om hen
linguae francae: het Yoruba in Nigeria, Kikuju in Kenia,
meer bij de rest van de wereld te betrekken.
boven
het benauwde
Tshiluba in Zae, Shona en Ndbele in Zimbabwe, Tonga en Dingaan in Mozambique; Xhosa en Zulu in ZuidAfrika. De Bijbel is in al deze talen vertaald, en je zou zeggen dat Gods woord goed genoeg moet zijn voor een romancier. Toch bedienen de meeste schrijvers in die landen zich van het Frans, Engels of Portugees. Ze beheersen de geleende taal even goed als hun moedertaal; soms zelfs beter. Wat willen ze nog meer, zult u tegenwerpen. De Afrikanen zijn ons Europeanen
47
ZUID-AFRIKA HEEFT RECHT OP TOEGANG TOT EUROPESE MARKT DOOR SIETSE BOSGRA
UIT: DE VOLKSKRANT, 8 JANUARI 1995
Jaarlijks zoeken in Zuid-Afrika 300 duizend jongeren
achterstelling uit de tijd van de apartheid. Hoewel alle
een tfjaatsje op de arbeidsmarkt. Slechts 21 duizend
sancties tegen Zuid-Afrika al jaren geleden zijn
van hen vinden een formele baan. Sociale uitkeringen
opgeheven, werkt de periode van de apartheid nog
bestaan er praktisch niet. De verschrikkelijke realiteit
steeds negatief door in de handelscontacten met de EU.
is: Zuid-Afrika zal geen stabiliteit kennen zolang dit probleem niet Is opgelost. Nu al zijn de misdaaddjfers
De afgelopen decennia heeft de EU steeds meer
de hoogste ter wereld. Er is maar een uitweg voor
handelsbarrières tegenover de ontwikkelingslanden
Zuid-Afrika: economische groei.
afgebroken. Zuid-Afrika was hiervan uitgesloten als consequentie van de boycot. Het huidige Zuid-Afrika
Voor Zuid-Afrika is de Europese Unie (EU) verreweg de
heeft hierdoor een achterstand ten opzichte van de
belangrijkste partner bij het opbouwproces. De EU is
andere ontwikkelingslanden. Zuid-Afrika betaalt voor
zowel
de
de uitvoer van meloenen naar Europa 11 procent
belangrijkste handelspartner en investeerder. Formeel is
invoerrechten, voor verse bloemen 15 procent, terwijl
het EU-beleid tegenover Zuid-Afrika erop gericht 'bij te.
bijvoorbeeld Latijns-Amerikaanse landen en Israël
dragen
praktisch op het nultarief zitten.
de
grootste
aan
de
hulpgever
wederopbouw
als
en
ver<eweg
economische
ontwikkeling.' Uit eigenbelang zijn met name de Zuideuropese landen
48
Hulp en handel kunnen elkaar bij de uitvoering van dit
er op uit ook in de toekomst Zuidafrikaanse sinaas-
beleid uitstekend aanvullen en versterken. Maar alle
appels en andere landbouwprodukten van de Europese
positieve aanzetten via de ontwikkelingshulp dreigen
markt te weren. Juist met de landbouw en de verwerking
teniet te worden gedaan door kortzichtig beleid van de
van agrarische produkten zijn veel arbeidsplaatsen
EU. Op 30 juni begonnen in Brussel de formele
gemoeid.
onderhandelingen tussen Zuid-Afrika en de EU over de
handelsbetrekkingen in niet-agrarische produkten dreigt
handel in niet-agrarische produkten. De Zuidafrikaanse
Zuid-Afrika de strijd om een ruimhartig invoerbeleid te
regering wil dat daarbij een eind wordt gemaakt aan de
verliezen.
Ook op het bredere terrein van
de
Zuid-Afrika wil lid worden van de Lomé-conventie, de
De tweedeling is extra pijnlijk omdat Zuid-Afrika
ove.reenkomst die
andere
vanouds een douane-unie met vier kleinere landen in
ontwikkelingslanden sloot en die ondermeer gunstige
de onmiddellijke omgeving vormt: Botswana, Lesotho,
handelsbetrekkingen regelt. Deze ontwikkelingslanden
Swaziland en Namibië. Het enige positieve punt in het
zegden op 24 mei hun steun toe aan dit verzoek.
aanbod van de Europese Unie is dot produkten uit de
De Europese Unie aanvaardt echter uitsluitend een
SADC landen waarin Zuidafrikaanse grondstoffen
symbolisch en volkomen uitgekleed Zuidafrikaans
verwerkt zijn, wèl onder Lomé vollen.
Europa
met
zeventig
lidmaatschap van Lomé, en wil de handelsbetrekkingen er buiten houden. Dit stondpunt van de EU is niet alleen
De kwestie van de economische samenwerking met
schadelijk voor de werkgelegenheid in Zuid-Afrika,
Zuid-Afrika
maar een ramp voor de hele regio. Zuid-Afrika en zijn
verschillende malen besproken. Het uitgangspunt van
buurlanden
te
het Nederlandse beleid tegenover Zuid-Afrika is om
integreren in een gemeenschappelijke markt. Hiertoe
zoveel mogelijk rekening te houden met de wensen van
werd in 1992 de Southern African Development ·
Zuid-Afrika en met de regionale integratie in Zuidelijk
Community (SADC) opgericht.
Afrika. Het is te hopen dat de regering er in slaagt haar
De Europese Unie steunt deze eenwording nadrukkelijk:
EU-partners ervan te overtuigen dot in dit geval het
in september jongstleden werd hiertoe in Berlijn een
belang van Zuidelijk Afrika voorop moet staan. Zuid-
speciaal samenwerkingsakkoord tussen de EU en SADC
Afrika moet een redelijke kans -krijgen zich uit de
gesloten. Het pijnlijke is dat de economische relatie
armoede te bevrijden.
hebben
besloten
hun
economie
is ook
in
het Nederlandse
kabinet
tussen de EU en tien van de elf SADC-Ianden in de toekomst via het Lomé-verdrag loopt, terwijl het elfde en verreweg belangrijkste lid, Zuid-Afrika, een afwijkende behandeling krijgt. Door deze uitsluiting van Zuid-Afrika wordt de integratie van de regio onmogelijk gemaakt.
De auteur is voorzitter van het Komitee Zuidelijk Afrika.
49
ZUID-AFRIKA VOERT BREDE MAATSCHAPPELIJKE DISCUSSIE DOOR JOS MOERKAMP
UIT: INTERNATIONALE SAMENWERKING, JANUARI 1995
Zuid-Afrika heeft :z:lch het afgelopen jaar suf
andere kassa en wacht nieuwsgierig af wat het meisje
vergaderd. Alles stond ter discussie, met Iedereen. De
zal doen. Maar ze zwijgt. Ze richt haar ogen op het
dilemma's waarvoor de regering van Nelson Mandela
plafond en slikt de beledigingen weg. Is er al iets
:z:ich geplaatst :z:iet, :z:ijn In volle omvang :z:lchtbaar
waarneembaar van het nieuwe Zuid-Afrika? Op het
geworden. Het huisvestingsbeleid is er een van. Als
eerste gezicht niet. Grofweg leven blank en zwart nog
de regering besluit veel, maar kleine woningen te
steeds gescheiden levens. Zwart staat nog steeds gelijk
bouwen,
de
aan armoede en blank aan rijkdom. De inkomens-
troosteloze woonoorden uit het apartheidstijdperk
verdeling is nog steeds de scheefste ter wer~ld. Geen
weer op. Maar de realiteit is dat het geld ontbreekt
wonder dat blank Zuid-Afrika zich na een onzekere
om miljoenen mensen wooncomfort te bieden. Zuid·
periode gemakkelijker begint te voelen onder het
Afrika gaat opnieuw een jaar van de waarheid
bewind van Mandela. "We hebben weer vertrouwen in
tegemoet.
de toekomst", zegt bijvoorbeeld een blanke midden-
dan
doemt
het schrikbeeld van
stander. "Voor ons is er feitelijk niet zoveel veranderd. " Vrijdagmiddag in Pretoria. Even een krant kopen bij CNA, de Bruna van Zuid-Afrika. Voor me staat een
VERGISSINGEN
morsig oud mannetje dat een reep chocola wil
50
afrekenen. Met voering en al haalt hij zijn broekzak leeg
Misschien gaat het aan de man/vrouw in de straat
en legt een paar muntjes op de toonbank. De zwarte
voorbij, maar toch is er in het eerste jaar van 'het nieuwe
caissière zegt dat het niet genoeg is. De man doorzoekt
Zuid-Afrika' wel wat gebeurd. Belangrijkste wapenfeit is
mompelend zijn andere zakken, de rij wachtenden
dat zo goed als 6lles ter discussie is komen te staan. De
groeit. Hij voelt dat hij afgaat en begint zijn frustratie af
regering van Mandela produceert aan de lopende band
te reageren op de caissière. "Je zit me een beetje op te
praat-nota's, die vervolgens door nagenoeg alle
jagen hè. Jawel, dat doe je wel. Dat zouden jullie
georganiseerde geledingen van de Zuidafrikaanse
vroeger niet hebben gedaan. Vroeger mochten jullie
samenleving worden besproken. Het lijkt een oprechte
zwarten hier niet eens zijn." De rij is verhuisd naar een
discussie, met veel begrip voor elkaars situatie. Vanuit
de nieuwe politieke machtspositie doet zwart Zuid-Afrika
apartheid. Bijvoorbeeld door de blanke portier van een
zijn best om blank Zuid-Afrika gerust te stellen en te
groot bedrijf in Johannesburg. "Goodmorning sir, how
betrekken bij het veranderingsproces. En georganiseerd
con I help you?", vraagt hij beleefd als ik me meld. Maar
blank
Zuid-Afrika
lijkt
vanuit
zijn
vertrouwde
economische machtspositie serieus bereid om mee te
als vlak na mij een zwarte bezoeker arriveert, luidt het welkom: "Yes, my friend?"
denken over de vraag hoe het zwarte bevolkingsdeel meer kan meedelen in de welvaart.
Of tijdens een discussie-programma op tv, over de
In de Brede Maatschappelijke Discussie Over Alles valt
herverdeling van land. De gespreksleider, uit Boeren
op dat het woord 'apartheid' taboe is. Je leest het nog
ouders geboren, wil de landkwestie het liefst nog in zijn
nauwelijks in de krant, je hoort het niet op radio en
zendtijd hebben opgelost. De vertegenwoordiger van de
televisie. En ook in gewone gesprekken wordt het woord
vereniging van blanke boeren betoogt dat de nieuwe
dat tientallen
geschiedenis
grondwet eigendomsrechten respecteert, dus dat de
samenvat, zorgvuldig vermeden. In plaats daarvan
zwarte bevolking niet moet verwachten dat ze nu opeens
ontstaan eufemismen als 'de vergissingen uit het
'so-called' blanke landbouwgrond krijgt toebedeeld. De
verleden' of 'de betreurenswaardige processen die ons
vertegenwoordiger van de zwarte boerenorganisatie
zolang van elkaar scheidden'. Meest populair is het
stelt daarentegen dat de regering moet nagaan hoe die
woord 'so-called' (zogenaamd), waarbij men tegelijker-.
blanke boeren in het verleden aan hun grond zijn
tijd
'tussen-
gekomen. De gespreksleider wil verzo~ning en spreekt
aanhalingstekens-gebaar' maakt: de 'so-called' blanke
met veel begrip voor het zwarte standpunt het geweten
en zwarte gebieden, het 'so-called' zwarte geweld, de
van zijn blanke stamgenoot aan: 'Don't they have a
'so-called' blanke overheersing. Je vraagt in het nieuwe
point there, Kobus?' {"Hebben 'ze' daar niet een beetje
Zuid-Afrika niet meer naar iemands etnische afkomst.
gelijk in, Kobus?)
Je vraagt: 'Wat is je moedertaal?'
Veranderingen in Zuid-Afrika kunnen niet anders dan
Het 'wij' tegen 'zij' gevoel komt vandaag de dag veel
langzaam tot stand komen. Duidelijk is wel dat het
subtieler tot uiting dan in de hoogtijdagen van de
nationale debat in een stadium is gekomen waarin
met
jaren
middel-
Zuidafrikaanse
en
wijsvingers
een
51
louter een ander taalgebruik niet langer volstaat. Om
NIEUWE PASJESWET
een nieuwe samenleving op te bouwen, dringen zich fundamentele keuzes op. Huisvesting, werkgelegenheid,
Herverdeling of groei is niet het enige dilemma
infrastructuur, onderwijs en gezondheidszorg, om een
waarvoor de regering van Mandela zich geplaatst ziet.
menswaardig bestaan te creëren voor elke Zuid- ·
Op tal van beleidsterreinen moeten knopen worden
Afrikaan, zijn miljardeninvesteringen noodzakelijk.
doorgehakt. De uitkomst kón eenvoudigweg niet iedereen tevreden stemmen. Pijnlijk wordt het wonneer
Een extra probleem daarbij is dat de regering zichzelf
beleidsvoornemens
strenge beperkingen heeft opgelegd: de belastingen
oproepen met het apartheidsverleden. Zo gaan er
mogen niet omhoog, het land mag niet dieper in de
stemmen op om het aantol illegale vreemdelingen in
schulden raken en bovenal mogen de privileges van
Zuid-Afrika - de schottingen lopen uiteen van twee tot
blank Zuid-Afrika niet worden aangetast. 'Het gaat er
acht miljoen- terug te dringen door een vorm van
niet om de koek opnieuw te verdelen, het gaat er om
verplichte legitimatie. Tegenstonders spreken van een
officiële
'nieuwe pasjeswet'. Verder is er veel kritiek op 'ANC-
regeringsstandpunt. Oftewel: economische groei in
haviken', die net als hun blanke voorgangers de macht
plaats van economische herverdeling. Veel maatschap-
en het budget van het leger - nu versterkt met ANC-
pelijke organisaties betwijfelen of het een haalbaar
vrijheidsstrijders - intact willen laten. Net als vorige
standpunt is. "Welk land kan zich een economische
Zuidafrikaanse regeringen geeft ook de huidige meer
klasse permitteren, die een huis met vier badkamers en
geld uit aan defensie dan aan onderwijs. Terwijl het land
een zwembad tot haar normale levensstandaard rekent,
nu geen vijanden meer heeft. "Het is een afkoopsom om
terwijl tegelijkertijd een derde van de bevolking niet
teleurgestelde ANC-strijders koest te houden", weet een
eens toegang heeft tot schoon drinkwater?", vraagt·
westerse diplomaat.
hem
groter
te
maken',
zo
luidt
het
van
de
regering
associaties
vakbondsleider Jayendra Naidoo zich af. "Het is een conservatieve stellingname om de verdeling van de
KROTTEN
koek ongemoeid te laten. Ik ben ervan overtuigd dat de zwarte levensstandaard alleen omhoog kan als die van
Het huisvestingsbeleid is misschien wel het meest
de blanken daalt. Het is een voorwaarde, naast
pregnante voorbeeld van de dilemma's waarvoor het
economische groei."
nieuwe Zuid-Afrika zich geplaatst ziet. Elke bezoeker aan een van de zwarte townships zinkt de moed in de
52
schoenen bij het zien van de oneindige woonellende.
Op een maandagochtend in Randburg, een voorstad
De krotten waarin miljoenen mensen leven, tarten elke
van
menselijke waardigheid.
and
huisvestingsprobleem zichtbaar. Bij het gemeentehuis
Development Programme' (RDP), het allesorrwatterde
arriveert een groep van vierhonderd daklozen. Ze
beleidsdocument van de regering Mandela, spreekt
komen van het nabij gelegen Zandspruit, waar meer
over huisvesting als een mensenrecht'. Maar tegelijker- ·
dan tweeduizend mensen van een stuk privégrond zijn
tijd wordt dit recht beknot door de financieel-
gezet. 'We kunnen nergens heen", zegt Miehoei Mosikili,
economische werkelijkheid. Het huizentekort in Zuid-
vader van drie kinderen. "We blijven hier." Hij trekt wat
Afrika wordt geschat op drie miljoen. Jaarlijks komen er
plastic over een paar stukken hout en golfplaat. "Ons
nog eens tweehonderdduizend nieuwe huishoudens bij.
nieuwe huis''. zegt hij lachend. Er wordt wat brandhout
De eerste vijf jaar voorziet het RDP in totaal de bouw
bij elkaar gesprokkeld en in een mum van tijd dampen
van een miljoen huizen, oftewel net genoeg om de groei
de kookpotten, pal voor het gemeentehuis, midden in
van de woningbehoefte op te vangen. Daarna moeten
het lelieblanke Randburg, een nieuw dorpje van
er
worden
haveloze verschoppelingen. Het gemeentebestuur kan
gebouwd.Probleem is echter, dat slechts één procent
niet anders dan de situatie gedogen. Om grotere
(ruim één miljard gulden) van de nationale begroting is
problemen te voorkomen
gere-serveerd voor woningbouw.
beschikbaar stellen.
ANC-minister van huisvesting Joe Slovo heeft inmiddels
In de loop van de week wordt druk onderhandeld over
een lobby ontketend om zijn budget drastisch te
een
verhogen. "We moeten ons realiseren dat we het doel
Macauley op, uit het buurtschap Nooitgedacht. Hij wil
van een miljoen huizen in vijf jaar tijd nooit kunnen
wel een stuk land - eigendom van zijn kerk
realiseren zonder het huisvestingsbudget aanmerkelijk·
beschikbaar stellen. Tijdelijk, wel te verstaan, totdat een
te verhogen", zei Slovo onlangs in het Zuidafrikaanse
permanente oplossing is gevonden. Het is ongetwijfeld
parlement. "Op zichzelf behoeft dit geen aanleiding te
een goedbedoeld aanbod, maar het leidt tot een
zijn voor ongerustheid. Er is erg veel spaargeld in dit
escalatie van de problemen. De daklozen verwerpen het
land. Een aanzienlijk deel daarvan kan worden
voorstel, omdat Macauley alleen vrouwen en kinderen
aangewend voor het bouw-programma."
wil toelaten. 'We laten onze gezinnen niet in tweeën
jaarlijks
Het 'Reconstruction
driehonderdduizend
huizen
Johannesburg,
aanvaardbare
wordt
een
tipje
van
het
moet het zelfs water
oplossing.
Dan
duikt pastor
delen", zegt Mosikili. "We zijn hier samen gekomen, we
53
willen een gezamenlijke oplossing. Waar moeten wij
zieningen en de nieuwe bewoners hebben, afhankelijk
mannen anders heen? Wil de pastor soms dat wij in
van hun persoonlijke financiële situatie, de mogelijkheid
winkelportieken gaan slapen?"
om hun behuizing gerieflijker en groter te maken. Voor een dergelijk bouwprogramma zou Slovo in de rest van
Ondertussen hebben ook de blanke boeren van
Afrika· worden bejubeld, maar het wordt door tegen-
Nooitgedacht lucht gekregen van het aanbod van
standers in Zuid-Afrika zelf afgeschilderd als 'een
pastor Macauley. Ze verzetten zich fel tegen het plan en
herhaling van de geschiedenis'. In het verleden hebben
besluiten de weg naar het land van de kerk met
opeenvolgende apartheidsregeringen immers ook niet
autobanden en houten balken te barricaderen. Ook het
meer gedaan dan het creëren van woonoorden met
·provinciale bestuur begint zich met het probleem te
minimale voorzieningen. De 'Weekly Mail & Guardian',
bemoeien. De woordvoerder stelt dat de kerk daklozen
het meest gezaghebbende weekblad van Zuid-Afrika,
moet accepteren, 'ongeacht sekse', en noemt het gedrag
beschuldigde Slovo ervan met zijn huisvestingsbeleid
van de blanke boeren 'ontoelaatbaar'. De politie sleept
'dumpplaotsen van
de volgende dog bolken en autobanden van de weg.
stichten: nieuwe townships, aan de randen van de
Nog een paar dagen later wordt het barricademateriaal
stedelijke centra, ver weg van werkgelegenheid,
gebruikt om nieuwe hutjes te bouwen, op het land van
economische bedrijvigheid en het culturele leven. ANC-
de kerk. Pastor Mocouley is overstag en accepteert ook
voorman Vox Mayekiso, gedeputeerde in de provincie
de mannen van de groep. De blanke boeren zien de
Vrijstaat, vindt het 'groeimodel' onacceptabel. "Als we
invasie met lede ogen aan.
niet in staat zijn om zeventig procent van de bevolking
een
neo-aportheidsbeleid' te
een fatsoenlijk huis te geven, zal de revolutie een DUMPPLAATSEN
nieuwe fase ingaan. De mensen willen woonruimte. En ze nemen met niets minder genoegen don een huis met
Het huisvestingsdebat dat momenteel in Zuid-Afrika
vier kamers. Verwoerd
bouwde voor de zwarte
wordt gevoerd, gaat niet over één of vier badkamers
bevolking in de jaren vijftig vier-kamerwoningen en het
voor 'blanke' woningen, maar over één of vier komers
ANC was er toen tegen. En nu zouden we de bevolking
voor 'zwarte' woningen. Slovo's bouwplannen gaan uit
zelf zeker met nog veel minder afschepen. "
van eenvoudige één-kamerwoningen, met gemeen-
54
schappelijke voorzieningen als water en sanitair. Het is
De meest verbeten opponent van Slovo 1s Tokyo
een groeimodel: de overheid zorgt voor basisvoor-
Sexwole,
premier
van
de
provincie
rondom
Johannesburg.
Hij
enkele
kunnen uitvoeren. Maar door de massale boycots zagen
maanden tijd achttien miljard rand (negen miljard
de banken hun geld nooit meer terug. Ze hebben zich sindsdien volledig uit de townships teruggetrokken.
Johannesburgse bedrijfsleven. Het geld zal worden
Geen lokale overheid, geen ondernemer of particulier
gebruikt om in vijf jaar tijd zeshonderdduizend vier-
die wil investeren in de woonoorden, krijgt krediet van
kamerwoningen te bouwen. In de tussentijd moeten
de banken.
bij
te
zullen
binnen
het
gulden)
elkaar
heeft beloofd
bedelen
bij
tijdelijke nederzettingen worden gecreëerd, om illegale bezetting van bouwgrond te voorkomen. Slovo's
HUURSCHULD
departement gelooft niet in de plannen van Sexwale. · "Het is puur populisme", zegt een ambtenaar die
De woningbouw is daardoor volkomen stilgevallen en
anoniem wil blijven. "Sexwale belooft van alles, maar je
talloze zwarte gemeentebesturen zijn failliet gegaan. De
kunt op je vingers natellen dat er niets van terecht komt.
nationale huurschuld wordt geschat op vijfeneenhalf
Die vier-kamerwoningen zijn eenvoudigweg niet te
miljard rand (2,75 miljard gulden). Een ambtenaar van
financieren. Met andere woorden: de mensen zullen
het ministerie van Huisvesting zegt dat zijn departement
voorgoed
zogenaamd tijdelijke
zich erbij heeft neergelegd dat dit bedrag nooit meer
nederzettingen. En dan hebben ze dus helemaal niets."
geïnd zal worden. De provincie rondom Johannesburg
Overigens is wel afgesproken dat de provincies een
heeft inmiddels bekend gemaakt de totale huurschuld
eigen huisvestingsbeleid mogen ontwikkelen. Slovo
die
hoopt dat de provinciale betrokkenheid uiteindelijk zal
opgebouwd, zo'n anderhalf miljard rand, kwijt te
leiden tot een financiële opwaardering van het gehele
schelden. Maar de schuld die daarna is opgebouwd,
hu isvesti n gsprog ra mmo.
ook alweer zo'n vierhonderd miljoen rand, moet alsnog
stranden
in zijn
tot
februari
van
het afgelopen
jaar werd
worden opgebracht door de bewoners. Maar ook al wordt de begroting voor woningbouw fors
Niet alleen de banken kampen met oninbare tegoeden.
verhoogd, dan nog zijn de financiële problemen niet
De totale schuld van de lokale overheden bij het
opgelost. Sinds begin jaren tachtig wordt in de zwarte
elektriciteitsbedrijf van Zuid-Afrika ligt rond de één
woonoorden massaal geweigerd om de huur- en
miljard rand (een half miljard gulden). Daarnaast zijn er
elektriciteitsrekening te betalen, als protest tegen de
miljoenenschulden bij waterleidingbedrijven, vuilop-
apartheid. Banken verstrekten tot dan toe leningen aan
haaldiensten en andere service-instellingen. Hoewel de
gemeentebesturen om woningbouwprogramma's te
reden voor de boycots met de algemene verkiezingen
55
van afgelopen mei kwam te vervallen, is de betaal-
Op een bijeenkomst in Boksburg, ten oosten van
moraal er niet beter op geworden. In 1993 betaalde
Johannesburg, maakt Slovo zijn achterban duidelijk dat
een derde deel van de zwarte bevolking nog netjes zijn
het de regering menens is. " Ik denk dot jullie het met
elektriciteitsrekening. Afgelopen
me eens zullen zijn dat de boycots waren bedacht om
jaar is dat deel
teruggelopen tot een vijfde.
schade toe te brengen aan de Batha's en de Malons en aan hun afschuwelijke systeem. Maar kijk eens wie er nu
Minister Slovo heeft de laatste maanden alles op alles
lijden onder de boycots. Ze raken president Mandela.
gezet om de banksector weer geïnteresseerd te krijgen
Ze roken Tokyo Sexwale, ze raken Joe Slovo. En bovenal
in het verstrekken van leningen aan bouwprogramma's.
raken ze de armen in dit land. ledere rand die jullie niet
voor lage inkomensgroepen. In oktober werd een
betalen voor jullie huisvesting, betekent een rand
akkoord bereikt. De banken waren bereid om voor in
minder voor de woningbouw. Niets is voor niets. Deze
totaal twee miljard rond aan leningen te verstrekken,
regering is een regering van het volk, moor het is geen
goed voor ongeveer vijftigduizend woningen. De
regering die mensen gratis kan huisvesten. We kunnen
overeenkomst bevat echter een venijnige clausule. De
de boycots geen dag langer tolereren. "
nationale overheid heeft zich financieel garant moeten stellen, in het geval de ver~trekte hypotheken niet
In Kayeiitsha, een van de woonoorden bij Kaapstad, is
worden afgelost als gevolg van politieke onrust. De
een aantal bewoners bij elkoor gekomen om over de
nationale regering heeft er zo alle belang bij gekregen
situatie te praten. "Ik zou niet weten waarvoor ik moet
om de 'cultuur van niet betalen' te doorbreken. En zo
betalen", zegt een van hen. "Jarenlang zijn onze
moeten het ANC en zijn bondgenoten, die ooit opriepen
leefomstandigheden alleen maar verslechterd. Ik woon
om via betaalboycots de apartheid op de knieën te
met mijn hele familie van twaalf mensen in een slecht
dwingen, nu hun achterban met strakke hand duidelijk
huis met maar één kamer. We hebben geen elektriciteit
maken dat ze zich als nette burgers dienen te gedragen.
en voor water moeten we een paar honderd meter
In een regeringsnotitie wordt er zelfs voor gepleit om
lopen. Als er al iets is opgebouwd in onze wijk, dan
lokale
hebben we dot zelf gedaan. En nu willen ze opeens dot
gemeenschappen
betalingsreputatie
56
voorrang
met te
een verlenen
goede in
het.
we gaan betalen. Don zullen ze toch eerst moeten
huisvestingsprogramma. Daar tegenover staan buurten
zorgen voor betere voorzieningen."
met een slechte reputatie. Die hoeven van de regering
aanwezige heeft meer begrip voor de koers die de
verder niets te verwachten.
regering van Mandela vaart. "Dit is het nieuwe Zuid-
Een
andere
Afrika. Als we echt een andere samenleving willen opbouwen, dan moeten we hard werken en loyaal zijn aan onze kameraden in de regering. Wie weet krijgen onze kinderen het dan ooit beter." Een derde aanwezige is misschien het meest kenmerkend voor Zuid-Afrika's wanbetalers. "Ik ben het helemaal eens met Joe Slovo. Alleen zou ik niet weten waarvan ik de huur moet betalen. We hebben elke dag de grootste moeite om de hele familie te eten te geven. De huur kan er gewoon niet van af ."
57
NIEUWE GRONDWET IS OVERWINNING VOOR ANC DOOR PHILLIP VAN NIEKERK
UIT: DE VOLKSKRANT, 5 SEPTEMBER 1996
De Zuidafrikaanse grondwetgevende vergadering
van de grondwet, maar dat die niet zwaar genoeg
heeft woensdagmorgen massaal 'ja' gezegd tegen de
wegen om tegen de constitutie te stemmen of om zich
nieuwe grondwet, die de onderhandelaars van het
uit de regering terug te trekken.
Afrikaans Nationaal Congres en de Nationale Partij luHele uren daarvoor uiterst moeizaam overeen
'Tegen de grondwet stemmen zou het grote risico met
waren gekomen.
zich meebrengen dat veel van de positieve dingen die bereikt zijn weer op de tocht komen te staan. Een lange
In
het parlement begroetten
de ANC-leden
de
periode van
onzekerheid
en
een
onvermijdelijk
aanvaarding met luidkeels gezang. President Mandela
polariserend referendum zouden de belangen van ons
zei: 'Zuid-Afrika wordt vandaag opnieuw geboren,
land onherstelbaar schaden.'
gezuiverd von het afschuwelijke verleden. We zijn volwassen geworden na een experimenteel begin. We
De Klerk moet nu het hoofd bieden aan interne
kunnen de toekomst vol vertrouwen tegemoet zien.'
oppositie. Die is kwaad over de compromissen die hij
Maar de euforie van het ANC werd vergald door de
sloot
drie
grondwetsclausules,
die
zoveel
lnkatha
onenigheid veroorzaakten dat er pas gisterochtend
Vrijheidspartij, en door de negatieve readie van de
vroeg overeenstemming over werd bereikt. Het ging om
markt op het belangrijkste novum in de grondwet: het
privé-bezit, het recht van werkgevers om arbeiders
ANC zal Zuid-Afrika vanaf 1999 waarschijnlijk geheel
buiten te sluiten, en de eis van de NP van de
alleen besturen.
mogelijkheid van staatsonderwijs in één taal.
De Zuidafrikaanse rand kelderde na geruchten dat vice-
Het feit dat de NP waarschijnlijk op alle drie de punten
president De Klerk, leider van de Nationale Partij, zich
heeft toegegeven, heeft verdeeldheid gezaaid in een
uit de regering van nationale eenheid zou terugtrekken.
partij die toch al uiteen dreigt te vallen. Volgende week
bezwaren
58
rond
van
extreem-rechts
en
de
De NP-leider zei gisteren echter dat hij inderdaad zijn
komt de NP samen om zich nog eens te buigen over
bedenkingen heeft over een groot aantal onderdelen
haar rol in de regering.
Toch waren het uiteindelijk niet de drie omstreden
wetteloosheid kansloos is, en dat het niet dezelfde
clausules die De Klerk zo ontevreden maakten met de
tragische weg zal
uiteindelijke grondwet. Zijn grootste ongenoegen geldt
Afrikaanse landen lang geleden zijn ingeslagen.
bewandelen
die vele andere
het einde van de bedongen machtsdeling met het ANC. Dit betekent dat er na de verkiezingen van 1999 zeer
Bij de stemming werd het voorstel voor de nieuwe
waarschijnlijk een einde komt aan de rol van de NP in
grondwet gesteund
de regering. De Klerk zei dat de nieuwe grondwet 'de
Democratische Partij en het Panafrikanistisch Congres.
doodklap betekent voor meerpartijdige besluitvorming
Het Vrijheidsfront van generaal Constand Viljoen
op het hoogste niveau. Nu krijgen we het model waarbij·
onthield zich van stemming. Alleen extreem-rechts en
de wil van de meerderheid wet is. Dat is een grote fout'.
lnkatha verwierpen het voorstel.
Onder de huidige interim-grondwet maken alle partijen
lnkatha gebruikte grote advertenties in de dagbloden
die meer dan 10 procent van de stemmen hebben
om de grondwet te veroordelen. De advertenties
gekregen deel uit van een regering van nationale
waarschuwden voor 'een vrije val naar de tirannie'.
eenheid. De Klerk stond erop dat dit principe zou
lnkatha trok zich verleden
worden gehandhaafd, of dot zijn NP ten minste een
grondwetgevende vergadering en heeft geen enkele rol
adviserende rol zou gaan spelen. Het ANC wees dit
gespeeld bij
voorstel echter af, betogend dat er nergens ter wereld
document.
door
het ANC,
de NP,
de
jaar al terug uit de
het opstellen van
het uiteindelijke
een land bestaat waar een minderheid zoveel macht uitoefent.
De partij heeft aangegeven dat ze de geldigheid van de grondwet voor het Constitutioneel Hof wil aanvechten,
Veel waarnemers menen dat de onverwachte val van de
omdat die de macht van de provincies sterk inperkt.
rand en de massale verkoop van obligoties het gevolg
In Pretoria kwamen 31 rechtse blanke partijen bijeen
was van angst bij buitenlandse investeerders voor een
om uiting te geven aan hun onvrede. Ze menen dat de
zwarte regering. Het is nu aan president Mandela om te
grondwet het Afrikaner volk niet in staat stelt zijn eigen
laten zien dat Zuid-Afrika een land blijft waar
toekomst te bepalen.
59
ZUID-AFRIKA KOMT MET PLAN LANDVERDELING DOOR PHILLIP VAN NIEKERK
UIT: DE VOLKSKRANT, 2 FEBRUARI 1996
Minister Derek Hanekom van Landzaken heeft
Programma voor Wederopbouw en Ontwikkeling. De
donderdag aan het Zuidafrikaanse parlement een
regering van nationale eenheid wil dat programma
beleidsvoorstel voorgelegd dat voorziet in een
doorvoeren om de ongelijkheden van de apartheid weg
omvangrijke herverdeling en teruggave van land. Het
te nemen en economische groei te bevorderen.
voorstel wil 300 jaar blanke overheersing ongedaan maken van het grootste deel van het vruchtbare land
Volgens het beleidsdocument zullen honderden wetten
in Zuid-Afrika.
met betrekking tot grond en grondbezit worden gewijzigd of aangepast om een nieuw systeem van
De maatregelen, die zeker op forse tegenstand van de
landhervormingen te verwezenlijken. Het is een vervolg
blanke boeren zullen stuiten, zijn bedoeld om de·
op de hervormingen die al zijn geformuleerd door de
ongelijkheid in het landbezit recht te trekken en de
regering, zoals het Hof voor Landeigendom dat zich
mensen in de tribale gebieden een eigenoomstitel te
bezighoudt met land dat van zwarten is geconfisqueerd
Landbezit heeft altijd tot de meest
onder apartheidswetten. Het Hof voor Landeigendom
emotionele kwesties in de Zuidafrikaanse politiek
heeft inmiddels duizenden claims in behandeling
behoord.
genomen. Maar het document dat minister Hanekom
verschaffen.
donderdag indiende is het eerste alomvattende voorstel De verdeling van het land langs raciale lijnen, waarvan blanke boeren
60
het meest profiteerden,
betreffende het bezit en de verdeling van land.
was de
belangrijkste hoeksteen van de apartheid. Ondanks de
Het voorstel
opheffing van dapartheidswetten zijn de krachten van
veroorzaakt, is een clausule die voorziet in onteigening
de vrije markt niet sterk genoeg gebleken om aan de
tegen een lager bedrag dan de marktwaarde. In
bevoorrechte positie van de blanke boeren een einde te
agrarische kringen en in de zakenwereld wordt dit
maken ten gunste van de arme zwarte boeren,
beschouwd als een aanval op de eigendomsrechten
Minister Hanekom zei donderdag dat landhervorming
zoals ze zijn vastgelegd in de grondwet. De interim-
een essentiële voorwaarde is voor het slagen van het
grondwet staat onteigening toe als daarmee het
dat de grootste
controverse
heeft
algemeen belang wordt gediend. Er wordt niet met
Het voorstel breekt ook een lans voor een belasting op
zoveel woorden verwezen naar landhervorming, en er
grond die op lokaal niveau zal worden geheven en een
wordt benadrukt dat tegenover onteigening een
programma
'rechtvaardige en evenredige compensatie' moet staan.
gemeenschappen die in tribale gebieden leven een
In het parlement diende het ANC deze week een motie
zekere eigendomstitel te garanderen.
van
wetgeving
om
individuen
en
in waarin een nieuwe clausule wordt voorgesteld. Die houdt in dat bij onteigening de waarde van de grond gedeeltelijk afhangt van de mate 'waarin de staat kan betalen'. Het voorstel van Hanekom en van het ANC liggen in elkaars verlengde. Volgens de minister moet de grondwet de regering niet beletten gericht in te gaan · op de eisen en noden van de landlozen.
Er staat verder in dat 'er zich gevallen kunnen voordoen waarin recht en billijkheid een compensatie eisen die lager is dan de marktprijs'. Dot zou vooral moeten gelden voor land van de stoot dat ten tijde van de apartheid onder de marktprijs is verkocht.
Het voorstel keurt bezettingen door londlozen, die zich de afgelopen maanden vaak voordoen, ten stelligste af. Het onderkent dat er zich 'frustraties ontwikkelen', maar waarschuwt tegen anarchie en het illegaal afpersen van pocht van de nieuwkomers.
61
CULTUUR
ZUIDERKRUIS: AFRIKAANSE KUNSTENAARS OP ZOEK NAAR HUN WORTELS DOOR INGRID LITH
Na
jaren
UIT: DE VOLKSKRANT, 26 MAART 1994
van
boycot
mogen
Zuidafrikaanse
op de tentoonstelling allerlei stromingen naast elkaar, traditionele
westerse
Amerikaanse abstracte schilderkunst in de traditie van
kunstmanifistaties.
presenteerde
een
groep
In
oktober
zwarte
en
1993 blanke
tekenkunst,
houtsnijkunst,
maar ook
kunstenaars weer acte de presence geven op de grote
Jackson Pollock. Geen enkele stijl is echt dominant.
kunstenaars zich op de Biennale van Venetie. In december 1993 exposeerde het Stedelijk Museum in
Het gemeenschappelijke aspect van hun werk is de
Amsterdam hun werk onder de titel Zuiderkruis. Niet
zoektocht naar hun Afrikaanse wortels: alle kunstenaars
helemaal
de
zijn op de een of andere manier bezig met apartheid.
probleemloos
want
eerst
heeft
een
Voor mij waren de meest in het oog springende
paniekreactie gezorgd. Sommige eigenaren zouden
kunstenoars Jackson Hlungwane en Sandra Kriel, die
namelijk de kunstwerken zo snel mogelijk naar Zuid-
beiden met meerdere werken vertegenwoordigd zijn, en
Afrika terug willen, omdat ze waren verk,,cht en de·
David Koloane en William Kentridge die evenals de
nieuwe eigenaren de werken zonder vertraging in
overige kunstenaars elk met een werk vertegen-
bezit wilden krijgen. De tentoonstelling zou op het
woordigd zijn.
Zuidafrikaanse
ambassade
nog
voor
laatste moment niet doorgaan.
De blanke en zwarte kunstenaars Zuiderkruis hebben Het verbieden
van
de expositie
had
juist een
zich losgemaakt vorm van exposeren onder apartheid,
tegengestelde reactie tot gevolg. De tentoonstelling ging
toen de musea en galeries slechts twee extremen
gewoon door. De 27 deelnemende kunstenaars aan
toonden: blonk werk waaraan absoluut niet viel te zien
deze tentoonstelling hebben geheel verschillende
dat het in Afrika was gemaakt en folkloristische
achtergronden. Zowel kunstenoars van het ploffelond
'primitieve' Afrikaanse kunst.
als uit de stad, geschoolde en niet geschoolde
62
kunstenaars, blanke en zwarte kunstenaars zijn op de
Sandra Kriel gaat het verst in haar breuk met die
tentoonstelling aanwezig. Door hun verschillende
achtergrond. Hoor werk heeft niet alleen een politieke
achtergronden heeft ieder een eigen beeldtaal. We zien
boodschap, maar komt ook voort uit de politieke
situatie. Als activiste moet Kriel haar tijd zorgvuldig
Sandra Kriel een centrale rol binnen de tentoonstelling
indelen, ze is in nogal wat organisaties actief en
vervult (zij zijn als uitzondering met meerdere werken
vergadert daardoor vaak. Borduren op textiel biedt hoor
vertegenwoordigd), heeft lang geaarzeld voor hij zijn
de mogelijkheid tijdens politieke bijeenkomsten door te
indrukwekkende houten beelden naar galeries wilde
werken. Tevens heeft Kriel zich dit medium eigen
laten
gemaakt omdat het toegankelijk is: borduren is een
oorspronkelijk gemaakt zijn voor een heuveltop vlak bij
anti-elitaire, niet-mystieke bezigheid.
zijn dorp. Dertig jaar bouwde de kunstenaar aan zijn
gaan.
Vooral
omdat
de
houten
beelden
heilige plek, die hij Nieuw Jeruzalem noemde. Hier Het drieluik 'Why are you Afraid'(l990-91) kostte haar
maakte hij beelden van bijbelfiguren, vissen en andere
achttien maanden om af te maken. Op het eerste deel
dieren. Hij probeert op deze manier een dialoog te
van het drieluik zien we drie zwarte vrouwen hond in
creëren tussen het christendom en het traditionele
hand met hieronder de tekst: 'We were not born to be
Afrikaanse geloof. Als christelijke, zionistische priester
raped and destroyed'. Op het tweede deel zijn vier·
leeft Hlungwani in een religieuze wereld, waar hij met
vrouwen geborduurd ze zitten in een kring en in
zijn enorme houten sculpturen eerst God eer wil
afzonderlijke circels. Hierbij hoort de tekst: 'We were not
bewijzen en dan pas de mens. Op mij maakte vooral
born to control and destroy'. Het laatste deel is een
het monumentale beeld God en Christus (1990) veel
sterke vrouw die bovenop een groot hart staat:'Why are
indruk, een uit hout gehakt beeld met twee gezichten.
you afraid'. Over dit werk waarmee ze in 1991 een prijs won, zegt Kriel dat het een kritiek is op de sociaal-
David Koloane is opgegroeid in de township Alexandra.
politieke positie van vrouwen als de meest onderdrukte
Hij begon als kind al met schetsen van alles wat hij in
groep in onze maatschappij. Ze heeft in dit werk evenals
stripverhalen en films tegenkwam. Hij heeft nooit de
in
en
ambitie gehad kunstenoor van beroep te worden. Zijn
fragmenten van foto's verwerkt. Kriel is zelf blank, maar
vader was kleermaker en zijn moeder dienstmeisje in de
zegt:' Ik ben blank geboren, maar ik was veel liever
huizen van blanken. In zijn familie kwam het onderwerp
zwart geweest'. Jackson Hlungwane, die samen met
kunst niet eens ter sprake. Omdat Koloane de oudste
hoor andere werken
inheemse motieven
63
thuis was en zijn vader ziek was moest hij van school of·
Vooral de zwarte kunstenaars hadden het in die tijd,
en kreeg een boontje als tolk op een kantoor.
wegens geldgebrek en racisme, erg moeilijk.
Uiteindelijk kwam hij bij een blanke schilder terecht
Kentridge komt uit een liberale, politiek actieve familie.
waar hij eigenlijk niet mocht komen omdat deze in een
Zijn vader is een advocaat die onder andere de
deel van de stad woonde dot verboden was voor zwar-
Shorpeville slachting van 1960 onderzocht en de fami-
ten. In 1975 had hij zijn eerste tentoonstelling wat een
lie van de in 1977 door de politie vermoorde zwarte
groot succes was en naar aanleiding doorvan besloot
activist Steve Biko heeft vertegenwoordigd. Zijn moeder
hij zijn boon als tolk op te geven. Omdat de zwarte kun-
heeft het Legal Sourees Centre in Johannesburg opge-
stenoars altijd te lijden hebben gehad onder gebrek aan
richt, dat gratis rechtshulp verzorgt voor straatarme, dus
onderwijs en gebrek aan materiaal is het van groot
meestal zwarte mensen. Hierdoor groeide Kentridge op
belang geweest te experimenteren met alle media, alle
met een groot bewustzijn van de dingen die in zijn land
formaten etc. om zo vruchtbaar mogelijk te zijn. Zijn
gebeurden. Hij zat al vanaf het begin in de kritische
schilderwerk herinnert aan de drippaintings van Jockson
hoek van de beeldende kunst en het theater doordat hij
Pollock. Zijn tekeningen op Zuiderkruis zijn met potlood
beeldende kunst studeerde bij Bill Ainslie (de oudste van
volgekraste vellen. In de dreigende donkere landschap-
de non-raciale kunstopleidingen). Kentridge tekent,
pen doemen een woeste hond, mensen en prikkeldraad
schildert en maakt sinds 1989 animatiefilms, die deels
op. Williom Kentridge, Pippa Skotnes, Maleolm Payne ·
zijn opgebouwd uit zijn houtskooltekeningen. Kentridge
en Karel Nel zijn op zoek naar de geschiedenis van het
heeft zich in zijn werk tegen het apartheidsregime ver-
Afrikaanse volk. Om vorm te geven aan deze thematiek
zet. Op Zuiderkruis zien we een tekening uit een
gebruiken de kunstenaars Afrikaanse beeldtaal, zoals
animatiefilm van William Kentridge. Alle argumenten
prehistorische rotsschilderingen· uit Zuid-Afrika of
van de Zuid-Afrikaanse regering ten spijt is de tentoon-
Nigeriaanse bronssculpturen uit de veertiende eeuw. De
stelling er gelukkig toch gekomen. De interesse voor de
allround kunstenaar William Kentridge, blank en uit een
actuele Zuid-Afrikaanse kunst is gewekt. 'Wat dat betreft
rijk nest, ziet de apartheid als een enorme druk voor de
is de tentoonstelling in Amsterdam belangrijk, omdat
Zuidafrikanen. Volgens Kentridge heeft de apartheid
die, anders don in de context van de Biennale in
geweldige emoties losgemaakt, waardoor prachtige
Venetie, een presentatie is geworden van de kunste-
dingen worden gemaakt.
naars, en niet meer de presentatie van ZuidAfrika zoals de regering het graag ziet.'
64
All OlMENSlONS IN CENTIMETERS
UNTITlED
WllliAM KENTRIDGE, 1990
DAVID KOLOANE, 1989
65
ZUID-AFRIKAANSE MUZIEK: EEN MILLENIA OUDE TRADITIE DOOR LUCAS ASSELBERGS, STUDIUM GENERALE 1997
Vierduizend jaar geleden maakten Bosjesmannen (San)
zang, zelfs als er in een Bantoe taal gezongen wordt,
al muziek in het zuidelijke deel van Afrika. Zij speelden
qua melodie en harmonie zo Westers klinkt. De ontwik-
op drums, gebruikten ratels, simpele fluitjes en vermoe- ·
kelingen en de invloeden van buitenaf namen nog
delijk ook de jachtboog als snaarinstrument. Zij werden
verder toe in de l9de eeuw. Met name de Amerikaanse
twee millennia later verdreven door de Hottentotten
jazz en later soul en reggae zijn van grote betekenis
(Khoi), die vooral op riet-fluiten speelden. Het meest
geweest voor de muziek in dit deel van Afrika.
invloedrijk waren echter de bantoe-volkeren (Sotho, Xhosa en Zulu) die rond de zeventiende eeuw het gehe-
Tot de belangrijkste stijlen die nu nog bestaan in Zuid-
le gebied bezetten dat nu Zuid-Afrika heet. Hun muziek
Afrika worden 'Khwela' (waarin de penny whistle de
was zuiver vocaal en begeleidde praktisch elke activiteit
hoofdrol speelt), de 'Morobi' (drie-akkoorden 'township
in het leven, van alledaagse handelingen tot 'rites de
muziek:, die zijn bloei kende tussen 1930 en 1960) en
passage' zoals geboorte, huwelijk en dood. D"l kern van
de Mbaqanga (gekarakteriseerd door felle gitoren en
deze bantoe-muziek bestaat uit het 'call en response'
een zeer dominante, melodisch gespeelde bas) gere-
principe: de ene groep zingt een zin, de andere
kend.
reageert. De zinnen werden eindeloos beantwoord en zorgden zo voor een hypnotiserend effect.' Dit vocale
De meest voorkomende instrumenten in de huidige
vraag- en antwoord-spel heeft een gigantische impact
populaire muziek zijn de elektrische (bas)gitoar, drums
gehad: in gospel, doo-wop en soul komt het nog op
en accordeon. In de 'Township Jive' neemt de sax een
grote schaal voor.
voorname plaats in en wordt er meer losjes geïmproviseerd ('African Jazz'). De meest recente muzieksoort die
Ook de komst van Europese missionarissen was van
tot ontwikkeling is gekomen, heet 'Bubblegum', een in
vitaal belang voor de ontwikkeling van de Zuid-
Westerse oren niet altijd even geslaagde pastiche van
Afrikaanse muziek. Zij brachten typisch Westerse
popmuziek en disco met veel synthesizers, drummachi-
harmonieën en leerden eenvoudige meerstemmige
nes en glitterpakken.
zang. Vandaar dat veel 'authentieke' Zuid-Afrikaanse
66
Zuid-Afrika neemt binnen het Afrikaanse continent een aparte plaats in omdat het de langst traceerbare voorgeschiedenis heeft, het westen er de meeste invloed heeft gehad op de muziek en de plotenindustrie zich er· door de relatieve welvaart sterker kon ontwikkelen dan elders. Hoe vertrouwd Zuid-Afrikaanse muziek soms ook mag klinken, de musici uit het land genieten hier weinig bekendheid (uitgezonderd misschien Miriam Makeba en Ladysmith Black Mombaza).
GLOSSARY UIT: WORLD MUSIC, THE ROUGH GUlDE ROUGH GUlDES LTD, 1994
A CAPPELLA Singing without instrumentol accompanimenl AFRICAN JAZZ Post-World War 11 style bosed on morabi, ond incor-
poroting Americon "swing". BI RA Traditional Zimbabwaan (Shona) ceremony, featuring the mbira and dancing. BUBBLEGUM Modern South African township pop music featuring synthesizers, disco beats from a drum box, and glittery personolities. CHIMURENGA Shona word meaning "struggle", used to describe the protest music Thomas Mapfumo pioneered during the fight for independenee in Zimbabwe. COTHOZA MFANA Smooth style of South African harmony singing which preceded iscathamiya. HAREPA Music style of the Pedi-speaking people from South Africa, nomed after the German instrument, the autoharp. HOSHO Gourd rattie from Zimbabwe used to occompany the mbira. JSCATHAMIYA Traditional Zulu coll-and-response a coppella choral music from South Africa. ISHJKWELA JO Strident, Zulu harmony singing popuier in South Africa in the 1950s. JIT /JIT JIVE Hard, fa st percussive Zimbabwaan dance music, influenced by mbira-guitar styles (iit-jive was a name coined by the Bhundu Boys).
JIVE Generic South Afrîcan term for populor music. KALINOULA Very fosl, Zombian "electric-roots" style derived from a boss instrument of !he same name. KIZOMBA Angolan music derived from traditional marimba-ploying. KWELA South African pennywhistle music. MARABI South Africon three-chord township music of the l930's- 1 960's, which evolved into "African jazz". MARIMBA Xylophone from Zimbabwe and neighbouring countries. MARRABENTA Mozambique's most popuier rootsbosed urban rhythm, a very distindiva dance sound. MASKANDA Zulu "traditional" music, derived from the Afrikàans word 'musikont' meoning musician. MBAQANGA South Africon township music (literolly "dumpling", meaning "homemade"), a mixture of traditional and urbon styles which came to be charocterized by heavy boss, clipped guitars and choral vocals. MBILA Xylophone of the Chopi people from Mozambique {plurol: timbilo). MB IRA Hond or thumb piano from Zimbabwe and neighbouring countries -plucked metol strips on a wooden base with o resonator, usually a calabash. MBUBE Zulu a cappalla singing style from South Africa, with a high lead vocal ond boss-rich fourport harmonies (named after the song, "Mbube'' "The Lion" - later "The Lion Sieeps Tonight". MBUMBA Malawian women's music, performed on special occasions. MOHABEIO Urbanized Sotho o cappelia style derived from traditional notes. MQASHIYO Literolly "to bounce", a tougher version of mbaqango, with groaning male vocals, popularized by Mahlathini. PENNYWHISTLE Tin flute, very popular in South Africo in the 1950's and early 1960's. PUNGWE All-night Zimbabwaan music and dance session where the villagers met with the freedom fighters during the war. TRANE TREKKER Literally "tear puller" a South Africon Afrikaner style populor from the 1930s to the 1960s, derived from US country music. TUFO Mozambiquan women's choral group, originally lslamic, now secularized. UKUPIKA Zulu guitar-picking style popularized by John Bhengu (aka "Phuzushukela") in the 1950s.
67
MAPANTSULA ONDERSCHEIDT ZICH VAN ANDERE APARTHEIDSFILMS DOOR JOYCE ROODNAT
UIT: NRC
HANDELSBLAD, 19 APRIL 1989
Mapantsula (Kruimeldief). Regie:
docht hadden geschonken aan het effect van het poli-
Oliver Schmit:z. Met: Thomas Mogotlane, Thembi
tieke systeem op zwarte mensen.
Mtshali, Marcel van Heerden.
onaangenaam tegen keukenmeisje of chauffeur, dus ze
Zelf doen ze niet
hoeven zich niet te identificeren met de onverkwikkelijke
68
Het Zulu-woord 'mapantsulo' betekent 'gladde jongen'·
handelingen van bij voorbeeld de politie, denken ze.
of meer specifiek 'kruimeldief' en het is de titel van een
Wanneer ze zich realiseren dat die politie ook namens
ongewone anti-opartheidsfilm. Anders dan de bekende
hen doet wat ze doet, raken ze daadwerkelijk betrokken
films op dot gebied werd hij gemaakt in Zuid-Afrika zelf,
bij de strijd tegen de de geïnstitutionaliseerde terreur in
door Zuidafrikanen, met medewerking van plaatselijke
Zuid-Afrika.
acteurs die hun rollen grotendeels konden vervullen op
Mapantsulo goot niet uit van het aardig zijn tegen een
grond van eigen ervaringen. Toestemming voor opna-
dienstmeid of tuinman, hij beweegt zich in het milieu
me in Soweto van deze, onder AustroPsche vlag
van zo'n meid of man zelf. Evenmin behoeft de film een
gemaakte produktie werd verkregen doordat men de
opschrift met opstandige of boze woorden erin. Hij heet
film voorstelde als een doorsnee thriller, een misdaad-
'Kruimeldief' en daar gaat hij ook over. Over een zak-
verhaaltje over een kruimeldief dus. Pos toen de film af
kenroller, een patser die van mooie pakken houdt en
was kregen de autoriteiten lucht van de politieke strek-
teveel gouden ringen draagt, een onaangename mes-
king van het verhaal en werd hij prompt verboden.
setrekker die zijn stiletto ook klaar heeft voor een
Ook om een andere reden onderscheidt Mapantsula
bekende als die hem dwarszit.
zich van tot nu toe in de bioscopen vertoonde opart-
Regisseur Oliver Schmitz doet geen moeite hem een oir
heidsfilms, en opnieuw valt dat of te leiden uit de titel.
te geven van nobel crimineel. Hij steelt vooral van blan-
Want hoe heetten zulke films tot nu toe? Cry Freedom,
ken, maar voelt hij voor een nieuw kostuum don gaat hij
A World Apart, A Dry White Season - betogende nomen ·
heus niet op zoek naar een door blanken gerunde kle-
voor films die zich zodoende onmiskenbaar afficheer-
dingzaak. Hij is een rotzak van de elementaire soort.
den als uitingen van protest. Deze films vertelden alle
'Panic' is zijn bijnaam en hij is er trots op. Waar hij komt
over blanke Zuidafrikanen die tot dan toe geen aan-
schopt hij paniek, intimideert hij, vecht hij.
Hij rolt
iemands portefeuille en inspecteert de buit onder de
Panic eindelijk tegen zqn ondervrager en zo besluit
ogen van zijn slachtoffer. Durft dat te protesteren dan
Schimtz zijn film, waar zijn collega's begonnen. Hem en
krijgt hij van Panic het lemmet op de keel.
ons is zojuist duidelijk geworden· waarom de politiemensen reden hebben hem te verdenken van het
In Mapantsula treden figuren op die zich inzetten tegen
achterhouden van informatie. Ze maken een interpreta-
de Apartheid, maar de voorgrond van de film wordt·
tiefout maar in zeker zin hebben ze het goed gezien.
bevolkt door mensen die zich schikken. Ze ondergaan
Voor het eerst sinds tijden had Panic zich het verdriet van
de onderdrukking als gegeven en maken er het beste
een medemens aangetrokken. Oftewel : wie ook maar
van, niet alleen Panic, maar ook Ma Modise, bij wie hij
een flinter gevoel heeft, is het onmogelijk zich afzijdig te
een schuurtje huurt om in te wonen, of zijn vriendin Pat
houden van verzet tegen het racisme.
die werkt als meid bij een blanke familie. Toch begint de
Het is een mooi slot voor een interessante film die ech-
film met de arrestatie van Panic tezamen met een aan-
ter niet volmaakt is. Panic zelf wordt spannend, barstend
tal demonstranten. In de beruchte Sun Ciiy-gevangenis
van energie gespeeld door co-scenarist/acteur Thomas
distantiëert hij zich direct van zijn celgenoten. Hij is lie-
Mogotlane, maar veel van de kleinere rollen kregen
ver misdadiger dan rebel en niet te beroerd om te
houterig en onhandig gestalte. Verhaaltechnisch verlo-
fungeren als informant voor zijn, blanke en zwarte,
pen de karakterisering en verhaallijnen rondom andere
ondervragers.
figuren dan Panic aan de hand van de bekende sche-
De verhoren, soms sadistisch van karakter, dan weer
ma's, met name wat betreft zijn blanke beul en zijn
gevaarlijk beminnelijk van toon, worden doorsneden
vriendin.
met scènes uit Panics directe verleden. Gaandeweg
cliché's en kregen van de regisseur maar mager gestal-
begrijpen we samen met hem dat die ondervragers iets
te, soms op het vormingstoneel-matige of.
van hem verwachten, maar wat?
diepgang waarmee Panics levenswandel en persoonlij-
Politiek, actie,
Hoe schrijnend ook, ze gaan mank aan
ontwikkeling
worden
getekend,
Maar de
opstand, het ligt verre van Panics laffe karakter en ego-.
ke
maken
van
centrische belangstelling. Mooi werkt de film toe naar
Mapantsula een respectabele film die meer is dan een
één woord: "Nee", zegt de allengs zwijgzamer geworden
vlugschrift.
69
DE SCHREEUW VAN STEVE BIKO VERFILMD DOOR HENK VAN GELDER
UIT: ELSEVIER, 20 FEBRUARI 1988
Zodra zijn plannen om een film te maken over de
gezicht van iedereen die gelooft dat dit land niet de
omstreden dood van de zwarte studentenleider Steve
smerige antipropaganda verdient die ons zulke ernstige
Biko bekend werden, begon de Zuidafrikaanse pers
schade heeft toegebracht, inclusief sancties en het
een potsierlijke hetze om 'de blanke salonsocialist' sir
terugtrekken van investeringen en een imago dat ons
Richard Attenborough (van Gandhi) verdacht te
vertekent tot racisten die op één lijn staan met de nazi's.
maken. Cry Freedom, in Engeland al een enorm
We kunnen de distributie van Cry Freedom overzee niet
succes, gaat op
tegenhouden, maar we kunnen de vertoning hier wèl
10 maart in première in de 'Met zo'n film maak je een
tegenhouden · en we hadden verwacht dat de
statement, je zegt iets wat je heel graag wilt zeggen'.
Publications Control Board dat zou doen. 'En hij liet de
Nederlandse bioscoop.
conclusie van zijn betoog van die dag (1 december De hoofdredacteur van het Zuidafrikaanse dagblad
1987) nog eens kernachtig in de kop zetten: Ban it.
'The Citizen' was geschokt. Zojuist had hem het nieuws
Want in Zuid-Afrika kunnen ze in die dingen heel
bereikt dat de Publications Control Board, die in zijn
eenduidig zijn.
land alle boeken, periodieken en films aan de censuur onderwerpt, haar goedkeuring had verleend aan de
·Donald Woods was hoofdredacteur van een andere
film Cry Freedom.
Hij kon zijn ogen niet geloven.
Zuidafrikaanse krant. Niet zo groot en zo nationaal als
krant wezenlijke kritiek op de
'The Citizen' en ook lang niet zo regeringsgezind. Zijn
Zelden
70
had zijn
Zuidafrikaanse regering uitgeoefend, maar dit ging te
'Daily Dispatch' verscheen
in
East London, een
ver. Hij schreef een woedend commentaar.
provinciestad aan de zuidkust, honderden kilometers
'Dit is een film die is gemaakt uit kwaadwilligheid',
zuidelijker dan Johannesburg. Woods was opgegroeid
schreef hij in zijn hoofdartikel, een film die bedoeld is
in de Engelssprekende gemeenschap, iets minder
om dit land overzee de grootst mogelijke schade te
conservatief dan de Afrikaners maar racistisch genoeg
berokkenen, een film die de situatie hier exploiteert voor
om de apartheid in stand te houden. Als rechtenstudent
persoonlijk gewin en de zelfverheerlijking van de
in Kaapstad had hij nog vrolifk met de anderen meege-
producer. Die film hier te vertonen is een klap in het
roepen dat de beste zwarte die in een reservaat is.
Woods werd leerling-verslaggever bij de 'Dispatch', die
eigenaren lieten Woods zijn gang gaan; de 'Dispatch'
toen nog zo'n typisch provinciaals sufferdje was. Hij was
werd een steeds lucrotiever onderneming.
ambitieus genoeg om al op 31-jorige leeftijd te worden
De wending kwam in
benoemd tot hoofdredacteur. Een huis met een
publiceerde
zwembod in een zonnige wijk, veel recepties met politici
Consciousness Movement van Steve Biko, die hechte
die hij bij de voornoom mocht noemen en loter ook
samenwerking met de blanke liberalen afwees en het
menigmaal een skemerkelkie met deze of gene minister.
zwarte alleenbeslissingsrecht over de zwarte toekomst
John Vorster, de toenmalige premier, vond hem een ·
predikte. Woods meende oprecht dot Biko daarmee in
amusante jongeman en minister Jomes Kruger van
feite de apartheidspolitiek onderschreef. Tegenover het
justitie en politie gaf hem toestemming voortoon oom
blanke racisme stelt hij zwart racisme, luidde de
Jimmie te zeggen.
conclusie.
Moor gaandeweg schoof Doncid Woods op in liberale
ontmoeting tussen Steve Biko en Donald Woods.
een
1975. De hoofdredacteur
commentaar
Dit artikel
leidde
over
de
Black
uiteindelijk tot een
richting. Hij zocht de mazen in de wet en liet de 'Dispatch' berichten over zwarte acties en ideeën. Hij
Als student medicijnen was Steve Biko lid geweest van
zocht bovendien aansluiting bij de verligte vleugel van
de muitiraciole studentenvakbond NUSAS, waarin het
de Nosionale Partij, waar sportminister Piet Koornhof
woord
doende
die
vooruitstrevende blonken. 'De integratie die op die
verdoemde boycot van de internationale sportwereld te
manier wordt bereikt', schreef hij later, 'is een kwestie
bestrijden. Woods verdedigde het Zuidafrikaanse
van eenrichtingsverkeer, waarbij
stondpunt zelfs op een internationale schaakconferentie
woordvoerders zijn en de zwarten de luisteraars.' Verder
in Luzern; zijn ticket was in het geheim betaald door
dan verbale en symbolische protesten tegen de
generaal
apartheid kwam de NUSAS niet, schrijft Gail M. Gerhati
was
via
Van
de
cosmetische
Berg,
het
mootregelen
hoofd
van
de
voornomelijk
werd
gedaan
door
de blanken
de
veiligheidspolitie.
in het studieuze Bleek power in South Africa (1978).
Intussen kreeg zijn krant er door het meer progressieve
Biko
redactiebeleid duizenden zwarte abonnees bij. De·
afscheidingsbeweging, die in 1969 onder zijn leiding de
stond
aan
de
basis
van
een
militante
71
zwarte South African Students' Organisation oprichtte.
de underdog, maar dan blaft het zielige hondje opeens
Het credo luidde dat de emancipatie van de zwarten
dat het hem helemaal niet meer nodig heeft.
een zaak voor zwarten was. 'We zijn het beu aan de zijlijn toe te kijken naar een wedstrijd die we zelf zouden
In de film Cry Freedom, die op 10 maart in Nederland
moeten spelen", zei Biko. "Onze strijd is erop gericht uit
in première gaat, laat Woods zich na zijn laatste
deze situatie te raken en niet alleen maar een
hoofdartikel gedienstig op het matje roepen door een
marginaal probleem op te lossen, zoals het geval is bij
medewerkster van Steve Biko. In werkelijkheid kostte het
de liberalen. Daarom praten zwarten hierover met veel
heel wat moeite de hoofdredacteur te bewegen tot een
meer overredingskracht dan blanken."
bezoek aan de verblijfplaats van de zwarte leider, die
Als de blanke liberalen werkelijk iets wilden doen, dan
wegens een banning order in zijn bewegingsvrijheid was
konden ze maar het best hun mede-blanken opvoeden
beperkt. Toen het eenmaal zo ver was, zog Woods naar
en voorbereiden op het moment van een zwart bestuurd
eigen zeggen snel in dat deze Biko een volstrekt
Zuid-Afrika. De zwarte is altijd door de blanke
gerechtvaardigd standpunt uitdroeg.
geschopt; hij heeft nu geen blonken nodig om hem te.
Achteraf schreef Woods in zijn Bikobiografie, die alle
vertellen hoe hij op die schoppen moet reageren • vrij
kenmerken van een hagiografie heeft, over die eerste
vertaald.
ontmoeting: 'Hij had de uitstraling en het formaat van
Donald Woods schreef in 1971 in zijn krant: 'De leiders
conclusie, dat naast alle grote namen in de Britse,
van SASQ hebben het bij het verkeerde eind. Ze
Canadese, Amerikaanse en Duitse politiek, die ik in
ondersteunen en propageren apartheid. Ze omarmen
mijn
het idee van raciale exclusiviteit en doen daarmee
gesproken, deze man Biko waarschijnlijk de meest
hetzelfde
Gelukkig
indrukwekkende was. In de maanden en jaren die
vertegenwoordigen ze slecht een kleine minderheid van
volgden en waarin wij hechte vrienden werden, verloor
zwarte studenten.'
ik snel elke twijfel over deze gedachte. Steve Biko,
Vier jaar later bracht hij dezelfde argumenten in het
besefte ik later, was de grootste mens die ik het
geweer tegen de voortzetting van SASO, de eveneens
voorrecht had te kennen'.
een leider en op weg naar huis kwam ik tot de
werk
als
de
regering.
journalistieke
loopbaan
had
ontmoet
en
door Biko geleide Block Consciousness Movement - het
72
beschaafde sputteren van een nette burger die zijn
De vriendschap (in 'The Citizen' wordt snierend
Zuidafrikaanse geweten sust door partij te kiezen voor
gesproken over 'de veronderstelde vriendschap') kon
maar een paar jaar duren. Op 6 september 1977 werd
New York Times. 'Ik wou dat dit een politiestaat was', zei
de 30-jarige Biko wegens een poging buiten het hem
de man monkelend, 'dan zou ik meer invloed hebben.'
toegewezen territorium te treden gearresteerd, in de
Uit zijn mond tekende Lelyveld tevens de opmerking op
boeien geslagen en vastgebonden op een ijzeren
dat de dood van Biko moest worden gezien als een
rooster. Tijdens de 22 uur durende ondervraging werd
spijtig incident in een oorlog waarin spijtige incidenten
hij op het hoofd geslagen en liep hij hersenletsel op. Zes
nu eenmaal onvermijdelijk zijn. En de publieke opinie
dagen later, bij een medisch onverantwoord transport,
moest zich maar liever niet bemoeien met zulke zaakjes:
stierf hij.
'Laat de experts het met de terroristen uitvechten in de schaduw.'
De
aanvankelijke
verklaring
van
de
betrokken
Wie dat soort sinistere baasjes een strobreed in de weg
politiemannen luidde dat Biko tijdens een stoeipartijtje
wil leggen handelt op eigen risico. Donald Woods
gewond was geraakt. Minister Kruger, oom Jimmy dus,
drong via zijn krant aan op een grondig onderzoek
sprak van een hongerstaking. Onder druk van de Daily
naar de martelpraktijken in die verhoorkamers. Dat
Dispatch en andere liberale kranten kwam het tenslotte
duidt erop dat hij nog altijd geloofde in een fatsoenlijk
tot een officieel onderzoek, waarbij een worsteling in het·
land te leven.
kantoor van de veiligheidspolitie in Port Elizabeth als doodsoorzaak werd aangewezen. Van een 'strafbaar
Ruim een maand na de dood van Biko kregen de
feit' was geen sprake geweest.
autoriteiten genoeg van het opruiende geschrijf in de 'Daily Dispatch'. Woods werd ingeperkt - beknot in zijn
De enige concessie was de overplaatsing van kolonel
bewegingsvrijheid en aangemerkt als ongewenst
was
persoon. Hij mocht niet meer schrijven. Korte tijd later
ondervraagd. Hij verhuisde naar Pretoria en werd daar
ontving zijn jongste dochtertje een postpakketje met een
prompt gepromoveerd tot brigadier. Goesen zag zich in
t-shirt waarop het gezicht van Biko stond afgebeeld.
het personeelsblad van de politie uitgeroepen tot een
Enthousiast trok
Piet
Goosen,
onder
wiens
leiding
Biko
het kind
het ding aan,
maar
der naaste
onmiddellijk rende ze gillend van de pijn naar haar
getrouwen van generaal Johan Coetzee, het hoofd der
moeder. Het kledingstuk, ongetwijfeld verzonden door
politie. Wat die Coetzee voor een type is, is te lezen in
de veiligheidspolitie, was gedrenkt in een bijtend zuur
het boek Move your shadow ( 1985) van Joseph
dat rode vlekken over het hele lichaam verspreidde. Het
Lelyveld, voormalig Zuidafrikaans correspondent van de
was zoals Biko ooit tegen Woods had gezegd over de
loyaal
overheidsfunctionaris
en ·één
73
Afrikaners: "Het zijn bange mensen - en bange mensen
volle ingepeperd. Hij had zich volgens het congres naar
doen gekke dingen". Vermomd als priester, met het
boven gewerkt over de rug van Biko. Donald Woods
manuscript voor zijn Bika-biografie in een schoudertas
heeft niets te betekenen, aldus de resolutie. 'WASA wenst
van de Suidafrikaanse Lugdiens, vluchtte Donald Woods
hem openlijk te veroordelen als een opportunist van het
het land uit. Zijn gezin (Wendy met de vijf kinderen)
scrupuleloze soort en als een huichelaar, die als
volgde met een toeristenvisum. Ze hadden 2000 gulden
hoofdredacteur van de 'Daily Dispatch' niets deed om
bij zich, meer niet. In januari vestigde de familieWoods
de positie van de zwarte journalisten bij zijn krant te
zich in London. Het boek verscheen in maart van dat
verbeteren. Wij drukken onze weerzin uit over de
jaar.
schaamteloze wijze waarop hij de naam van de volksheld Steve Biko exploiteert.'
De naam van Steve Biko was tot op dat moment nauwelijks tot de internationale media doorgedrongen.
Op een persconferentie kon Donald Woods weinig
Het boek droeg sporen van de haast waarmee het was
anders terugzeggen dan dat hij zijn blanke huidskleur
geschreven, maar het maakte Biko beroemd en toonde
ten goede benutte. "Ook in het buitenland worden
aan hoe snel Woods was geradicaliseerd. Hij trok een.
zwarte ballingen niet echt serieus genomen. Ik zeg
rechte lijn naar nazi-Duitsland ('zoals Hitiers Endlösung
hetzelfde als zij, maar van mij wordt zoiets eerder
voor het joodse probleem de uiterste consequentie was
aangenomen."
van de vroegere nazi-politiek, zo zijn sterfgevallen als
In 1981 verscheen zijn autobiografie Asking for trouble,
die van Steve Biko onvermijdelijk het resultaat van de
waarin hij vertelt van zijn jeugd -·zwarte bedienden die
apartheidspolitiek')
een
zijn kleren en zijn speelgoed achter hem opraapten en
onvoorwaardelijk internationale boycot. Als andere
die zijn paard voor hem zadelden - en van zijn
landen in de jaren dertig in Duitsland hadden
ervaringen als journalist in een land dat journalistiek
geïntervenieerd, hadden ze miljoenen levens kunnen
vrijwel onmogelijk maakt. Hij zegt niet meer te geloven
redden.
dat progressieve politici uit het blanke kamp de
en
hij
riep
op
tot
omwenteling in Zuid-Afrika nog kunnen tegenhouden.
74
Woods kon het niet helpen dat het nu toch weer een
Een oorlog is onvermijdelijk geworden. 'Over de
blanke was, die zich als woordvoerder voor de zwarte
komende oorlog in Zuid-Afrika kunnen maar twee
zaak opwierp. In een resolutie van de zwarte Writers'
dingen worden gezegd: dat de blanken zullen verliezen
Association of South Africa werd hem dat echter ten
en dat hoe feller ze terugvechten, hoe overtuigender
hun nederlaag zal zijn.' Donald Woods is nu adviseur voor apartheidszaken bij
Toen sir Richard Attenborough een paar jaar geleden
het Britse Gemenebest, werkt af en toe voor de BBC
zijn epos Gandhi had voltooid, werd hij uitgenodigd
World Service en houdt lezingen in de Verenigde Staten.
naar de Zuidafrikaanse première te komen. Hij
Zijn
aarzelde. In een lang telefoongesprek trachtte de
vrouw
Wendy
heeft
een
baantje
bij
een
vrouwenblad. Het riante huis met zwembad en zwarte
befaamde
bediende in East London, is vervangen door een
Progressive Federal Party hem over te halen om ja te
onaanzienlijke woning in een Londense buitenwijk,
zeggen. Het systeem moet van binnen uit worden
gevuld met meubilair dat weinig allure uitstraalt.
omgeploegd, luidt haar stelling, en ieder contact met
Wegens onduidelijke dreigementen uit Zuidafrikaanse
een verlichte geest uit het buitenland werkt daaraan
bronnen hebben ze een geheim telefoonnummer.
mee. Attenborough belde vervolgens met dominee
Afspraken maakt Woods het liefst in de wachtkamer van
Beyers Naudé. Blijf weg, sprok deze. "Beyers was ervan
het dichtstbijzijnde treinstation, omdat daar geen
overtuigd dat de autoriteiten er op één of andere
afluisterapparatuur is aangebracht.
manier altijd in zouden slagen mijn komst in hun
Helen
Suzman
van
de
oppositionele
voordeel te gebruiken. Hoe hard ik daartegen ook zou De Britse cinema heeft, als het om de apartheid gaat,
tekeergaan, welke voorzorgsmaatregelen ik ook zou
geen brandschone reputatie, stelde The Observer
treffen - uiteindelijk zou het erop neerkomen dat ik
onlangs vast.
bereid was apartheid in de bioscoop mijn zegen te
Hooguit gingen
producenten van
avonturenfilms vaak gretig in op het aanbod hun
geven."
opnamen in Zuid-Afrika te maken - de prachtige notuur
Tenslotte onttrok de geëerde cineast zich aan de keus
zorgt voor mooie plaatjes en de autoriteiten aldaar
tussen twee kwaden door als voorwaarde te stellen dat
werken graag mee aan culturele contacten met de rest
Gandhi overal in Zuid-Afrika voor een multiraciaal
van de wereld. Zo speelden sterren als Richard Burton,
publiek moest worden vertoond. Op die eis bleef het
Roger Moore en Hardy Krüger in 1978 mee in het
antwoord uit, zodat hij met een gerust geweten kon
onbeduidende spektakel The wild geese. De première
wegblijven.
vond plaats in een geheel door blanken geannexeerde bioscoop in Johannesburg. Hun zwarte tegenspelers
Nog voordat twintig jaar geleden het plan begon te
waren er die avond niet bij; zij waren uitsluitend welkom
rijpen voor een film over de Indiase leider, maakte
op de matinee-voorstelling voor zwarten.
Attenborough al vingeroefeningen voor een produktie
75
over Zuid-Afrika. Ooit zette hij de titel 'God is a bad
Attenborough, in een interview met het vakblad Screen
policeman' op papier. Maar de apartheidsfilm die hij in
International: 'Met zo'n film maak je een statement, je
zijn hoofd had, werd nooit gemaakt.
zegt iets wat je heel graag wilt zeggen. En ik voel er niets voor iets te zeggen tegen anderhalve man en een
De belangrijkste reden was financieel. Een film over
paardekop in een filmhuis. Ik wil mijn verhaal vertellen
unbankable geacht. Bijna alle
aan mensen die niets van Zuid-Afrika weten en zich er
Amerikaanse filmmaatschappijen hebben belangen in
waarschijnlijk ook niet voor interesseren. Ik moet dus
het land, bijna alle grote investeerders eveneens.
iets maken dat je in filmtermen een stuk entértainment
Bovendien zag niemand enige commerciële potentie in
kunt noemen. Welnu: een miljoenenpubliek zal zich
het onderwerp.
nooit en te nimmer kunnen identificeren met een
Daarbij kwam dat Attenborough het juiste verhaal niet
onbekende, zwarte jongeman en zijn gezin. Je hebt iets
kon vinden. 'Alle ideeën die ik had, werden voortdurend
nodig waarin ze zich wèl kunnen verplaatsen een gezin
door de actualiteit achterhaald', schreef hij later. 'En ze
met vijf kinderen, een ontsnapping. Dán heb je een
waren ook allemaal negatief. Ik ben een fervent
kans om door te dringen tot de mensen die nog niet
aanhanger van de gedachte dat men het publiek niet
bekeerd zijn. Voor eigen parochie prediken is onzin, dat
naar huis moet sturen met het idee dat een ramp
is· alleen maar een ego-trip.'
Zuid-Afrika
werd
onvermijdelijk is. Ik wilde een film maken waarin de apartheid duidelijk werd veroordeeld, maar ik wilde
Met andere woorden: de film zou over de blanke
tegelijk demonstreren dat er een andere oplossing
Donald Woods, zijn blanke vrouw en zijn blanke
mogelijk is.'
kinderen
moeten
gaan.
Door
Attenborough naar Zuid-Afrika
ogen
zou
en naar Steve Biko -
Intussen was Donald Woods al door verschillende
kijken.
filmproducenten benaderd. Eén van hen nam een optie
Zodra de plannen bekend werden begon in de
op de Biko-biagrafie en liet de termijn voorbijgaan
Zuidafrikaanse pers een potsierlijke hetze om de blanke
zonder definitieve toezeggingen. Het werd al snel
salonsocialist Attenborough en de laffe overloper
duidelijk dat een film over Steve Biko, met een luxueus
Woods verdacht te maken. Gesprekken die de cineast in
budget en internationale distributie, onmogefijk zou zijn.
Zuid-Afrika voerde met Winnie Mandela en de weduwe
Het
blanke
burgerpubliek
waarvan
afhankelijk zijn, zou massaal wegblijven.
76
hun
de
kassa's
van
Biko
werden
aangegrepen
om
's
mans
propagandistische bedoelingen te onthullen. Op de
televisie werd meegedeeld dat de uitbreng van Cry
St. Elsewhere, is een Hollywoodversie van Jezus Christus
Freedam zou samenvallen met een nieuwe golf van ·
· in zijn eerste scène heeft hij zelfs een schijnbaar
ANC-geweld,
toevallige lichtkrans om het hoofd.
die daarmee in
het oog van de
wereldopinie in een sympathiek daglicht zou komen te
Pakkend en op het randje van glycerinesentiment heeft
staan. Eén van de regeringsgezinde kranten bracht het
scenario-schrijver John
verhaal in omloop dat een zwart geschminkte Paul
samengevat. De manier waarop Biko werd gemarteld
Newman de rol van Biko zou spelen.
wordt niet vertoond, omdat daarover geen vaststaande
Tijdens de opnamen in Zimbabwe heerste verscherpte
feiten bekend zijn. Alleen het volstrekt onverantwoorde
bewaking, uit angst voor Zuidafrikaanse sabotage. En
transport van de stervende gevangene is in beeld
terwijl de filmmakers om zich heen zagen dat
gebracht: een close-up van een rammelend wiel op een
rassenintegratie een reeële mogelijkheid is, stak enig
weg vol gaten en daarna dat schuddende, zwaar
oud Rhodesisch zeer af en toe nog de kop op. Bij
gewonde hoofd - een scène om kippevel van te krijgen.
voorbeeld toen de Brits acteur Ion Richardson in een
Na een uur Cry Freedom is Biko dood. Het tweede uur
nagabouwde rechtzaal de rol vertolkte van een
is de film gewoon een knap gemaakte escape movie,
Zuidafrikaanse
over de manier waarop Woods
officier
van
justitie.
Zijn
Briley de
gebeurtenissen
uit Zuid-Afrika
apartheidsstandpunt bracht bijval teweeg bij enkele
ontsnapte. De voortreffelijke Amerikaanse acteur Kevin
blanke figuranten
in
Kline speelt die rol volstrekt overtuigend, compleet met
Zimbabwe waren gebleven. Volgens ooggetuigen nam
dat afgeknepen Engelse derivaattaaltje waarin daar
Richardson het dubieuze compliment met enige gene in
wordt gesproken.
ontvangst.
In Engeland is de film sinds vorig najaar een hit. In de
die na de machtwisseling
Verenigde Staten is de nationale uitbreng uitgesteld tot Richord Attenborough bezit het talent zijn romontische
dit voorjaar, omdat filmmaatschappij Universol zo'n
bewondering voor idealisten te uiten in breed opgezette
grimmig onderwerp niet tot kersttractatie durfde uit te
films met panoramische taferelen, indrukwekkende
roepen.
massascènes en spannende confrontaties. Voor nuances is geen ruimte, hij sleept een breed publiek mee in een
Niemand had verwacht dat de Publications Control
cavalcade aan gebeurtenissen en zijn helden hebben
Board van Zuid-Afrika de film zou toelaten. Volgens
doorgaans geen onaangename konten. Steve Biko,
speculaties in de Zuidafrikaanse pers was op hoog
gespeeld door Denzei Wàshington, uit de televisieserie
niveau besloten dat men de maker geen nieuwe
77
verkoopargumenten in handen wilde geven met een
gevangene uitgegleden in de douche, andere keren is
verbod. Sterker nog: Zuidafrikaanse goedkeuring zou
hij van de trap gevallen of met zijn hoofd tegen een
de motieven van Attenborough en Woods in de westerse·
stoel terechtgekomen.
wereld wellicht zelfs verdacht kunnen maken.
De lijst gaat tot en met 26 maart 1987, toen een
Intussen is echter niet duidelijk meer of de censuur
gevangene zich volgens het officiële rapport weer eens
hiermee het laatste woord heeft gesproken. In januari
had opgehangen. Sindsdien is wegens de nieuwe
liet Universol in de Zuidafrikaanse kranten een eerste
wetgeving en de noodtoestand in Zuid-Afrika geen
advertentie voor de film afdrukken. Prompt reageerde
informatie
de procureur-generaal van Witwatersrand met de
vrijgegeven.
mededeling dat Woods in de pers niet mag worden geciteerd - ook niet in een advertentie. Het is de bedoeling Cry Freedom in april in Zuid-Afrika uit te brengen. Maar de overheid kan er nog onderuit, bijvoorbeeld met een beroep op de wet op de binnenlandse veiligheid. Men zou uit angst voor relletjes de vertoning van de film alsnog kunnen verbieden. De hoofdredacteur van 'The Citizen' behoeft niet te wanhopen.
Als in de allerlaatste scène het vliegtuigje met de familie· Woods naar de vrije wereld vliegt, wordt de film afgesloten met een lange lijst van namen. Het zijn diegenen die vanaf 1962 in een Zuidafrikaanse gevangenis zijn gestorven. Achter elke naam staat de officiële doodsverklaring. Halverwege die lijst prijkt de naam van Steve Biko, als één van de tientallen, met de vermelding: hongerstaking. Al die doodsoorzaken zijn evident gelogen. In ongeveer de helft van de gevallen staat er: zelfmoord door ophanging. Tweemaal is een
78
·,
over
gestorven
gevangenen
meer
RICHARD ATTENBOROUGH
79
'EEN FILM OVER STEVE BIKO ZOU ALLEEN WANHOOP LATEN ZIEN' DOOR DINEKE DE ZWAAN
UIT: TROUW, 17 MAART 1988
Na dertig jaar heeft regisseur Richard Attenborough ·
de Amerikanen weet niet eens dat apartheid bestaat."
eindelijk zijn droom verwezenlijkt om een film te maken
'Cry Freedom' is gebaseerd op het echt gebeurde
over apartheid. 'Cry freedom' draait sinds vorige week
verhaal
in Nederland.
hoofdredacteur, Donald Woods, die bevriend rookt met
van
twee
Zuidofrikonen:
de
blanke ·
de gebande zwarte vrijheidsstrijder dr. Steve Biko. Richard
Woods raakt onder de indruk van de gematigde en
Attenborough (65) achterover. Soms spreekt hij met de
intelligente argumenten van Biko. Met zijn eigen ogen
stem van de samenzweerder. Dan weer met de eerbied
ziet hij de misère in de townships. Uiteindelijk schrijft hij
van de bewonderaar, soms is zijn toon docerend zoals
Biko's biografie, met alle risico's van dien. Woods vlucht
van een leraar of kil als van een censor. Zijn manier van
tenslotte met zijn gezin. De film eindigt met beelden van
spreken 'verraadt zijn verleden als succesvol odeur in de
demonstrerende donkere kinderen. Zonder mededogen
jaren vijftig. Maar het ergerde hem dat hij weinig
worden ze neergeschoten.
Beminnelijk
en
ontspannen
leunt
Sir
interessante rollen kreeg. Daarom besloot hij zelf films
80
te gaan produceren. Pas in 1968, Attenborough was
In 'Cry Freedom' heeft u geprobeerd de historische
toen al 45, kreeg hij kans om een film te regisseren. Na
werkeliikheid te benaderen. Wat voor problemen leverde
zes films boekte hij in 1982 met 'Gandhi' wereldwijd
dat op met het scenario?
succes. De financiering van 'Cry Freedom' was toen in
"Het was erg moeilijk om de balans te bepalen tussen
een handomdraai geregeld. "Het maakt niet uit hoeveel ·
het verhaal van Biko en dot van Woods. Om Biko in de
je
zegt
film te houden na diens dood, kozen we voor een
Attenborough. "Alleen als je een groot publiek kunt
flashbackconcept. Soms konden scenarioschrijver John
vinden, doe je iets meer dan preken voor eigen
Briley, Donold Woods en ik het niet eens worden over
parochie. Want preken voor eigen parochie is niets
een scène. Don gingen we naar Nairobi toe om iemand
anders dan je ego masseren." Zonder te preken, wil
te spreken die Biko van nabij had gekend. Als we dan
Attenborough een onderhoudend verhaal vertellen met
die scène veranderden, had dat invloed op de volgende
een duidelijke boodschap. "Achtentachtig procent van
scène. Die moest ook weer worden bijgewerkt."
om
een
bepaald
onderwerp
geeft",
Na de elfde versie en de toezegging van 22 miljoen
de biografie van Steve Biko moet maken. Daarvoor is
dollor van Universa!, kon het filmen beginnen.
het trouwens nog veel te vroeg. Het leven van Steve Biko
Attenborough:"Voor mij staat het definitieve script gelijk
moet beschreven worden door zwarte Zuidafrikaanse
aan de bijbel. Ik verander alleen bij hoge uitzondering
schrijvers en regisseurs. Het zou stom en impertinent zijn
iets. Dat heeft ook met het budget te maken. Als je van
als ik dat zou doen. Maar ik voel me wel sterk
het script afwijkt, loop je het risico om het budget te
aangesproken door de woorden van Robert Kennedy. In
overschrijden. In mijn hele carrière heb ik dàt nog nooit
de jaren zestig zei hij al: Zelfs als een enkel individu
gedaan. Daarom durven de studio's ook een gokje met
opstaat en zegt dat het onaanvaardbaar is wat er in
mij te wagen. Als ik zeg dat een film 21 miljoen dollar
Zuid-Afrika gebeurt, zal het al een sprankje hoop geven
kost, dan kost die dat ook, of zelfs minder. Bij 'Cry
aan degenen die in Zuid-Afrika vechten voor een betere
Freedom' bleven we er zelfs één en een kwart miljoen
situatie."
dollar onder." Waarom heeft u geen Afrikaanse acteurs genomen voor Waarom legt de film het accent op Woods en niet op
de rollen van Steve Biko en Donaids Woods?
Biko?
"Dat was een groot probleem. Uit ethische, morele en
''Wendy en Donald Woods zijn de hoofdpersonages.
gevoelsmatige overwegingen zou Steve Biko absoluut
Toch is Biko de spil waar het verhaal om draait. Als ik
door een zwarte Afrikaan moeten zijn gespeeld. Ik heb
een film had gemaakt die alleen over Steve Biko zou
dan ook negentig á honderd Afrikaanse acteurs gezien,
gaan, dan was het een film over wanhoop geworden ..
maar er was niemand die de rol kon dragen. Ik zocht
Dan zou de film alleen tonen dat een afschuwelijk
iemand van 29 á 30 jaar, 1.90 meter, erudiet, vol
regime in staat is om een jong genie te vernietigen. Ik
zelfvertrouwen met een prachtig gevoel voor humor.
geloof dat de betrokkenen moeten blijven hopen en
Knap, zoals Sidney Poitiers vijfentwintig jaar geleden
geloven dat 'Afrika' uiteindelijk vrij zal zijn en dat er een
was en met de uitstraling van Gary Cooper. Bovendien
democratische muiti-raciale samenleving zal komen."
moest hij een sensationeel acteur zijn. Nou, dat is me
"Bovendien geloof ik niet dat een blanke buitenstaander
nogal een combinatiel Ik kon werkelijk niemand vinden.
81
Acht weken voordot we met draaien zouden beginnen,
"Bovenal bewonder ik zijn moed; dot is een eigenschap
wist ik nog steeds niet wie Biko zou kunnen spelen. Toen
die ik in het algemeen hoog waardeer. Uit zijn daden
herinnerde ik me de film 'A saldiers story' waorin een
spreekt een enorme morele en fysieke moed. Hij zette
jonge acteur een karakterrol speelde. Dot bleek Denzei
alles op het spel: een huis, een zwembad, een goede
Washington te zijn. ,ik wist dot hij een goed octe.urwas,
baan, een leuk gezin. Veel blanke collego's moesten
moor had hij ook het geschikte uiterlijk? No een
niets meer van hem hebben nadat hij de zwarten een
gesprek van drie uur wist ik het zeker: .Denzel was dé
spreekbuis had gegeven. Bovendien is Woods een
acteur
vier
onwaarschijnlijke held. Hij heeft helemaal geen
Zuidafrikaanse acteurs bekeken die we uit Zuid-Afrika
bijzondere dunk van zichzelf. Het is een warme,
hadden gesmokkeld. Moor geen van hen was goed
vriendelijke, loyale en fatsoenlijke man."
voor
deze
roL
Toch
heb
ik
nog
genoeg om de rol te kunnen dragen."
Lang voordot Woods met het voorste/ van een film kwam, 'Voor de rol van Donald Woods wilde ik iemand ·hebben
was u al in .apartheid geïnteresseerd. waarom voelde u
die veel op hem lijkt en bovendien .uitstekend kon
zich er zo bij betrokken?
acteren. Ik docht aan Kevin Kline die ik kende ·van
"
'Sophie's choice' en 'The big .chili'. Mijn enig~ zorg was
Afrika in 1948 apartheid in de wet opnam. Het is
dot hij een extrovert en nogal flamboyant acteur is,
walgelijk en schokkend dat mensen om de tafel gaan
moor die verdween toen ik hem in 'Hamiet' zag.
zitten om in de wet vost te leggen dat zwart inferieur is
Normaal vol ik bij dot stuk .in sloop, moet ik .tot mijn
aan
schaamte bekennen. Maar Kline's vertolking was
mensenleven bepaald wordt door onverdraagzaam-
fascinerend. De rolbezetting is dus tot stond gekomen
heid, onderdrukking en vernedering. Daarom wilde ik
op basis van de beste acteerprestaties. Geen druk
er al in de jaren vijftig een film over maken maar
.vanuit Amerika of vanuit de studio's. Ik had volledig de
niemand wilde er geld in investeren."
vrije hond."
Sindsdien boog Attenborough zich over verscheidene
blonk.
Ik vind
het onverdraaglijk als een
scenario's die over apartheid gingen, maar die zouden
82
In 1978 los u de bespreking van Woods boek 'Biko'. No
een groot publiek niet aanspreken. Zijn interesse
het zien van 'Gandhi' vroeg .Donald Woods of u een film
herleefde bij zijn onderzoek naar Gandhi die twintig
wilde maken van zijn boeken. Wat herkent u in de mens
jaar in Zuid-Afrika had gewoond. Bij de première van
Donald Woods?
'Gondhi' in Zuid-Afrika eiste Attenborough dat de
voorstelling toegankelijk zou zijn voor alle rassen. Het
de truc gelukt. Men had de wereld laten zien dat Zuid-
werd de eerste confrontatie tussen Attenborough en het
Afrika een vrij en democratisch land is. Maar onder de
regime. De toezegging werd gedaan maar niet
noodtoestond mag de naam van Donald Woods niet
nagekomen. Attenborough weigerde de gescheiden
worden genoemd. Dat merkten we al met de reclame.
première bij te wonen. Toch moest hij enige tijd later
De politie wilde dat de kranten vervolgd werden omdat
Zuid-Afrika bezoeken vanwege de research voor 'Cry
ze in de reclame regels hadden afgedrukt van iemand
Freedom'. Het werd een .angstig avontuur. Op de
die in de ban is. Er staat drie jaar gevangenisstraf op.
televisie hoorde Attenborough wat men van zijn
Dus ook de distributeur, de eigenaar van de bioscoop
geheime afspraken denkt: U ziet wat voor een soort·
en de o'perateur overtreden de wet wanneer ze
man het is. Hij houdt mevrouw Mandela's hand vast.
meewerken aan de vertoning."
Helaas konden we niet horen wat ze besprakén. Maar we maken hieruit op dat hij de terroristische organisatie
Ook de anti-oportheidsbeweging heeft kritiek. Bii de
ANC komt steunen." Attenborough werd afgeschilderd
begrafenis van Steve Biko loot u die bewegingen wel
als propagandist van revolutie en relletjes. Moskou zou
zien, maar u merkt er verder niets over op. Waarom liet
geld steken in zijn films.
u dot na? "Als ik over het ANC, de UDF en andere groeperingen
Hoe reageerde de Zuidafrikaanse overheid op 'Cry
zou praten dan wordt het een politiek mijnenveld. Dan
Freedom'?
moet je het motiveren en uitleggen. In 'Cry Freedom' is
"Volgens mij dochten ze: allereerst moeten we doen
het essentieel dat uiteenlopende groepen quo ras en
alsof we de film volkomen onbelangrijk vinden. We
mening allemaal Steve Biko steunden. Door stond een
zeggen gewoon: 'Ach, er is helemooi niks moedigs aan
man die zei: 'Zwarte mensen
deze film. Er is niks waar we bang voor zijn of waar we
waardigheid. Zoek je eigen realiteit en je eigen doelen.
ons voor moeten schamen. Dus laat maar zien!' En de
Laten we het samen doen. Als gekleurde mensen zullen
wereldpers geloofde ze grif. Grote koppen: 'Cry
we in Zuid-Afrika vrijheid vinden."
Freedom'
wordt
vertoond
in
Zuid-Afrika!
kom op voor je
Geen
problemen in Zuid-Afrika!'
'Cry Freedom' is genomineerd voor drie Oscars, dot is
'Cry Freedom' mocht dus vertoond worden van de
weinig vergeleken met 'Gondhi'. Bent u teleurgesteld?
censuur omdat er geen godslastering, geen pornografie
"Jo natuurlijk. Ik hoopte dat we een nominatie voor de
en geen nodeloos geweld in voorkomt. Daarmee was
beste film zouden krijgen. Het kon miljoenen in het
83
laatje brengen. Maar Denzei Washington is in ieder geval genomineerd voor de beste bijrol. Als de jury vindt dat andere films beter zijn, dan is dat een redelijke overweging. Maar ik denk niet dat het de enige overweging was. Californië is een uiterst rechtse staat die bol staat van de raciale vooroordelen. Daarbij komt dat de juryleden allemaal ouder don zestig zijn. Ik kan me voorstellen dot dit alles van invloed is geweest. Want de film had meer kunnen opleveren."
STEVE BIKO IN 1977
84
SCENE UIT 'CRY FREEDOM'
85
MIJN AFRIKANER DOOR ETIENNE VAN HEERDEN
Jij bent geen echte Boer, is het wel? Geen hoed met
gezichten. Ja, ik doe alsof ik jouw taal nietken. Ik doe
brede, opgeslagen rond, geen bandelier en guerrilla-
alsof jouw woorden mij vreemd zijn, nu jij door in je hok
aanvallen tegen de rozige geïmporteerde soldaten van
op de grond zit en een bankbiljet tegen de zon houdt
een vette koningin. Geen Victoria voor jou, boer zonder
om te kijken naar de kop van de springbok die vaag in
roer. Je zit daar in je hok met het pakje groene
het vlees van het papier gedrukt zit.
tienrandbiljetten tussen je vingers. Terwijl we je makkers
We hebben je gevangen toen je bezig was om met de
in de hut de waterbehandeling geven, zie ik hoe jij de.
bokkekop van je baret je gewrichten open te zagen.
biljetten nog eens en nog eens telt. Loot hem de briefjes
Daar was bloed, kameraad boer, mijn Afrikaner,
moor houden, zei de kameraad commandant, want hij
bokkebloed in die zwarte mis van zelfvernietiging. Je
is een geldschieter voor een verloren republiek. Speel
wist wat je te wachten stond als we je zouden vangen:
maar met je poen, boer, zoals je voorouders op St.
een.eiland. In eemhut in een bos dat jij niet kent, zonder
Helena zaten ·te spelen. Jij bestaat niet meer Je hebt je
zuid of noord, zonder een woord van ·liefde. Met de
eigen schepen verbrand. En ik zie in je ogen, als je door
aanslag die ik uitvoer, driemaal per dag, op jouw lijf.
het gaas naar me gluurt terwijl ik onder de boom zitmet
.Mijn hond word jij, jouw lichaam wordt mijn jachtveld:
mijn geweer op schoot, je liefde voor de pijn.
jouw lendenen, jouw keel, jouw penis die al inkrimpt als
Je hebt mij lief, mijn boer, vanaf het eerste.moment dat
je mij aan ziet komen; ik zie hoe je ballen zich van angst
ik je aan je voeten uit het holle mierennest trok en je niet
terugtrekken in je lijf, ik zie hoe de aderen aan de
de
binnenkant van je armen al samentrekkend verdwijnen.
mediacommissaris en ik hoopten) maar stil op je buik
Je bent bang voor mij, niet? We zullen elkaar nog wel
bleef liggen. Wat prevelde jij, witte korporaal, soldaat
tegenkomen, je gierige tong en ik, als je je woorden niet
van het zuiden, hier ver van je voderen en je regime?
meer kunt tegenhouden, als mijn aanmoediging jouw
Nee, ik ben geen rozige Kakie van een ander eiland. Ik
uithoudingsvermogen te boven gaat, mijn dappere
ben zwart, boer, zwart als Afrika. Je zult mij niet
Afrikaner, als de streling van mijn warme ijzers je huid
herkennen, mijn gezicht is je vreemd. Moor je doet me.
te na komt.
denken aan de gezichten uit mijn kinderjaren. Witte
Je komt niet zomaar uit een gewoon mierennest, mijn
schreeuwde
86
UIT: DE WITTE AAP, MEULENHOFF, 1992
als
een
mager
vorken
(zoals
Afrikaner. Nee, aan je handen kan ik zien dat je fijn
waarin je kunt verdwijnen ochter je brievenbus en je
werk hebt gedaan in een stad. Je hebt met papier
inbraakalarm, je inbraakbeveiliging, je verzekerings-
gewerkt en als ik zie hoe je de bankbiljetten in een kring
polissen en je geld.
om je heen uitspreidt en hoe je in het midden daarvan
Hier ben ik, nu.
zit, vermoed ik dat je wel met geld zult hebben gewerkt
En hier ben jij, nu.
en dat je geld om je heen hebt gestapeld zoals je
Het lijkt wel of ik met al mijn vezels hierop gewacht heb:
voorvoderen wagens in een kring om zich heen zetten.
je weet hoe een man op jacht soms kon wachten. Hij
Tegen mijn voorvaderen. Tegen de aanslag van pijn.
kan de bok zien bewegen in het kreupelhout, hij kon de
Ik, mijn Afrikaner, ben opgeleid in pijn. Mijn universiteit
vlekken op zijn huid zien, maar voor de rest ziet hij
was een andere dan de jouwe. Mijn pijngrens ligt hoger
alleen een waas in het vizier. Hij kan een kans wagen en
dan de jouwe. Zo hebben ze het ons geleerd in dat
schieten, maar misschien is het don niet meer don een
oerwoudcollege. Weet je wel hoeveel moeite ze voor ons
schampschot. En, mijn Afrikaner, schampschoten willen
gedaan hebben, die professoren met pistolen op de
we niet. Nee, we wachten liever tot de dunne oortjes van
heup en littekens in hun gezicht? Beleefde pijn bestaat
de bok boven de struiken verschijnen, don een fijne
niet, zeiden ze. Jullie zijn geleerden in pijn, zeiden ze.
enkel, don een heup, don een slanke nek en don,
Daarom kan ik zo'n teder gebaar naar je maken als het
opeens, de schouder, vet en glanzend, recht voor de
onze beurt is in de hut. Alleen jij en ik. Wist je dat een
dood. De kogel, mijn Afrikaner, bewaren we voor het
zwartman zo teder kon zijn? Nee, dat wist je niet. Jij
allerlaatst, als we je hele lijf gezien hebben. Het
dacht dat een zwarte alleen stenen kon gooien, of kon
glanzende en soepele ervan, de spieren die onder de
tanken bij een pompstation als jij ongeduldig met je
huid bewegen, de gewrichten die in de kom draaien en
glanzende auto en het briefje van tien in je hond staat
opeens in mijn hand (als ik zachtjes, voorzichtig druk en
te wachten, of dat hij alleen maar kon fokken als een rat
jij met verstarde blik van me weg kronkelt) kraken.
in dat zwarte gehucht tussen al die andere gehuchten.
Eerst wil ik je kennen en zien hoe jij anders bent dan ik.
Ik heb medelijden met je, mijn kameraad, want hier zul
Of jouw vingers anders knakken dan de mijne, of de
je me leren kennen. Hier is geen keurige buitenwijk·
holte van je voet hoger is, of het kraakbeen van je oor
87
88
gemakkelijker om te vouwen is. Maar 's ochtends,
van hun lichaam op het zeil. Je ziet hoe gravende
hurkend en steunend in de hoek van je hol, doe jij het
ellebogen sporen in de grond hebben achtergelaten, je
net als ik. En als je bij het ochtendgloren je armen om
ziet hoe hielen een mestvloer kunnen loswoelen en je
je lichaam sloot, heb je kippevel, net als ik. En 's nochts
weet, mijn Afrikaner: het gaat nu alleen om jou en mij.
als je huilt, alleen in je hok na onze middagsessie in de
Vragen stel ik niet, want ik weet dot je moedig bent. Het
hut, klinkt jouw geluid als dot van de vrouwen uit mijn
soort vragen dot de commissaris ons beveelt te stellen
township. Jij bent niet anders, mijn Afrikaner, en dat is
zul jij niet beantwoorden. En mijn eigen vragen vraag ik
jammer
geen
niet, want ik weet dat jij weet wat de antwoorden zijn
verontschuldiging om de dood uit te stellen. Er is niets
waar ik naar zoek. We zijn al voorbij vraag en
vreemds aan je dat we kunnen bestuderen. Er is niets. je
antwoord, denk ik. En terwijl ik mijn handen en de
bent naakt en je bent niets, net als ik. Hoor je mij? Daar
technieken gebruik die ik daar ver in het noorden in het
waar je figuren legt van je bankbiljetten? Dat is alles wat
oerwoudcollege heb geleerd (ik was de beste student),
we je hebben laten houden - daarmee kun je niet eens.
is daar alleen het gewriemel van jouw lichaam in het
de eeuwige stilte kopen.
niemandsland tussen mijn ongevraagde vragen en jouw
Misschien kun je er vochtige proppen van maken om in
onuitgesproken antwoorden.
je oren te stoppen als we je makkers in de hut de
Op een keer, toen ik de waterslang in je keel had laten
waterbehandeling geven. De Kakies, zeggen jullie
glijden, voorzichtig, vroeg je mij in het Afrikaans of ik je
geschiedenisboeken, waren bang voor de warme zon
wilde helpen ontsnappen. Ik versta jouw woorden niet,
van Afrika. De Afrikaner is volgens mij, kameraad,
mijn kameraad, ben je dat vergeten? De taal ken ik, jo,
bang voor het water van Afrika.
en ik hoor hoe mooi die van jouw kapotte tong komt. En
Je moet naar hen luisteren. Ik weet dat je luistert. Zodat,
dat roept herinneringen bij me op van plaatsen, mensen
als jij en ik daar binnengaan, jij weet dat er ook
en namen. Maar je weet toch: ik versta je niet.
anderen waren, uit andere hokken, zodat je weet dat wij
En al probeer je mij te bereiken met je woorden van
die weg niet alleen zullen bewandelen. Je ruikt het ook
plaatsen die ik ken, toegeven zal ik niet. Ik merk
als we de hut binnengaan, die hut die kameraad
wanneer jij merkt dat een woord mijn hart raakt. Als het
commissaris voor ons ingericht heeft voor de verhoren.
een plaats of een mens raakt die ik diep heb
Je ruikt de angst, ik kijk naar je neus. Je ruikt het zweet,
weggestopt. Maar ik zal niet toegeven. Ik zal de stilte
ik zie je slapen nat worden op het moment dat je het
handhaven. Net als jij. Begrip zul je bij mij niet vinden.
zweet van je makkers ruikt. Je ziet de vochtige afdrukken
Als je mij vraagt: heb je een vrouw? dan begrijp ik dat
voor
je,
want
nu
hebben
we
niet. Vrouw is geen woord dat ik wil kennen. Ze zit ver
prikkeldraad tussen ons verveelt me: ik hier in de
weg in een thuisland of in zo'n blokkendoos van de
schaduw met jouw R-1 op mijn schoot met de lucht van
overheid. Ik weet niet waar de wegen van de overheid
geweerolie en het blikje vis dot ik nog vol naast me
hoor naar toe geleid hebben. Ik weet niet hoe long de
neergezet heb, en jij in je hok, met je naakte lichaam
ambtenoren haar hebben toegestaan om op dezelfde
dat in de smalle schaduw van de paal van de
plek te wonen. Ik ben vertrokken bij de eerste
omheining probeert te kruipen en je ogen die alleen
stenenregen, in het jaar van de kinderen, toen we de
naar de biljetten blijven kijken.
volwassenen weggeduwd hebben en wij naar voren zijn
Wat vind je van je nieuwe vaderland, kameraad
doorgestoten, de kogels en de cellen en de bossen in.
Afrikaner? vroeg de commandant toen hij hier langs je
De grenzen over. Zonder te weten wat ons wachtte.
liep en jij, mijn dronken Afrikaner (dat smokkel ik voor
Dom, misschien, want we hoopten op een snelle strijd.
je binnen, ze weten het niet), het biljet naar hem uitstak.
Op iets beters.
Hier is niets te koop, zei de commandant tegen je. Mijn
Je zult mij niet weten te bereiken, niet met je woorden,
Afrikaner, je moet hem niet te snel veroordelen. Hij is
mijn Afrikaner, want ik ben een man zonder land. Mijn .
een man die de pijn beter kent don jij en ik, Zijn vader
voeten zoeken alleen bospaden, de helse kampen in de
zit op jullie gevongeniseiland, zijn moeder is op haar
bossen van Mozambique en Angola, mijn mond heeft
knieën met een borstel aan het werk in de glanzende
zich woorden eigengemaakt die jou vreemd zijn. Mijn
gang van een pastorie, voor twee rand per dag, heeft hij
taal is de taal van iets wat jij niet kent.
me verteld, mijn kameraad, en hijzelf heeft lang in jullie
En al probeer ik je dit duidelijk te maken met mijn ijzers
cellen gezeten.
en mijn
slangen en mijn haken, al vis ik in al je
En hij haat, mijn Afrikaner. Hij is niet zoals jij en ik. Hij
openingen, al knoop ik een draad aan je tong, al wroet
zal de ijzers niet wegleggen als hij ziet dat je niet meer
ik in je intiemste delen, toch blijf je mij vragen: heb je
kunt, als hij in je ogen ziet dot je weg bent. Als dat
een vrouw?
waarvan jij niet wist dat het bestond, in je ogen
Je begrijpt de liefde niet. Je wilt mij vangen met die ene
verschijnt. Hij zal niet begrijpen, zoals ik, dat jouw stiltes
liefde die jij denkt dot ik ken, mijn lieve Afrikaner, maar
vol antwoorden zijn. Dat mijn vragen allang in je leven
je weet niets van de liefdes die mij op deze weg houden,
en jouw antwoorden allang in mij. Hij is een man van
in deze bunkers, in deze martelhutten.
strijd.
Je moet ophouden met je tienrandbiljettenspelletje, het
Je moet je voorbereiden, want de dog zal aanbreken
is nu onze beurt. Ik kan nauwelijks wachten, want het
dat hij jou van mij zal overnemen. Hij zal hier gewoon
89
komen aanlopen met zijn karwats en zqn pistool en
weigerde om te blèren als een bok en ik jou op last van
zeggen: Laat hem maar aan mij over. Dan is het niet
kameraad commissaris in het gezicht schopte. Toen
meer alleen pijn, mijn Afrikaner. Dan is pijn niets meer.
kwamen ze, onstuitbaar, in mij opwellen. Woorden waar
Hij zal je andere dingen tonen waarvan je niet wist dat
een man van het bos zich voor zou schamen, mijn
ze bestonden. Je zult dronken worden van walging, je
kameraad. Daarom houd ik ze voor me tot ik jou
zult bezopen worden van je eigen kots, je zult
overgeef aan de kameraad commandant. Hij en de
bewusteloos raken want je brein zal het niet kunnen
politiek commissaris hebben hun eigen woorden - het
geloven. En misschien sterf je daardoor. Misschien zal
was hun vaderland, die woorden, tot ze de Afrikaner uit
dat je beroven van je antwoorden.
zijn hok hebben gejaagd.
Ik weet dat dit bos niet voor jou is. Vraag me nooit meer
Op de universiteit over zee hebben ze gezegd dat ik de
waar is het zuiden. Kijk in een
slimste ben die ze uit een township gehad hebben. In
richting en hoop dat die het zuiden is. Zuid bestaat niet
Soweto moest ik de pamfletten schrijven voor de
meer - het is alleen een windrichting. En jouw geld
kinderen die voor de Casspirs' dansten. Ah, wat had ik
bestaat niet meer, want er is niets mee te koop. En jouw
weinig moeite met het schrijven - ik hoefde er niet eens
woorden bestaan niet meer, want we begrijpen elkaar·
over na te denken, kameraad, de woorden kwamen in
niet.
me opgeborreld, die heerlijke leuzen van haat, en ik
Je woorden kan ik zo voor je opzeggen, want ik weet
heb ook, kon ik je wel vertellen als je stijf tegen het gaas
wat ze betekenen. Het zijn dezelfde woorden die in mijn
aan gekropen zit en aandachtig naar me luistert met je
hoofd blijven malen. Eergisteren, nadat je mij gevraagd
bloedende oor, ik heb ook de verboden taal, waarin
had waar het zuiden is, heb ik ze hier zitten tellen.
mijn vaderen genoemd, vervloekt, verbannen en
Mooie woorden, Afrikaanse woorden. Het zijn er zo
verplaatst worden, geschreven.
ongeveer zestig, denk ik. En ze tuimelen door je
Maar nu is dit de taal van de stilte, kameraad, zoals
gedachten en struikelen in je keel en blijven op je tong
jouw zestig woorden van liefde en verlangen, van
kleven als ik de elektrodes aan je vastmaak. Ik ken ze zo
vrijheid en rust, van geloof en dromen.
goed: misschien, als de kameraad commandontje van
Vrijheid voor mij is geen vrijheid voor jou. Verlangen
mij overneemt, zal ik ze je toefluisteren, zachtjes, in jouw
voor mij is geen verlangen voor jou. Ze hebben twee
taal. Want het zijn ook de mijne. Ik draag ze mee over
gezichten, die woorden van jou. Niets is hetzelfde, mijn
de voetpaden als ik door het oerwoud kruip. Ik had ze
Afrikaner, zelfs het geloof niet. Daarom stel ik mijn
al in me toen ik jou uit dat mierennest sleepte en jij
vragen in stilte en antwoord jij in stilte.
- zoals eergisteren
90
Het was een lange tocht voor mij vanuit het onverlichte
bloedt. Hij komt naar je hok, naar je drollen in de hoek,
straatje in Soweto, de stad die in rook drijft als de zon
de sporen die je achterlaat als je over de vloer kruipt, de
ondergaat, de stad van grauw wintergras, kolenvuur,
tienrandbiljetten die al vuiler en meer bebloed raken.
brandende auto's op de hoeken van de straten. Over de
Hij ziet zijn vrijheid.
grens ging ik, achter in een denderende goederen-
In mijn liefde, mijn Afrikaner, zie ik mijn haat. Ik zal je
wagon.
pijnlijke plekken strelen en je niets vragen, want ik ben
Ik was onbekend met de taal van de politiek. Ik wilde
bang dat je iets zult zeggen dat het kapotmaakt. Ik ben
vrijheid, vrijheid! Eerst moest ik zitten luisteren, uren
bang dat je toegeeft. Ik ben bang, mijn Afrikaner, dat je
achtereen, met een koptelefoon op, de ogen gesloten.
je dappere lijden niet volhoudt.
Zo moest ik jouw taal vergeten, mijn Afrikaner, en de
We zijn ongeveer even oud, we wegen beslist evenveel,
nieuwe taal leren, andere woorden die moeizaam door
alhoewel ik van het stilzitten in het kamp wat zwaarder
mijn mond gevormd werden, en ik moest ze uitspreken,
ben geworden en jij bezig bent gewicht te verliezen.
onbevreesd en zonder aanmoediging. Toen volgden de
Onze voeten zijn ongeveer even groot, en als ik naar je
testen en ten slotte die vreemde haven met mensen die
schouders kijk, zie ik dat we zeker even sterk moeten
naar muntstukken duiken die door de toeristen vanaf.
zijn. En ik denk veel na: toen ik geboren werd in een hut
schepen in het water worden gegooid. Na de boot met
bij kaarslicht en ik in oude lappen naast mijn bloedende
de kanonnen onder de visnetten was daar die grote
moeder lag en er buiten een geit blaatte (die hielden we
universiteit met vreemde mensen waar ik de liederen uit
in 'reserve', zoals jullie dat noemen), kwam jij zeker
mijn kinderjaren zachtjes voor mezelf zong en dacht
terecht in een zachte witte doek die een slimme dokter
aan het kolenvuurtje bij mijn moeder.
voor je klaar hield, en ging je recht naar een couveuse.
Ik was ver weg en ik besefte dat ik mijn vaderland lief
En toen je leerde schrijven in een mooi wit schrift dat je
had. Kun je dat geloven, mijn Afrikaner? Een zwartman
moeder met grijs papier en plastic voor je had gekaft,
die van het land houdt waarvoor jij tegen koningin
probeerden drie andere kinderen en ik op een lei te
Victoria gevochten hebt? Waarvoor jullie vrouwen
krabbelen, allemaal tegelijk met vieze vingers.
stierven in het concentratiekamp?
Daardoor, mijn Afrikaner, spreken we twee verschillende
Waarom denk je, mijn Afrikaner, dat de politiek
talen.
commissaris iedere dag naar je komt kijken? Omdat hij
Als het vliegtuig overkomt en jullie eruit tuimelen en
zonder jou nooit vrij zal zijn. Hij kijkt niet of ik jou
naar beneden zweven aan je valscherm, maak ik me
genoeg verwondingen toebreng of dat je wel genoeg
bezorgd.
91
92·
Je moet niet denken, mijn Afrikaner, dot ik niet volledig
en verbrand! We hebben e.lkoar opgehitst om onze
in de strijd sta. Ik ben niet bang om een kogel in mijn
lijven te dun te maken voor de kogels!
lijf te krijgen als het moet. Ondanks die zestig woorden.
Dit was vóór de hellekampen, de kameraden met hun
En jij, mijn Afrikaner, bent ook niet bang voor een kogel,
pistolen, de andere universiteiten.
dot zie ik. Hier moet je leren hoe het is om vijf stoppen
En toen we geroepen werden hebben we geluisterd
van je eigen uitwerpselen te leven, week in week uit. Je
naar de handelaren van ideologieën en, mijn Afrikaner,
moet je eigen pijn ruiken, al die luchtjes die door je
we probeerden steeds maar weer terug te komen. Deze
lichaam losgelaten worden als het denkt dot het niet
keer woedender, want we weten niet zeker wat we
meer kon.
verloren hebben. Deze keer sterker, want we hopen op
Leer ervan, leer, mijn Afrikaner, leer, leer, zeg ik in
overwinning.
gedachten als ik met het ijzer over je rug streel. Luister
teleurgestelder, maar deze keer met zo weinig mensen
naar het antwoord van je vlees. Het vlees is nog niet
om te verhoren dot de commandant en de politiek
dood. Het vlees leeft in pijn. En pok me niet zo vost. Pok
commissaris iedere dag voor jouw hok komen staan
liever jezelf vost. Keer mij en de andere wachten je rug
zodat ze weer moed krijgen om verbitterd te blijven, om
toe en pok jezelf vost. Leer dot er nog aangenome
opnieuw kwaad te worden, om die zestig woorden weg
rillingen in je lichaam opgesloten zijn. Dat h~t lichaam
te duwen, om pijn te schenken en pijn te eten alsof het
nog plezier kon geven.
brood is.
0, wat hebben we niet gedanst! De jonge jongens, de
Dit is een strijd, mijn Afrikaner, die uit jouw handen is
jongsten onder de jongsten! Voor de Cosspirs met onze
geglipt en die je niet begrijpt, want de commandant en
lieflijke liederen! Vlammen die ochter ons donsen
de politiek commissaris loeren al naar elkaar, 's nachts
opflakkerden, troongos dot door ons heen dreef op de
vanuit hun bivak, als de aapjes kwetteren in de hoge
winden van die verschrikkelijke winter. Dot was een
bomen en de rode maan opstaat vanachter de horizon.
lichamelijke rilling, dot was pijn, dat was vreugde. De
Reeds tellen ze de koppen, hoe dieper we het oerwoud
vrijheid log voor ons, de nieuwe dog wenkte. En wij
intrekken. Na elke schermutseling verbeelden ze zich
waren de jongsten van de jongens, de voorsten, de
dat iemand van hun eigen mensen ook op hen
dop persten!
geschoten heeft. Op een dog, mijn Afrikaner, vergeten
We waren vrij. We hebben de doden begraven alsof ze
ze jou en nemen ze de ijzers tegen elkaar op. Heb je
nog leefden! We juichten onze boodschap uit voor de
daaraan al gedacht als je enige hoop?
camera's! We hebben verraders met benzine gedoopt
Mijn Afrikaner, als ik 's nachts in het hoge gras op wacht
Deze
keer
armer
en
misschien
sta te luisteren naar het zingen van de stammen en ik de
iedere dag als hij bij je hok komt staan.
stemmen van de commissaris en de commandant hoor
Als iemand op een dag naar voren treedt en vraagt:
rijzen en dalen terwijl ze zich bij de olielamp over de
waarom? dan zal ik hem zeggen dat het bos de reden
kaart buigen, dan denk ik aan die duizenden anderen
niet kent, mijn Afrikaner. Al zijn we even breed van
zoals jij en ik. Ik denk aan de zestig woorden die ze met
schouders, al is ons gewicht ongeveer hetzelfde, al
zich meedragen en ik denk dat niet een van hen zo
delen we zestig woorden.
dapper is als jij, niet een van hen heeft de pijn zo lief als
Afrikaner, blijf van mij. Je moet me niet weer smeken
jij en ik in dit oerwoud zonder genade.
om het ijzer dieper, tot het punt waar je leven eindigt en
Ah, ver is het, mijn Afrikaner, waar je je vrijheid moet
je dood begint, in je te steken. Blijf bij mij, zolang de
halen. En de weg terug is nog moeilijker. Maar we
oorlog duurt.
hebben genoeg woorden geleerd. Johannesburg en
Zolang mijn Soweto en mijn Uitenhoge branden, blijf bij
Durban staan in brand en in Uitenhoge ondervraagt de
mij.
politie haar eigen mensen al. De vrijheid moet je van
Maar kom, het wordt tijd. Voor jou om in pijn je dromen
ver halen.
te vinden. Misschien vinden we elkaar, in onze dromen,
Waarom vloek je nooit tegen me? Ik ken al jouw
in een stil land waar we alles kunnen bespreken wat er
kreunen, ik ken de grenzen van je pijn zo goed. De hut
te bespreken valt.
ruikt naar gras en mest. Het is zo bedompt daarbinnen. Dit doet mij denken aan het villen van een bok als de
Kom, mijn geliefde Afrikaner, de ijzers wachten.
pens opengesneden wordt, het buikvlies scheurt en de darmen warm en stomend naar buiten puilen. Zo stinkt het als jij en ik daarbinnen bezig zijn, mijn Afrikaner. Maar waarom vloek je nooit tegen me? Waarom ben je zo zuinig met je Afrikaanse woorden? Brand hem, zei de commissaris, tot hij je 'kaffer' noemt, dan zullen we hem overnemen. Maar, mijn Afrikaner, je bent zo zuinig hier in je hok. En 'Casspirs: Gepantserd, hoog op de wielen staand
je bent nog zuiniger in de hut. Het enige
waarmee
je
vrijgevig
bent
zijn
de
tienrandbiljetten die je de commandant voorhoudt,
voertuig,
veelal door de
politie gebruikt in de
woonsteden.
93
TIJDTABEL
UIT: CALEIDOSCOOP; EEN BIBLIOGRAFISCH OVERZICHT VOOR LITERATUUR UIT ZUID-AFRIKA IN NEDERLANDSE VERTALING, SUID-AFRIKAANSE
INSTITUUT, AMSTERDAM, 1996
1486
1877-1881
Bartholomeus Dioz "ontdekt" Kaap de Goede Hoop
Eerste Vrijheidsoorlog (Transvaal wint van Engeland)
Eerste
Boerenoorlog)
1652
Jan van Riebeeck sticht de eerste Nederlandse nederzetting aan de Koop
1884
Duitsland annexeert Namibië
1700-1795
1886
Veeboeren trekken verder het binnenland in; botsingen met andere bevolkingsgroepen zoals de Son en de Xhoso's
Ontdekking van goud in de Tronsvaal; stichting van Johannesburg
1795
Tweede Vrijheidsoorlog ( = Tweede Boerenoorlog) (Engeland verovert Transvaal en de Vrijstaat; dit worden Britse kroonkolonies)
1899-1902
Eerste Britse bezetting 1806
Tweede Britse bezetting
1910
1814
Unie van Zuid-Afrika; Pretoria wordt de administratieve hoofdstad, Kaapstod de zetel van het parlement; zwarten krijgen geen politieke rechten
Congres van Wenen: bepaald wordt d'1t GrootBrittannië het bestuur van Zuid-Afrika over zal nemen van de daar gevestigde Nederlanders
1912
Oprichting African National Congress (ANC) 1820
Aankomst van ongeveer 5.000 Engelse 'settlers'; beleid van verengelsing 1835-1848
1913
Naturellen Landwet, waarin de (ongelijke) verdeling van grond wordt geregeld; de zwarten krijgen 13 procent van de grond
De Grote Trek van de Boeren naar het noorden 1913-1914
Rellen van blanke mijnwerkers in Johannesburg; Indiase arbeiders bieden geweldloos verzet onder leiding van M.K. Gandhi
1854
Oprichting Boerenrepubliek Oranje-Vrijstaat 1864
Oprichting Zuid-Afrikaanse Republiek (Transvool)
1914
Oprichting Notionale Portij (NP) 1867
Ontdekking van diamanten
1914-1915
1875
Eerste Afrikaanse Kaapkolonie
94
Taalbeweging
ontstaat
in
de
Regering met generaal Louis Botha als premier, reageert positief op het verzoek van Engeland om Duits Zuidwest-Afrika (Namibië) aan te vallen; gewapend protest van Boeren loopt uit op de mislukte Rebellie
1916 Fort Hare als universiteit voor zwarten opgericht 1919 Door verdrag van Versailles komt Zuidwest-Afrika (Namibië) onder mandaat van Zuid-Afrika 1920 'Rode revolutie' van blanke Johannesburg neergeslagen
1950 Aantal wetten wordt afgevaardigd, zoals de Wet op de onderdrukking van het communisme, Groepsgebiedenwet, Ontuchtwet en de Bevolkingsregistratiewet 1953 Wet op afzonderlijke gelegenheden
mijnwerkers
bij
1924 Nationale Partij en Arbeiderspartij vormen meuwe regering; begin van officiële rassenscheiding 1925 Het Afrikaans vervangt het Nederlands als tweede officiële taal 1929-1933 Economische depressie 1931 Unie van Zuid-Afrika krijgt volledige soevereiniteit
1955 Handvest van de Vrijheid (Freedom Charter) door ANC aangenomen; Sophiatown (township bij Johannesburg): gedwongen verhuizing van 60.000 zwarten 1956-1961 Proces van hoogverraad tegen 156 leiders van het ANC; onder hen zijn Nelson Mandela en ANCvoorzitter Albert Luthuli 1958 H.F. Verwoerd wordt nieuwe premier; verzetsacties door zwarten
rellen en
1959 Oprichting Pan African Congress (PAC)
1935 Oprichting AII-African Convention, onder andere naar aanleiding van de afschaffing van gekwalificeerd stemrecht voor zwarten in Natal en de Kaapprovincie
1960 21 maart: Sharpeville: opstand tegen pasjes-wetten voor zwarten - 69 doden; ANC en PAC verboden
1936 De term 'apartheid' wordt geïntroduceerd door de Afrikaanse Bond vir Rassestudie
1961 Republiek van Zuid-Afrika: Zuid-Afrika verlaat het Britse Gemenebest
1939 Verenigde Partij (Hertzog en Smuts) scheurt naar aanleiding van deelname aan de Tweede Wereldoorlog
1962 Algemene Vergadering van de Verenigde Naties eist sancties tegen Zuid-Afrika
1948 Nationale Partij (Malan) wint de verkiezingen; begin van het apartheidsbeleid
1963 Oprichting Christelijk Instituut met als directeur dr. C.F. Beyers Naudé (in 1970 werd in Utrecht de Werkgroep
95
Kairos opgericht, die banden onderhoudt met het Christelijk Instituut)
contacten op het gebied van cultuur, wetenschap en sport
1964
1983
Nelson Mandela, Walter Sisulu en andere zwarte activisten worden tot levenslang veroordeeld in het. Rivonia-proces
Oprichting United Demoeratic Front (UDF); Zuid-Afrika krijgt nieuwe grondwet met zogenaamd driekamerparlement
1966
1984
H.F. Verwoerd vermoord; B.J. Vorster aan de macht
'Kleurlingen' en 'Indiërs' krijgen enkele politieke rechten
1967
1985
Begin van guerilla door zwarte nationalisten tegen regimes van Smith in Rhodesië en de Portugezen in Angola en Mozambique; begin van oorlog op de noordgrens van Namibië tussen de SWAPO en het ZuidAfrikaanse leger
Gewelddadige rellen in zwarte woonwijken; Noodtoestand wordt afgekondigd (tot maart 1986); (NL) Minister Van den Broek van Buitenlandse Zaken voert het "Twee sporen beleid" in: het "eerste spoor" is gericht op sancties en boycot jegens Zuid-Afrika; het "tweede spoor" is gericht op steun aan nietsysteembevestigende instellingen in Zuid-Afrika en hulp aan slachtoffers van de apartheid
1974
In verband met de apartheidspolitiek wordt het volledig lidmaatschap van Zuid-Afrika van de Verenigde Naties opgeschort
1986
Noodtoestand wordt opnieuw afgekondigd (juni) 1976
Soweto: 600 doden bij scholierenopstanden
1987
1976-1981
Nieuw ANC-document onderhandelingen
De 'thuislanden' Ciskei, Transkei, Yenda Bophuthatswana krijgen onafhankelijkheid
en
1977
Steve Biko, een leider van de Black Consciousness Movement, sterft in de gevangenis; Wapenembargo van de VN; oktober: (NL) regering-Den Uyl bevriest het Culturele Verdrag met Zuid-Afrika · 1978
P.W. Botha nieuwe premier na Muldergate schandaal (NL) Tweede Kamer neemt motie Aantjes-Lubbers aan, waarin de regering wordt gevraagd economische sancties tegen Zuid-Afrika te bevorderen
met
voorwaarden
voor
1989
P.W. Botha ontmoet Nelson Mandela (nog 1n gevangenschap); F.W. de Klerk volgt Botha op als staatspresident; Namibië onafhankelijk; Aantal politieke gevangenen wordt vrijgelaten 1990 • FEBRUARI historische rede van De Klerk, waarin hij het einde van de apartheid aankondigt; Nelson Mandela wordt vrijgelaten; Opheffing verbod van verboden organisaties zoals ANC en PAC; Opheffing Wet op afzonderlijke gelegenheden Opheffing noodtoestand
1991 1981 • APRIL (NL) het Culturele Verdrag met Zuid-Afrika wordt definitief opgezegd; • SEPTEMBER (NL) CDA, PvdA en D66 sluiten regeerakkoord, waarin onder andere genoemd worden met betrekking tot Zuid-Afrika: olie-embargo, investeringswet, wapenembargo en tegengaan van
96
Jaar van onderhandelingen tussen de verschillende partijen; • JUNI De Klerk schrapt 46 apartheidswetten op sociaal gebied; • DECEMBER begin van onderhandelingen over een grondwet in de Conventie voor een Democratisch Zuid-Afrika (Codesa)
1992
1995
referendum waarin De Klerk steun krijgt van 70 procent van de blonken om door te gaan met de hervormingen; • SEPTEMBER lnkatha trekt zich terug uit het CODESAoverleg; Toename van geweld: 3.000 slachtoffers van politiek geweld
De Wet op bevordering van nationale eenheid en verzoening wordt aangenomen; door deze wet kan een commissie (Waarheids- en verzoeningscommissie) worden ingesteld die onderzoek doet naar schending van mensenrechten tijdens het apartheidsbewind; • OKTOBER Zuid-Afrika filmfestival in Amsterdam; doel: het vergroten van het begrip voor de Zuid-Afrikaanse cultuur en het scheppen van ruimte voor een nieuwe culturele relatie tussen Nederland en Zuid-Afrika
• MAART
1993
apartheid in onderwijs wordt opgeheven; moord op Chris Hani, een ANC-voorman; De Klerk biedt zijn verontschuldigingen aan voor de apartheid; oktober: De VN heffen alle sancties tegen Zuid-Afrika op, behalve het wapenembargo; • OKTOBER Nobelprijs voor de Vrede toegekend aan Nelson Mandela (leider van het ANC) en Frederik Willem De Klerk (president); november: interimgrondwet aangenomen, met onder andere een handvest voor fundamentele rechten; • DECEMBER installering van de Uitvoerende Overgangsraad (UOR) van zwarte en blanke partijen, die tot de verkiezingen in 1994 als schaduwregering het land meebesturen • MAA.RT • APRIL
1994 • VAN 26-28 APRIL vinden de eerste democratische verkiezingen plaats in Zuid-Afrika; Het ANC behaalt 62,6 procent van de stemmen, gelijk aan 252 zetels in het nieuwe parlement; voor het eerst wordt de nieuwe vlag gehesen, bestaande uit de kleuren van alle vlaggen die sinds 1652 in gebruik waren; • 21 APRIL interim-grondwet treedt in werking met daarin een artikel dat de verscheidenheid van taal e o cultuur erkend en beschermd moet worden; er zullen elf (in plaats van twee- Afrikaans en Engels -) officiële talen zijn, te weten: Zoeloe, Xhoso, Afrikaans, Noord-Sotho,. Engels, Tswana, Zuid-Sotho, Tsonga, Swati, Venda en Ndebele; • 9 MEt Nelson Rolihlahla Mandela wordt door het parlement gekozen als nieuwe president; • 1 o MEI beëdiging van Nelson Mandela als de eerste zwarte president van Zuid-Afrika; • 23 JUNI Zuid-Afrika wordt na twintig jaar weer volledig lid van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties; november: delegatie van de Nederlandse Taalunie bezoekt Zuid-Afrika, o.a. om te onderzoeken welke mogelijkheden er zijn om het vak Nederlands aan universiteiten te doceren
1996 • APRIL de Waarheids- en verzoeningscommissie, onder voorzitterschap van Desmond Tutu, begint met haar onderzoek; • 8 MEI concept-grondwet aangenomen; • JUNI de Nationale Partij treedt uit de regering van Nationale Eenheid; • 30 SEPTEMBER - 3 OKTOBER Koningin Beatrix, prins Claus en prins Willem-Aiexander brengen een officieel staatsbezoek aan Zuid-Afrika; • OKTOBER de ministers van Buitenlandse Zaken van Nederland en Zuid-Afrika ondertekenen een Cultureel Akkoord, ter bevestiging en stimulering van de banden tussen beide landen
Deze gegevens zijn ontleend aan Groen (1987) pp. 225227, Giliomee en Schutte (1981) p. 155 en verschillende artikelen uit kranten en het maandblad
Zuid-Afrika.
97
98
99
