Toerisme: een lust of een last?

ERASMUSHOGESCHOOL BRUSSEL Departement Campus Dansaert Toerisme- en Recreatiemanagement Zespenningenstraat 70 1000 Brussel

Toerisme: een lust of een last? ‘Onderzoek naar de attitude van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio’ Ann Van Leeuw

Onderzoeksrapport ingediend in het kader van de Projectmatig Wetenschappelijke Onderzoeksopdracht verleend aan de opleiding Toerisme- en Recreatiemanagement Onderzoeksperiode: september 2005 – september 2008

Lector / PWO-onderzoeker: Mevrouw Ann Van Leeuw

INHOUDSOPGAVE

0

INLEIDING .................................................................................................................. 1

1

TOERISME IN DE 21ste EEUW .................................................................................. 5 1.0 Inleiding ............................................................................................................. 5 1.1 Toerisme: een niet te onderschatten sector ...................................................... 5 1.2 Toerisme: recente wetenschappelijke aandacht ............................................... 7

2

LOKALE BEWONERS: SPILFIGUREN BIJ DUURZAAM TOERISME .................. 13 2.0 Inleiding ........................................................................................................... 13 2.1 Duurzaamheid en attitude-onderzoek ............................................................. 13

3

ONDERZOEKSOPZET EN –METHODOLOGIE...................................................... 17 3.0 Inleiding ........................................................................................................... 17 3.1 Doelstelling ...................................................................................................... 17 3.2 Onderzoeksmethodologie en -planning........................................................... 18 3.3 Belangrijke aanpassing aan het oorspronkelijk onderzoeksopzet .................. 21 3.3.1 Shift in onderzoeksfocus ............................................................................. 21 3.3.2 Verenging van het studiedomein................................................................. 22 3.3.3 Aanpassing wijze van enquêtering.............................................................. 25 3.3.4 Bijsturing qua planning................................................................................ 26 3.4 Belang van het onderzoek............................................................................... 26

4

LOKALE BEWONERS: STAKEHOLDERS BINNEN TOERISME .......................... 31 4.0 Inleiding ........................................................................................................... 31 4.1 Lokale bewoners als toerisme-actoren............................................................ 31 4.2 Het gegeven ‘stakeholder’ ............................................................................... 32 4.3 De stakeholdertheorie van Robson en Robson (1996) ................................... 33 4.4 Stakeholders bij duurzaam toerisme ............................................................... 34 4.5 Stakeholders bij ‘destination management organisations’ (DMO’s)................ 35 4.6 Stakeholders en het complexe toerismefenomeen ......................................... 37 4.7 Stakeholderoriëntatiematrix van Sautter en Leisen (1999) ............................. 38

5 LOKALE BEWONERS EN DESTINATION PLANNING, MARKETING EN MANAGEMENT........................................................................................................................... 43 5.0 Inleiding ........................................................................................................... 43 5.1 Bewoners en hun rol bij de planning en de ontwikkeling van toerisme........... 43

5.2 Marketing en strategisch management van een bestemming .........................46 5.2.1 Doelstellingen ..............................................................................................46 5.2.2 Verschil met een profit bedrijf ......................................................................47 5.2.2.1 Marketingobject...................................................................................47 5.2.2.2 Doelstelling..........................................................................................47 5.2.2.3 Publiek ................................................................................................47 5.2.2.4 Marketingmix.......................................................................................49 6

ATTRACTIVITEIT VAN EEN TOERISTISCHE BESTEMMING ...............................53 6.0 Inleiding ............................................................................................................53 6.1 ‘Overall attractiveness’ .....................................................................................54 6.2 Marketing als aantrekkingstrategie ..................................................................57 6.2.1.1 Mensenmarketing................................................................................57 6.2.1.2 Imagomarketing ..................................................................................58 6.2.1.3 Attractiemarketing ...............................................................................58 6.2.1.4 Infrastructuurmarketing .......................................................................58

7

IMPACTEN VAN TOERISME ...................................................................................61 7.0 Inleiding ............................................................................................................61 7.1 Economische impact ........................................................................................61 7.2 Socio-culturele impact......................................................................................64 7.3 Fysieke-ruimtelijke impact................................................................................66

8 IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK OP BESTEMMINGSNIVEAU: CONCEPTUELE FASEMODELLEN ................................................................................................69 8.0 Inleiding ............................................................................................................69 8.1 Conceptuele fasemodellen: een inleiding ........................................................70 8.2 Doxey’s Irridex model.......................................................................................71 8.3 Het model van Miossec....................................................................................72 8.4 Het model van Smith........................................................................................74 8.5 Butler’s ‘Tourist Area Life Cycle Model’ ...........................................................74 8.5.1 Verduidelijking van het model......................................................................74 8.5.2 Andere levenscyclusmodellen gelijkaardig aan dit van Butler.....................79 8.5.2.1 Het ‘Resort Development Spectrum’ van Prideaux (2000) .................79 8.5.2.2 Het ‘Broad context model of destination development scenarios’ van Weaver (2000) .......................................................................................................80 8.5.3 Butler’s ‘Tourist Area Life Cycle Model’ en impacten van toerisme ............82 8.6 Kritiek op de fasemodellen...............................................................................85 8.6.1 Homogeniteit van de gastgemeenschap .....................................................86 8.6.2 Toepassingsgebied......................................................................................87 8.6.3 Lineaire karakter ..........................................................................................87 8.6.4 Een reactieve gastgemeenschap ................................................................89 8.6.5 Allerhande andere bedenkingen..................................................................90

9 IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK OP INDIVIDUEEL NIVEAU: VOORNAME THEORIEËN ..................................................................................................................... 93 9.0 Inleiding ........................................................................................................... 93 9.1 Sociale ruiltheorie ............................................................................................ 93 9.1.1 Verduidelijking van de theorie ..................................................................... 93 9.1.2 Kritiek .......................................................................................................... 97 9.2 Sociale representatietheorie.......................................................................... 101 9.2.1 Ontstaan.................................................................................................... 101 9.2.2 Definitie ..................................................................................................... 101 9.2.3 Soorten sociale representaties.................................................................. 102 9.2.4 Bronnen van sociale representaties.......................................................... 103 9.2.5 Functies van sociale representaties.......................................................... 103 9.2.6 Kritiek ........................................................................................................ 105 9.3 Overige onderliggende theorieën .................................................................. 105 10 ATTITUDE .............................................................................................................. 111 10.0 Inleiding ......................................................................................................... 111 10.1 Het attitudebegrip: een definitie..................................................................... 111 10.2 Attitude versus opinie/perceptie .................................................................... 113 10.3 Relatie Attitude-Perceptie-Gedrag................................................................. 114 10.4 Responsstrategieën inzake toeristische impacten ........................................ 115 10.5 Theorie van beredeneerd gedrag .................................................................. 118 10.6 Vorming van attitudes.................................................................................... 119 10.7 Kenmerken van attitudes............................................................................... 121 10.8 Functies van attitudes.................................................................................... 121 10.9 Veranderen van attitudes .............................................................................. 122 11 BESTAAND IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK........................................... 127 11.0 Inleiding ......................................................................................................... 127 11.1 Intrinsieke/extrinsieke dichotomie binnen impacten attitude-onderzoek..... 127 11.2 Toeristisch attitude-onderzoek in het buitenland........................................... 129 11.3 Toeristisch attitude-onderzoek in België/Vlaanderen.................................... 130 11.3.1 Brugge................................................................................................... 131 11.3.2 Knokke-Heist......................................................................................... 133 11.3.3 Brusselse toeristische barometer ......................................................... 134 11.3.4 Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme ... 136 11.4 Waarom nieuw attitude-onderzoek te Brussel?............................................. 142 12 DE BRUSSELSE VIJFHOEK ................................................................................. 147 12.0 Inleiding ......................................................................................................... 147 12.1 Brussel: een spraakverwarring ...................................................................... 147

12.2 De Vijfhoek onder de loep..............................................................................151 12.2.1 Stedelijke kenmerken ............................................................................151 12.2.2 Socio-demografische kenmerken..........................................................155 12.2.3 Toeristische kenmerken ........................................................................164 13 ENQUÊTE: CONSTRUCTIE & AFNAME...............................................................167 13.0 Inleiding ..........................................................................................................167 13.1 Constructie van de vragenlijsten....................................................................167 13.2 Afname van de vragenlijst..............................................................................170 13.2.1 Steekproeftrekking.................................................................................170 13.2.2 Afnameperiode en wijze van enquêtering .............................................173 14 FREQUENTIE-ANALYSE .......................................................................................175 14.0 Inleiding ..........................................................................................................175 14.1 Respons en achtergrondgegevens bij de enquête ........................................176 14.1.1 Enquête-aantallen en geografische verdeling.......................................176 14.1.2 Taal........................................................................................................177 14.1.3 Mondelinge of schriftelijke enquêtering .................................................179 14.2 Socio-demografische gegevens van de respondentengroep ........................180 14.2.1 Geslacht ................................................................................................180 14.2.2 Leeftijdscategorie ..................................................................................182 14.2.3 Nationaliteit............................................................................................183 14.2.4 Geboorteplaats ......................................................................................185 14.2.5 Kinderen ................................................................................................185 14.2.6 Hoogst behaalde diploma......................................................................186 14.2.7 Geluksniveau ~ welzijn..........................................................................189 14.2.8 Domiciliegegevens ................................................................................192 14.2.9 Wijkcomité .............................................................................................195 14.2.10 Tewerkstelling........................................................................................197 14.2.10.1 Respondenten met een job...........................................................197 14.2.10.2 Respondenten zonder een job......................................................203 14.3 Toerisme ........................................................................................................205 14.3.1 Contact met toeristen ............................................................................205 14.3.2 Toekomstscenario’s inzake toerisme ....................................................207 14.3.3 Vakantieparticipatie en -frequentie........................................................210 14.4 Attitudestellingen............................................................................................212 14.4.1 Economie...............................................................................................212 14.4.2 Milieu .....................................................................................................217 14.4.3 Cultuur ...................................................................................................218 14.4.4 Wonen en levenskwaliteit......................................................................220 14.4.5 Mobiliteit ................................................................................................223 14.4.6 Sociaal...................................................................................................225 14.4.7 Algemeen ..............................................................................................226 14.5 Aanbevelingen van de respondentengroep ...................................................237

15 ATTITUDEDIMENSIES .......................................................................................... 250 15.0 Inleiding ......................................................................................................... 250 15.1 PCA: 4-factorenoplossing in voorliggend onderzoek .................................... 251 16 VARIANTIE-EN CORRELATIE-ANALYSE ........................................................... 262 16.0 Inleiding ......................................................................................................... 262 16.1 Variantie- en correlatieanalyses per topic ..................................................... 263 16.1.1 Wonen................................................................................................... 263 16.1.2 Tewerkstelling ....................................................................................... 265 16.1.3 Toerisme ............................................................................................... 269 16.1.4 Attitude ten aanzien van toerisme ........................................................ 272 16.1.5 Identificatiegegevens ............................................................................ 275 16.1.6 Welzijn (~ geluksniveau)....................................................................... 278 17 GROEPEN BEWONERS MET EENZELFDE ATTITUDEPROFIEL ...................... 283 17.0 Inleiding ......................................................................................................... 283 17.1 Clusteranalyse: werkwijze ............................................................................. 283 17.2 Drieclusteroplossing in voorliggend onderzoek............................................. 285 17.3 Kadering van de clusters ............................................................................... 286 17.3.1 Algemeen.............................................................................................. 286 17.3.2 Socio-demografische kadering ............................................................. 289 17.3.3 Economische kadering.......................................................................... 294 17.3.4 Toeristische kadering............................................................................ 299 17.3.5 Ruimtelijke kadering.............................................................................. 301 17.3.6 De drie attitudeprofielen in een notendop............................................. 305 18

BESLUIT................................................................................................................. 311

BIBLIOGRAFIE .............................................................................................................. 317 BIJLAGE: Attitudevragenlijst (invulexemplaar, Nederlandstalige versie) .............. 335

TABELLEN

Tabel 1: Maslow’s hierarchy of needs affected by a range of tourism impacts (Tomljenovic & Faulkner, 2000) ........................................................................................ 99 Tabel 2: Verklarende factoren binnen internationaal attitude-onderzoek (gebaseerd op Bryon, 2005).................................................................................................................... 129 Tabel 3: Studies of social impacts in relevant urban environments (Haley, Snaith en Miller, 2005) .................................................................................................................... 144 Tabel 4: Bevolkingsdichtheid per hectare (1991 en 2001) (eigen bewerking van De Martelaere, 2008; Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006; Stad Brussel, 1998) ................................................................................................................. 156 Tabel 5: Verdeling van de totale bevolking van de Vijfhoek (incl. -18 jarigen) naar bezigheid volgens gegevens uit 2001, verdeeld per district (op basis van statistische zones van 2001) (eigen bewerking van De Martelaere, 2008)....................................... 157 Tabel 6: Verdeling van de totale bevolking van de Vijfhoek (18 jaar en ouder) naar bezigheid volgens gegevens uit 2001, verdeeld per district (op basis van statistische zones van 2001) (eigen bewerking van De Martelaere, 2008)....................................... 158 Tabel 7: Streefcijfers en uiteindelijke afnameresultaten van de enquête (eigen bewerking o.b.v. de ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) ............................................... 172 Tabel 8: Streefcijfers en uiteindelijke respons per district (eigen bewerking o.b.v. de ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) .............................................................. 177 Tabel 9: Resultaten m.b.t. de stelling ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’ vs. jobsector........................................................................................ 214 Tabel 10: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’ vs. jobsector .................................................................................................................... 229 Tabel 11: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ vs. nationaliteit ................................................................................... 232 Tabel 12: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ vs. wijkcomitélidmaatschap ............................................................... 233 Tabel 13: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ vs. jobsector....................................................................................... 233 Tabel 14: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’ vs. jobsector........................................................... 233 Tabel 15: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. geboorteplaats ........................................................................................................................................ 236 Tabel 16: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. geslacht ........ 236 Tabel 17: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. wijkcomitélidmaatschap .................................................................................................. 236 Tabel 18: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. jobsector....... 236 Tabel 19: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. nationaliteit ... 236

Tabel 20: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. diploma .........237 Tabel 21: 4-factorenoplossing voor 20 variabelen met vermelding van eigenwaarden (D.9, D.20, D.23, D.24, D.25, D.26, D.27 niet opgenomen)............................................253 Tabel 22: de geroteerde factormatrix voor de 4-componentenoplossing (alle variabelen excl. D.9, D.20, D.23, D.24, D.25, D.26, D.27)................................................................256 Tabel 23: Gemiddelde scores per item en per factor (somscore), standaarddeviatie en Cronbach’s alpha.............................................................................................................259 Tabel 24: Verschil in attitudedimensie naargelang het district van woonst.....................264 Tabel 25: Verschil in attitudedimensie naargelang de domiciliegeschiedenis ................265 Tabel 26: Verschil in attitudedimensie naargelang de jobsector.....................................266 Tabel 27: Verschil in attitudedimensie naargelang de jobsector van familie en/of kennissen.........................................................................................................................266 Tabel 28: Verschil in attitudedimensie naargelang de joblocatie van werkende respondenten (1) .............................................................................................................267 Tabel 29: Verschil in attitudedimensie naargelang de joblocatie van werkende respondenten (2) .............................................................................................................268 Tabel 30: Verschil in attitudedimensie naargelang de beroepscategorie van de werkende respon-denten .................................................................................................................268 Tabel 31: Verschil in attitudedimensies naargelang de mate van contact met toeristen 269 Tabel 32: Verschil in attitudedimensies naargelang het gewenst toekomstscenario......271 Tabel 33: Verband tussen de attitudedimensies en stellingen D.9, D.20 en D.23..........273 Tabel 34: Verband tussen de attitudedimensies en stelling D.24 ...................................273 Tabel 35: Verband tussen de attitudedimensies en stellingen D.25 en D.26 .................274 Tabel 36: Verband tussen de attitudedimensies en stelling D.27 ...................................274 Tabel 37: Verschil in attitudedimensies naargelang de geboorteplaats..........................275 Tabel 38: Verschil in attitudedimensies naargelang het al dan niet hebben van kinderen .........................................................................................................................................276 Tabel 39: Verschil in attitudedimensies naargelang de leeftijdscategorie ......................277 Tabel 40: Verschil in attitudedimensies naargelang het opleidingsniveau......................278 Tabel 41: Verband tussen de attitudedimensies en het welzijn (~ geluksniveau) ..........278 Tabel 42: Socio-demografische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters ....291 Tabel 43: Economische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters ................295 Tabel 44: Achtergrondkenmerken m.b.t. toerisme van de drie attitudeclusters..............300 Tabel 45: Ruimtelijke differentiatie van de drie attitudeclusters ......................................302 Tabel 46: Profilering van de cluster ‘fervente aanhangers’ .............................................305 Tabel 47: Profilering van de cluster ‘tegenstanders’ .......................................................306 Tabel 48: Profilering van de cluster ‘kritisch realisten’ ....................................................307

GRAFIEKEN

Grafiek 1: Streefcijfer van 1,5% en uiteindelijke respons per district.............................. 176 Grafiek 2: Taal waarin de enquête werd afgenomen...................................................... 178 Grafiek 3: Mondelinge versus schriftelijke enquêtering .................................................. 180 Grafiek 4: Geslacht van de respondent .......................................................................... 181 Grafiek 5: Leeftijd van de respondent............................................................................. 182 Grafiek 6: Nationaliteit van de respondent: Belg versus niet-Belg ................................. 184 Grafiek 7: Geboorteplaats al dan niet binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ....... 185 Grafiek 8: Heeft de respondent één of meerdere kinderen? .......................................... 185 Grafiek 9: Opleidingsniveau van de respondent (al dan niet hoger onderwijs) versus het al dan niet hebben van kinderen..................................................................................... 187 Grafiek 10: Opleidingsniveau van de respondent (hoogst behaalde diploma)............... 188 Grafiek 11: Antwoord op de stelling 'Ik ben op dit moment zeer gelukkig' versus het al dan niet hebben van een diploma hoger onderwijs ............................................................... 190 Grafiek 12: District binnen de Vijfhoek waar de respondent woont ................................ 192 Grafiek 13: Duurtijd van domicilie in de Vijfhoek ............................................................ 194 Grafiek 14: Al dan niet ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd geweest zijn versus het al dan niet hebben van een diploma hoger onderwijs ........................................................ 194 Grafiek 15: Plaats van laatste domicilie alvorens naar de Vijfhoek te verhuizen ........... 195 Grafiek 16: Al dan niet actief in een wijkcomité .............................................................. 196 Grafiek 17: Het al dan niet uitoefenen van een beroep verdeeld naar geslacht ............ 198 Grafiek 18: Al dan niet beroepsuitoefening in Brussel-Stad ........................................... 199 Grafiek 19: Locatie waar de respondent zijn beroep uitoefent ....................................... 199 Grafiek 20: Provincie waar de respondenten met een job in België werken .................. 200 Grafiek 21: Beroepscategorie van de werkende respondent ......................................... 200 Grafiek 22: Werkt men in de toeristische sector (hoofdof bijberoep)? ......................... 201 Grafiek 23: Werkt iemand van de naaste familie en/of vrienden van de werkende respondent in de toeristische sector (in België of daarbuiten)?...................................... 203 Grafiek 24: Bezigheid van de respondenten die geen beroep uitoefenen ..................... 204 Grafiek 25: Werkt iemand van de naaste familie en/of vrienden van de niet-werkende respondent in de toeristische sector (in België of daarbuiten)?...................................... 205 Grafiek 26: Hoe vaak komt u in contact met toeristen in Brussel (BHG) (al dan niet beroepsmatig)? ............................................................................................................... 206 Grafiek 27: Voor welke van volgende toekomstscenario's zou het bestuur van BrusselStad volgens u moeten kiezen?...................................................................................... 208 Grafiek 28: Hoeveel keer per jaar gaat u gemiddeld op vakantie?................................. 211 Grafiek 29: ‘Toerisme is goed voor de economie van Brussel (BHG)’ ........................... 212 Grafiek 30: ‘Toerisme zorgt voor werkgelegenheid in Brussel (BHG)’ ........................... 213 Grafiek 31: ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’......... 214

Grafiek 32: 'Toerisme levert belangrijke economische voordelen op voor de lokale bewoners van Brussel (BHG)' .........................................................................................215 Grafiek 33: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel (BHG)’.................................................................................................................216 Grafiek 34: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de prijzen van goederen en diensten in Brussel (BHG)’ .........................................................................................216 Grafiek 35: ‘Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel (BHG)’..............................................................................................................................217 Grafiek 36: 'Toerisme stimuleert het culturele leven in Brussel (BHG)' ..........................219 Grafiek 37: 'Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is te veel op toeristen gericht' ........219 Grafiek 38: 'Toerisme draagt bij tot de waardering en bescherming van het culturele erfgoed in Brussel (BHG)'................................................................................................220 Grafiek 39: 'Toeristen verstoren de rust en de vrede in Brussel (BHG)’ .........................221 Grafiek 40: ‘Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel (BHG)’ .............221 Grafiek 41: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG)’..............................................................................................................................222 Grafiek 42: ‘Toerisme verlevendigt de sfeer in de Vijfhoek’ ............................................222 Grafiek 43: ‘Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel (BHG)’ ........223 Grafiek 44: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel (BHG)’ ..224 Grafiek 45: ‘Het in contact komen met toeristen is een waardevolle ervaring’ ..............225 Grafiek 46: ‘Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme’ ..........226 Grafiek 47: ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’ ...........................................................................................227 Grafiek 48: ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve/negatieve gevolgen van het toerisme’ .............................................................228 Grafiek 49: ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’........................................229 Grafiek 50: 'Het toerisme is verantwoordelijk voor een positief imago van Brussel (BHG)' .........................................................................................................................................230 Grafiek 51: ‘Het toerisme levert mij persoonlijk voordelen op’ ........................................231 Grafiek 52: ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ & ‘BrusselStad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’................232 Grafiek 53: ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’........................................................................235 Grafiek 57: Ruimtelijke differentiatie – opdeling naar attitudecluster ..............................303 Grafiek 58: Ruimtelijke differentiatie – opdeling naar district van woonst.......................303

0

INLEIDING

In voorliggend rapport worden de eindresultaten geschetst van het Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek (PWO) met als titel ‘Toerisme: een lust of een last? Onderzoek naar de attitude van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio’. Dit onderzoek werd aan de Erasmushogeschool Brussel uitgevoerd door Ann Van Leeuw, lector verbonden aan de opleiding Toerisme- en Recreatiemanagement binnen departement Campus Dansaert. Het onderzoek ging van start op 1 oktober 2005 en werd eind september 2008 afgerond. Het rapport is opgebouwd uit 17 hoofdstukken die elk afgesloten worden met een beknopte samenvatting. Een uitgebreid besluit rond de studie af. In hoofdstuk 1 van voorliggende tekstbundel wordt bij wijze van inleiding gewezen op het belang van toerisme als economische sector en als relatief nieuwe wetenschapsdiscipline. In de vele wetenschappelijke definities van toerisme wordt gewezen op de lokale bewoner als actor binnen het toerismeproces. Een positieve attitude van de lokale bewonersgroep ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling en - daaraan gekoppeld – de steunverlening van de bewonersgroep voor de sector, vormen belangrijke voorwaarden voor duurzaam toerisme. Dit gegeven van ‘duurzaam toerisme’ vormt het onderwerp van hoofdstuk 2. Na twee inleidende hoofdstukken worden in hoofdstuk 3 het onderzoeksopzet en de onderzoeksmethodologie van het project beschreven. Ook wordt stilgestaan bij enkele aanpassingen die in de loop van de onderzoeksperiode werden doorgevoerd aan het oorspronkelijk onderzoeksopzet. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een schets van het belang van voorliggende studie. Reeds in de inleidende hoofdstukken wordt aangekaart dat de lokale bewonersgroep een voorname ‘stakeholder’ vormt binnen het toerisme. Aangezien lokale bewoners binnen deze studie als onderzoekspopulatie gelden, wordt dit gegeven verder uitgewerkt in hoofdstuk 4. Het belang van het betrekken van de gastgemeenschap bij de toeristische planning, de marketing en het strategisch management wordt toegelicht in hoofdstuk 5. In dit hoofdstuk wordt tevens stilgestaan bij de verschilpunten tussen het marketen en managen van een klassiek product enerzijds en van een toeristische bestemming anderzijds. Hierbij wordt uiteraard gefocust op de rol van de gastgemeenschap. Mensenmarketing is één van de mogelijke manieren om toeristen aan te trekken. Lokale bewoners die positief staan ten aanzien van toerisme in hun stad en/of regio brengen immers een positief gevoel over en dragen aldus bij tot een positief imago van de 1

toeristische bestemming. Dit alles draagt in belangrijke mate bij tot de aantrekkelijkheid van de toeristische bestemming. Deze attractiviteit en de verschillende elementen die dit in de hand werken worden besproken in hoofdstuk 6. Als één van ’s werelds belangrijkste economische activiteiten heeft toerisme een enorme impact op mens en milieu. De verschillende impacttypes – economisch, socio-cultureel en fysiek-ruimtelijk – worden verduidelijkt in hoofdstuk 7. De gepercipieerde impact van toerisme op de bestemming en de houding van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling maken reeds geruime tijd het onderwerp uit van verschillende wetenschappelijke studies. De voorbije decennia maakte dit impacten attitude-onderzoek een hele methodologische evolutie mee. Terwijl aanvankelijk vrijwel uitsluitend met behulp van conceptuele fasemodellen onderzoek verricht werd op bestemmingsniveau, wordt er sinds de jaren ’90 meer gekeken op individueel niveau, hierbij terugvallend op onder meer de sociale ruiltheorie en de sociale representatietheorie. De voornaamste conceptuele fasemodellen worden toegelicht in hoofdstuk 8, terwijl de meest frequent toegepaste onderliggende theorieën geschetst worden in hoofdstuk 9. Hoofdstuk 10 handelt omtrent het basisbegrip in deze studie, met name ‘attitude’. Er wordt onder meer stilgestaan bij de definitie, de relatie van attitude met perceptie en gedrag, en de vorming, de kenmerken en de functies van attitudes. Na een kort overzicht van enkele buitenlandse impacten attitude-onderzoeken wordt in hoofdstuk 11 dieper ingegaan op het bestaand onderzoek in België/Vlaanderen. Ter afronding wordt aangegeven waarom een nieuw attitude-onderzoek te Brussel wenselijk is. In voorgaande paragraaf wordt gesproken over een attitude-onderzoek te ‘Brussel’. Wanneer gesproken wordt over Brussel, wordt in feite gewezen op het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Omwille van verschillende redenen werd het eigenlijke studiedomein evenwel verengd tot de Brusselse Vijfhoek. De concrete afbakening van deze geografische zone, alsook enkele stedelijke, socio-demografische en toeristische kenmerken worden geduid in hoofdstuk 12. In hoofdstuk 13 van dit rapport wordt de constructie en de afname van de vragenlijst toegelicht, waarna in hoofdstuk 14 een overzicht wordt gegeven van de basisresultaten van de bevraging (frequentie-analyse). Hoofdstukken 15, 16 en 17 bevatten de resultaten van ietwat gecompliceerdere statistische analyses. Zo wordt in hoofdstuk 15 gerapporteerd over de constructie van attitudedimensies met behulp van de exploratieve multivariate data-analysetechniek Principale Componentanalyse. Deze attitudedimensies werden vervolgens omgevormd tot nieuwe variabelen waarna met behulp van variantie-analyse en correlatie-analyse verschillen tussen populatiegemiddelden en verbanden tussen de bestaande en de nieuw gevormde variabelen werden nagegaan. De resultaten van deze analyses zijn opgenomen in hoofdstuk 16.

2

Ook werden op basis van de nieuw gecreëerde variabelen met behulp van de exploratieve multivariate data-analysetechniek Clusteranalyse groepen van bewoners met een gelijkaardig attitudeprofiel onderscheiden. De resultaten van deze en afgeleide analyses worden toegelicht in hoofdstuk 17. Het rapport wordt afgerond met een uitvoerig besluit waarin de resultaten van de desk en de field research aan elkaar gelinkt worden en de concrete onderzoeksvragen beantwoord worden.

3

1

1.0

TOERISME IN DE 21ste EEUW

Inleiding

‘Toerisme’…Mensen associëren dit woord meteen met vakantie en/of leggen de link met brochures waarin met veel lof tal van culturele, avontuurlijke of exotische bestemmingen aangeprezen worden. Weinig mensen realiseren zich echter dat toerisme vandaag de dag wereldwijd een belangrijke economische sector is en dat toerisme anno 2008 is uitgegroeid tot een heuse wetenschapstak met een interdisciplinair karakter en een internationale dimensie. In dit hoofdstuk wordt in 1.1 het toenemend belang van de toeristische sector op economisch vlak geschetst. In 1.2 wordt vervolgens dieper ingegaan op het ontstaan van het toerisme als interdisciplinaire wetenschap.

1.1

Toerisme: een niet te onderschatten sector

Toerisme wordt bestempeld als de snelst groeiende markt in de tertiaire sector. In 2007 raamde de World Tourism Organisation (WTO) het aantal internationale aankomsten wereldwijd op 898 miljoen. Dit betekent een stijging van maar liefst 304 miljoen aankomsten op tien jaar tijd (+51,2% sinds 1997). Zoals de voorgaande jaren, bleef Europa in 2007 op de eerste plaats met een marktaandeel van 53,5% (460,8 miljoen), gevolgd door Azië en de Pacific met 20,6% (167,2 miljoen)1. Net als de internationale aankomsten, blijven ook de wereldwijde inkomsten uit het internationaal toerisme toenemen. In 2006 ging het om maar liefst 584 biljoen euro. Europa nam hiervan iets meer dan de helft voor zijn rekening (51% of 298,3 biljoen euro). Van dit marktaandeel van 51% inzake inkomsten uit internationaal toerisme werd zo’n 3,1% (9,2 biljoen euro) ingenomen door België (WTO Tourism Highlights, http://www.unwto.org, 30/04/2008).

1

Er moet hierbij opgemerkt worden dat verplaatsingen binnen de Verenigde Staten van America

(bijvoorbeeld van Arizona naar New York) door WTO niet worden meegerekend binnen de gegevenstabellen van ‘internationale aankomst’, terwijl een verplaatsing van Belgïe naar Nederland wél geregistreerd wordt. Dit vertekent uiteraard de statistieken. 5

De toename en - daarmee samenhangend - het belang van het internationale toerisme is onmiskenbaar. Bovendien voorspelt de WTO in de nabije toekomst nog een verdere stijging van het aantal internationale aankomsten. Zoals is af te lezen van onderstaande Figuur 1, wordt verwacht dat er tegen 2020 meer dan 1,6 biljoen internationale aankomsten zullen zijn. Er worden geen wijzingen verwacht wat betreft de huidige top drie inzake marktaandeel: Europa op de eerste plaats (45,9% of 717 miljoen aankomsten in 2020), gevolgd door Oost-Azië en de Pacific (25,4% of 397 miljoen aankomsten in 2020) en Amerika (18,1% of 282 miljoen aankomsten in 2020). Niettegenstaande er een lichte daling van het marktaandeel verwacht wordt (47% in 2006; 45,9% in 2020), zal Europa aldus ook in de toekomst marktleider blijven wat internationale aankomsten betreft (WTO World Tourism Barometer, http://www. unwto.org, 30/04/2008).

Figuur 1: Internationale aankomsten van toeristen wereldwijd 1950-2020 (WTO World Tourism Barometer, http://www. unwto.org, 30/04/2008)

Volgens onderzoek uitgevoerd door de European Travel Commission (ETC) zullen in Europa vooral de steden profiteren van het toenemend aantal toeristen. Verwacht wordt dat Europese steden de volgende vijf à tien jaar geconfronteerd zullen worden met een toenemende vraag naar cultureel toerisme, vooral vanuit de Aziatische markt. Tevens wordt gewezen op een steeds groter wordende concurrentiestrijd tussen Europese steden onderling enerzijds, en tussen Europese steden en steden in Azië en Noord- en Zuid-Amerika anderzijds (ETC, 2005). Het toeristisch succes van steden is veelal recent. Tot de jaren ’90 werden steden getypeerd als kernen van maatschappelijke problemen. Volgend citaat illustreert deze visie: ‘Steden, wijken en buurten staan in de belangstelling. Niet omdat ze het goed doen. Integendeel. Negatieve tijden overheersen. Berichten van verval en verloedering, leegloop en verarming, criminaliteit, onveiligheid en racisme, sociale achterstelling en marginalisering domineren het maatschappelijke en politieke discours’ (De Decker et. al, 1996: 7, in Coppens, 1998). De recente groeiende concurrentie tussen de steden maakt 6

evenwel dat de stadsbestuurders genoodzaakt zijn initiatieven te nemen om hun stad aantrekkelijker te maken. Onder impuls van deze initiatieven, alsook door de introductie van een meer marktgericht beleid is er een mentaliteitswijziging in de steden merkbaar en heerst er een meer optimistische opvatting over steden. Wil men een plaats verwerven op de toeristische markt, dan is een professionele marketinggerichte aanpak noodzakelijk. De meeste overheden beseffen dit maar al te goed en maken sinds enkele jaren druk werk van ‘(culturele) citymarketing’.

1.2

Toerisme: recente wetenschappelijke aandacht

Zoals is af te leiden uit Figuur 1 is toerisme pas de laatste decennia een massafenomeen geworden. De wetenschappelijke aandacht voor het verschijnsel is dan ook vrij recent: pas sinds de jaren ’70 is er sprake van vooraanstaand fundamenteel en toegepast onderzoek naar toerisme. De wetenschappelijke benadering ging aanvankelijk vooral uit van de economie. Later hielden ook andere takken van de wetenschap zich bezig met toerisme waardoor de oorspronkelijke economische inbreng verruimd werd tot visies uit andere disciplines, waarbij vooral de sociologen en de geografen tot de pioniers behoorden. Nadien kwam er interesse vanuit nagenoeg alle andere disciplines: naast economie, sociologie en geografie ook antropologie, psychologie, marketing, recht, onderwijs, enz. (Boerjan & Lowyck, 1995; De Groote, 1995). Deze multidisciplinariteit van het toerisme komt duidelijk tot uiting in onderstaande voorstellingen van Jafari (1977 in De Groote, 1995) (Figuur 2) en Weaver en Lawton (2002) (Figuur 3). Beide modellen kunnen dienen als basis voor het toerisme-onderwijs. Figuur 2: Framework for tourism education (Jafari, 1977 in De Groote, 1995)

7

Figuur 3: Multidisciplinary linkages within tourism studies (Weaver & Lawton, 2002)

Hoewel Weaver en Lawton (2002) het multidisciplinaire karakter van toerisme erkennen, merken zij op dat er een verschuiving plaatsvindt van een multidisciplinaire naar een interdisciplinaire aanpak waarbij perspectieven van verschillende wetenschappelijke disciplines worden gecombineerd en gesynthetiseerd tot een nieuw ‘toerismeperspectief’ (Figuur 4). De auteurs wijzen hierbij tevens op de vorming van toerisme als nieuwe, volwaardige wetenschappelijke discipline2.

2

In Vlaanderen werd in het tweede semester van het academiejaar 2004-2005 van start gegaan

met de nieuwe interuniversitaire masteropleiding Toerisme. Voorheen bestond er geen volwaardige masteropleiding die het toerisme als wetenschappelijke discipline benaderde. 8

Figuur 4: The evolution of tourism studies towards discipline status (Weaver & Lawton, 2002)

De aandacht voor het toerisme vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines leidde tot uiteenlopende interpretaties en niettegenstaande het toerisme zich recentelijk tot academische discipline ontwikkelde, is er tot op heden nog geen algemeen aanvaarde definitie voorhanden. Ondanks de grote verscheidenheid aan omschrijvingen, zijn steeds één of meerdere van volgende drie componenten opgenomen: het reismotief, de duur, en de verplaatsing, eventueel gekoppeld aan het verblijf (Boerjan & Lowyck, 1995; De Groote, 1995; Weaver & Lawton, 2002). Een greep uit het aanbod van conceptuele definities uit Vlaanderen: • ‘Toerisme is een extra-regionaal vrijetijdsverschijnsel waarbij verplaatsing en (niet permanent) verblijf geïmpliceerd worden, ongeacht de afstand en de tijdsduur ervan’ (De Groote, 1995: 31); • ‘Toerisme is elke activiteit buiten de arbeidstijd die gekenmerkt wordt door de verplaatsing naar en het verblijven in een andere dan de alledaagse omgeving om er zijn tijd vrij te besteden’ (Sociologisch Onderzoeksinstituut KUL, 1979: 44, in Boerjan & Lowyck, 1995); • ‘Toerisme omvat het geheel van interrelaties en verschijnselen die verband houden met de verplaatsing naar en het tijdelijk verblijf van mensen in een andere context dan de alledaagse leefomgeving, hetzij bij wijze van vrijetijdsbesteding, hetzij in de context van de persoonlijke ontwikkeling (congrestoerisme, studie, gezondheidstoerisme), hetzij in het kader van beroepsuitoefening’ (Yzwyn & De Brabander, 1989: 13, in Boerjan & Lowyck, 1995); 9

Onze voorkeur gaat uit naar de laatste definitie van Yzwyn en De Brabander (1995: 13) daar deze het toerisme duidt als een geheel van interrelaties en verschijnselen. In deze benadering wordt namelijk zowel rekening gehouden met de vraagzijde, als met de aanbodzijde. Een gelijkaardige omschrijving vinden we terug bij Pearce (1989: 1): ‘Tourism (…) may be thought of as the relationships and phenomena arising out of the journeys and temporary stays of people travelling primarily for leisure or recreational purposes’. Goeldner, Ritchie en McIntoch (2000 in Weaver en Lawton, 2002: 3) stelden een analoge definitie op waarin expliciet wordt gewezen op de interactie tussen toeristen en de lokale gemeenschap: ‘Tourism is the sum of the phenomena and relationships arising from the interaction among tourists, host governments, host communities in the process of attracting and hosting these tourists and other visitors’. Weaver en Lawton (2002: 3) vullen deze definitie nog verder aan met andere betrokken actoren: ‘Tourism is the sum of the phenomena and relationships arising from the interaction among tourists, the tourism industry, host governments, host communities, origin governments, universities, community colleges and non-governmental organisations, in the process of attracting, hosting and managing these tourists and other visitors’. Belangrijk in deze omschrijvingen is dat toerisme gezien wordt als een complex verschijnsel waarbij verschillende actoren of ‘stakeholders’ betrokken zijn die met elkaar interageren. Een belangrijke actor in heel het toeristisch gegeven is de lokale bewoner van de bestemming.

10

SAMENVATTING HOOFDSTUK 1: TOERISME IN DE 21E EEUW Vandaag de dag is het toerisme uitgegroeid tot één van de belangrijkste economische sectoren ter wereld. Anno 2007 raamde de World Tourism Organisation (WTO) het aantal internationale aankomsten op 898 miljoen, goed voor 584 biljoen euro inkomsten. Ten opzichte van 1997 betekent dit een stijging van maar liefst 51,2% (+304 miljoen internationale aankomsten) en verwacht wordt dat deze groei zich zal blijven verder zetten. Zo schat de WTO het aantal internationale aankomsten in 2020 op 1,6 biljoen (+73,7% t.o.v. 2007). Hoewel er een lichte daling van het marktaandeel voorspeld wordt, blijft Europa ook in de toekomst zijn eerste plaats in de lijst behouden. Volgens onderzoek uitgevoerd door de European Travel Commission (ETC) zullen in Europa vooral de steden profiteren van het toenemend aantal toeristen. Door de verwachte toename zal de onderlinge concurrentiestrijd nog meer dan voorheen oplaaien en zullen steden haast genoodzaakt worden om een eenduidige (culturele) citymarketingstrategie uit te werken (ETC, 2005; WTO World Tourism Barometer / Tourism Highlights, http://www.unwto.org, 30/04/2008). De explosieve groei van het toerisme situeert zich volledig in de tweede helft van de 20ste eeuw en het is dan ook niet verwonderlijk dat de toerisme pas in de jaren ’70 voor het eerst vanuit wetenschappelijke hoek benaderd werd. Daar waar aanvankelijk enkel de economie interesse vertoonde in het verschijnsel, hielden na verloop van tijd ook andere wetenschappelijke disciplines (zoals sociologie, geografie, antropologie, psychologie en marketing) zich bezig met fundamenteel en toegepast onderzoek naar toerisme. Deze multidisciplinaire aanpak van toerisme maakte recentelijk plaats voor een nieuwe wetenschapstak an sich waarbij perspectieven van verschillenden wetenschappelijke disciplines gecombineerd en gesynthetiseerd werden tot een nieuw toerismeperspectief met interdisciplinair karakter. Niettegenstaande toerisme vandaag de dag een volwaardige wetenschappelijke discipline is, bestaat er geen algemeen aanvaarde definitie van het fenomeen ‘toerisme’. De vele algemene omschrijvingen en conceptuele definities hebben echter wel een gemeenschappelijke noemer: zo zijn de elementen ‘reismotief’, ‘duur’ en ‘verplaatsing’ (eventueel gekoppeld aan verblijf) vrijwel steeds terug te vinden. In menig omschrijvingen wordt tevens gewezen op het complexe karakter van het toerisme aangezien verschillende actoren of ‘stakeholders’ betrokken zijn bij het toerisme. Eén van deze actoren die zeer belangrijk geacht wordt, is de lokale bewoner van de bestemming (Boerjan & Lowyck, 1995; De Groote, 1995; Pearce, 1989; Weaver & Lawton, 2002; Yzwyn & De Brabander, 1995).

11

2

2.0

LOKALE BEWONERS: SPILFIGUREN BIJ DUURZAAM TOERISME

Inleiding

In hoofdstuk 1 werd uitgebreid ingegaan op het belang van het toerisme als economische sector enerzijds en als wetenschapstak anderzijds. Toerisme verschaft ontegensprekelijk werk aan heel wat mensen en brengt hen ook dichter bij elkaar. De voordelen van toeristische ontwikkeling zijn legio, maar toch zijn er ook nadelen aan deze ontwikkeling verbonden. Daarbij komt nog dat het toerisme de mechanismen tot zelfdestructie in zich heeft. Zo kunnen negatieve economische, ecologische en socio-culturele effecten, ontstaan door slecht management en een gebrek aan controle, op termijn leiden tot een afname van de aantrekkelijkheid van een bestemming. De toepassing van duurzame toeristische ontwikkeling moet dergelijke nefaste evolutie tegengaan.

2.1

Duurzaamheid en attitude-onderzoek

Het Infopunt Duurzaam Toerisme van Toerisme Vlaanderen (2003) definieert duurzaam toerisme als ‘een vorm van toeristische ontwikkeling die de eigen bestaans-voorwaarden niet aantast zodat ook toekomstige generaties bewoners en gasten van de bestemmingen kunnen genieten. Het is een vorm van toerisme die zowel mens, milieu als de lokale cultuur van de gastregio respecteert en die een globaal evenwicht brengt in deze drie dimensies’. Volgens de WTO moet duurzame toerisme (eigen onderlijning): 1) ‘Make optimal use of environmental resources that constitute a key element in tourism development, maintaining essential ecological processes and helping to conserve natural heritage and biodiversity. 2) Respect the socio-cultural authenticity of host communities, conserve their built and living cultural heritage and traditional values, and contribute to inter-cultural understanding and tolerance. 3) Ensure viable, long-term economic operations, providing socio-economic benefits to all stakeholders that are fairly distributed, including stable employment and income-earning opportunities and social services to host communities, and contributing to poverty alleviation.’ (WTO, http://www.world-tourism.org, 13/07/2006).

13

Bovenstaande omschrijvingen zijn vrij globaal en op basis van deze definities zijn geen concrete indicatoren af te leiden die precies duiden wat duurzaam toerisme en duurzame toeristische ontwikkeling juist inhoudt. Teneinde meer duidelijkheid te scheppen omtrent wat verstaan wordt onder het concept, voerde Miller (2001) in 1999 een Delphionderzoek uit bij vijftig internationale toerisme-experten. Eén van de conclusies van de studie is dat de lokale bewoners spilfiguren geacht worden voor het bereiken van duurzaamheid. Deze bevinding sluit aan bij het standpunt van onder meer Aas, Latkin en Fletcher (2005), Cole (2001), Kuvan en Akan (2005), Sheldon en Abenoja (2001) en Tosun (2002). Deze auteurs stellen dat duurzame toerisme ontwikkeling niet succesvol gerealiseerd kan worden zonder de steun van diegenen die rechtstreeks geconfronteerd worden met de toeristische industrie, waaronder aldus de lokale bevolking van de bestemming. Zoals aangehaald door Ap in 1992 (Ap, 1992 in Ko & Stewart, 2002) en later bevestigd door vele andere onderzoekers (o.m. Andereck et al., 2005; Andriotis & Vaughan, 2003; Pérez & Nadal, 2005; Weaver & Lawton, 2002), wordt het dan ook algemeen aanvaard dat wetenschappelijk onderbouwde kennis van de percepties en de attitude van bewoners ten aanzien van (de impact van) toerisme en toeristische ontwikkeling een belangrijk gegeven is voor beleidsmakers, wil men de kwaliteit van bestaande en toekomstige toeristische programma’s op een duurzame wijze - d.w.z. met respect voor het welzijn van de lokale bewoners - handhaven en/of verbeteren. De zogenaamde ‘sociale acceptatiegraad’ van toerisme is niet alleen belangrijk voor het welzijn van de lokale gemeenschap, maar ook voor haar welvaart. Er wordt namelijk algemeen aangenomen dat het negeren van ‘toerist-bewoner impacten’ pertinente economische en politieke gevolgen kan hebben, zoals een gebrek aan steun van het toeristisch product aan de overheden die het toerisme promoten, een gebrek aan enthousiasme in het promoten van het toeristisch product door mond-aan-mond reclame, een vijandige houding tegenover toeristen of een afremming van de toeristische ontwikkeling van de bestemming door (bewoners)protest (Pearce, 1994, in Bryon, 2005). Informatie omtrent de gevolgen van toerisme voor de gastgemeenschap is een belangrijk gegeven waarmee ontwikkelaars rekening moeten houden, want ‘irrespective of how tourism is introduced and developed in a community, residents are important players who can influence the success or failure of the local industry’ (Haley et al., 2005: 652). Volgend citaat van Gursoy en Rutherford (2004: 495) illustreert nogmaals het belang van impacten attitude-onderzoek met het oog op succesvolle duurzame toeristische ontwikkeling: ‘Understanding the antecedents of support by local residents towards tourism development is crucial for local governments, policymakers, and business, because the success and sustainability of any development depends on active support of the local populations. Active opposition has been shown to hinder of stop development’. Indien aandacht besteed wordt aan de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling en indien getracht wordt de gepercipieerde negatieve impacten van toerisme te minimaliseren en de gepercipieerde positieve impacten te maximaliseren, zal de sociale acceptatiegraad van toerisme en toeristische ontwikkeling toenemen. Lokale bewoners zullen met andere woorden een positievere

14

houding aannemen ten aanzien van het verschijnsel. Aldus zal de sociale capaciteitslimiet van de bestemming minder snel overschreden worden. Deze limiet wordt namelijk bereikt wanneer de tolerantie van de lokale bevolking ten overstaan van de aanwezigheid van toeristen afneemt en er een manifeste reactie of signalen van protest komen. Dit hangt volgens Jansen-Verbeke (1990) nauw samen met de wijze waarop de gastbevolking de aanwezigheid van toeristen in hun woonomgeving ervaart en erbij betrokken is. Het besef dat het toerisme slechts op een duurzame wijze kan floreren indien de lokale bewoners hun steun verlenen aan deze industrie ligt aan de basis van de toenemende onderzoeksaandacht voor de gepercipieerde impact van toerisme en voor de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Wil men het toerisme als economische sector verder behouden of uitbouwen, is het voor (de beleidsmakers van) toeristische bestemmingen dan ook belangrijk om te weten te komen wat de houding van de lokale bevolking is ten opzichte van (de impact van) het toerisme en de toeristische ontwikkeling (Andereck & Vogt, 2000; Ap, 1992, in Ko & Stewart, 2002; Ap & Crompton, 1998; Brunt & Courtney, 1999; Bryon, 2005; Bujosa Bestard & Nadal, 2007; Gursoy et al., 2002; Gursoy & Rutherford, 2004; Jurowski & Gursoy, 2004; Kim & Petrick, 2005; Kuvan & Akan, 2005; Murphy, 1980, in Lankford, 1994; Pearce, 1980, in Lankford, 1994; Pérez & Nadal, 2005; Ramchander, 2004; Rátz, 2003; Sirakaya-Turk, 2007; Williams & Lawson, 2001). Goeldner en Ritchie (2003) en Sheldon en Abenoja (2001) vatten het krachtig samen: er moet sprake zijn van ‘resident-responsive tourism’. Het tijdperk waarin algemeen aangenomen wordt dat lokale bewoners automatisch elke vorm van toeristische ontwikkeling aanvaarden en steunen, is voorbij. Vandaag de dag moeten beleidsmakers continu actief bezig zijn met het informeren van de gastgemeenschap en het vergaren van steun voor de industrie wil men een kwaliteitsvol en duurzaam toerisme exploiteren.

15

SAMENVATTING HOOFDSTUK 2: LOKALE BEWONERS: SPILFIGUREN BIJ DUURZAAM TOERISME De lokale bewonersgroep is ontegensprekelijk een belangrijke actor binnen het toeristisch-recreatieve veld. Onderzoek (Miller, 1999) wees uit dat lokale bewoners zelfs spilfiguren geacht worden voor het ontwikkelen van duurzaam toerisme. Deze bevinding sluit aan bij hetgeen door tal van vooraanstaande internationale wetenschappers (o.m. Aas, Latkin & Fletcher, 2005; Cole, 2001; Kuvan & Akan, 2005; Sheldon & Abenoja, 2001; Tuson, 2002) reeds geruime tijd geponeerd wordt: duurzame toeristische ontwikkeling kan enkel succesvol gerealiseerd worden met de steun van diegenen die rechtstreeks geconfronteerd worden met de toeristische industrie, waaronder aldus de lokale bevolking van de bestemming. Wetenschappelijk onderbouwde kennis van de attitude van bewoners ten aanzien van (de impact van) toerisme en toeristische ontwikkeling wordt bijgevolg als belangrijke gegeven aanzien voor beleidsmakers, wil men de kwaliteit van bestaande en toekomstige toeristische programma’s op een duurzame wijze – d.w.z. met respect voor het welzijn van de lokale bewoners – handhaven en/of verbeteren. Met het oog op een positieve toeristische ontwikkeling en een toename van de sociale acceptatiegraad moeten beleidsmakers namelijk trachten om de mogelijk negatieve attitude van bewoners ten aanzien van toerisme om te buigen en de daaraan gekoppelde gepercipieerde negatieve impacten van toerisme te minimaliseren. Uiteraard dienen daarnaast de gepercipieerde positieve impacten gemaximaliseerd te worden. Toerisme en toeristische ontwikkeling kan vandaag de dag niet meer los gezien worden van de lokale bewonersgroep. Bij de uitbouw van een kwaliteitsvol en duurzaam toerisme mag men de principes van zogenaamd ‘resident-responsive tourism’ dan ook niet uit het oog verliezen (Andereck & Vogt, 2000; Andereck et al., 2005; Andriotis & Vaughan, 2003; Ap, 1992 in Ko & Stewart, 2002; Ap & Crompton, 1998; Brunt & Courtney, 1999; Bryon, 2005; Jansen-Verbeke, 1990; Jurowski & Gursoy, 2004; Goeldner & Ritchie, 2003; Gursoy et al., 2002; Gursoy & Rutherford, 2004; Haley et al., 2005; Kim & Petrick, 2005; Kuvan & Akan, 2005; Murphy, 1980, in Lankford, 1994; Pearce, 1980, in Lankford, 1994; Pearce, 1994, in Bryon, 2005; Pérez & Nadal, 2005; Ramchander, 2004; Rátz, 2003; Sheldon & Abenoja, 2001; Weaver & Lawton, 2002; Williams & Lawson, 2001).

16

3

3.0

ONDERZOEKSOPZET EN –METHODOLOGIE

Inleiding

Uit voorgaande inleidende hoofdstukken blijkt reeds duidelijk dat in bestemmingen waar men zowel het welzijn als de door het toerisme gegenereerde welvaart van de gastgemeenschap op peil wil houden en/of wil doen toenemen, er nood is aan een beleid dat gevoelig is voor en aandacht besteedt aan de attitudes van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Kennis omtrent deze attitude is dan ook een eerste vereiste voor (toeristische) beleidsmakers. In de Brusselse Vijfhoek, één van de toeristische topzones van onze hoofdstad, werd dergelijk onderzoek in het verleden nog nooit eerder uitgevoerd. Het in kaart brengen van de houding van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek vormt dan ook de kern van voorliggend rapport. Gedetailleerde informatie omtrent de doelstelling en de onderzoeksvragen van deze studie wordt weergegeven in 3.1. De onderzoeksmethodologie en –planning worden geschetst in 3.2. In de loop van de onderzoeksperiode werden na uitgebreid literatuuronderzoek en zeer weldoordachte methodologische overpeinzingen enkele aanpassingen doorgevoerd aan het oorspronkelijk onderzoeksopzet. Uitleg hieromtrent is terug te vinden in 3.3. Het hoofdstuk wordt afgerond met een verduidelijking van het belang van voorliggend onderzoek voor Vlaanderen en Brussel (3.4).

3.1

Doelstelling

De initiële doelstelling van het onderzoek was om, voortbouwend op de reeds bestaande theorieën en conceptuele modellen, enerzijds de attitude van de inwoners van de grootstedelijke Brusselse regio ten aanzien van (de impact van) toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio in kaart te brengen, en anderzijds de ervaring van de toerist in deze regio na te gaan. Op basis van de resultaten van deze twee deelstudies zou vervolgens nagegaan worden wat het effect is van de attitude van de lokale bewoners op de ervaring van de toerist. Concreet werden aldus twee onderzoeksonderwerpen onderscheiden: de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling enerzijds, en de ervaring van de toerist in de grootstedelijke Brusselse regio anderzijds.

17

In totaal werden in het in 2005 ingediende en goedgekeurde onderzoeksvoorstel zes grote onderzoeksvragen naar voor geschoven: 1. Welke attitude hebben lokale inwoners (≥18 jaar) ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio? 2. In welke mate houdt de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling een verband met het niveau van welzijn van de inwoners van de grootstedelijke Brusselse regio? 3. Welke profielen van inwoners kunnen onderscheiden worden op basis van de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling? 4. Op welke manier ervaren toeristen (≥18 jaar) hun verblijf binnen de grootstedelijke Brusselse regio? 5. Welke profielen van toeristen kunnen onderscheiden worden op basis van de toeristische ervaring? 6. Wat is het effect van de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling op de ervaring van de toerist in de grootstedelijke Brusselse regio? Omwille van bepaalde inhoudelijke en organisatorische overwegingen (zie 3.3) werd de inhoud van het project in de loop van de onderzoeksperiode bijgestuurd. Deze grondige, doch weliswaar zeer weldoordachte aanpassing resulteerde in een shift in onderzoeksfocus waarbij geopteerd werd om het attitudeluik maximaal te behandelen. De aandacht wordt dan ook ten volle gevestigd op onderzoeksvragen 1, 2 en 3 omtrent respectievelijk 1) de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio, 2) de link tussen de attitude en het welzijn, en 3) de inwonersprofielen op basis van de attitude.

3.2

Onderzoeksmethodologie en -planning

In het oorspronkelijk onderzoeksvoorstel werden zeven fasen onderscheiden. Fase 1 behelsde het ontwikkelen, testen en bijsturen van een gestandaardiseerde vragenlijst omtrent de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio. Ook de vertaling en tegenvertaling van de enquête in het Frans en het Engels werd gepland in fase 1. De eigenlijke afname van de vragenlijst door middel van een postenquête werd voorzien in fase 2. De in het onderzoeksvoorstel onderscheide fase 3 omvatte de verwerking en analyse van de gegevens met behulp van het statistische verwerkingsprogramma SPSS. In fase 4 stond het ontwikkelen, vertalen en tegenvertalen, testen, en bijsturen van een gestandaardiseerde vragenlijst naar de toeristische ervaring van de binnen- en buitenlandse toerist in de grootstedelijke Brusselse regio centraal. De face-to-face afname van de enquêtes en de verwerking en analyse van de gegevens maakten onderwerp uit van respectievelijk fase 5 en 6. Het leggen van statistische verbanden tussen beide onderzoeksgegevens ‘attitude’ en ‘ervaring’ maakte deel uit van fase 7.

18

Zoals vermeld, werd in de loop van de onderzoeksperiode besloten om de nadruk 100% te leggen op het attitude-onderzoek. De oorspronkelijk vooropgestelde fasering werd hierdoor bijgestuurd. Aanpassingen drongen zich ook op doordat omwille van organisatorische redenen de afname van de attitudevragenlijsten zich in hoofdzaak in het eerste semester van het tweede werkjaar situeerde en niet eerder zoals aanvankelijk gestipuleerd (zie 3.3). De oorspronkelijke zeven fasen die onderscheiden werden in het onderzoeksvoorstel werden herleid tot vijf fasen. In onderstaande tekst worden de nieuwe fasen en de hieraan gekoppelde timing van het PWO-onderzoek geschetst. FASE 1: eind september 2005 - eind juni 2006 Tijdens de eerste fase van het onderzoek stond het inlezen in de materie centraal. Tal van bronnen werden geraadpleegd: boeken, rapporten, wetenschappelijke artikels, beleidsteksten, enz. Op basis van deze literatuurstudie werd het tekstdeel van het onderzoeksrapport opgesteld. Voortbouwend op reeds bestaand internationaal onderzoek werd voorts een gestandaardiseerde vragenlijst opgesteld voor het in kaart brengen van de attitude ten aanzien van (de impact van) toerisme en toeristische ontwikkeling. De enquête werd opgesteld in het Nederlands en vervolgens door collega-taallectoren binnen het departement vertaald in het Frans en in het Engels. Aangezien we goed beseffen dat ook wijzelf onderhevig zijn aan invloeden van de eigen attitude, werd de vragenlijst in eerste instantie ter controle voorgelegd aan collega’s en kennissen. Na bijsturing op basis van deze eerste feedback werd in tweede instantie een tiental proefenquêtes afgenomen. Op basis van de testresultaten werd het ontwikkelde onderzoeksinstrumentarium wederom verder geoptimaliseerd. Zo werd de enquête ingekort en werden onduidelijke, sturende vraagstellingen geherformuleerd, alsook onvolledige en sturende responscategorieën aangepast. Tot slot werden in de eerste fase (mei - juni 2006) ook alle buurtcomités en andere (bewoners) verenigingen en –organisaties in de Vijfhoek telefonisch gecontacteerd met de vraag om medewerking te verlenen aan de studie. De gegevens van deze instanties werden verkregen via het Huis van Participatie van Brussel-Stad. Teneinde een maximale respons te bekomen, werden alle adressen tot drie maal toe telefonisch gecontacteerd indien er geen gehoor was bij een voorgaande poging. Tijdens deze eerste belronde werd telkenmale het onderzoek geschetst en gevraagd naar medewerking. Personen die zich telefonisch bereid verklaarden om in het najaar mee te werken aan de studie kregen vervolgens allen een brief of e-mail opgestuurd met daarin meer duiding omtrent het onderzoek. Bij de start van het nieuwe academiejaar 2006-2007 werden alle geïnteresseerden uit de eerste belronde door de onderzoeker opnieuw telefonisch gecontacteerd om een concrete afspraak te maken voor de afname van de vragenlijst (face-to-face of per post) (zie fase 2).

19

FASE 2: eind augustus 2006 – eind januari 2007 In fase 2 stond het afnemen van de in fase 1 ontwikkelde gestandaardiseerde vragenlijst centraal. Ook werd verder gewerkt aan het uitschrijven van het literatuurdeel van voorliggend rapport. Het merendeel van de attitudevragenlijsten werd in de loop van oktober, november en december 2006 afgenomen door 8 studenten uit het laatste deeltraject van de bachelor Toerisme- en Recreatiemanagement. Het betrof straatenquêtes die persoonlijk werden afgenomen (face-to-face) bij inwoners op verschillende locaties in de Vijfhoek (≥18 jaar; Nederlands-, Frans- en Engelstalig). Hierbij werd toegekeken op een evenredige verdeling over de verschillende districten, rekening houdende met de bewonersdichtheid in elke zone. Deze opdracht kaderde in het opleidingsonderdeel ‘Project Ondernemen’ (9 studiepunten). Het betrof een zogenaamd ‘Small Business Project’ (SBP) waaraan alle laatstejaarsstudenten moeten deelnemen. SBP is een initiatief van Vlajo, de Vlaamse Jonge Ondernemingen (Vlaamse Gemeenschap), een organisatie waarmee het departement Hotel en Toerisme sinds het academiejaar 2003-2004 samenwerkt. Het SBP-concept vormt de ideale manier om jongeren voor te bereiden op een succesvol functioneren in de gemeenschap van de 21ste eeuw. Het stelt hen al tijdens hun studie in de gelegenheid om zich een reëel beeld te vormen van tal van aspecten van het ondernemerschap en de opstart van een eigen zaak. In het kader van deze studie simuleerden de studenten de opstart van een eigen onderzoeksbureau. Het geheel werd volledig realistisch uitgewerkt met een bedrijfsnaam, een logo, een organigram, een businessplan, een boekhouding, enz.. Naast de straatenquêtes door studenten uit het laatste deeltraject werden in het eerste semester van academiejaar 2006-2007 ook nog face-to-face vragenlijsten afgenomen door tien studenten die de opleiding Toerisme- en Recreatiemanagement doorliepen via het traject met studieduurverkorting. Deze enquêtering kaderde in het vak ‘Citymarketing - Kunststeden’ (2 studiepunten) dat gedoceerd wordt door de PWO-verantwoordelijke Ann Van Leeuw. Tot slot verzamelde de PWO-verantwoordelijke, Ann Van Leeuw, ook zelf heel wat enquêtes. Zij werd hierbij geholpen door Martine Louckx, lector verbonden aan de opleiding Toerisme- en Recreatiemanagement. Deze enquêtes werden persoonlijk afgenomen en/of rondgedeeld tijdens onder meer bewonersvergaderingen van buurtcomités. Gerichte mailings naar en telefonische contacten met buurtcomités, collega’s, vrienden, kennissen, en allerhande Brusselse (bewoners)verenigingen en organisaties leverden ook tal van ingevulde postenquêtes op. In het initiële onderzoeksvoorstel werd een richtcijfer van 500 enquêtes vooropgesteld. Dit cijfer werd in de loop van het onderzoek omgevormd tot 1,5% van het totaal aantal inwoners van de Brusselse Vijfhoek ouder dan 18 jaar, wat overeenkomt met 487 enquêtes (cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’). Met een behaalde respons van 725 vragenlijsten kan terecht gesproken

20

worden van een succes! Het totale aantal verzameld enquêtes is quasi het dubbele van wat oorspronkelijk beoogd werd. Voor gedetailleerde onderzoeksresultaten verwijzen we naar hoofdstukken 13 en 14. FASE 3: begin februari 2007 – eind juni 2007 In fase 3 werden de enquêtes met betrekking tot het attitude-onderzoek die door eigen inspanningen van de onderzoeker werden bekomen, ingegeven in het statistische verwerkingsprogramma SPSS3. In de loop van deze periode werden ook de door de studenten gegenereerde en in SPSS ingeputte data op hun correctheid gecheckt. Tot slot werd verder gewerkt aan de literatuurstudie van voorliggende studie. We stippen terloops aan dat deze literatuurstudie een belangrijk onderdeel vormt van het onderzoeksrapport. FASE 4: eind augustus 2007 – eind mei 2008 In de vierde fase van de studie stond de statistische verwerking en analyse van de onderzoeksgegevens met behulp van SPSS centraal. Onder meer de multivariate data-analysetechnieken Principale Componentanalyse (PCA) en Clusteranalyse, alsook variantie-analyse werden toegepast (zie hoofdstukken 13, 14, 15 en 16). FASE 5: begin juni 2008 – eind september 2008 De laatste fase van het onderzoek stond in het teken van besluitvorming. De resultaten van de desk en field research werden met elkaar gelinkt en de concrete onderzoeksvragen werden beantwoord.

3.3 3.3.1

Belangrijke aanpassing aan het oorspronkelijk onderzoeksopzet Shift in onderzoeksfocus

Gelet op de omvang en de complexiteit van het attitude-onderzoek enerzijds en de beperkte personeelsbezetting (25%) anderzijds, werd ervoor geopteerd om de aandacht ten volle te vestigen op de attitudestudie (onderzoeksvragen 1, 2 en 3; cfr. 3.1). Deze beslissing werd mede geïnspireerd door het besef dat de laatste onderzoeksvraag omtrent het verband tussen de attitude van de lokale bewoners en de ervaring van de toerist niet (goed) operationaliseerbaar is. Het betreffen met andere woorden twee volwaardige, geheel afzonderlijke studies waarvan de resultaten niet of moeilijk aan elkaar gelinkt kunnen worden.

3

Statistical Package for the Social Sciences. 21

We voelen ons gesterkt dat ook zonder de behandeling van het ervaringsonderzoek dit onderzoek bijzonder waardevol is aangezien er in het verleden in Brussel nog geen grootschalig wetenschappelijk onderzoek werd gevoerd naar de manier waarop bewoners de impact van het toerisme en de toeristische ontwikkeling percipiëren en hoe doorheen deze percepties hun algemene attitude ten aanzien van het toerisme en de toeristische ontwikkeling gevormd wordt. Zoals vermeld, is kennis inzake de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling een voornaam hulpmiddel in het kader van destination marketing. Op basis van de bekomen resultaten zal deze studie in staat zijn een reële waarde toe te voegen aan de verdere duurzame ontwikkeling en kwaliteitsverbetering van het Brusselse toeristisch-recreatieve product. We wensen tot slot nogmaals te benadrukken dat de verschuiving van de onderzoeksaandacht niet vanzelfsprekend was en dat voor het nemen van deze beslissing niet over één nacht ijs werd gegaan. De vooren nadelen van de verschillende opties werden zorgvuldig tegen elkaar afgewogen. De knoop werd pas doorgehakt na grondig overleg met de toenmalige PWO-coach Gilles Rasson. 3.3.2

Verenging van het studiedomein

Het studiedomein werd in de loop van de onderzoeksperiode verengd: waar eerst sprake was van een attitude-onderzoek bij bewoners van de ‘grootstedelijke Brusselse regio’ werden in het eigenlijke onderzoek enkel inwoners van de Brusselse Vijfhoek4 bevraagd. Zoals te zien is op Kaart 1 behelst de Vijfhoek het grondgebied dat ligt tussen de grote lanen binnen de Kleine Ring. Het omvat het oude Brussel. Door deze vereniging van het studiegebied, alsook door de shift in onderzoeksfocus, was de oorspronkelijk geformuleerde onderzoekstitel niet meer geschikt. Een aanpassing drong zich aldus op: ‘Onderzoek naar de attitude van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio’.

4

Meer uitleg omtrent het onderzoeksdomein is opgenomen in hoofdstuk 12. 22

Kaart 1: De Brusselse Vijfhoek op kaart (Mappoint 3003 European edition)

In het kader van dit onderzoek werd de Vijfhoek verder opgedeeld in negen districten naar analogie van de districtsopdeling van de Vijfhoek zoals deze door het onderzoeksbureau STRATEC gemaakt werd in het Gemeentelijk Ontwikkelingsplan uit 1998 (Figuur 5). Samengevat komt de districtsindeling5 op het volgende neer: • District 1: gebied rond de Grote Markt; • District 2: gebied rond het Rouppeplein; • District 3: gebied rond de Marollen; • District 4: gebied rond het Bloemenhofplein; • District 5: gebied rond het Begijnhof; • District 6: gebied rond het Martelaarplein; • District 7: gebied rond het Congresplein; • •

5

District 8: gebied rond het Warandepark; District 9: gebied rond de Zavel.

Figuur 5: Districtsindeling volgens het onderzoeksbureau STRATEC (Stad Brussel, 1998)

De omschrijving van de verschillende districten gebeurde door de onderzoeker zelf. 23

Deze verdere afbakening drong zich op teneinde de studie werkbaar te maken. De ‘grootstedelijke Brusselse regio’ is namelijk een te groot en te vaag onderzoeksdomein. Volgens een studie van het onderzoeksbureau Rambøll Management (Mouton, 2005) zijn er in de Brusselse regio vier toeristische concentratiezones te duiden waar momenteel sprake is van massatoerisme: de Heizel, de zone rond het Jubelpark, de zone rond de Louisalaan, en de zone rond de historische kern van Brussel. Deze laatste concentratiezone is de omvangrijkste en bevindt zich volledig in de Vijfhoek (Figuur 6; rode omkadering): • rond de Adolf Maxlaan, de Nieuwstraat en de Broekstraat in het noorden; • rond het Brouckèreplein, het Beursplein en de Grote Markt in het centrum; • rond de Kapellenmarkt en de Grote Zavel in het zuid-oostelijke deel6; • rond de Kunstberg en het Koninklijk Paleis in het oosten. Figuur 6: Profil du Touriste à Bruxelles (Mouton, 2005)

6

De Marollen in het zuiden wordt bestempeld als een gebied dat zich op toeristisch vlak nog aan

het ontwikkelen is. 24

Gelet op het feit dat deze zone met massatoerisme bijna de helft van de Vijfhoek inneemt, is de kans op zogenaamde ‘tourist-host encounters’ in de Vijfhoek als geografisch afgebakend studiedomein groot. Deze ‘tourist-host encounters’ zijn echter geen noodzakelijk voorwaarde opdat lokale bewoners zich een beeld zouden kunnen vormen van de impact van toerisme en een attitude zouden kunnen ontwikkelen ten aanzien van het fenomeen. Alleen al de aanwezigheid van toeristen kan een invloed hebben op het welzijn en op de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme, en dus onrechtstreeks ook op hun gedrag ten overstaan van de sector in het algemeen en ten overstaan van toeristen in het bijzonder (De Kadt, 1979; Tuson, 2002). Desalniettemin wijst internationaal onderzoek (Jurowski & Gursoy, 2004) uit dat de nabijheid van toeristische concentratiezones wel degelijk een invloed heeft op de percepties van (impacten van) toerisme en toeristische ontwikkeling en aldus ook op de attitude ten aanzien van het fenomeen. 3.3.3

Aanpassing wijze van enquêtering

Aanvankelijk werd uitsluitend geopteerd voor het afnemen van postenquêtes om de attitude van de lokale bewoners in kaart te brengen. Gelet op de beperkte verwachte responsgraad werd in de loop van de onderzoeksperiode gekozen om hoofdzakelijk te werken met face-to-face enquêtes (vnl. op straat). De beslissing om de manier van enquêteren te wijzigen was niet eenvoudig om te nemen en gebeurde na grondig afwegen van vooren nadelen van de verschillende mogelijke werkwijzen. Afgaande op de hoge responsgraad (maar liefst 725 valide vragenlijsten) kunnen we ons inziens achteraf stellen dat het de juiste keuze was om voornamelijk met face-to-face enquêtering te werken. Door de shift in onderzoeksfocus kwam het onderzoeksluik inzake toeristische ervaring waarin voorzien werd om studenten actief in te schakelen niet meer aan bod (cfr. 3.3.1). Er werd daarom beslist om voor de afname van een deel van de face-to-face attitudevragenlijsten een beroep te doen op studenten. Zoals eerder vermeld, werden studenten uit het laatste deeltraject en uit het traject met studieduurverkorting belast met de opdracht. Deze opdracht kaderde voor de laatstejaarsstudenten in het opleidingsonderdeel ‘Project Ondernemen’, terwijl het voor de zogenaamde ‘vierdejaarsstudenten’ geïntegreerd werd als taak binnen de cursus ‘CitymarketingKunststeden’. Het ‘Project Ondernemen’ neemt 14 weken in beslag: van eind september tot begin januari. De cursus ‘Citymarketing-Kunststeden’ wordt gegeven in module 2 die loopt van eind november tot midden januari. Aangezien de opleidingsonderdelen die zich leenden tot de gerichte inschakeling van studenten in het PWO-project zich in de eerste en tweede module van het academiejaar situeerden (eerste semester), werd afgeweken van de vooropgestelde timing waarbinnen de eigenlijke afname van de enquêtes voorzien werd op het einde van het eerste en in het begin van het tweede werkjaar. Deze wijziging zorgde ervoor dat de timing van het onderzoek zoals oorspronkelijk vooropgesteld krap werd (zie 3.3.4).

25

3.3.4

Bijsturing qua planning

Zoals vermeld, werd in de loop van de onderzoeksperiode besloten om de nadruk 100% te leggen op het attitude-onderzoek. De oorspronkelijk vooropgestelde fasering werd hierdoor bijgestuurd. Aanpassingen drongen zich ook op doordat omwille van organisatorische redenen de afname van de attitudevragenlijsten zich in hoofdzaak in het eerste semester van het tweede werkjaar situeerde en niet eerder zoals aanvankelijk gestipuleerd. De oorspronkelijke zeven fasen die onderscheiden werden in het onderzoeksvoorstel werden herleid tot vijf fasen. Voor gedetailleerde informatie omtrent deze fasering verwijzen we naar Onderzoeksmethodologie en -planning’.

3.4

Belang van het onderzoek

Naast kosmopolitische metropool en hoofdstad van Europa, België en Vlaanderen is Brussel een belangrijke toeristische trekpleister van wereldformaat. Brussel maakt overigens deel uit van de cluster ‘de Kunststeden’, één van de drie Vlaamse toeristischrecreatieve macroproducten. Naast het recreatief toerisme (bvb. kunsten cultuurtoerisme), scoort de grootstedelijke Brusselse regio uiteraard ook goed op vlak van het niet-recreatief toerisme, zoals het zaken- en congrestoerisme (MICE-sector7). Het toerisme in Brussel is een gegeerd onderzoeksonderwerp. Toeristenaantallen en – profielen vormen hierbij de klassieke onderzoekstopics, maar ook bijvoorbeeld het (toeristische) imago van de grootstad werd in het verleden reeds in kaart gebracht. Grootschalig toeristisch attitude-onderzoek bij de Brusselse inwoners was bij de start van dit PWO-project evenwel onbestaande. De manier waarop Brusselaars de impact van het toerisme en de toeristische ontwikkeling percipiëren en welke attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling op basis van deze perceptie ontwikkeld wordt, was aldus tot op heden ongekend. Het voorliggend onderzoeksproject is in dit opzicht dan ook bijzonder waardevol voor Brussel. Naast de praktische bruikbaarheid voor de (Brusselse) toeristische sector is dit onderzoeksproject ook voor de opleiding Toerisme- en Recreatiemanagement zeer belangrijk. Het betreft het eerste Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek dat binnen de opleiding werd uitgevoerd. Deze studie wordt dan ook aanzien als een eerste stap in de verdere uitbouw van een professionele onderzoekscultuur binnen de opleiding. Het verrichten van wetenschappelijk onderzoek is overigens strategisch van groot belang wil de opleiding zich positioneren binnen de Master in Toerisme. Voorts is voorliggende studie ook van grote betekenis op vlak van netwerking. Zo werden in het kader van het onderzoek contacten gelegd met de associatiepartner Vrije Universiteit Brussel. Er werd inzake onderzoeksmethodologie advies ingewonnen bij prof.

7

MICE: Meetings, Incentives, Congresses & Events/Exhibitions. 26

dr. Dominique Verté, verbonden aan de vakgroep Sociale en Culturele Agogiek binnen de faculteit Psychologie en Educatiewetenschappen. Tot slot verdient vermelding dat de PWO-studie de steun verkreeg van de heer Philippe Decloux, voormalig schepen van Toerisme van Brussel-Stad. Deze steunverlening vanuit het stadsbestuur werd op alle begeleidende brieven bij de enquêtes vermeld om zo een maximale respons te verkrijgen. Ook huidig schepen van Toerisme van Brussel-Stad, de heer Philippe Close, schraagt zich achter de PWO-studie.

27

SAMENVATTING HOOFDSTUK 3: ONDERZOEKSOPZET EN -METHODOLOGIE Uit hoofdstuk 2 bleek dat er in wetenschappelijke kringen eensgezindheid bestaat over het feit dat het toerisme slechts op een duurzame wijze kan floreren indien de lokale bewonersgroep zijn steun verleent aan deze industrie. In bestemmingen waar men naast de door het toerisme gegenereerde welvaart ook het welzijn van de gastgemeenschap op peil wil houden en/of wil doen toenemen, is er aldus nood aan een beleid dat gevoelig is voor en aandacht besteedt aan de attitudes van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Dit groeiend besef ligt aan de basis van de toenemende onderzoeksaandacht voor de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Hoewel er de voorbije decennia op internationaal vlak tal van attitude-onderzoeken uitgevoerd werden (zie hoofdstuk 11), is het aantal attitudestudies in België evenwel zeer beperkt. Grootschalig toeristisch attitude-onderzoek bij de Brusselse inwoners was bij de start van voorliggend PWOonderzoek zelfs onbestaande. De manier waarop Brusselaars de impact van het toerisme en de toeristische ontwikkeling percipiëren en welke attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling op basis van deze perceptie ontwikkeld wordt, was aldus tot op heden ongekend. Kennis van deze attitude is voor Brussel evenwel van zeer groot belang. Brussel is naast economisch, politiek en financieel hart van Europa, België en Vlaanderen immers ook een belangrijk toeristisch centrum waarvan de uitstraling tot ver buiten de grenzen van België reikt. Zowel op recreatief (leisure), als op niet-recreatief (MICE vlak behoort Brussel tot de Europese top inzake stedentoerisme en indien onze hoofdstad in de toekomst deze toppositie wenst te behouden dient rekening gehouden te worden met àlle toeristische stakeholders. De initiële doelstelling van het onderzoek was om voortbouwend op de reeds bestaande theorieën en conceptuele modellen enerzijds de attitude van de inwoners van de grootstedelijke Brusselse regio ten aanzien van (de impact van) toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio in kaar te brengen, en anderzijds de ervaring van de toerist in deze regio na te gaan. Op basis van de resultaten van deze twee deelstudies zou vervolgens nagegaan worden wat het effect is van de attitude van de lokale bewoners op de ervaring van de toerist. Omwille van bepaalde weldoordachte inhoudelijke en organisatorische overwegingen werd de projectinhoud en –methodologie in de loop van de onderzoeksperiode bijgestuurd. De belangrijkste aanpassingen betroffen de shift in onderzoeksfocus (exclusieve aandacht voor attitude), de vereniging van het studiedomein (Brusselse Vijfhoek in plaats van ‘grootstedelijke Brusselse regio’), en de wijziging inzake bevraging (vnl. face-to-face enquêtes i.p.v. louter postenquêtes). Gelet op deze aanpassingen drong een herformulering van de oorspronkelijke titel van de PWO-studie zich op: ‘Onderzoek naar de attitude van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brussels regio’.

28

Drie grote onderzoeksvragen werden uiteindelijk weerhouden: 1. Welke attitude hebben lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek (≥18 jaar) ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio? 2. In welke mate houdt de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling een verband met het niveau van welzijn van de bewoners van de Brusselse Vijfhoek? 3. Welke profielen van lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek (≥18 jaar) kunnen onderscheiden worden op basis van de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling? De bijsturingen hadden uiteraard een invloed op de onderzoeksplanning. De oorspronkelijke zeven fasen werden herleid tot vijf fasen. Fase 1 (eind september 2005 – eind juni 2006) behelsde drie kernactiviteiten: 1) het inlezen in de materie, 2) het opstellen, vertalen, testen en bijsturen van de attitude-enquête, en 3) het contacteren van alle buurtcomités en andere (bewoners) verenigingen en –organisaties in de Brusselse Vijfhoek. In fase 2 (eind augustus 2006 – eind januari 2007) stond het afnemen van de gestandaardiseerde enquête centraal. In fase 3 (begin februari 2007 – eind juni 2007) werden de verzamelde enquêtes op hun correctheid gecheckt en – indien dit nog niet gebeurd was door studenten - ingegeven in het statistische verwerkingsprogramma SPSS. Fase 4 (eind augustus 2007 - eind mei 2008) omvatte de statistische verwerking en analyse van de onderzoeksgegevens. Hiertoe werden onder meer multivariate dataanalysetechnieken en variantie-analyse toegepast. De laatste fase (begin juni 2008 – eind september 2008) stond in het teken van besluitvorming.

29

4

4.0

LOKALE BEWONERS: STAKEHOLDERS BINNEN TOERISME

Inleiding

Het streven naar kwaliteitsvol en duurzaam toerisme is vandaag de dag een centraal aandachtspunt voor de toeristische sector wereldwijd. Een kwaliteitsvolle en duurzame aanpak vereist evenwel samenwerking tussen alle betrokken partijen. Zoals reeds aangehaald, is - naast samenwerking - ook een grondige kennis van de verwachtingen, noden en attitudes van deze betrokkenen aangewezen. Dat lokale bewoners spilfiguren zijn in het toerismeproces werd reeds kort aangegeven in hoofdstuk 2. Gelet op het belang van de steun van de lokale bewoners voor de verdere toeristische ontwikkeling van een bestemming, wordt in dit hoofdstuk dieper ingegaan op de rol en de plaats van de lokale bewoners als toeristische stakeholders. Na een korte schets van enkele definities van toerisme waarin expliciet gewezen wordt op de gastgemeenschap als belangrijke actor (4.1), wordt stilgestaan bij het gegeven van ‘stakeholder’ (4.2). De stakeholdertheorie van Robson en Robson (1996) vormt het onderwerp van 4.3, waarna in 4.4 wordt ingegaan op de lokale bewoner als voorname speler bij de ontwikkeling van duurzaam toerisme. In 4.5 wordt gerapporteerd over een studie omtrent de stakeholders van zogenaamde ‘destination management organisations’ (DMO’s). Lokale bewoners krijgen in dit stakeholdersmodel namelijk ook een plaats toebedeeld. Ook in de grafische voorstelling van Goeldner en Ritchie (2003) omtrent het globale toerismefenomeen is voor lokale bewoners een prominente plaats voorzien. Dit alles wordt verduidelijkt in 4.6. Ter afronding van dit hoofdstuk wordt de stakeholderoriëntatiematrix van Sautter en Leisen (1999) toegelicht (zie 4.7). Deze matrix laat toe de complexe relatie tussen de verschillende toerismestakeholders te vatten.

4.1

Lokale bewoners als toerisme-actoren

Net zoals Weaver en Lawton (2002: 3; cfr. 1.2) wijzen Goeldner en Ritchie (2003: 5-6) in hun definitie van toerisme expliciet op de gastgemeenschap als actor in het toerismeproces: ‘Tourism may be defined as the processes, activities, and outcomes arising from the relationships and interactions among tourist, tourism suppliers, host governments, host communities, and surrounding environments that are involved in attracting and hosting of visitors’. De in bovenstaande definitie vermelde actoren zijn gelijkaardig aan diegenen die door Buhalis en Fletcher (1995, in Buhalis, 2000) onderscheiden worden als de vijf voornaamste stakeholders binnen het toerisme: de lokale bevolking, de toeristen, de publieke sector en de overheid, de touroperators en de toeristische industrie. Zoals 31

verduidelijkt in onderstaande Figuur 7, onderhouden deze betrokkenen nauwe banden met elkaar en linken ze elk specifieke interesses, voordelen en verantwoordelijkheden aan het toerisme. In de voorstelling komen de triviale relatie ‘residents – tourists – industry’ en de dichotomie ‘host versus guest’ overigens duidelijk tot uiting. Figuur 7: The dynamic wheel of stakeholders (Buhalis & Fletcher, 1995, in Buhalis, 2000)

4.2

Het gegeven ‘stakeholder’

Een stakeholder wordt door Freeman (1983, in Robson & Robson, 1996: 534) gedefinieerd als ‘any individual or identifiable group who is affected by or can affect the achievement of corporate objectives’. Sheehan en Ritchie (2005) merken hierbij terecht op dat deze definitie zeer ruim is en dat stakeholders niet beperkt worden tot diegenen die contractuele, officiële en/of formele banden hebben met de organisatie in kwestie. Ook andere, externe groepen (zoals lokale bewoners) zijn vandaag de dag meer dan voorheen in de mogelijkheid om een organisatie (in casu: het toerisme) te raken. Stakeholders die contractuele, officiële en/of formele banden hebben met een organisatie worden door Clarkson (1998, in Sheehan & Ritchie, 2005) gedefinieerd als ‘primaire stakeholders’. ‘Secundaire stakeholders’ beschrijft Clakson (1998, in Sheehan & Ritchie, 2005: 714) als ‘those who influence or affect, or are influenced or affected by, the corporation, but not engaged in transactions with the corporation and not essential for its survival’. In eerste instantie zou men kunnen stellen dat lokale bewoners met betrekking tot het toerisme behoren tot de door Clarkson als ‘secundaire stakeholders’ getypeerde groep daar bewoners meestal geen contractuele, officiële en/of formele banden hebben

32

met het toerisme. Wij zijn echter van mening dat lokale bewoners daarentegen wél essentieel zijn voor de overleving en de uitbouw van het toerisme en voelen ons hierin gesteund door de vele gelijkaardige standpunten die hieromtrent zijn terug te vinden in de literatuur (cfr. 2.1).

4.3

De stakeholdertheorie van Robson en Robson (1996)

Robson en Robson (1996) maken gewag van de zogenaamde ‘stakeholdertheorie’. Deze theorie houdt in dat een bedrijf, bijvoorbeeld een touroperator, zijn bedrijvigheid mag ontplooien op grond van een ongeschreven sociaal contract dat afgesloten werd met de overige belanghebbenden. Zolang de gemeenschap de voordelen ervaart van de activiteiten van het bedrijf, mag deze laatste blijven functioneren. Er wordt opgemerkt dat elke stakeholder - in dit geval de van touroperator (de toeristische industrie; Figuur 8) - op zijn beurt zelf een reeks stakeholders heeft. Onderstaande figuren geven verduidelijking. We merken hierbij op dat lokale bewoners in Figuur 9 aanzien worden als ‘klanten’ van de toerismemarketeer van de lokale overheid.

Figuur 8: Stakeholder groups for the tour operator (Robson & Robson, 1996)

33

Figuur 9: Stakeholder groups for the local government tourism marketer (Robson & Robson, 1996)

4.4

Stakeholders bij duurzaam toerisme

Robsen en Robsen (1996) gaan in hun voorbeeld zeer gedetailleerd tewerk bij de identificatie van stakeholders binnen de toeristische sector. Deze belanghebbenden moeten volgens de auteurs allen gemanaged worden wil men komen tot duurzame toeristische ontwikkeling (het zogenaamde ‘stakeholdermanagement’). Alle belanghebbenden dienen geïdentificeerd te worden en hun interesses, doelen, waarden en verantwoordelijkheden geanalyseerd en gesynthetiseerd in een strategisch kader. Dit sluit aan bij de ideeën van onder meer Cole (2001) en Sheldon en Abenoja (2001) die stellen dat duurzame toerisme ontwikkeling niet succesvol gerealiseerd kan worden zonder de betrokkenheid van diegenen die rechtstreeks geconfronteerd worden met de toeristische industrie (cfr. 2.1). Moisey en McCool (2001) ressorteren de spelers bij duurzaam toerisme onder drie stakeholdergroepen: de toeristische industrie, de managementbedrijven en de lokale bewoners (Figuur 10). Elk van deze spelers hebben rechtstreeks baat bij het behoud van hun eigen component, doch er is ook sprake van een onrechtstreeks belang bij het behoud van de andere componenten van het systeem. De drie stakeholdergroepen dienen dan ook samen te werken aan het bereiken van gemeenschappelijke doelen teneinde de negatieve effecten van het toerisme te minimaliseren en de positieve te maximaliseren.

34

Figuur 10: Major participants in tourism development and their shared goals and opportunities for social, natural resource and economic sustainability (Moisey & McCool, 2001)

4.5

Stakeholders bij ‘destination management organisations’ (DMO’s)

Met het oog op het in kaart brengen van alle relevante stakeholders voor ‘destination management organisations’ (DMO’s) voerden Sheehan en Ritchie (2005) een onderzoek uit bij leden van de International Association of Convention and Visitor Bureaus (IACVB), een organisatie die vrijwel alle grote DMO’s in Noord-Amerika vertegenwoordigt. Opmerkelijk is dat de meerderheid van de respondenten (63%) hotels en hotelketens in hun top drie van voornaamste DMO-stakeholders plaatste. De stedelijke/lokale overheid werd door 60% van de bevraagden in de top drie vermeld. De overheid op regionaal en landelijk niveau en attracties werden eveneens meermaals aangehaald als belangrijke spelers in het destination managementsysteem. De lokale bewoners wordt een mindere rol toebedeeld, doch zij worden voornamer geacht als stakeholder dan restaurants, onderwijsinstellingen, de kamer van koophandel en sponsors. Onderstaande Figuur 11 biedt verduidelijking.

35

Figuur 11: A stakeholder view of the DMO (Sheenan & Ritchie, 2005)

Bovenstaande ‘stakeholder view of the DMO’ zoals geschetst door Sheehan en Ritchie (2005) sluit aan bij de iets eenvoudiger voorgestelde visie van Freeman (1984, in Sautter & Leisen, 1999) (Figuur 12). Niettegenstaande deze ‘tourism stakeholder map’ van Freeman dateert uit 1984, is deze aldus nog steeds actueel. Figuur 12: Tourism Stakeholder Map (Freeman,1984, in Sautter & Leisen, 1999)

36

4.6

Stakeholders en het complexe toerismefenomeen

Het is duidelijk dat er binnen het toerisme diverse belangengroepen zijn en dit zowel binnen als buiten de bestuurlijke kaders. Dit gegeven, samen met het interdisciplinaire karakter van de sector (cfr. 1.2), maakt van toerisme een zeer complex verschijnsel dat moeilijk te vatten is in een eenvoudig model. Goeldner en Ritchie (2003: 14) hebben desalniettemin getracht dit complexe toerismefenomeen in een model te gieten (Figuur 13). In het model wordt ook gewag gemaakt van ‘people’ als voorname stakeholders, zijnde de industrie, de bewoners en de bezoekers. Deze groep behoort tot ‘natural resources and environment’, de dimensie die door de auteurs als meest fundamenteel wordt bestempeld. Figuur 13: The tourism phenomenon: components of tourism and tourism management (Goeldner & Ritchie, 2003)

37

4.7

Stakeholderoriëntatiematrix van Sautter en Leisen (1999)

Zoals aangehaald door Buhalis en Fletcher (1995, in Buhalis, 2000) en Robson en Robson (1996) kunnen de stakeholders verschillende al dan niet conflicterende verwachtingen, doelen, waarden, interesses en verantwoordelijkheden hebben. De relatie tussen twee of meerdere belanghebbenden binnen de toeristische sector kan bijgevolg erg complex zijn. Teneinde een beter zicht te krijgen op de verhoudingen tussen de betrokkenen in de sector introduceerden Sautter en Leisen (1999) de ‘stakeholderoriëntatiematrix’ (Figuur 14), een matrix bestaande uit vier kwadranten waarin twee of meerdere stakeholders zich kunnen bevinden. De auteurs wijzen er evenwel op dat toeristische ontwikkeling een dynamisch proces is en dat doorheen de tijd verschuivingen binnen de matrix derhalve mogelijk zijn. De vier kwadranten zijn de volgende: • I: relatie/relatie oriëntatie; • II: relatie/transactie oriëntatie; • III: transactie/transactie oriëntatie; • IV: relatie/transactie oriëntatie. Wanneer we het voorbeeld nemen van de lokale bewoner en de toerist, geldt dat in het eerste kwadrant beide actoren toenadering tot elkaar zoeken in het kader van een intercultureel uitwisselingsproces. Deze situatie is voornamelijk van toepassing bij etnisch toerisme. Bevindt men zich in kwadrant III, dan wordt het contact tussen de toerist en de lokale bewoner tot een minimum beperkt. Voorbeelden hiervan zijn de vele clubformules in strandbestemmingen, maar ook in West-Europese steden komt dit oriëntatietype veelvuldig voor. In tegenstelling tot situatie I staat hier niet het proces, maar wel het product centraal: de kwaliteit van de dienstverlening is veelal afhankelijk van ‘wat’ geleverd wordt en niet van ‘hoe’ het geleverd wordt. Situaties II en IV worden gekenmerkt door stakeholders met geheel tegenovergestelde visies (relatie Ù transactie).

38

Figuur 14: Stakeholder orientation matrix (Sautter & Leisen, 1999)

De situaties in kwadrant I en kwadrant III worden door De Kadt (1979) getypeerd als manieren waarop het contact tussen de lokale bewoner en de toerist kan plaatsvinden. Een andere contactvorm is deze waarbij wanneer de toerist en de lokale bewoner beiden gebruik maken van een toeristische attractie. Bij een transactie/transactie oriëntatie (kwadrant III) is het toerist-bewoner contact commercieel van aard. Deze economische oriëntatie is overigens één van de kenmerken van de doorsnee toerist-bewoner contacten. De contacten worden ook nog getypeerd door het feit dat ze onder meer kortstondig en van voorbijgaande aard zijn, niet spontaan, beperkt in tijd en ruimte, niet-repetitief, asymmetrisch (verschillende doelstellingen, status, motieven, socio-economische positie, enz.), oppervlakkig, niet intensief, formeel, onpersoonlijk en competitief (Bryon, 2005; Mathieson & Wall, 1982, in Ramchander, 2004; Unesco, 1976, in Page, 1995).

39

SAMENVATTING HOOFDSTUK 4: LOKALE BEWONERS ALS STAKEHOLDERS BINNEN TOERISME In de literatuur zijn verschillende bronnen terug te vinden die wijzen op de lokale bewonersgroep als primaire stakeholder binnen het toerisme (Zie hoofdstuk 2). In zogenaamde ‘toerismestakeholdermodellen’ is dan ook steeds een prominente plaats voorzien voor de lokale bewoners, zo ook in ‘The dynamic wheel of stakeholders’ van Buhalis en Fletcher (1995, in Buhalis, 2000). Dit model is bijzonder waardevol omdat hierin de dichotomie ‘host versus guest’ duidelijk tot uiting komt. Net zoals in de voorstelling ‘The tourism phenomenon: components of tourism and tourism management’ van Goeldner en Ritchie (2003) wordt in het model van Buhalis en Fletcher (1995, in Buhalis, 2000) tevens de triviale relatie ‘residents – tourists – industry’ weergegeven. Naast de lokale bewoners, de toeristen en de toeristische industrie, omvat de voorstelling van Buhalis en Fletcher (1995, in Buhalis, 2000) nog twee andere stakeholders, met name de publieke sector/de overheid, en de touroperators. Deze vijf primaire stakeholders onderhouden volgens de auteurs allen nauwe banden met elkaar en linken elk specifieke interesses, voordelen en verantwoordelijkheden aan het toerisme. Ook Robson en Robson (1996) stellen in hun stakeholdertheorie dat de verschillende belanghebbenden binnen een bedrijf eigen interesses, doelen, waarden en verantwoordelijkheden hebben. Deze dienen volgens de auteurs geanalyseerd en gesynthetiseerd worden in een strategisch kader om alzo te kunnen komen tot zogenaamd ‘stakeholdermanagement’. Als voorbeeld halen Robson en Robson (1996) de verschillende stakeholdergroepen van een touroperator aan, waaronder onder meer de ‘toerismemarketeer’ van de lokale overheid. De auteurs geven aan dat elke stakeholdergroep op zijn beurt zelf een reeks stakeholders heeft. Zo worden lokale bewoners door Robson en Robson (1996) voorgesteld als stakeholders van de ‘toerismemarketeer’ van de lokale overheid. Het managen van àlle stakeholders van een bedrijf, in casu de toeristische sector (touroperator), is volgens Robson en Robson (1996) van essentieel belang indien men tot duurzame toeristische ontwikkeling wil komen. Terwijl Robson en Robson (1996) een zeer gedetailleerd beeld geven van de verschillende toeristische stakeholders, onderscheiden Moisey en McCool (2001) in het kader van duurzaam toerisme slechts drie grote stakeholdergroepen waaronder alle toerisme-actoren geressorteerd kunnen worden: de toeristische industrie, de managementbedrijven en de lokale bewoners. Net zoals Buhalis en Fletcher (1995, in Buhalis, 2000), Goeldner en Ritchie (2003), en Robson en Robson (1996) stellen Moisey en McCool (2001) dat deze drie groepen moeten samenwerken aan het bereiken van gemeenschappelijke doelen teneinde het toerisme op economisch, socio-cultureel en ecologisch vlak duurzaam uit te bouwen. De interactie tussen lokale bewoners en de overige betrokken partijen wordt door deze auteurs aldus onmiskenbaar geacht. Een verwijzing naar dergelijke interactie is evenwel niet in alle stakeholdermodellen en – theorieën terug te vinden. Zo wordt noch in het stakeholdersmodel voor ‘destination management organisations’ (DMO’s) van Sheehan en Ritchie (2005), noch in de ‘Tourism Stakeholder Map’ van Freeman (1984, in Sautter & Leisen, 1999) waarin de belangen-

40

groepen bij de toerismeplanners geschetst worden, uitdrukkelijk gewezen op de band tussen de verschillende stakeholders. Interactie van lokale bewoners met andere betrokken partijen, alsook onder meer onderlinge gemeenschappelijke belangen en interesses worden in deze voorstellingen met andere woorden niet aangekaart. De stakeholderoriëntatiematrix van Sautter en Leisen (1999) vormt een mooi kader om een beter zicht te krijgen op de verhouding tussen de verschillende stakeholders. In de matrix worden vier kwadranten onderscheiden op basis van de relationele en/of zakelijke band tussen de betrokkenen. In kwadrant 1 zoeken toeristen en lokale bewoners toenadering tot elkaar in het kader van een intercultureel uitwisselingsproces (relatie/relatie oriëntatie), terwijl in kwadrant 3 beide groepen enkel een transactie beogen en het contact derhalve tot een minimum beperken (transactie/transactie oriëntatie). Het toerist-bewoner contact is hier louter commercieel van aard. Daar waar in kwadranten 1 en 3 de beide stakeholders er eenzelfde oriëntatie op na houden, is er in kwadrant 2 en 4 sprake van een tegengestelde oriëntatie (relatie Ù transactie). Omwille van het dynamische karakter van het toeristische ontwikkelingsproces zijn verschuivingen binnen de matrix doorheen de tijd uiteraard mogelijk. Ter afronding dient gezegd dat de de economische oriëntatie zoals geschetst in kwadrant 3 één van de kenmerken is van de doorsnee toerist-bewoner contacten. De contacten worden ook nog getypeerd door het feit dat ze onder meer kortstondig en van voorbijgaande aard zijn, niet spontaan, beperkt in tijd en ruimte, niet-repetitief, asymmetrisch (verschillende doelstellingen, status, motieven, socio-economische positie, enz.), oppervlakkig, niet intensief, formeel, onpersoonlijk en competitief (Bryon, 2005; Mathieson & Wall, 1982, in Ramchander, 2004; Unesco, 1976, in Page, 1995).

41

5

5.0

LOKALE BEWONERS EN DESTINATION PLANNING, MARKETING EN MANAGEMENT

Inleiding

De internationale toeristische sector is vandaag de dag gecompliceerder dan ooit en enkel bestemmingen die goed gemanaged worden, kunnen overleven. Beleidsplannen dienen dan ook allesomvattend te zijn en rekening te houden met alle factoren die mogelijks een negatieve invloed kunnen hebben op de kwaliteit en het succes van de bestemming. Voorbeelden hiervan zijn onder meer het aantal toeristen, de seizoensgevoeligheid, de interne en externe bereikbaarheid, het toeristisch aanbod, de veiligheid en ook de houding van de lokale bewoners ten aanzien van de toeristen. In voorgaande hoofdstukken werd reeds aangekaart dat kennis van de attitude van de lokale bewonersgroep van groot belang is teneinde negatieve houdingen ten aanzien van toeristische ontwikkeling op te sporen en om te buigen om alzo maximale steun voor de toeristische sector te bekomen. In 5.1 wordt dit laatste gegeven verder uitgediept. In datzelfde deel wordt voorts dieper ingegaan op het feit dat ook het informeren over toekomstige toeristische projecten en het bevragen van de gastgemeenschap met betrekking tot geplande ontwikkelingen belangrijk is vanuit toeristisch planningsen ontwikkelingsperspectief. Dat lokale bewoners ook relevante actoren zijn binnen de marketing en het strategisch management van een bestemming en dat deze spelersgroep gebaat is bij een optimale toeristische marketing en management van hun woonplaats/regio, wordt geschetst in 5.2. Na een korte uiteenzetting omtrent de globale doelstelling van het toepassen van marketing- en managementstrategieën binnen het toerisme (zie 5.2.1), wordt stilgestaan bij het verschil tussen het marketen en managen van een toeristische bestemming en het marketen en managen van een klassiek profit bedrijf zoals bijvoorbeeld een autofabrikant.

5.1

Bewoners en hun rol bij de planning en de ontwikkeling van toerisme

Zoals Bramwell en Broom (1989, in Bramwell & Sharman, 1999) en Weaver en Lawton (2002) stellen, bezitten lokale bewoners kennis omtrent hun omgeving die zeer nuttig kan zijn bij het plannen en ontwikkelen van toerisme. Nyaupane et al. (2006) merken op dat vele auteurs pleiten voor het betrekken van de gastgemeenschap omwille van drie redenen: 1) de gastgemeenschap kan beter dan wie ook inschatten hoe de bestemming zich zal aanpassen aan de geplande verandering, 2) de gastgemeenschap zal de meeste gevolgen van de toeristische ontwikkeling ervaren, en 3) de gastgemeenschap is in vele gevallen een essentieel onderdeel van het toeristisch product (dit is in Brussel evenwel 43

niet het geval). Het raadplegen van lokale bewoners is aldus zeer waardevol in het kader van het plannen en het ontwikkelen van een toeristische bestemming in het algemeen, en van toeristische projecten in het bijzonder. Er bestaat overigens een consensus in de literatuur over het feit dat het betrekken van lokale bewoners - al dan niet gegroepeerd in verenigingen en/of andere organisaties - bij alle aspecten van het planningsen ontwikkelingsproces bijdraagt tot het succes ervan op lange termijn (Aas, Ladkin & Fletcher, 2005; Andereck et al., 2005; Bramwell & Sharman, 1999; Dyer et al., 2007; Goeldner & Ritchie, 2003; Hall, 2000, in ZamaniFarahani & Musa, in press; Jaffe & Nebenzahl, 2006; Jamal & Getz, 1995, in Sheenan & Ritchie, 2005; Kolb, 2006; Lindberg & Johnson, 1997; Page, 1995; Robson & Robson, 1996; Sautter & Leisen, 1999; Teye, Sirakaya & Sömnez, 2002; Tosun, 2000, in Tosun, 2006; Weaver & Lawton, 2002). Zo wijzen Andereck et al. (2005: 1073) expliciet op het belang van het informeren van de lokale bewoners over de positieve impacten van het toerisme enerzijds, en het betrekken van de lokale gemeenschap bij belangrijke beslissingen inzake het toerisme anderzijds: ‘Keeping citizens informed about the latter (positive impacts) sharpens their awareness of the flow of benefits and increases their feelings of engagement with the industry. This goal could also be enhanced by good-faith efforts to include citizens in the tourism decision making process. Through a two way interaction process of citizen education and involvement, managers could increase knowledge and feelings of engagement, which could in turn increase support for the industry, perhaps even extending into activism and welcoming behaviours toward tourists’. Ook Goeldner en Ritchie (2003: 564) duiden op het belang van een goede communicatie omtrent de positieve (en negatieve) impacten van het toerisme: ‘Unless a consensus is reached that the net benefits of the community are positive, it is questionable that tourism development in the coming years will have the support necessary to proceed’. Het betrekken van lokale bewoners bij toeristische activiteiten, alsook transparantie en objectiviteit ten aanzien van toekomstige planningsprojecten en de verwachte gevolgen ervan, en het creëren van een open dialoog tussen beleidsmakers en lokale bewoners wordt overigens in de in 1999 aanvaarde Global Code of Ethics naar voor geschoven als richtlijn (WTO, http://www.world-tourism.org, 13/07/2006). Het besef dat de lokale gemeenschap actief betrokken moet worden bij alle fasen van het toeristisch planningsen ontwikkelingsproces werd reeds in 1992 geuit tijdens de VN-conferentie rond economische ontwikkeling in Rio de Janeiro, de zogenaamde ‘Rio Earth Summit’ (Miller, 2001). Aas, Ladkin en Fletcher (2005) zijn evenwel van mening dat vele stakeholders (waaronder lokale bewoners) wel wensen betrokken te worden bij de planning en de ontwikkeling van het toerisme in hun regio, maar dat zij vaak dergelijke betrokkenheid niet mogelijk achten. De auteurs pleiten ervoor om de mogelijkheden om stakeholders te betrekken uit te breiden en dit duidelijk te communiceren naar de verschillende belangengroepen.

44

Aan de basis van elk toerismebeleid ligt een zogenaamde ‘toerismefilosofie’. Goeldner en Ritchie (2003: 425) definiëren deze toerismefilosofie als ‘a general principle or set of principles that indicates the beliefs and values of members of a society concerning how tourism shall serve the population of a country of region, and that acts as a guide for evaluating the utility of tourism-related activities’. De auteurs wijzen op het belang van de waarden en normen van de lokale bewoners die idealiter gelden als basis waarop het hele toerismebeleid gebouwd is. ‘Tourism policies that do not reflect the values of the destination stakeholders, or hosts, will inevitably fail to gain ongoing popular or political support’ (Ritchie, 2003: 425; Lankford, 1994). Eénmaal consensus bereikt is omtrent het te implementeren toerismebeleid en de onderliggende toerismefilosofie, dient een planningsproces uitgedacht te worden. In dit planningsproces zijn idealiter steeds vertegenwoordigers van de lokale bevolking betrokken (Goeldner & Ritchie, 2003). Jamal en Getz (1999, in Fallon & Kriwoken, 2003) pleiten eveneens voor zogenaamde ‘collaborative planning’, doch zij stellen dat de planning en de ontwikkeling van het toerisme vaak een eenzijdig politiek proces is. Ook Garrod (2003, in Nyaupane et al., 2006) geeft aan dat overheden vaak beslissingen nemen die slechts de meest dominante stakeholdergroepen in de gemeenschap ten goede komen. Bewoners worden zelden een voorname rol toegekend in het toeristisch planningsen ontwikkelingsproces. Men moet echter oog hebben voor àlle stakeholders, ongeacht de relatieve macht of het belang dat zij hebben. Derhalve dient het management proactief op zoek te gaan naar input van àlle groepen en niet enkel deze van de belanghebbenden met de luidste stem of de meeste macht. Daarbij is het de taak van de ‘destination management organisations’ (DMO’s) om - rekening houdende met het duurzame karakter van de lokale bronnen - zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de noden en wensen van alle betrokkenen. Indien tijdens het planningsen ontwikkelingsproces van bestemmingen bepaalde stakeholders genegeerd worden en de voordelen die toerisme oplevert onevenwichtig verdeeld worden onder de verschillende stakeholders, komt de relatie tussen de betrokkenen onder druk te staan waardoor het bereiken van de strategische doelstellingen en de lange termijn competitiviteit en welvaart van de bestemming in het gedrang komen. Er moet hierbij wel opgemerkt worden dat DMO’s vaak de complexiteit van het identificeren van alle stakeholders en het in kaart brengen van hun noden, wensen, verwachtingen, verantwoordelijkheden, enz. onderschatten. Het plannen, alsook het marketen en het managen van een bestemming is – gelet op het grote aantal stakeholders met vaak (allen) conflicterende belangen – niet eenvoudig (Andereck & Vogt, 2000; Bramwell & Sharman, 1999; Buhalis, 2000; Choi & Sirakaya, 2006; Haley et al., 2005; Reime & Hawkins, 1979, in Pearce, 1989; Sautter & Leisen, 1999; Sheehan & Ritchie, 2005; Teye, Sonmez & Sirakaya, 2002). Volgens Lea (1988, in Sautter & Leisen, 1999) bestaan er twee denkkaders met betrekking tot het toerisme en zijn stakeholders: enerzijds het politiek-economisch denkkader en anderzijds het functionele denkkader. Het politiek-economische denkkader aanziet het toerisme als een exploiterende kracht waarbij heel het planningsen ontwikkelingsproces wordt opgedrongen door externe partners. Deze eerder fatalistische

45

visie veronderstelt dat bewoners van een bestemming weinig tot geen stem hebben in het planningsen ontwikkelingsproces en bijgevolg enkel kunnen reageren op de gevolgen van het toerisme. Het functionele denkkader beschouwt toerisme daarentegen als een proactieve kracht die, indien goed ontwikkeld, de opbrengsten voor de gastgemeenschap tracht te maximaliseren en de kosten tracht te minimaliseren. In deze visie zijn alle stakeholders actief betrokken bij de planning en de ontwikkeling van het toeristisch systeem (cfr. 2.1, ‘collaborative planning’). Er is bij deze visie bovendien sprake van wat Go en Govers (2000) een ‘geïntegreerd kwaliteitsmanagement’ noemen waarbij de kwaliteit van het toerisme door alle stakeholders wordt bewaakt.

5.2 5.2.1

Marketing en strategisch management van een bestemming Doelstellingen

Het toepassen van marketing- en managementstrategieën binnen het toerisme faciliteert het bereiken van de objectieven van het toerismebeleid en draagt bij tot de maximalisatie van de voordelen voor de bestemming. Buhalis (2000) vat de doelstellingen van marketing en strategisch management van een bestemming als volgt samen: • het duurzaam verhogen van de welvaart van de lokale bevolking; • het behagen van de toeristen door hen maximaal tevreden te stellen; • het maximaliseren van de winstgevendheid van de lokale bedrijven en het maximaliseren van de zgn. ‘multiplier effects’ (zie ook 7.1); • het optimaliseren van de impacten van toerisme door het verzekeren van een duurzaam evenwicht tussen de economische voordelen enerzijds en de socioculturele en fysiek-ruimtelijke kosten anderzijds. In de praktijk heeft marketing veelal te maken met het plannen en sturen van de marketingactiviteiten. Het betreft aldus meer een ‘managerial’ benadering, en daarom is het beter om te spreken van ‘marketingmanagement’. Volgens Kotler en Armstrong (1997) betreft marketingmanagement het proces van analyse, planning, implementatie en evaluatie van marketingactiviteiten in een organisatie teneinde de marketingdoelstellingen te realiseren. Dit geldt niet enkel voor bedrijven, maar ook voor toeristische bestemmingen zoals steden en gemeenten, en zelf ruimer, regio’s en landen. Kotler (1982 in Coppens, 1998) was de eerste die de marketinggedachte in verband bracht met ruimtelijke eenheden. Hij sprak hierbij over ‘place marketing’ of plaatsmarketing: ‘Place marketing involves activities undertaken to create, maintain or alter knowledge, attitudes and/or behaviour toward particular places. Place marketers are interested in attracting new residents, tourists and/or investors to the particular city, state or nation’ (Kotler, 1982 in Coppens, 1998). Plaatsmarketing is de Angelsaksische benaming voor citymarketing of ‘urban place marketing’. Gelet op de toenemende verstedelijking van gebieden, wordt tegenwoordig naast citymarketing ook vaak de term ‘regiomarketing’ gehanteerd.

46

In de praktijk van city- en regiomarketing draait het vaak om het sturen en plannen van (marketing)activiteiten en daarmee dus eigenlijk om city- of regiomarketingmanagement.

5.2.2

Verschil met een profit bedrijf

Het marketen en strategisch managen van een toeristische bestemming kan niet eenzijdig vergeleken worden met het marketen en managen van een profit bedrijf. Naast een aantal gelijkenissen zijn er eveneens belangrijke verschillen vast te stellen. Het betreft vier aspecten: het marketingobject, de doelstelling, het publiek en tenslotte de marketingmix. Vooral met betrekking tot de twee laatste aspecten spelen lokale bewoners een belangrijke rol. 5.2.2.1

Marketingobject

In tegenstelling tot de traditionele marketing gaat het bij city- en regiomarketing niet alleen om het marketen van producten, maar ook om het marketen van diensten. Deze diensten worden gekenmerkt door hun vergankelijkheid en hun ontastbaarheid, alsook door de onmogelijkheid om deze te stockeren (Boerjan & Lowyck, 1995; De Brabander & Gijsbrechts, 1990). 5.2.2.2

Doelstelling

De doelstelling van een profit onderneming bestaat erin een zo groot mogelijke financiële winst te boeken. Toeristische bestemmingen streven naast een optimale economische ontwikkeling idealiter ook een duurzame verhoging van de welvaart en het welzijn van de lokale gemeenschap na (Buhalis, 2000; De Brabander & Gijsbrechts, 1990). Ondernemingen binnen de profit sector hebben meestal een ruimte om hun activiteiten uit te voeren en worden minder onderworpen aan strikte normen en waarden dan bijvoorbeeld steden. De ethische normen worden dan ook vaker overschreden (bvb. reclamecampagnes Benetton, Perrier). Overheden zijn daarentegen gebonden aan politieke en morele waarden en normen (Van ’t Verlaat, 1997). 5.2.2.3

Publiek

In de klassieke marketingtheorieën met betrekking tot de dienstverlenende sector wordt er steeds gewag gemaakt van een marketingdriehoek, de zogenaamde ‘Services Marketing Triangle’, waarin drie partijen worden onderscheiden: het bedrijf, de werknemers van het bedrijf en de klanten (Figuur 15).

47

Figuur 15: ‘Services Marketing Triangle’ (eigen voorstelling naar Kang, Long & Perdue, 1996)

Bedrijf

Klanten

Werknemers

Verschillende wetenschappers (o.m. Fick & Ritchie, 1991 en LeBlanc, 1992, in Kang, Long & Perdue, 1996) stellen dat deze voorstelling voor de toeristische sector te beperkt is en dat er nog een vierde element moet toegevoegd worden, met name de lokale bewoners van de bestemming. Bewoners die hun steun verlenen aan het toerisme worden geacht zich vriendelijker en opener op te stellen naar toeristen en ‘hence, are a key ingredient to providing high quality tourism experiences. Such quality influences tourists repeat visitation and positive word of mouth, both of which are critical to business success’ (Kang, Long & Perdue, 1996: 81). Aldus wordt gepleit voor een ‘Service Marketing Rectangle’ in plaats van een ‘Service Marketing Triangle’ (Figuur 16): Figuur 16: ‘Services Marketing Rectangle’ (eigen voorstelling naar Kang, Long & Perdue, 1996)

Bedrijf

Werknemers

Klanten

Lokale bewoners

Wij zijn van mening dat de voorstelling van Kang, Long en Perdue (1996) ondanks de uitbreiding nóg te beperkt is. Er zou ons inziens eerder sprake moeten zijn van een ‘Service Marketing Heptagon’ waarin naast klanten (toeristen, recreanten), lokale bewoners, het bedrijf (het bestuur van de toeristische bestemming) en de werknemers (werkzaam in de toeristische sector), ook nog minimaal volgende partijen betrokken moeten worden: de verschillende in de toeristische sector werkzame bedrijven, de hogere overheden en de omringende steden en gemeenten.

48

5.2.2.4

Marketingmix

Een laatste voornaam punt van verschil betreft de marketingmix. Hoewel de klassieke marketingmix toepasbaar is op ruimtelijke eenheden, is toch een zekere aanpassing noodzakelijk. Het definiëren van het product ‘stad’ of ‘regio’ is immers helemaal niet zo voor de hand liggend als het definiëren van producten als waspoeders en auto’s. Belangrijk gegeven is ook dat in het kader van city- en regiomarketing dikwijls nog enkele ‘P’s’ worden toegevoegd aan de vier klassieke ‘P’s’. Zo onderscheiden Weaver en Lawton (2002) zes P’s: vooreerst de klassieke vier P’s - plaats, product, prijs en promotie - en daarnaast ook nog ‘packaging’ en ‘people’. Met betrekking tot deze laatste P wordt gesteld dat er in wezen drie groepen van ‘people’ zijn binnen de marketingmix: 1) het personeel in de toeristische sector, 2) de toeristen zelf en 3) de lokale bewoners. Voor bepaalde (meestal niet-Westerse, rurale) bestemmingen kunnen lokale bewoners deel uitmaken van het toeristische product, doch in Brussel is dit niet het geval. Zich baserend op het werk van Mill en Morrison (1998), verruimen ook Goeldner en Ritchie (2003) de klassieke marketingmix, namelijk van vier P’s tot zeven P’s. Hun toevoeging betreft ‘programming’, ‘partnership’ en eveneens ‘people business’. Wij zouden nog een extra P aan willen toevoegen, met name ‘politiek’. Het toerismebeleid blijft tenslotte ondergeschikt aan politieke beslissingen. Hierbij moeten politici niet enkel oog hebben voor de vraag, maar tevens moeten zij denken in termen van algemeen belang en maatschappelijke winst. Het bereik en de effectiviteit van het toeristisch beleid wordt volgens Ashworth en Voogd (1990) en Munsters (1994) in grote mate bepaald door de samenstelling en toepassing van àlle elementen van de marketingmix. Vooral de combinatie is van groot belang. Te vaak wordt promotie immers aanzien als een surrogaat voor heel het marketingsysteem. Daarenboven dient men bewust te zijn van het feit dat de implementatie van één van deze maatregelen een impact heeft om de effectiviteit van de andere maatregelen. Zo kunnen inspanningen inzake ruimtelijke ordening een invloed uitoefenen op het imago van de bestemming en aldus promotionele maatregelen versterken óf tegenwerken.

49

SAMENVATTING HOOFDSTUK 5: LOKALE BEWONERS EN DESTINATION PLANNING, MARKETING EN MANAGEMENT

Er bestaat een consensus in de literatuur over het feit dat het informeren van de lokale bewonersgroep over de positieve impacten van het toerisme en toeristische ontwikkeling enerzijds, en het betrekken van de lokale bewonersgroep (al dan niet gegroepeerd in verenigingen en/of andere organisaties) bij alle aspecten van het planningsen ontwikkelingsproces anderzijds, bijdraagt tot het succes van de toeristische ontwikkeling op lange termijn (Aas, Ladkin & Fletcher, 2005; Andereck et al., 2005; Bramwell & Broom, 1989, in Bramwell & Sharman, 1999; Bramwell & Sharman, 1999; Goeldner & Ritchie, 2003; Jaffe & Nebenzahl, 2006; Jamal & Getz, 1995, in Sheenan & Ritchie, 2005; Kolb, 2006; Lindberg & Johnson, 1997; Miller, 2001; Nyaupane et al., 2006; Page, 1995; Robson & Robson, 1996; Sautter & Leisen, 1999; Teye, Sirakaya & Sömnez, 2002; Weaver & Lawton, 2002; WTO, Global Code of Ethics, 1999). In de praktijk wordt evenwel vastgesteld dat lokale bewoners slechts sporadisch een voorname rol krijgen toebedeeld in het toeristisch planningsen ontwikkelingsproces. Vaak hebben lokale bewoners geen stem en kunnen ze enkel reageren op de gevolgen van het toerisme (Garrod, 2003, in Nyaupane et al., 2006; Jamal & Getz, 1999, in Fallon & Kriwoken, 2003). Deze situatie komt neer op hetgeen Lea (1988, in Sautter & Leisen, 1999) het ‘politiek-economisch denkkader’ inzake toerisme noemt: toerisme wordt hierbij aanzien als een exploiterende kracht waarbij heel het planningsen ontwikkelingsproces wordt opgedrongen door externe partners. De tegenovergestelde situatie waarbij alle stakeholders, inclusief de bewoners, actief betrokken worden bij de planning en de ontwikkeling van het toeristisch systeem wordt door Lea als het ‘functionele denkkader’ naar voor geschoven. Hierbij wordt toerisme als een proactieve kracht gezien die, indien goed ontwikkeld, de opbrengsten voor de gastgemeenschap tracht te maximaliseren en de kosten trachten te minimaliseren. Deze visie vertoont gelijkenissen met wat Go en Govers (2000) een ‘geïntegreerd kwaliteitsmanagement’ noemen, alsook met wat Jamal en Getz (1999, in Fallon & Kriwoken, 2003) omschrijven als ‘collaborative planning’. ‘Geïntegreerd kwaliteitsmanagement’ verwijst naar het feit dat de kwaliteit van het toerisme door alle stakeholders wordt bewaakt, terwijl ‘collaborative planning’ duidt op een toeristisch planningsproces waarbij àlle stakeholdergroepen - ongeacht hun relatieve macht - betrokken worden. Het negeren van bepaalde stakeholdergroepen, alsook het onderling onevenwichtig verdelen van de voordelen van toerisme, kan de relatie tussen de betrokkenen onder druk plaatsen waardoor het bereiken van de strategische doelstellingen en de lange termijn competitiviteit en de welvaart van de bestemming in het gedrang komen. Het is dan ook de taak van de ‘destination management organisations’ (DMO’s) om àlle stakeholders te identificeren, hun al dan niet conflicterende noden, wensen, verwachtingen, verantwoordelijkheden, belangen, enz. in kaart te brengen, en vervolgens bij het planningsen ontwikkelingsproces met al deze aspecten rekening te houden. Gelet op het grote aantal stakeholders met vaak (allen) conflicterende belangen is dit

50

laatste allerminst een makkelijke opdracht (Andereck & Vogt, 2000; Bramwell & Sharman, 1999; Buhalis, 2000; Haley et al., 2005; Reime & Hawkins, 1979, in Pearce, 1989; Sautter & Leisen, 1999; Sheehan & Ritchie, 2005). Naast planningsen ontwikkelingsstrategieën, dienen ook (city-/regio-)marketing- en strategische managementstrategieën binnen het toerisme met grote zorg aangepakt te worden. Een gedegen (city-/regio-)marketing en strategisch management waarbij aandacht besteed wordt aan de verschillende doelgroepen faciliteert het bereiken van de objectieven van het toerismebeleid en draagt bij tot de maximalisatie van de voordelen voor de bestemming. Het marketen en strategisch managen van een toeristische bestemming kan evenwel niet eenzijdig vergeleken worden met het marketen en managen van een profit bedrijf. Ten eerste gaat het bij city- en regiomarketing niet alleen om het marketen van producten, maar ook om het marketen van diensten (Boerjan & Lowyck, 1995; De Brabander & Gijsbrechts, 1990). Ten tweede is de doelstelling van toeristische bestemmingen ruimer dan alleen het boeken van winst: naast een optimale economische ontwikkeling wordt ook de duurzame verhoging van het welzijn en de welvaart van de gastgemeenschap beoogt (Buhalis, 2000; De Brabander & Gijsbrechts, 1990). Ten derde is er een verruiming van de publieksgroep: naast het bedrijf, de werknemers en de klanten kan nog een vierde betrokken partij onderscheiden worden, met name de lokale bewoners (Fick & Ritchie, 1991 en LeBlanc, 1992, in Kang, Long & Perdue, 1996). Ten vierde dient bij toeristische bestemmingen de klassieke marketingmix aangepast en aangevuld te worden. Zo kunnen naast de vier klassieke P’s (product, plaats, prijs en promotie) ook nog de P’s van ‘packaging’, ‘people’, ‘programming’, ‘partnership’ en ‘politics’ onderscheiden worden (Goeldner & Ritchie, 2003; Mill & Morrison, 1998; Weaver en Lawton, 2002). Ter afronding moet gewaarschuwd worden voor een haast exclusieve aandacht voor de promotie-P. Het bereik en de effectiviteit van het toeristisch beleid wordt in grote mate bepaald door de samenstelling en toepassing van àlle elementen van de marketingmix (Ashworth & Voogd, 1990; Munsters, 1994).

51

6

6.0

ATTRACTIVITEIT VAN EEN TOERISTISCHE BESTEMMING

Inleiding

Het efficiënt marketen en managen van een toeristische bestemming wint vandaag de dag steeds meer aan belang. Door het globaliseringsproces is er immers een toenemende concurrentie tussen bestemmingen. Steden, regio’s en zelfs landen moeten continu blijven werken aan het behouden en/of verder versterken van hun ‘overall attractiveness’. De attitude van lokale bewoners ten aanzien toerisme en toeristische ontwikkeling speelt een belangrijke rol binnen deze ‘overall attractiveness’ van een bestemming. Dit komt duidelijk tot uiting in het attractiviteitsmodel van Ritchie en Zins (1978, in Goeldner & Ritchie, 2003). Onrechtstreeks is dit standpunt ook opgenomen in het model van Van den Berg et al. (1995, in Russo & van der Borg, 2002). Van den Berg et al. kennen namelijk een belangrijke attractiviteitsbepalende rol toe aan het imago van een bestemming, alsook aan primaire en secundaire toeristische producten, drie elementen waarbij de lokale bewoners van groot belang (kunnen) zijn. Zo kan contact met lokale bewoners van een bestemming de hoofdof bijreden vormen om een bepaalde bestemming aan te doen. Voorts kan het gastvrije imago van een stad, streek of land de beslissende factor zijn in het keuzeproces van een vakantiebestemming. Gastvrijheid en vriendelijkheid van de bevolking worden overigens steeds vaker als verkoopsargument aangehaald. De modellen van ‘overall attractiveness’ van Ritchie en Zins (1978, in Goeldner & Ritchie, 2003) en van Van den Berg et al. (1995, in Russo & van der Borg, 2002) worden in dit hoofdstuk in detail besproken in 6.1. De verschillende strategieën die gebruikt kunnen worden voor het aantrekken van toekomstige toeristen worden verduidelijkt in 6.2. Het betreft achtereenvolgens mensenmarketing, imagomarketing, attractiemarketing en infrastructuurmarketing.

53

6.1

‘Overall attractiveness’

Volgens Pearce (1989) kunnen de factoren die de lokalisatie van toeristische projecten of die het toeristisch potentieel van een gebied bepalen, ingedeeld worden in zeven globale, onderling gerelateerde categorieën: klimaat, fysische condities, attracties, toegankelijkheid, bestaande faciliteiten, landgebruik en andere overwegingen zoals de mogelijkheid tot regionale ontwikkeling. Deze elementen kunnen als criteria gelden voor het bepalen van de attractiviteit van een toeristische bestemming. Een universele meetmethode om dergelijke attractiviteit te meten, is volgens Pearce (1989) evenwel onbestaande. Van den Berg, van der Borg en Van der Meer (1995, in Russo & van der Borg, 2002) waagden zich aan het opstellen van een model inzake de algemene ‘overall’ attractiviteit van een stedelijke bestemming (Figuur 17). In het model worden de factoren die de competitiviteit van een stedelijke bestemming bepalen in kaart gebracht: • de primaire toeristische producten, met name de elementen die de hoofdreden vormen om de bestemming aan te doen; • de secundaire toeristische producten, complementair aan de primaire producten; • het imago van de bestemming; • de interne bereikbaarheid, d.i. de bereikbaarheid van de verschillende attracties en de mate waarin men kan flaneren doorheen de stad; • de externe bereikbaarheid, d.i. de bereikbaarheid van buitenaf; • de organisatievaardigheden en het strategisch inzicht van de lokale overheid; • de toeristische industrie met zijn beleid en strategieën. De kwaliteit van de primaire en secundaire toeristische producten, de interne en externe bereikbaarheid en het imago kan verbeterd worden door gerichte acties van zowel de lokale overheid als de toeristische industrie, aldus de auteurs.

54

Figuur 17: A model of the overall attractiveness of an urban destination (Van den Berg et al., 1995, in Russo & van der Borg, 2002)

Eén van de attractiviteitsbepalende elementen zoals onderscheiden door Van den Berg et al. (1995, in Russo & van der Borg, 2002) betreft het imago. Volgens Beerli en Martín (2004) omvat een imago negen dimensies die elk verschillende elementen omvatten: natuurlijke bronnen; globale infrastructuur; toeristische infrastructuur; politieke en economische factoren; cultuur, geschiedenis en kunst; recreatiemogelijkheden; natuurlijke omgeving; atmosfeer van een plaats; en tot slot sociale omgeving. Eén van de elementen die onder de dimensie ‘sociale omgeving’ ressorteert is de gastvrijheid en vriendelijkheid van lokale bewoners. Beerli en Martín (2004) vinden m.a.w. dat een positieve attitude van de lokale bewoners ten overstaan van toeristen van groot belang is. Kolb (2006: 10) formuleert het als volgt: ‘Combining the physical city and the services/events creates the city’s image. The image can be of beauty, excitement, charm, or artistic value. The image can also arise from the lifestyles and values of the local residents, such as an ethnic culture, the friendly attitude of the residents, or an emphasis on family fun’. Vele andere onderzoekers, waaronder Ryan (1991, in Buhalis, 2000) en Snaith en Haley (1999, in Kuvan & Akan, 2005), delen deze mening. Zij stellen dat een ‘happy host’ essentieel is om een positief imago van een bestemming te creëren en alzo positieve mond-aan-mondreclame te bekomen.

55

Hoewel de attitude van de toeristische bestemming en toeristische producten, halen Russo & van der Borg, attractiviteitsmodel.

lokale bewoners belangrijk is voor het imago van een ook deel kan uitmaken van de primaire of secundaire Van den Berg, van der Borg en Van der Meer (1995, in 2002) het attitudebegrip niet expliciet aan in hun

Ritchie en Zins (1978, in Goeldner & Ritchie, 2003) doen dit daarentegen wel. Zij stellen uitdrukkelijk dat de attitude ten aanzien van toeristen tot de algemene factoren behoort die de ‘overall attractiveness’ van een toeristische regio bepalen, en vermelden dit gegeven daarom apart in hun model (Figuur 18).

Figuur 18: Variables influencing the overall attractiveness of a tourism region (Ritchie & Zins, 1978, in Goeldner & Ritchie, 2003)

56

6.2

Marketing als aantrekkingstrategie

Uit voorgaande uiteenzetting blijkt dat de houding van lokale bewoners een belangrijke, doch niet exclusieve rol speelt binnen de ‘overall attractiveness’ van een toeristische bestemming. Wanneer men de algemene attractiviteit van een stad, gemeente of regio als toeristische bestemming wenst te verbeteren, dienen aldus idealiter op verschillende vlakken inspanningen verricht te worden. Toeristische bestemmingen beschikken globaal gezien over vier strategieën om toeristen aan te trekken: mensenmarketing, imagomarketing, attractiemarketing en infrastructuurmarketing (Kotler et al., 1993). Gelet op het onderzoeksonderwerp, plaatsen we mensenmarketing voorop in deze lijst. 6.2.1.1

Mensenmarketing

Een stad kan niet los gezien worden van haar inwoners. Deze mensen zijn belangrijk daar zij enerzijds bijdragen aan het verspreiden van een gevoel van (on)welzijn en anderzijds een al dan niet positief imago aan de buitenwereld overbrengen. Om deze redenen is het voor een bestemming van cruciaal belang dat zij aandacht besteedt aan haar inwoners. Indien deze mensen bijvoorbeeld als criminelen beschouwd worden door de buitenwereld, zullen niet veel buitenstaanders geneigd zijn de bestemming te bezoeken (Kotler et al., 1993). Ook aan de houding van de lokale bewoners ten aanzien van de toeristen dient gewerkt te worden. Jurowski (1994, in Gursoy et al., 2002: 79-80) vat het vakkundig samen: ‘Since tourism relies heavily upon the goodwill of local residents, their support is essential for its development, successful operation, and sustainability’. Fredline en Faulkner (2000) en Sheldon en Abenoja (2001) stellen dat positieve reacties van bewoners op het toerisme een positieve impact hebben op de aantrekkelijkheid van de bestemming, alsook op de belevingswaarde van de toeristen. De auteurs wijzen erop dat attitudes erg bepalend zijn voor de gastvrijheid, een element dat tegenwoordig steeds vaker als een belangrijk verkoopsargument uitgespeeld wordt in de toeristische promotie van een bestemming. Goeldner en Ritchie (2003) en Gursoy et al. (2002) achten gastvrijheid veruit de belangrijkste factor bij het succesvol uitbouwen van de toeristische industrie. Goeldner en Ritchie (2003) spreken hierbij over de ‘spirit of hospitality’, die zowel door het personeel werkzaam in de toeristische sector, als door de lokale bewoners moet aangenomen worden (zie 4.6, Figuur 13). De onderzoekers stellen dat elke bestemming inspanningen moet leveren om bewoners bewust te maken van het belang van een vriendelijke en behulpzame houding ten aanzien van toeristen. Deze kleine, doch waardevolle gebaren dragen bij tot een gastvrije instelling.

57

6.2.1.2

Imagomarketing

De mate van tevredenheid van de toerist wordt volgens Beerli en Martín (2004) en Buhalis (2000) bepaald door de afweging van de gepercipieerde ‘overall experience’ van de bestemming ten opzichte van de verwachtingen die men vooraf had van de bestemming. Het is dan ook van groot belang dat een correct imago ontwikkeld en verspreid wordt zodat potentiële toeristen zich realistische verwachtingen vormen. Indien er door toedoen van een foutief gecommuniceerd imago een discrepantie is tussen de verwachtingen over de bestemming en de reële toestand zal dit leiden tot een negatieve toeristische ervaring (en bijgevolg negatieve mond-aan-mondreclame). Het is derhalve belangrijk dat een imago alle facetten van de bestemming op een realistische wijze weerspiegelt en op die manier de reikwijdte (en inherent hieraan ook de grenzen) aangeeft van de perspectieven die iedereen kan ontwikkelen. Zoniet komt de toerist als het ware ‘bedrogen’ uit. Het imago dat naar buiten wordt gebracht dient aldus in overeenstemming te zijn met de objectieve identiteit. In tegenstelling tot het imago geeft de identiteit van een bestemming objectief aan hoe deze werkelijk is (Gold & Ward, 1994). Het is aangewezen om bij campagnes zogenaamde ‘identiteitbepalers’ te hanteren om het gewenste imago uit te dragen en de sterke punten in de verf te zetten. Deze identiteitsbepalers zijn de ligging, de ouderdom (cfr. cultuurhistorische rijkdom), het uiterlijk (monumenten, straten, pleinen, enz.), de grootte (~ bevolkingsomvang) en attributen (bekende bedrijven, gebouwen, evenementen, enz.). Feit is evenwel dat zelfs wanneer in campagnes gerefereerd wordt aan deze objectieve identiteitsbepalers, het imago een subjectief gegeven blijft daar het berust op het beeld dat (potentiële) gebruikers van een toeristische bestemming zelf gevormd hebben op basis van onder meer eigen ervaringen, mond-aan-mondreclame, literatuur en documentaires (Buursink, 1991). 6.2.1.3

Attractiemarketing

Naast het werken aan een imago moet een bestemming voldoende speciale karakteristieken hebben om mensen aan te trekken. Zo oefent het Atomium en de Grote Markt in Brussel een grote aantrekkingskracht uit op toeristen. Iedereen die in Brussel komt, wil dit gezien hebben. De stad moet niet noodzakelijk investeren in de bouw van dure gebouwen. Het benutten van de reeds aanwezige omgeving kan bijvoorbeeld reeds voldoende zijn (Kotler et al., 1993). 6.2.1.4

Infrastructuurmarketing

Indien een bestemming toeristen wenst aan te trekken moet deze beschikken over een goede infrastructuur: hotels, restaurants, openbaar vervoer, wegennet, enz. (Kotler et al., 1993).

58

SAMENVATTING HOOFDSTUK 6: ATTRACTIVITEIT VAN EEN TOERISTISCHE BESTEMMING Omwille van de steeds toenemende concurrentie wereldwijd zijn toeristische bestemmingen genoodzaakt om continu aandacht te besteden aan het behoud van en/of de verdere uitbouw van hun attractiviteit. De ‘overall attractiveness’ van een bestemming wordt door tal van factoren bepaald zoals onder meer het klimaat, de bereikbaarheid en de culturele karakteristieken. Ook de gastvrijheid en de vriendelijkheid van de lokale bevolking gelden als bepalende factoren. Dit blijkt duidelijk uit het model van Ritchie en Zins (1978, in Goeldner & Ritchie, 2003) waarin de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toeristen als belangrijke determinerende factor van ‘overall attractiveness’ naar voor geschoven wordt. Onrechtstreeks is de lokale bewoner en zijn houding ten aanzien van toeristen ook opgenomen in het ‘Model of the overall attractiveness of an urban destination’ van Van den Berg et al. (1995, in Russo & van der Borg, 2002). De auteurs kennen namelijk een belangrijke attractiviteitsbepalende rol toe aan het imago van een bestemming, alsook aan primaire en secundaire toeristische producten, drie elementen waarbij lokale bewoners van belang (kunnen) zijn. Vooral bij de imagovorming zijn lokale bewoners van tel aangezien zij bijdragen tot het verspreiden van een gevoel van (on)welzijn en tot het overbrengen van een al dan niet positief imago aan de buitenwereld (Kolb, 2006; Ryan, 1991, in Buhalis, 2000; Snaith & Haley, 1999, in Kuvan & Akan, 2005). Teneinde (meer) toeristen aan te trekken, dienen toeristische bestemmingen dan ook aan mensenmarketing te doen. Naast mensenmarketing worden door Kotler et al. (1993) nog drie andere aantrekkingsstrategieën onderscheiden: imagomarketing, attractiemarketing en infrastructuurmarketing. Bij imagomarketing is het van belang om met behulp van objectieve identiteitbepalers alle facetten van een toeristische bestemming op een zo realistisch mogelijke wijze te weerspiegelen zodat een discrepantie tussen de verwachtingen over de bestemming enerzijds en de reële toestand anderzijds (en bijgevolg negatieve mond-aan-mondreclame) zo veel mogelijk uitgesloten wordt (Beerli & Martín, 2004; Buhalis, 2000; Gold & Ward, 1994; Buursink, 1991). Naast werken aan het algemeen imago, alsook aan het welzijn en de gastvrijheid van de lokale bewonersgroep, kan een toeristische bestemming ook werken aan zijn infrastructuur door te investeren in de bouw van nieuwe attractie-elementen of door zijn bestaande toeristische attractie-elementen extra in de verf te zetten. Teneinde toeristen te kunnen aantrekken en huisvesten dient een toeristische bestemming uiteraard ook aan infrastructuurmarketing te doen (uitbouw hotels, restaurants, openbaar vervoer, wegennet, enz.) (Kotlet et al., 1993).

59

7

7.0

IMPACTEN VAN TOERISME

Inleiding

Als één van ’s werelds belangrijkste economische activiteiten heeft toerisme een enorme impact op mens en milieu, zowel op de bestemming als daarbuiten. De effecten van het toerisme op een bestemming zijn zeer divers en kunnen zowel economisch (bvb. tewerkstelling, importneiging), socio-cultureel (bvb. verlies van tradities, uitbreiding van de culturele voorzieningen), als fysiek-ruimtelijk (bvb. vervuiling, aanleg nieuwe wegen) van aard zijn (Andereck, 1995, in Andereck et al., 2005; Mowforth & Munt, 1998, in Choi & Sirakaya, 2006; Page, 1995; Pearce, 1989; Rátz, 2003). Deze drie impacttypes worden in voorliggend hoofdstuk uitgebreid geschetst (7.1, 7.2 en 7.3). Er dient hierbij evenwel opgemerkt te worden dat er tussen deze drie ‘klassieke’ impacttypes nog een brede grenszone bestaat met effecten die in verschillende klassen kunnen gecatalogeerd worden (Mathieson & Wall, 1982, in Bryon, 2005).

7.1

Economische impact

Met betrekking tot de economische impact van toerisme maken Huse et al. (1998) een onderscheid in primaire of directe, en secundaire of indirecte effecten of impacten. Met deze effecten of impacten verwijzen Huse et al. (1998) naar de geldstromen die genegereerd worden door toedoen van toeristische activiteit. De primaire of directe effecten zijn gerelateerd aan plaatsen waar toeristen zelf hun geld uitgeven en kunnen verder opgesplitst worden in zogenaamde ‘directe industrie-effecten’ en ‘directe spin-off effecten’. Het eerste type heeft te maken met de effecten van het toerismefenomeen op de verschillende industrietakken van de toeristische sector zoals hotels, touroperators, restaurants en kampeerplaatsen. Bedrijven die spin-off effecten ervaren van het toerisme behoren niet tot de toeristische sector an sich, maar komen wel in contact met toeristen en verwerven aldus ook inkomsten uit het toerisme. Voorbeelden hiervan zijn benzinestations, supermarkten, kledingwinkels, enz.. Wanneer de directe inkomsten uit het toerisme ter plaatse uitgegeven worden, worden indirecte effecten gegenereerd. Zogenaamde ‘indirecte industrie-effecten’ ontstaan wanneer andere toeristische bedrijven met inkomsten uit het toerisme voorraden e.d. aankopen bij regionale toeleveringsbedrijven. ‘Geïnduceerde effecten’ worden gecreëerd wanneer lokale bewoners hun persoonlijk inkomen dat gegenereerd werd uit de uitgaven van toeristen, spenderen in en rond de eigen woonplaats.

61

De primaire of directe effecten van toerisme zitten duidelijk vervat in onderstaande Figuur 19 voor het bepalen van de economische impact van toerisme (Pearce, 1989). Onrechtstreeks zijn ook de indirecte industrie-effecten en de geïnduceerde effecten terug te vinden in de voorstelling. Figuur 19: A framework for assessing the economic impact of tourist development (Pearce, 1989)

In bovenstaande Figuur 19 is binnen het kader ‘benefits’ sprake van het zogenaamde ‘multiplier effect’. Figuur 20 geeft meer duiding omtrent hoe dit multiplierproces werkt. Het vertrekpunt wordt gevormd door de uitgaven van de toeristen/bezoekers. Zoals vermeld in Figuur 19 vloeit in vele gevallen een deel van deze uitgaven terug weg (‘leakages’) door de aankoop van geïmporteerde diensten en goederen. Het geld dat effectief ter plaatse aan lokale goederen en diensten uitgegeven wordt (dit betreft het directe

62

inkomen of de directe effecten van toerisme), wordt vervolgens verder verdeeld onder de verschillende betrokken partijen, zijnde 1) de bewoners die (deels) werkzaam zijn in de toeristische sector, 2) de lokale handel en 3) de overheid (belasting e.d.). Deze geldsom wordt nadien terug uitgegeven wat aldus zorgt voor een indirect en geïnduceerd effect op de toeristische economie. Dit proces van secundaire uitgaven en indirecte en/of geïnduceerde inkomsten kan herhaaldelijke malen plaatsvinden. De exacte omvang van het ‘multiplier effect’ geeft een beeld van de mate waarin een lokale gemeenschap zelfvoorzienend is. Hoe minder afhankelijk van import, hoe minder externe geldlekkages en hoe meer lokale economische voordelen (Page, 1995). Figuur 20: How the multiplier process operates (modified from Cooper et al., 1993, in Page, 1995)

63

7.2

Socio-culturele impact

Volgens Mathieson en Wall (1982, in Haralambopoulos & Pizam, 1996) valt er moeilijk een onderscheid te maken tussen de sociale en de culturele impacten van toerisme. Murphy (1985: 117) kan dit onderscheid daarentegen wel makkelijk duiden. Zo stelt hij dat sociale impacten van toerisme ‘involve more immediate changes in the social structure of the community and adjustments to the destination’s economy and industry’, terwijl de culturele impacten ‘focus on the longer-term changes in a society’s norms and standards, which gradually emerge in a community’s social relationship and artifacts’. Figuerola (1976, in Pearce, 1989) onderscheidt zes categorieën van sociale en culturele impacten: • impact op de bevolkingsstructuur (grootte van de bevolking, grootte van de gezinnen, landelijk of stedelijk, enz.); • impact op het type tewerkstelling (opleidingsniveau en –taal, verdeling van jobs per sector, vraag naar vrouwen, seizoensgebondenheid, enz.); • impact op de waarden (politiek, sociaal, religieus, enz.); • impact op de traditionele levenswijze (muziek, kunst, folklore, gewoonten, enz.); • impact op de consumptiepatronen (kwalitatief en kwantitatief); • impact op de toerist (sociaal contact, verruimen van horizon, verandering van omgeving, enz.). Deze zes categorieën worden door Ap en Crompton (1998) gereduceerd tot twee categorieën. De eerste categorie omvat impacten die een gevolg hebben voor karakteristieke elementen van de bestemming en die veroorzaakt worden door de ‘resident-visitor encounters’. Voorbeelden hiervan zijn een toename van de misdaad en de prostitutie, alsook veranderingen in de waarden en het gedrag van de gastgemeenschap. De tweede categorie groepeert de impacten op de infrastructurele ontwikkeling van de bestemming en de gepercipieerde effecten op de lokale bronnen. Druk op lokale bronnen en faciliteiten, evenals de verhouding tussen lokale en geïmporteerde werkgelegenheid gelden als voorbeeld. Volgens Page (1995) is het van groot belang dat de sociale en culturele impacten van toerisme erkend worden en dat getracht wordt om conflicten tussen lokale bewoners en toeristen te vermijden. “Otherwise the ‘tourist experience’ may be tained by underlying conflicts and an unwelcoming attitude towards tourists which will ultimately erode the destination’s popularity and competitive position”, aldus Page (1995: 135). Haralambopoulos en Pizam (1996) geven aan dat de sociale impacten van toerisme niet universeel zijn. Zo dient volgens hen ook rekening gehouden te worden met een aantal socio-culturele en economische factoren van de gastgemeenschap, het aantal en het type toeristen, de aard van de toeristische activiteiten die ontplooid worden, en de aard en de intensiteit van de toeristische ontwikkeling. Butler (1974, in Ap & Crompton, 1998) (zie ook 8.1), Rátz (2003, in Ramchander, 2004) en Weaver en Lawton (2002) delen deze mening. Rátz (2003) merkt daarenboven op dat het zeer moeilijk is om de sociale en de culturele impacten van het toerisme te duiden, daar de sociale en culturele

64

karakteristieken van de gastgemeenschap voortdurend beïnvloed worden door politieke, technologische, sociale, culturele en natuurlijke aspecten van de bredere omgeving. Onderstaande Figuur 21 schetst de socio-culturele impacten van toerisme binnen een ruimer kader van sociale verandering zoals voorgesteld door Rátz (2003, in Ramchander, 2004). Figuur 21: Tourism’s socio-cultural impacts within the framework of the wider social change (Rátz, 2003, in Ramchander, 2004)

65

De socio-culturele impact van toerisme wordt in hoofdzaak onderzocht door antropologen en sociologen. Antropologen benaderen toerisme daarbij als een cultureel fenomeen, terwijl de sociologen toerisme als een sociaal gegeven bekijken. In het eerste geval ligt de onderzoeksfocus vooral op het contact tussen de verschillende culturen van toeristen en lokale bewoners enerzijds, en op het contact tussen de toeristische industrie en de lokale bewoners anderzijds (Richards, 1997, in Ramchander, 2004). Sociologen richten zich daarentegen in eerste instantie op de sociale interactie tussen toeristen en lokale bewoners, alsook op deze tussen toeristen en de toeristische industrie (Cohen, 1979, in Ramchander, 2004). Het gemeenschappelijk gegeven tussen de twee wetenschapstakken is dat zij beiden wijzen op het feit dat toerisme te maken heeft met contact tussen twee groepen van mensen, met name de toeristen en de gastgemeenschap (Ramchander, 2004). We stippen tot slot nog aan dat volgens Ap en Crompton (1998) de diversiteit aan impacten binnen de socio-culturele groep groter is dan binnen de twee andere groepen en dat er volgens De Kadt (1979) en Tuson (2002) geen direct contact of interactie nodig is tussen lokale bewoners en toeristen om socio-culturele impacten te genereren.

7.3

Fysieke-ruimtelijke impact

Toerisme kan tal van negatieve fysiek-ruimtelijke impacten genereren op de bestemming. Zo spreekt Andereck (1995, in Andereck et al., 2005) onder meer over water- en luchtvervuiling, vervuiling van stranden, geluidsoverlast door auto’s, autocars, vliegtuigen en toeristen, ontsiering van het (stedelijk) landschap door de constructie van grote gebouwen en/of de toepassing van ongepaste architecturale stijlen. Pearce (1989: 230) onderscheid vier zogenaamde ‘stressor activities’ of zaken die een druk kunnen veroorzaken op de omgeving / het milieu van een toeristische bestemming: • ‘Permanent environmental restructuring: o Major construction activity (urban expansion, transport network, tourist facilities, marina’s, ski-lifts, sea walls); o Change in land use (expansion of recreational lands); • Generation of waste residuals (urbanization, transportation); • Tourist activities (skiing, walking, hunting, trail bike riding, collecting); • Effects on population dynamics (population growth)’. Fysiek-ruimtelijke impacten van het toerisme zijn echter niet per definitie negatief. Zo kunnen ingrepen met het oog op de bevordering van het toerisme, zoals de aanleg van parken en recreatiezones, evenals de verbetering van het wegennet en de publieke faciliteiten, in vele gevallen ook de gastgemeenschap ten goede komen.

66

SAMENVATTING HOOFDSTUK 7: IMPACTEN VAN TOERISME De effecten van het toerisme op een bestemming zijn zeer divers en kunnen zowel economisch (bvb. tewerkstelling, importneiging), socio-cultureel (bvb. verlies van tradities, uitbreiding van de culturele voorzieningen), als fysiek-ruimtelijk (bvb. vervuiling, aanleg nieuwe wegen) van aard zijn. Tussen deze drie ‘klassieke’ impacttypes bestaat er een brede grenszone met effecten die in verschillende klassen ingedeeld kunnen worden (Andereck, 1995, in Andereck et al., 2005; Mathieson & Wall, 1982, in Bryon, 2005; Mowforth & Munt, 1998, in Choi & Sirakaya, 2006; Page, 1995; Pearce, 1989; Rátz, 2003). Met betrekking tot de economisch-financiële impact van toerisme (geldstromen) kan een onderscheid gemaakt worden in primaire of directe, en secundaire of indirecte effecten of impacten. Directe effecten ontstaan wanneer toeristen zelf hun geld uitgeven in de toeristische bestemming. Indirecte effecten worden gegenereerd wanneer de directe inkomsten uit de sector ter plaatse uitgegeven worden door derden (Huse et al., 1998). Het toerisme kan aldus zowel rechtstreeks als onrechtstreeks heel wat voordelen opleveren. In dit kader wordt gesproken van het zogenaamde ‘multiplier effect’. Hierbij wordt verwezen naar het proces waarbij uitgaven van toeristen/bezoekers verder verdeeld worden onder de betrokken partijen, waaronder de lokale handel en de bewoners (deels) werkzaam in de toeristische industrie, die op hun beurt dit geld weer ter plaatse spenderen. De exacte omvang van het multiplier effect geeft een beeld van de mate waarin de lokale gemeenschap zelfvoorzienend is (Page, 1995; Pearce, 1989) Terwijl de economische impact van toerisme vrij eenduidig te omschrijven valt, is dit voor de socio-culturele impact niet het geval. Zo bestaat er onduidelijkheid omtrent het verschil tussen sociale en culturele impacten, en ook een eenduidige invulling van beide begrippen ontbreekt in de literatuur. Redenen voor dit laatste kunnen gezocht worden in het feit dat de diversiteit aan impacten binnen de socio-culturele groep groter is dan binnen de twee andere groepen, alsook in het feit dat de sociale en culturele impacten van toerisme niet universeel zijn. Bovendien hebben ze een variabel karakter aangezien deze impacten gepositioneerd moeten worden binnen een ruimer kader van veranderingen in de politieke, economische, natuurlijke, technologische, culturele en sociale omgeving (Ap & Crompton, 1998; Rátz, 2003, in Ramchander, 2004). Net zoals de economische en de socio-culturele impacten zowel positief als negatief ingevuld kunnen worden, geldt dit ook voor de fysiek-ruimtelijke impacten van het toerisme. Als negatieve effecten op de toeristische bestemming kunnen onder meer geluidsoverlast en lucht- en watervervuiling worden aangehaald. De aanleg van parken en recreatiezones, alsook de verbetering van het wegennet en de publieke faciliteiten kunnen als positieve impacten naar voor geschoven worden (Andereck, 1995, in Andereck et al., 2005; Pearce, 1989).

67

8 IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK OP BESTEMMINGSNIVEAU: CONCEPTUELE FASEMODELLEN

8.0

Inleiding

De in hoofdstuk 7 geschetste impacttypes maken reeds verschillende decennia het onderwerp uit van tal van wetenschappelijke studies. Doorheen de tijd wijzigde evenwel de focus van dit toeristisch impacten attitude-onderzoek en ook de gehanteerde onderzoeksmethoden evolueerden. Inzake onderzoeksfocus valt op dat men in de jaren ’60 voornamelijk oog had voor de economische voordelen van het toerisme om aldus argumenten te vinden om toeristische ontwikkeling te verantwoorden (zogenaamd ‘verdedigend’ perspectief of ‘advocacy platform’). In de jaren ’70 verschoof de aandacht naar de negatieve effecten van het toerisme. Vooral de nadelen op socio-cultureel en fysiek-ruimtelijk vlak werden hierbij onderzocht. Dit ‘waarschuwend’ perspectief of ‘cautionary platform’ maakte in de jaren ’80 plaats voor een meer holistisch onderzoeksperspectief waarbij rekening werd gehouden met alle drie de impacttypes en waarbij werd aangenomen dat toerisme zowel positieve als negatieve gevolgen kan hebben voor een bestemming (Andereck & Vogt, 2000; Ap & Crompton, 1998; Bryon, 2005; Jafari, 1986, in Lankford, 1994; Jafari, 1989, in Weaver & Lawton, 2001; Pearce, 1989; Smith & Krannich, 1998; Weaver, 2000). Met betrekking tot de gehanteerde onderzoeksmethode merkt Bryon (2005) op dat tot het einde van de jaren ’80 de impactstudies in het algemeen, en de ‘toerist-bewoner impact’onderzoeken in het bijzonder veelal descriptief van aard waren en gekenmerkt werden door een gebrek aan theoretische fundering. De fasemodellen vormden de enige uitzondering op deze theoretische lacune. Pas vanaf de jaren ’90 is er sprake van heus ‘attitude-onderzoek’ waarbij consequent data werden verzameld over hoe bewoners (de impact van) het toerisme en de toeristen percipiëren. Er vond met andere woorden een verschuiving plaats van onderzoek op bestemmingsniveau (fasemodellen; macro-niveau) naar surveyonderzoek op individueel niveau (attitudes; micro-niveau). Hierbij werd afgestapt van het idee van homogeniteit in de reacties van de gastgemeenschap. In dit hoofdstuk worden de voornaamste conceptuele fasemodellen uitvoerig besproken. In hoofdstuk 9 wordt stilgestaan bij het recentere survey-onderzoek op individueel niveau. Hierbij worden twee belangrijke theorieën toegelicht: de sociale ruiltheorie en de sociale representatietheorie (zie 9.1 en 9.2).

69

8.1

Conceptuele fasemodellen: een inleiding

Bryden (1973, in Pearce, 1989) was begin jaren ‘70 één van de eersten om te erkennen dat toeristische ontwikkeling verschillende vormen kan aannemen en dat de impact van het toerisme bepaald wordt door de context waarin de toeristische ontwikkeling plaatsvindt. Butler (1974, in Ap & Crompton, 1998) werkte dit idee verder uit en identificeerde vijf bestemmingsgerelateerde factoren die volgens hem een invloed uitoefenen op de gepercipieerde sociale en culturele impacten van het toerisme: 1. de staat van de economie van de bestemming; 2. de mate van lokale betrokkenheid bij de toeristische industrie; 3. de fysiek-ruimtelijke kenmerken van de toeristische ontwikkeling; 4. de levensvatbaarheid (‘viability’) van de gastgemeenschap; 5. andere karakteristieken zoals de politieke attitudes van de lokale bewoners. Voorts bracht Butler (1974, in Ap & Crompton, 1998) vijf toeristgerelateerde factoren in kaart die volgens hem van belang zijn bij de interactie tussen toeristen en lokale bewoners: 1. het aantal toeristen; 2. de duurtijd van verblijf van de toeristen; 3. het etnische karakter van de toeristen; 4. de economische karakteristieken van de toeristen; 5. de activiteiten van de toeristen. Hoewel Butler in de literatuur uitgebreid aandacht besteedde aan de interactie tussen ‘hosts’ en ‘guests’, was Doxey (1975, in Akis, Peristianis & Warner, 1996; 1975, in Ap & Crompton, 1993; 1975, in Brunt & Courtney, 1999; Bryon, 2005; Cooper & Ryan, 2003; Goeldner & Ritchie, 2003; Hernandez et al., 1996; 1975 in Murphy, 1985; Ramchander, 2004; 1975, in Smith & Krannich, 1998) de eerste die de reactie van bewoners bij interactie met toeristen koppelde aan het toeristisch ontwikkelingsproces. Het door Doxey in 1975 ontwikkelde ‘Irridex continuum’ of ‘Irridex’ (afgeleid van ‘irritation index’) is één van de populairste conceptuele fasemodellen (zie 8.2). Ook later gepubliceerde modellen, zoals het model van Miossec uit 1976 (zie 8.3), het model van Smith uit 1978 (zie 8.4) en het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler uit 1980 (zie 8.5), gelden als voorname bijdragen. Vooral de modellen van Doxey en Butler bleken van groot wetenschappelijk belang en worden dan ook uitvoerig belicht in dit hoofdstuk. Het model van Butler is veruit het meest geciteerde fasemodel van toeristische ontwikkeling en kent bovendien vele afgeleide modellen zoals deze van Prideaux (2000) en Weaver (2000). Verduidelijking omtrent deze afgeleide modellen is opgenomen in 8.5.2. Het model van Butler werd door Buhalis (2000) overigens ook als basis genomen voor de uitwerking van benodigde marketinginspanningen in een toeristische bestemming. Een overzicht hiervan is terug te vinden in 8.5.3.

70

De modellen van Doxey en Butler kregen veel erkenning in de literatuur (o.m. Carmichael, 1999; Haralambopoulos & Pizam, 1996; Mason & Cheyne, 2000; Snaith & Haley, 1999; Upchurch & Teivane, 2000). Toch worden deze fasemodellen ook bekritiseerd. De belangrijkste punten van kritiek worden geschetst in 8.6.

8.2

Doxey’s Irridex model

In 1975 stelde Doxey (1975, in Akis, Peristianis & Warner, 1996; 1975, in Ap & Crompton, 1993; 1975, in Brunt & Courtney, 1999; Bryon, 2005; Cooper & Ryan, 2003; Goeldner & Ritchie, 2003; Hernandez et al., 1996; Kuvan & Akan, 2005; 1975 in Murphy, 1985; Page, 1995; Ramchander, 2004; 1975, in Smith & Krannich, 1998) een ‘Irritation Index’ of ‘Irridex’ voor in dewelke de houding van de gastgemeenschap ten aanzien van toeristen verandert van ‘euforie’ over ‘apathie’ en ‘irritatie’ tot uiteindelijk ‘antagonisme’ naarmate de gemeenschap verder uitgroeit tot volwaardige toeristische bestemming en de impact van toerisme toeneemt (Figuur 22). Figuur 22: Causation theory of visitor-resident irritants: Doxey’s Irridex (Keyser, 2002, in Ramchander, 2004)

In de beginfase zijn lokale bewoners euforisch ten aanzien van toerisme. Er is veelvuldig contact met toeristen en dit contact wordt als aangenaam en leerrijk ervaren. Hoewel er nog geen sprake is van commerciële toeristische activiteit, wordt de lokale economie in belangrijke mate gespijsd met uitgaven van toeristen. Naarmate er meer toeristen de bestemming aandoen, wordt hun aanwezigheid als vanzelfsprekend geacht en worden de interacties met toeristen formeler en commerciëler. Na deze fase van apathie of toenemende onverschilligheid volgt een fase van irritatie door toenemende criminaliteit, onbeleefdheid van de toeristen, het niet 71

eerbiedigen van lokale culturele regels, prijsstijgingen, enz.. In deze fase is er een dominante aanwezigheid van toeristen en een steeds groter wordende betrokkenheid van externe commerciële instanties. Deze elementen dragen allen bij tot een toenemende bezorgdheid van de lokale bevolking. Wanneer de sociale, culturele en fysiek-ruimtelijke draagkracht overschreden wordt, mondt de fase van irritatie volgens Doxey uit in een fase van antagonisme of vijandigheid ten aanzien van toeristen. Deze laatste fase wordt dan ook tevens getypeerd door inspanningen om de toerismestromen en de daarmee samenhangende schade in te perken. Doxey voegde in 1976 (in Goeldner & Ritchie, 2003) nog een vijfde fase toe, namelijk ‘resignation’ of gelatenheid. Deze fase ontstaat wanneer de lokale bewoners zich realiseren dat zij zich moeten aanpassen aan een ernstig gewijzigde gemeenschap. Deze berusting resulteert bij sommige lokale bewoners in een aanvaarding van de situatie, anderen kiezen ervoor te verhuizen naar een minder toeristische locatie.

8.3

Het model van Miossec

Miossec (1977, in Hernandez et al., 1996; 1976, in Jansen-Verbeke, 1990; 1976, 1977, in Pearce, 1989) werkte een model uit met betrekking tot de structurele evolutie van toeristische regio’s doorheen tijd en ruimte. Net zoals Doxey, wijst Miossec in zijn model op de veranderingen in de attitude van de lokale bevolking naarmate de toeristische ontwikkeling toeneemt. Miossec onderscheidt naast het attitude-aspect echter nog vier andere deelaspecten van de ontwikkeling van een toeristisch oord die hij eveneens uitzet in een tijd-ruimtediagram: • de logiesaccommodatie; • het transportnetwerken (dit vormt samen met het de logiesaccommodatie het aanbod van voorzieningen); • het gedrag en de attitudes van toeristen; • het gedrag en de attitudes van de lokale beleidsmakers. Zoals te zien in Figuur 23, maakt Miossec gewag van vijf ontwikkelingsfasen die gekenmerkt worden door ontwikkelingstendensen per deelaspect. In fasen 0 en 1 is de regio nog geïsoleerd. Er is geen tot weinig ontwikkeling, de bestemming is vrijwel onbekend bij toeristen, en de lokale bewoners hebben een gepolariseerd beeld van wat de mogelijke gevolgen van het toerisme kunnen zijn. Naarmate de bestemming meer succesvol wordt, wordt overgegaan naar de volgende fasen. Fase 2, 3 en 4 worden dan ook gekenmerkt door een toename van het aantal toeristen en daarmee samenhangend een toename van het logiesaanbod en de transportmogelijkheden. Deze voorzieningen bereiken een piek in fase 4 (saturatie). In deze laatste fase bereikt ook het aantal toeristen een maximum. Sommige toeristentypes beslissen als gevolg hiervan de bestemming niet meer aan te doen. De attitude van de lokale bewoners en beleidsmakers kan in fase 3 en 4 zowel positief als negatief zijn. Zo zullen sommigen het toerisme aanvaarden en zich scharen achter de planningsmaatregelen, terwijl anderen

72

het toerisme zullen verwerpen en zich eerder vijandig zullen opstellen ten aanzien van toeristen. Opmerkelijk is dat het model van Miossec, in tegenstelling tot de modellen van Doxey (zie 8.2) en Butler (zie 8.5), in de beginfase geen positieve attitude van de bewoner ten aanzien van toeristen veronderstelt. Figuur 23: Miossec’s model of tourist development (Pearce, 1989)

73

Hoewel het model van Miossec enkel in mediterrane bestemmingen empirisch werd getest, blijft dit model volgens Pearce (1989) de duidelijkste en meest expliciete conceptualisatie van het toeristisch ontwikkelingsproces. Ten eerste houdt het rekening met het dynamische karakter van toeristische bestemmingen doorheen tijd en ruimte. Ten tweede is er sprake van een vrij volledige benadering waarbij verschillende partijen betrokken worden: veranderingen in het gedrag en de houding van toeristen, lokale bewoners en beleidsmakers worden in relatie gebracht met de groei van het logiesaanbod en de transportmogelijkheden. Miossec merkt evenwel zelf op dat elk van deze elementen niet noodzakelijkerwijs op hetzelfde tempo wijzigen en dat deze differentiële veranderingsmodus de basis vormt van heel wat toerismegerelateerde problemen. Hoewel Pearce (1989) positief staat ten aanzien van het model van Miossec, haalt hij nog andere tekortkomingen van het model aan, zoals het feit dat de context waarbinnen de ontwikkeling zich voordoet genegeerd wordt, alsook het feit dat de verhouding tussen lokale en niet-lokale participatie in het ontwikkelingsproces niet beschouwd wordt. De veranderingen inzake de samenstelling van de toeristenpopulatie is een gegeven dat evenmin geïntegreerd is in het model van Miossec, alsdus Pearce (1989).

8.4

Het model van Smith

Terwijl Doxey de mate van toeristische ontwikkeling in relatie bracht met de attitudes van de lokale bevolking ten aanzien van toerisme, linkte Smith (1978, in Bryon, 2005) de mate van toeristische ontwikkeling aan het type toeristen dat de bestemming aandoet. De auteur beschouwde de toeristische ontwikkeling in termen van een opeenvolging van zeven types van toeristen (gaande van het ‘explorer’-type tot het ‘charter’-type), waarbij (de omvang en) de karakteristieken van de toeristengroep in een bestemming verschuiven naargelang die bestemming meer en meer toeristisch wordt. Hoe talrijker het aantal toeristen, hoe belangrijker de impact van het toerisme op de gastgemeenschap, aldus Smith.

8.5 8.5.1

Butler’s ‘Tourist Area Life Cycle Model’ Verduidelijking van het model

Het in 1980 gepubliceerde ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler geldt als meest geciteerde en vaakst toegepaste ontwikkelingsmodel binnen het domein van toerismestudies. Het model is eenvoudig gestructureerd en universeel herkenbaar daar het gebaseerd is op het levenscyclusmodel van producten (Bryon, 2005; Goeldner & Ritchie, 2003).

74

Het model is een verdere verfijning van de ‘Irridex’ van Doxey. Net zoals Doxey stelt Butler (1980, in Akis, Peristianis & Warner, 1996; 1980, in Ap & Crompton, 1993; 1980, in Page, 1995; 1980, in Ramchander, 2004) dat naarmate het aantal toeristen in een bestemming toeneemt, de lokale bewoners die aanvankelijk een positieve houding hadden ten aanzien van toerisme zich eerder gereserveerd zullen opstellen en hun bezorgdheid zullen uiten omtrent de lange termijn voordelen die toeristen opleveren. De oorzaak van deze attitudeverandering is volgens Butler gelegen in het feit dat de oorspronkelijke verwachtingen omtrent de voordelen van het toerisme onrealistisch waren, alsook in het feit dat het toerisme slechts een beperkt aantal lokale bewoners voordelen brengt. Ook het gegeven dat in eerste instantie de socio-culturele en fysiekruimtelijke nadelen van toeristische ontwikkeling veelal over het hoofd worden gezien, draagt wellicht bij tot de attitudeverandering van lokale bewoners, aldus Butler. Vernieuwend is dat Butler (1980, in Sheldon & Abenoja, 2001) stelt dat inzake attitudevorming vooral rekening gehouden dient te worden met de mate waarin de bewoners contact hebben met en betrokken zijn in de toeristische industrie. Daarbij gaat Butler (1980, in Pearce, 1989) ervan uit dat de mate van lokale participatie binnen de toeristische sector afneemt naarmate de ontwikkeling toeneemt. In de loop van het ontwikkelingsproces is er volgens de auteur een verschuiving van controle en participatie merkbaar van lokaal niveau, naar regionaal, nationaal en in vele gevallen ook internationaal niveau. Zoals te zien in onderstaande Figuur 24, stelt Bulter (1980, in Akis, Peristianis & Warner, 1996; Ap & Crompton, 1993; 1980, in Bryon, 2005; Cooper & Ryan, 2003; 1980, in Goeldner & Ritchie, 2003; 1980, in Horn & Simmons, 2002; 1980, in Jansen-Verbeke, 1990; 1980, in Kuvan & Akan, 2005; 1980, in Pearce, 1989; 1980, in Ramchander, 2004; 1980, in Russell & Faulkner, 2004; 1980, in Sheldon & Abenoja, 2001; 1980, in Upchurch & Teivane, 2000) in zijn ‘Tourist Area Life Cycle Model’ dat een toeristische bestemming tijdens haar ontwikkeling een S-curve volgt binnen dewelke een aantal evolutiestadia onderscheiden kunnen worden op basis van het aantal toeristen in verhouding tot de capaciteit van de bestemming: • ‘exploration’ (exploratie); • ‘involvement’ (betrokkenheid); • ‘development’ (ontwikkeling); • ‘consolidation’ (consolidatie); • ‘stagnation’ (stagnatie). Afhankelijk van de innovatie of maatregelen die al dan niet getroffen worden om de negatieve impacten van toerisme om te buigen, evolueert een bestemming vervolgens in één van volgende drie eindstadia: • verdere stagnatie; • ‘decline’ (verval of achteruitgang); • ‘rejuvenation’ (vernieuwing of heropleving).

75

Figuur 24: Butler’s Tourist Area Life Cycle Model (Butler, 1980, in Ramchander, 2004)

De verschillende fasen onderscheiden zich door onder meer het aantal toeristen, het reisgedrag van de toeristen, de aard van de exploitatie van toeristenvoorzieningen en het gebruiksniveau van faciliteiten. In de exploratiefase is er nog geen sprake van een ware ‘toerisme industrie’. Hernandez et al. (1996) typeren deze fase dan ook als een ‘pre development’-fase, een type waarmee volgens de auteurs overigens geen rekening wordt gehouden in het model van Doxey. De enkele toeristen die de bestemming aandoen zijn avontuurlijk ingesteld en op zoek naar authentieke culturele en natuurlijke attracties. De inkomsten uit het toerisme zijn in deze fase zeer beperkt, doch de link met de lokale economie is beduidend. Dit gegeven, alsook het feit dat er een grote mate van lokale controle is en het feit dat het toerisme nog geen of nauwelijks ingrijpende effecten vertoont, maakt dat de relatie met toeristen zeer positief is. Toeristen worden echt als ‘gasten’ onthaald. De attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toeristen wordt omschreven als ‘pre-euphoric’. Toerisme levert nog onvoldoende economische voordelen om te kunnen spreken over een euforische houding. Wereldwijd is het aantal bestemming dat zich nog in deze exploratiefase bevindt in de 21ste eeuw nog zeer beperkt gelet op de sterke groei van het toerisme na Wereldoorlog II (Bryon, 2005; Goeldner & Ritchie, 2003; Jansen-Verbeke, 1990; Hernandez et al., 1996; Pearce, 1989; Ramchander, 2004; Sheldon & Abenoja, 2001; Upchurch & Teivane, 2000).

76

De ‘involvement’-fase wordt gekenmerkt door twee ontwikkelingen: een langzame toename van het aantal toeristen enerzijds, en de uitbouw van een toeristische industrie met gespecialiseerde goederen en diensten anderzijds. De toeristische sector is in deze fase nog steeds kleinschalig en heeft weinig tot geen visuele fysiek-ruimtelijke impact op de omgeving. De ‘involvement’-fase wordt gelijkgesteld met Doxey’s ‘euphoria’-fase. Factoren die mee aan de basis liggen van de overgang naar de ‘involvement’-fase kunnen zowel intern (bvb. marketingcampagne, bouw van nieuwe voorzieningen) als extern (bvb. mond-aan-mond reclame, een film over de bestemming) van aard zijn (Goeldner & Ritchie, 2003; Pearce, 1989; Ramchander, 2004; Sheldon & Abenoja, 2001; Upchurch & Teivane, 2000). De ‘development’-fase wordt gekenmerkt door een spectaculaire groei van de toeristische sector waarbij de verantwoordelijkheid en de controle overgaat van lokale bewoners naar (grote) niet-lokale entiteiten. De lokale participatie in het toerisme neemt in deze fase af. Door deze snelle ontwikkeling worden de economische, socio-culturele en fysiek-ruimtelijke impacten van het toerisme voor het eerst duidelijk voelbaar. Zo moeten kleine pensions en hotels plaatsmaken voor grootschalige hotels. De uniciteit en typerende uitstraling van de bestemming die een troef was in de voorgaande fasen wordt vervangen door een meer algemene internationale uitstraling. In deze ontwikkelingsfase worden bovendien tal van promotionele activiteiten verricht met het oog op het aantrekken van toeristen. Het begin van de ‘development’-fase kan gelijkgesteld worden met de ‘apathy’-fase van Doxey: toeristen worden een onderdeel van de dagelijkse realiteit en lokale bewoners reageren hier gelaten op. Naarmate het aantal toeristen echter toeneemt en de lokale draagkracht een piek bereikt, verandert de houding van de bewoners van apathie in ergernis (Goeldner & Ritchie, 2003; Pearce, 1989; Ramchander, 2004; Sheldon & Abenoja, 2001; Upchurch & Teivane, 2000). In de consolidatiefase neemt het aantal toeristen dat de bestemming aandoet nog steeds toe, doch de snelheid van toename vermindert. Ook het groeitempo van alle toerismegerelateerde activiteiten daalt. In deze fase overschrijdt het totaal aantal toeristen op jaarbasis voor het eerst het totaal aantal lokale bewoners. De draagkracht op economisch, socio-cultureel en fysiek-ruimtelijk wordt stilaan overschreden waardoor de bestemming zijn aantrekkelijkheid verliest. De bestemming wordt overigens gekenmerkt door een zeer grote aanwezigheid van externe actoren (franchise- en ketenbedrijven). Het type toeristen dat nog aanwezig is betreft veelal zogenaamde ‘repeat visitors’ en de meer conservatieve reizigers die een pakketreis geboekt hebben bij grote touroperators. In deze fase domineert het toerisme de economie in de regio. Het lokale ‘beaking point’ wordt bereikt waarbij lokale bewoners ofwel vijandig worden, ofwel zich aanpassen aan de situatie, ofwel de locatie verlaten. Vaak zien de lokale bewoners in deze fase het toerisme verantwoordelijk voor alle problemen in de gemeenschap (Goeldner & Ritchie, 2003; Pearce, 1989; Ramchander, 2004; Sheldon & Abenoja, 2001; Upchurch & Teivane, 2000).

77

In de ‘stagnation’-fase worden de capaciteitslimieten inzake aantal toeristen en aantal toeristische voorzieningen bereikt wat leidt tot een economische, socio-culturele en/of fysiek-ruimtelijke degradatie (Goeldner & Ritchie, 2003; Jansen-Verbeke, 1990; Pearce, 1989; Ramchander, 2004; Sheldon & Abenoja, 2001; Upchurch & Teivane, 2000). Hoewel de stagnatiefase theoretisch gezien voor onbepaalde duur kan blijven voortgaan, zullen bestemmingen waarschijnlijk toch een verandering ondergaan. Deze verandering kan zowel een verbetering, als een achteruitgang zijn. Volgens Butler wordt de laatste fase bepaald door de negatieve of positieve impacten die zich hebben voorgedaan tijdens de voorgaande ontwikkelingsstadia en de mate waarin de gastgemeenschap kan omgaan met de geïdentificeerde impacten. Wanneer de gastgemeenschap niet in staat is de negatieve impacten om te buigen, wordt de bestemming geconfronteerd met ‘decline’ of achteruitgang. In deze ‘decline’-fase is er sprake van enige hernieuwde lokale betrokkenheid daar in dit stadium bepaalde faciliteiten tegen dumpingprijzen worden aangeboden aan het grote publiek. Andere elementen die deze ‘decline’-fase kenmerken zijn onder meer: • een trend tot afname van het aantal verblijfstoeristen; • het wegblijven van specifieke doelgroepen; • stabilisatie tot verlaging van de logiesprijzen; • faillissement van kleinere (familiale) horecabedrijven; • kwaliteitsverlaging van goederen, diensten en horeca; • terugloop van de investeringsbereidheid van ondernemers en projectontwikkelaars; • onverschilligheid tot negatieve attitude van de lokale bevolking ten overstaan van toerisme. Indien de negatieve impacten wél overkomelijk zijn en wanneer de lokale overheid inspanningen doet om het evenwicht tussen de lokale voorzieningen en de toeristische vraag terug te herstellen, zal er geen verval, maar een ‘rejuvenation’ of heropleving van de toeristische bestemming plaatsvinden. ‘Rejuvenation’ gaat haast altijd gepaard met de introductie van geheel nieuwe toeristische producten of toch ten minste een ingrijpende positieve verandering van het imago van bestaande producten. Zoals reeds aangegeven, gebeurt ‘rejuvenation’ zelden spontaan, maar ontstaat deze fase door de gerichte toepassing van pro-actieve managementstrategieën. Het succes van de verbetering hangt in grote mate af van de samenwerkingsbereidheid van de private en publieke sector. Hierbij dient gewezen te worden op een zeer belangrijke veronderstelling van het model van Butler, namelijk deze dat het toerisme de oorzaken voor zelfvernietiging in zichzelf draagt en dat pro-actieve managementstrategieën van essentieel belang zijn om zelf-destructie te vermijden (Goeldner & Ritchie, 2003; Jansen-Verbeke, 1990; Pearce, 1989; Ramchander, 2004). We merken op dat de voorstelling met betrekking tot het breekpunt in de S-curve vrij simplistisch is. Zo stelt Jansen-Verbeke (1990) terecht dat het verloop van de saturatiefase naar een volgende fase niet alleen afhankelijk is van een reeks interne

78

factoren (bvb. de prioriteiten van de beleidsmakers, het organisatievermogen, de mate van inzicht in de problematiek, de houding van de bevolking en de capaciteit en de draagkracht van de economische, socio-culturele en fysiek-ruimtelijke structuren in de bestemming), doch tevens bepaald wordt door externe factoren zoals de algemene economische ontwikkeling, trends in de vrijetijdsbesteding en de concurrentie van andere toeristische bestemmingen.

8.5.2

Andere levenscyclusmodellen gelijkaardig aan dit van Butler

Het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler kent verschillende afgeleide modellen. In dit hoofdstuk bespreken we achtereenvolgens het ‘Resort Development Spectrum’ van Prideaux (2000) (zie 8.5.2.1) en het ‘Broad context model of destination development scenarios’ van Weaver (2000) (zie 8.5.2.2).

8.5.2.1

Het ‘Resort Development Spectrum’ van Prideaux (2000)

Een model dat gelijkenissen vertoont met het levenscyclusmodel van Butler is het ‘Resort Development Spectrum’ van Prideaux (2000) (Figuur 25). De meerwaarde van dit model is dat er wordt stilgestaan bij de impact van de toeristische ontwikkeling op de aanbodzijde van de lokale economie. Voorts worden ook variabelen met betrekking tot vraag en capaciteit betrokken. In het model worden vijf groeifasen onderscheiden: • ‘local tourism’; • ‘regional tourism’; • ‘national tourism’; • ‘international tourism’; • ‘decline’ / ‘stagnation’ / ‘rejuvenation’. Indien een bestemming wenst te groeien, dienen telkenmale nieuwe, verder afgelegen markten aangesproken te worden. Het model postuleert dat groei plaatsvindt als gevolg van de uitbreiding van de infrastructuur van de bestemming en parallel hiermee, de ontwikkeling van nieuwe markten. De elementen die bepalend zijn voor de vorm van de groeicurve zijn 1) de bereidheid van aanbieders om te investeren in nieuwe toeristische faciliteiten, 2) het tempo waarmee transportfaciliteiten om toeristen vanuit nieuwe markten aan te leveren, worden gebouwd of uitgebreid, en 3) de capaciteit of draagkracht van de toeristische bestemming (met speciale aandacht voor het fysieke/ecologische gegeven).

79

De rol van voorname politieke en economische krachten neemt toe naarmate de bestemming een grotere markt bereikt (nationaal en vooral internationaal). Prideaux (2000) stelt bovendien dat de attitude van de lokale overheid, alsook de attitude van de gastgemeenschap een invloed uitoefenen op de snelheid en de omvang van de groei van de toeristische bestemming. Terwijl andere levenscyclusmodellen zich post ante concentreren op de effecten van de groei van de toeristische bestemming, concentreert het ‘Resort Development Spectrum’ zich ex ante op het identificeren van de verschillende types van acties die nodig zijn om de groei naar een volgende fase te faciliteren. Dit geldt als belangrijke sterkte, aangezien lokale autoriteiten aldus meer controle hebben over de toeristische ontwikkeling. Zo kunnen bepaalde types van toeristische ontwikkeling ontmoedigd worden wanneer blijkt dat de lokale bevolking gekant is tegen dergelijke ontwikkeling als gevolg van een verstoring van hun levensstijl (Prideaux, 2000). Figuur 25: Resort Development Spectrum (Prideaux, 2000)

8.5.2.2

Het ‘Broad context model of destination development scenarios’ van Weaver (2000)

Het ‘Resort Development Spectrum’ van Prideaux (2000) geldt als voornaam hulpmiddel bij de planning en het management van een toeristische bestemming. Een ander model dat ook verdienstelijk is op dit vlak en gelijkenissen vertoont met het levenscyclusmodel van Butler (1980) is het ‘Broad context model of destination development scenarios’, ontwikkeld door Weaver (2000). Weaver (2000) stelt een contextmodel van ontwikkelingsscenario’s voor waarin sprake is van vier verschillende toerismetypen, gebaseerd op de relatie tussen de intensiteit van toerisme enerzijds en de mate van reglementering binnen de toeristische sector anderzijds (Figuur 26):

80

•

‘Circumstantial Alternative Tourism’ (CAT). Bestemmingen die onder deze groep ressorteren worden gekenmerkt door een kleinschalige, weinig gereglementeerde toeristische industrie. Op vlak van onder meer accommodatie, attracties en economische status vertonen dergelijke CAT-bestemmingen gelijkenissen met bestemmingen die populair zijn binnen het segment van alternatief toerisme, doch ontbreekt het hen aan de nodige (ruimtelijke) reglementeringen waardoor het ontwikkelen van duurzaam toerisme niet mogelijk is. Het ‘Circumstantial Alternative Tourism’ komt overeen met het ‘exploration’ of ‘involvement’-stadium binnen het levenscyclusmodel van Butler (1980). • ‘Deliverate Alternative Tourism’ (DAT). Deze categorie wordt getypeerd door een kleinschalige, doch goed gereglementeerde toeristische sector. • ‘Unsustainable Mass Tourism’ (UMT). Bestemmingen waar de toeristische ontwikkeling wordt doorgedreven zonder enige regulering en waar als gevolg hiervan de fysiek/ruimtelijke en socio-culturele draagkracht wordt overschreden, behoren tot deze categorie. Gelijkenis met dit type is bij Butler (1980) te vinden in de consolidatiefase en de fasen die hierop volgen. • ‘Sustainable Mass Tourism’ (SMT). Dergelijk type wordt gekenmerkt door een grootschalige, doch goed gereglementeerde toeristische industrie die oog heeft voor de draagkracht van de bestemming. In bestemmingen die tot deze groep behoren is er onder meer een grote mate van lokale controle. Het model stelt zeven mogelijke groeiscenario’s voor. De evolutie van CAT naar UMT komt overeen met de klassieke sequentie van Butler (1980) en vertoont ook gelijkenissen met het model van Miossec (1976). De CATÆUMT-sequentie is het minst aangewezen, terwijl het scenario DATÆSMT de meeste voorkeur wegdraagt (Weaver, 2000; Weaver & Lawton, 2002). Figuur 26: Broad context model of destination development scenarios (Weaver, 2000)

81

8.5.3

Butler’s ‘Tourist Area Life Cycle Model’ en impacten van toerisme

Zoals reeds vermeld in het inleidende deel van dit hoofdstuk, geldt het model van Butler als één van de meest gekende en meest verspreide fasemodellen binnen de toeristische wetenschappen. Het model werd veelvuldig geciteerd, diende als basis voor andere levenscyclusmodellen en ook binnen het domein van de marketing bleek het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ nuttig. Zo nam Buhalis (2000) het model van Butler als basis voor de inventarisatie van benodigde marketinginspanningen van een toeristische bestemming. Indien men een optimale marketingstrategie wenst uit te werken, is er volgens Buhalis (2000) kennis nodig omtrent het stadium van toeristische ontwikkeling waarin de bestemming zich bevindt en – daaraan gelinkt – omtrent de kenmerken van de bestemming en de impacten op economisch, sociaal en fysiek-ruimtelijk vlak waarmee de bestemming geconfronteerd wordt. De auteur is namelijk van mening dat elke ontwikkelingsfase een andere marketingaanpak benodigt. Figuur 27 (volgende pagina’s) geeft een beeld van de verschillende impacten van toerisme en de benodigde marketinginspanningen per ontwikkelingsstadium.

82

Figuur 27: Destination life cycle and tourism impacts (Buhalis, 2000)

Impacts Analysis

Introduction

Growth

Maturity

Saturation

Decline

Life cycle

Supply

Demand

SITUATION

New trendy destination

More people interested

Maximum visitation

Investment on accommodation & facilities

Increasing facilities

DESTINATION CHARACTERISTICS Many Too many

Visitor number of tourists Growth rate

Few Low

Fast growth

Accommodation capacity Occupancy levels Prices of services Expenditure per capita Visitor types

Very low

Oversupply Original demand moves

Reduction of demand Special offers to boost visitation

Many

Many

Slow growth

Decline

Low

Fast growth High

Very high

Very high

Low High High

Very high Very high Very high

Very high High Very high

High Low Low

Low Very low Very low

Drifters

Innovators

Innovators

Followers

Image and attractions Tourists are perceived as

Low

Very high

High

Low

Cheapmass market Very low

Guests

Guests

Customers

Customers

Foreigners

Marketing target

Awareness

Persuade

Strategic focus Marketing expenditure Product Promotion

Expansion Growing

Penetration High

Defence High

Defence Falling

Loyalty/new market Reintroduce Consolidate

Basic Introduction

Improved Advertising

Deteriorates Travel trade

Decay Travel trade

Price Distribution

High Independent

High Independent

Good Travel trade Lower Travel trade

Low Travel trade

Below cost Travel trade

MARKETING RESPONSE Inform Persuade

83

Tabel 27 (vervolg): Destination life cycle and tourism impacts (Buhalis, 2000)

Impacts Analysis

Introduction

Growth

Maturity

Saturation

Decline Life cycle

Supply

Demand SITUATION

Employment Foreign exchange Profitability of private sector Income of residents Investments State revenue & taxes Economic structure


More people interested

Maximum visitation

Investment on accommodation & facilities

Increasing facilities



Low Low

ECONOMIC IMPACTS High Very high Very high Very high

High High

Low Low

Negative

Growing

Very high

High

Decline

Low

Very high

Very high

Low

Very low

Low Low

Very high Very high

Very high Very high

Low Low

Very low Very low

Balanced

Tourism oriented

Tourism dominated

Tourism depended

High

Overdependent Very high High

Unbalanced and not self sufficient Overdependent High Low Psychocent rics Final

Dependency on intermediaries Imports Inflation

Negligible

Low

Low Low

Types of tourists

Allocentrics

Very high Very high Very high Very high SOCIAL IMPACTS Allocentrics Midcentrics

Relationships between locals and tourists Demographics at destination

Euphoria

Apathy

Irritating

Psychocentri cs Antagonism

Immigrations Older residents

Youth stays to work in tourism More balanced

Balanced

Balanced

Migration to the destination Crime at the destination Family structure

Low

High

Very high

High

Immigration s as no jobs available Older residents Low

Low

High

High

Very high

Very high

Traditional

Effected

Modern

Modern

Modern

84

Tabel 27 (vervolg): Destination life cycle and tourism impacts (Buhalis, 2000)

Impacts Analysis

Introduction

Growth

Maturity

Saturation

Decline

Life cycle

Supply

Demand

SITUATION


Environment and landscape Conservation and heritage Ecological disruption Pollution related to tourism Water pollution Congestion and traffic Erosion

Unspoilt

8.6

More people interested Investment on accommodation & facilities

Maximum visitation Increasing facilities

ENVIRONMENTAL IMPACTS Improved No respect



Polluted

Damaged

Unspoilt

Improved

No respect

Decay

Damaged

Unspoilt

Improved

No respect

Decay

Damaged

Negligible

Low

High

Very high

Very high

Negligible Low

Low Low

High Very high

Very high Very high

Very high Low

Low

High

Very high

Very high

Very high

Kritiek op de fasemodellen

Zoals reeds aangegeven, kregen de twee meest spraakmakende fasemodellen voor toeristische ontwikkeling, met name de ‘Irridex’ van Doxey en het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler, veel erkenning in de literatuur. Desalniettemin werden de modellen ook fel bekritiseerd. In onderstaande tekst wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste punten van kritiek. Achtereenvolgens wordt stilgestaan bij de veronderstelde homogeniteit van de gastgemeenschap (zie 8.6.1), het enge toepassingsgebied (zie 8.6.2), het lineaire karakter van de modellen (zie 8.6.3) en de veronderstelde reactieve houding van de gastgemeenschap (zie 8.6.4). In 8.6.5 worden tot slot enkele relevante bedenkingen bij de modellen geformuleerd.

85

8.6.1

Homogeniteit van de gastgemeenschap

De meest fundamentele en meest gehoorde kritiek is de veronderstelde homogeniteit van de gastgemeenschap (Ap & Crompton, 1993; Brunt & Courtney, 1999; Carmichael, 2000; Cooper & Ryan, 2003; Faulkner & Tideswell, 1997; Gursoy & Rutherford, 2005; Haralambopoulos & Pizam, 1996; Lankford & Howard, 1994, in Hernandez et al., 1996; Lindberg, Andersson & Dellaert, 2001; Mason & Cheyne, 2000; Snaith & Haley, 1999; Tomoljenovic & Faulkner, 2000; Weaver & Lawton, 2000; Williams & Lawson, 2001). De modellen stellen met andere woorden de heersende attitude weer van de gehele gemeenschap, zonder rekening te houden met mogelijke andere attitudes van subgroepen. De veronderstelling van homogeniteit van de gastgemeenschap en daarmee ook de uniformiteit in attitudes ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling werd door verschillende onderzoekers weerlegd, waaronder Ap en Crompton (1993), Haralambopoulos en Pizam (1996), Faulkner en Tideswell (1997), en Mason en Cheyne (2000). Ook Lawson et al. (1998: 247) stelden vast dat attitudes ‘are known to vary according to a variety of individual and community, or societal, level of factors’. Volgens Madrigal (1995) is het overigens verkeerd om ervan uit te gaan dat een groep mensen die samen leeft in een geografische locatie automatisch tot eenzelfde gemeenschap8 behoren. De auteur stelt dat binnen een geografische afgebakende regio tal van gemeenschappen kunnen voorkomen, zoals bijvoorbeeld de holebigemeenschap, de seniorengemeenschap, en de moslimgemeenschap, die allen de impacten van toerisme verschillend percipiëren en ook verschillende attitudes ten aanzien van het fenomeen ontwikkelen. Ook binnen subgroepen kunnen verschillen inzake attitude voorkomen. Deze verschillen zijn toe te schrijven aan enkele variabelen zoals de tewerkstelling (al dan niet in de toeristische sector), de mate van gebruik van toeristische voorzieningen en de afstand van woonst tot de toeristische concentratiezone (Lankford & Howard, 1994, in Hernandez et al., 1996). Carmichael (2000: 601) vat het als volgt samen: ‘(…) it is simplistic to consider single host communities since tourism development will have different impacts on different society segments and may bring farreaching changes to the social, cultural and political balance of a destination’. De ‘homogeniteitassumptie’ werd overigens enige jaren na de ontwikkeling van zijn ‘Tourist Area Life Cycle Model’ door Butler zelf in vraag gesteld! Butler erkent bovendien dat zijn model slechts één van de vele tools is om het dynamische veranderingsproces in een toeristische bestemming te conceptualiseren (Prideaux, 2000).

8

Williams en Lawson (2001: 271) omschrijven een gemeenschap als ‘a group of people who share

common goals or opinions’. 86

8.6.2

Toepassingsgebied

Naast de veronderstelde homogeniteit van de gastgemeenschap wordt ook kritiek geuit op het feit dat de fasemodellen van Butler en Doxey, alsook dit van Miossec, zich baseren op een gestage toeristische ontplooiing van de bestemmingen. Geen van deze modellen houdt volgens Hernandez et al. (1996) rekening met zogenaamde ‘instant resort types’, bestemmingen die op zeer korte tijd tot toeristische ontwikkeling komen. Volgens Goeldner en Ritchie (2003) kan het model van Butler het best toegepast worden op kleinschalige, zeer gespecialiseerde vakantiebestemmingen. Voor grote steden zoals Londen en Parijs is het model van Butler ietwat te eenvoudig, aldus de onderzoekers. Bij de vraag naar het overschrijden van de draagkracht in dergelijke bestemmingen moet immers rekening gehouden worden met de verzachtende invloed van andere activiteiten. Deze grote stedelijke locaties hebben een zeer belangrijke toeristische industrie waarbij kan worden aangenomen dat deze zich in de consolidatiefase bevinden, maar tegelijkertijd moet men beseffen dat de toeristische sector slechts instaat voor een heel klein deel van de totale economische input in deze steden. Bijgevolg is het niet correct te veronderstellen dat de consolidatiefase in Londen of Parijs zal leiden tot een algemeen gevoel van vijandigheid van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme of zal leiden tot een totale afhankelijkheid van het toerisme. Ook Horn en Simmons (2002, in Lepp, 2007) stellen overigens dat bij het onderzoeken van de bewonersattitude steeds rekening gehouden moet worden met het relatieve economische belang van de toeristische sector van elke bestemming.

8.6.3

Lineaire karakter

Een ander punt van kritiek is het lineaire karakter van de ‘Irridex’ van Doxey en het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler (Horn & Simmons, 2002; Pearce, 1989; Russell & Faulkner, 2004; Wanhill, 1988, in Huse et al., 1998; Williams & Shaw, 1991, in Huse et al., 1998). Zo stellen Horn en Simmons (2002: 142) dat ‘community responses tot tourism development should be viewed as a complex process of evolution rather than a linear series of changes. In addition people’s perceptions are themselves contextual and subject to evolution and change’. Het ontwikkelingsstadium is dan ook geen bepalende factor met betrekking tot de attitude. Dit wordt overigens bevestigd door tal van empirisch onderzoeken waaronder deze door Ap en Crompton (1993), Faulkner en Tideswell (1997), Mason en Cheyne (2000), Weaver en Lawton (2001), en Andriotis en Vaughan (2003). Het feit dat bewoners binnen een bepaalde periode een hele waaier aan gevoelens zoals voorgesteld door Doxey kunnen ervaren, wordt volgens Ap en Crompton (1993) en Carmichael (2000) het beste verklaard door de sociale ruiltheorie die stelt dat wanneer de verwachte voordelen of opbrengsten groter zijn dan de verwachte nadelen of kosten, bewoners positief zullen staan ten aanzien van het toerisme (zie 9.1).

87

Als alternatief voor de lineaire voorstelling van de van het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler stelden Russell en Faulkner (2004) een synthesemodel voor waarin de principes van het model van Butler met deze van de Chaostheorie gecombineerd worden. De Chaostheorie beschouwt elk systeem als inherent complex en onstabiel. Het model van Russell en Faulkner (2004) toont duidelijk dat de overgang van het ene stadium naar het andere niet rechtlijnig is, maar gekenmerkt wordt door verschillende fasen (Figuur 28): na een periode van stabiliteit en gereguleerde chaos (5) komt een bestemming in een onstabiele, onevenwichtige situatie terecht (1) die leidt tot ontregelde chaos (2). Nadat deze chaos onder controle is (3), vindt de overgang naar een volgende fase plaats (4). Figuur 28: Synthesis: Tourism area lifecycle and Chaos theory (Russell & Faulkner, 2004)

Bovenstaande Figuur 28 van Russell en Faulkner (2004) illustreert duidelijk dat de geschetste fasen binnen het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler niet scherp begrensd kunnen worden, maar geleidelijk in elkaar overvloeien. Ook de factoren die aan de basis liggen van de overgang naar een volgende fase kunnen niet altijd duidelijk gedefinieerd worden. Desalniettemin hebben Weaver en Lawton (2002) getracht om de factoren die de evolutie van toerisme in bestemmingen kunnen beïnvloeden voor te stellen in een matrix (zie Figuur 29). Ze onderscheiden vier grote ‘life cycle trigger factors’: 1. Intern en intentioneel: o Gewenste voorbeelden: verbetering van de infrastructuur en effectieve marketingcampagnes teneinde meer toeristen aan te trekken; het instellen van inkomgelden en het beperken van de infrastructuur om verdere groei van het toerisme tegen te gaan; o Ongewenste voorbeelden: terroristische aanslagen, ontvoering van toeristen; 2. Extern en niet intentioneel: o Voorbeelden: tyfoons en orkanen; politieke chaos; algemene recessie;

88

3. Intern en niet intentioneel: o Voorbeeld: burgeroorlog; 4. Extern en intentioneel: o Voorbeelden: bewuste devaluatie van de munt; films en shows op televisie. Figuur 29: Matrix model for classifying life cycle trigger factors (Weaver & Lawton, 2002)

Naast Weaver en Lawton (2002), laten ook Russell en Faulkner (2004) zich uit over de zogenaamde ‘life cycle trigger factors’. De auteurs richten zich hierbij specifiek op het gegeven ‘ondernemerschap’. Zo zijn zij van mening dat de overgang naar sommige fasen in het toeristisch ontwikkelingsproces in bepaalde bestemmingen geassocieerd kan worden met acties van individuele ondernemers. Volgens Russell en Faulkner (2004) hecht Butler overigens te weinig aandacht aan het ondernemerschap als vormgever van de toeristische ontwikkeling. De onderzoekers stellen dat ondernemerschap een (positieve of negatieve) rol speelt in àlle ontwikkelingsstadia, terwijl Butler hier enkel in het ‘involvement’-stadium belang aan hecht.

8.6.4

Een reactieve gastgemeenschap

Nog een ander punt van kritiek inzake de fasemodellen vinden we bij Weaver en Lawton (2002). Volgens deze auteurs gaan de ‘Irridex’ van Doxey en het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler onterecht uit van een reactieve in plaats van een pro-actieve gemeenschap. Zo wordt gesteld dat bestemmingen sowieso verder ontwikkelen tot een maximum bereikt is, terwijl gemeenschappen echter pro-actieve maatregelen kunnen nemen teneinde de negatieve impacten van het toerisme te vermijden. 89

Volgens de onderzoekers zijn er met betrekking tot het levenscyclusmodel van Butler twee mogelijke scenario’s om deze negatieve impacten te voorkomen: het ‘supply-driven’ scenario en de ‘demand-driven’ scenario (Figuur 30). In het eerste geval wordt het toerisme zodanig gemanaged dat de bestaande draagkracht van de bestemming niet overschreden wordt. De toeristische ontwikkeling wordt met andere woorden strikt gereguIeerd waarbij de vraag afgestemd wordt op het aanbod. In het tweede geval wordt het aanbod afgestemd op de vraag. De conventionele sequentie van het Butlermodel wordt aangehouden, doch de draagkracht wordt opgetrokken zodat de bestemming niet evolueert naar de stagnatiefase (Weaver & Lawton, 2002). Figuur 30: Alternative responses to the Butler sequence (Weaver & Lawton, 2002)

8.6.5

Allerhande andere bedenkingen

Uit voorgaande bleek reeds duidelijk dat de kritieken op de fasemodellen veelvuldig zijn. We ronden dit overzicht af met enkele punten van kritiek die geuit werden door Bryon (2005). Zo is het volgens Bryon (2005) niet duidelijk of bestemmingen tijdens hun toeristische ontwikkeling alle stadia in de voorgestelde volgorde moeten doorlopen of dat bepaalde fasen overgeslagen kunnen worden. Ook heerst er onduidelijkheid omtrent de snelheid waarmee de verschillende fasen optreden. Bryon (2005) haalt bovendien aan dat het niet uitgeklaard is of het verschuiven naar een volgende fase het volledig verdwijnen van de kenmerken van de voorgaande fase impliceert. Bryon (2005) wijst er tevens op dat niets gezegd wordt over de schaal waarop de fasen van toepassing zijn en of deze fasen zich autonoom manifesteren dan wel in samenhang zijn met grote macroeconomische evoluties. Ook de operationaliseerbaarheid blijkt een probleem: welke aspecten van het toerisme moeten gemeten worden om aan te tonen in welk stadium een bestemming zich bevindt?

90

SAMENVATTING HOOFDSTUK 8: IMPACTCONCEPTUELE FASEMODELLEN

EN ATTITUDE-ONDERZOEK OP BESTEMMINGSNIVEAU:

De drie klassieke impacttypes die in de literatuur onderscheiden worden maken reeds verschillende decennia het onderwerp uit van tal van wetenschappelijke studies. Daar waar aanvankelijk enkel de positieve economische effecten uitgelicht werden, werd na verloop van tijd gekomen tot een meer holistische visie waarbij de drie impacttypes onderscheiden werden en zowel positief als negatief ingevuld werden. Deze impactstudies waren evenwel descriptief van aard en misten theoretische fundering. Enige uitzondering vormden de studies waarin teruggevallen werd op conceptuele fasemodellen (Andereck & Vogt, 2000; Ap & Crompton, 1998; Bryon, 2005; Jafari, 1986, in Lankford, 1994; Jafari, 1989, in Weaver & Lawton, 2001; Pearce, 1989; Smith & Krannich, 1998; Weaver, 2000). Doxey (1975, in Akis, Peristianis & Warner, 1996; 1975, in Ap & Crompton, 1993; 1975, in Brunt & Courtney, 1999; Bryon, 2005; Cooper & Ryan, 2003; Goeldner & Ritchie, 2003; Hernandez et al., 1996; 1975 in Murphy, 1985; Ramchander, 2004; 1975, in Smith & Krannich, 1998) was de eerste die de reactie van bewoners bij interactie met toeristen koppelde aan het toeristisch ontwikkelingsproces. Zijn ‘Irridex continuum’ of ‘Irridex’ (afgeleid van ‘irritation index’) uit 1975 geldt als één van de belangrijkste conceptuele fasemodellen. Het uitgangspunt van het model is dat de houding van de gastgemeenschap ten aanzien van toeristen verandert van ‘euforie’ over ‘apathie’ en ‘irritatie’ tot uiteindelijk ‘antagonisme’ (en eventueel nadien ‘gelatenheid’) naarmate de gemeenschap verder uitgroeit tot volwaardige toeristische bestemming en de impact van toerisme toeneemt. Eveneens van zeer groot wetenschappelijk belang is het model van Butler (1980, in Akis, Peristianis & Warner, 1996; Ap & Crompton, 1993; 1980, in Bryon, 2005; Cooper & Ryan, 2003; 1980, in Goeldner & Ritchie, 2003; 1980, in Horn & Simmons, 2002; 1980, in Jansen-Verbeke, 1990; 1980, in Kuvan & Akan, 2005; 1980, in Pearce, 1989; 1980, in Ramchander, 2004; 1980, in Russell & Faulkner, 2004; 1980, in Sheldon & Abenoja, 2001; 1980, in Upchurch & Teivane, 2000). Butlers’ ‘Tourist Area Life Cycle Model’ uit 1980 is veruit het meest geciteerde fasemodel van toeristische ontwikkeling en kent vele afgeleide modellen zoals deze van Prideaux (2000) en Weaver (2000). Het levenscyclusmodel diende tevens als basis voor de inventarisatie van benodigde marketinginspanningen van een toeristische bestemming (Buhalis, 2000). Evenals Doxey stelt Butler dat de houding van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in negatieve zin wijzigt naarmate het aantal toeristen in de bestemming toeneemt. Volgens de auteur volgt een toeristische bestemming tijdens haar ontwikkeling een S-curve binnen dewelke een aantal evolutiestadia onderscheiden kunnen worden op basis van het aantal toeristen in verhouding tot de capaciteit van de bestemming: exploratie, betrokkenheid, ontwikkeling, consolidatie en stagnatie. Deze laatste fase kan mogelijks gevolgd worden door een achteruitgang of door een heropleving. Welke evolutie zich doorzet, is afhankelijk van de innovatie of de

91

maatregelen die al dan niet getroffen worden om de negatieve impacten van toerisme om te buigen. Vernieuwend is dat Butler (1980, in Sheldon & Abenoja, 2001) stelt dat inzake attitudevorming vooral rekening gehouden dient te worden met de mate waarin de bewoners contact hebben met en betrokken zijn in de toeristische industrie. Hoewel de modellen van Doxey en Butler veel erkenning kregen in de literatuur (o.m. Carmichael, 1999; Haralambopoulos & Pizam, 1996; Mason & Cheyne, 2000; Snaith & Haley, 1999; Upchurch & Teivane, 2000) worden deze fasemodellen ook bekritiseerd. De belangrijkste punten van kritiek zijn de veronderstelde homogeniteit van de gastgemeenschap, het enge toepassingsgebied (zijnde klassieke vakantiebestemmingen die gestaag tot ontwikkeling komen), het lineaire karakter van de modellen, en de veronderstelde reactieve houding van de gastgemeenschap. Naast de modellen van Doxey en Butler zijn nog twee andere conceptuele fasemodellen het vermelden waard, met name het model van Miossec en het model van Smith. Miossec (1976, in Jansen-Verbeke, 1990; 1977, in Hernandez et al., 1996; 1976, 1977, in Pearce, 1989) werkte in 1976 een model uit waarin de evolutie van een toeristisch oord in tijd en ruimte geschetst wordt aan de hand van vijf deelaspecten, zijnde de logiesaccommodatie, het transportnetwerk, en het gedrag en de attitudes van lokale bewoners, toeristen en lokale beleidsmakers. Opmerkelijk is dat het model van Miossec, in tegenstelling tot de modellen van Doxey en Butler, in de beginfase geen positieve attitude van de bewoner ten aanzien van toeristen veronderstelt. Het model van Smith (1978, in Bryon, 2005) vertoont gelijkenissen met het model van Miossec, doch daar waar Miossec in navolging van Doxey een link legde tussen de mate van toeristische ontwikkeling en (onder meer) de attitude van de lokale bewonersgroep, bracht Smith de mate van toeristische ontwikkeling in relatie met het type toerist dat de bestemming aandoet (gaande van het ‘explorer’-type tot het ‘charter’-type).

92

9

9.0

IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK OP INDIVIDUEEL NIVEAU: VOORNAME THEORIEËN

Inleiding

Zoals reeds aangehaald in de inleiding van voorgaand hoofdstuk, werd pas vanaf de jaren ’90 op consequente basis aan theoretisch gefundeerd attitude-onderzoek op individueel niveau gedaan (micro-niveau). De vroegere impacten attitudestudies waarbij de focus op de bestemming lag (macro-niveau), werden vrijwel allen - op de fasemodelstudies na - gekenmerkt door een gebrek aan theoretische onderbouwing. Dit atheoretische karakter geldt overigens als één van de belangrijkste kritieken met betrekking tot het merendeel van de bestaande impacten attitude-onderzoeken (onder meer Ap, 1990, in Haley, Snaith & Miller, 2005; Faulkner & Tideswell, 1997; Gursoy & Rutherford, 2004). In de recentere attitude-onderzoeken op individueel niveau die wel theoretisch onderbouwd zijn, wordt bijna steeds de sociale ruiltheorie (‘social exchange theory’) en/of de sociale representatietheorie (‘social representation theory’) gebruikt. Hoewel beide theorieën geschikt zijn om de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme te verklaren, geldt de sociale ruiltheorie als de meest overheersende theorie (Andereck et al., 2005; Gursoy & Rutherford, 2004; Haley, Snaith & Miller, 2005; Hernandez et al., 1996; Pérez & Nadal, 2005). Wat deze sociale ruiltheorie precies inhoudt, wordt verduidelijkt in 9.1. Uitleg omtrent de sociale representatietheorie is opgenomen in 9.2. Ook andere theorieën die sporadisch toegepast worden, komen in dit hoofdstuk aan bod (zie 9.3): de sociale draagkrachttheorie (‘social carrying capacity theory’), de sociale verstoringstheorie (‘social distruption theory’) en de toerisme-afhankelijkheidstheorie (‘tourism dependency theory’).

9.1 9.1.1

Sociale ruiltheorie Verduidelijking van de theorie

De sociale ruiltheorie stelt dat individuen een ruilrelatie zullen aangaan wanneer 1) de verwachte gevolgen naar waarde worden geschat, 2) de verwachte gevolgen waardevol worden geacht, en 3) de gepercipieerde kosten de gepercipieerde opbrengsten niet overtreffen (Ap, 1992, in Ramchander, 2004).

93

De sociale ruiltheorie kan gesitueerd worden binnen de waardeverwachtingsmodellen in de sociale psychologie: attitudes worden beschouwd als het resultaat van een vrij volledige kosten-batenafweging van de attributen die gepaard gaan met het attitudeobject (Bryon, 2005). Vanuit toeristisch perspectief betekent dit dat de attitude van lokale bewoners ten aanzien van de toeristische industrie (het attitude-object), alsook daaraan gekoppeld de mate van steun voor toeristische ontwikkeling, beïnvloed worden door de evaluatie van de ingeschatte vooren nadelen van de toeristische ontwikkeling (attributen). Deze verwachte vooren nadelen zijn niets anders dan de gepercipieerde positieve en negatieve gevolgen van het toerisme, zowel op economisch, socio-cultureel als fysiek-ruimtelijk vlak, en zowel op individueel (micro) als op collectief (macro) niveau. Wanneer de verwachte voordelen of opbrengsten groter zijn dan de verwachte nadelen of kosten, zullen lokale bewoners meer geneigd zijn om een ruilproces aan te gaan en aldus bij te dragen aan de verdere toeristische ontwikkeling in hun gastgemeenschap (Allen, Hafer, Long & Perdue, 1993, in Gursoy & Rutherford, 2004; Andereck, Valentine, Knopf & Vogt, 2005; Andriotis & Vaughan, 2003; Bryon, 2005; Gursoy & Rutherford, 2004; Pérez & Nadal, 2005; Ramchander, 2004; Waitt, 2003). Uitwisselingsprocessen van zowel materiële als immateriële aard zijn onontbeerlijk wil men het toerisme in een bepaalde regio ontwikkelen. Het ultieme doel van het aangaan van dergelijke uitwisselingsprocessen is het maximaliseren van de voordelen van zowel de toerist als de lokale bewoner (Ap, 1992, in Ramchander, 2004). Voor de toerist kan het hierbij gaan om de aankoop van een product of dienst, of om het beleven van een gewenste ervaring. De voordelen voor de lokale bewoner situeren zich meestal op economisch vlak (Andereck, Valentine, Knopf & Vogt, 2005; Ramchander, 2004). In het kader van toerisme omvatten de goederen en diensten die lokale bewoners van een toeristische bestemming aanbieden aan de toeristische sector (toeristen, ontwikkelaars, intermediairen, enz.) in ruil voor de verwachte opbrengsten volgens Teye, Sirakaya en Sönmez (2002) onder meer hun steun voor de lokale toeristische ontwikkeling, hun vriendelijkheid en gastvrijheid ten aanzien van toeristen, en hun tolerantie ten aanzien van de ongemakken die veroorzaakt worden door het toerisme (vervuiling, verkeersproblemen, geluidsoverlast, wachtrijen in winkels, enz.). In onderstaande Figuur 31 van Ap (1992, in Waitt, 2003) wordt het sociaal ruilproces gedetailleerd voorgesteld. Het proces wordt telkens geïnitieerd door één of meer behoeften (bvb. economisch en/of sociaal welzijn van een individu en/of een gemeenschap). Om deze behoeften te bevredigen wordt een ruilrelatie aangegaan met anderen. In deze ruilrelatie moet in eerste instantie voldaan zijn aan de aan- of afwezigheid van bepaalde a priori voorwaarden (‘antecedents’). Zo dient het handelen van beide partijen rationeel te zijn en te resulteren in gewenste voordelen. De ruilrelatie moet tevens wederkerig zijn: ‘(…) the resources exchanged should be roughly equivalent and, therefore, neither party should feel they are being exploited’ (Ramchander, 2004: 80). Wanneer aan de voorwaarden inzake rationaliteit, gewenste uitkomsten en wederkerigheid voldaan is, zal de ruilrelatie als eerlijk (‘balanced’) aanzien worden.

94

Opdat de transactie zou kunnen doorgaan, moet er voorts sprake zijn van een evenwichtige relatie tussen de betrokkenen. Zo stelt Ap (1992, in Hernandez et al. 1996: 761) dat ‘when the form of the relation involves an imbalance and is asymmetrical, the disadvantaged hosts actors’ perceptions will be negative’. Wrong (1979, in Waitt, 2003: 195) spreekt in dit verband over ‘social power’ wat neerkomt op ‘having, controlling, or influencing resources that another actor needs and values’. Een positieve attitude komt voor wanneer beide actoren - in dit geval lokale bewoners en de toeristische industrie een grote mate van ‘social power’ hebben in de relatie waarbinnen de ruil plaatsvindt. Een negatieve attitude is daarentegen gerelateerd aan beperkte mate van ‘social power’ aangezien de actoren dan weinig voordeel kunnen verwachten uit de ruil. Dit wordt eveneens aangenomen door Madrigal (1993, in Hernandez et al., 1996). In het model van Ap (1992, in Waitt, 2003) komt duidelijk tot uiting dat de gepercipieerde gevolgen van de ruiltransactie voortdurend geherëvalueerd worden. Indien de uiteindelijke uitwisseling als negatief wordt beschouwd, zal er in de toekomst geen ruil meer plaatsvinden. Wordt het resultaat van het proces positief geacht, zullen wellicht wél nieuwe ruilrelaties worden aangegaan (Ap & Crompton, 1998; Bryon, 2005; Ramchander, 2004). Figuur 31: A model of the social exchange process (Ap, 1992, in Waitt, 2003)

95

Zoals vermeld, stelt Ap (1992, in Ramchander, 2004) dat er aan drie voorwaarden voldaan moet worden wil men een sociale ruilrelatie aangaan. Zo volstaat het volgens de onderzoeker niet dat de gepercipieerde opbrengsten de gepercipieerde kosten overtreffen, maar moeten ook de verwachte gevolgen naar waarde worden geschat en moeten de verwachte gevolgen waardevol worden geacht. Onder meer Andereck et al. (2005), Gursoy, Jurowski en Uysal (2002), Haley, Snaith en Miller (2005), Kim et al. (2006), Ramchander (2004), en Teye, Sirakaya en Sönmez (2002) zijn eveneens deze mening toegedaan. Niet enkel het bestaan van het ruilproces is van belang, maar ook bovenal de aard en de waarde van deze activiteit. ‘The nature of the exchange is what matters – not simply its presence’ (Teye, Sirakaya & Sönmez, 2002: 679). Haley, Snaith en Miller (2005) en Waitt (2003) hebben het in dit verband over het zogenaamde ‘rechtvaardigheidsprincipe’. ‘(…) Social exhange theory relies not just on the existence of an exchange, but the relative perceived fairness of that exchange’ (Haley, Snaith & Miller, 2005: 662). Tewerkstelling in de toeristische sector leidt volgens de sociale ruiltheorie aldus niet noodzakelijk tot een positieve attitude ten aanzien van het fenomeen. Enkel wanneer de voornaamste aspecten van de tewerkstelling positief worden geëvalueerd en wanneer men vindt dat er een ‘eerlijke’ ruil plaatsvond, wordt een positieve attitude gevormd. We merken op dat bovenvermelde elementen eveneens (weliswaar in andere bewoordingen) opgenomen zijn in het model van Ap (1992, in Waitt, 2003) (zie Figuur 31). De sociale ruiltheorie biedt tal van voordelen. Zo laat deze theorie toe de de ruilrelaties op zowel individueel (micro) als collectief (macro) niveau te onderzoeken (Bryon, 2005; Ramchander, 2004). Het voornaamste voordeel is evenwel dat deze theorie een verklaring levert voor zowel de positieve als de negatieve percepties van impacten van toerisme en daarmee samenhangend de attitude ten aanzien van het toerisme. De attitude van lokale bewoners tegenover het toerisme wordt door de sociale ruiltheorie namelijk omschreven als het resultaat van de persoonlijke afweging van de gepercipieerde negatieve en positieve effecten van toerisme. De manier waarop lokale bewoners de economische, socio-culturele en fysiek-ruimtelijke gevolgen van het toerisme percipiëren en evalueren, beïnvloedt met andere woorden de vorming van attitudes. Dit houdt meteen in dat de attitude verschilt van individu tot individu (afhankelijk van het resultaat van de evaluatie). Attitudes hebben op hun beurt een invloed op de manier waarop lokale bewoners reageren op de aanwezigheid van toerisme. Op deze manier wordt aldus het conatieve element9 van percepties geïntegreerd. Volgens de sociale ruiltheorie kunnen attitudes beschouwd worden als voorspellers van het gedrag van lokale bewoners (Andriotis & Vaughan, 2003; Bryon, 2005; Gursoy, Jurowski & Uysal, 2002; Ramchander, 2004).

9

Het conatieve of gedragselement is één van de drie componenten die onderscheiden worden

binnen attitudes. Het gedragscomponent verwijst naar ‘actietendensen’ die men heeft ten aanzien van het attitude-object (van der Pligt & de Vries, 1995) (zie 10.1). 96

9.1.2

Kritiek

Niettegenstaande het feit dat de sociale ruiltheorie algemeen beschouwd wordt als de voornaamste en meest geschikte onderliggende theorie om percepties en attitudes te verklaren, wordt in wetenschappelijke literatuur gewezen op een aantal tekortkomingen van de sociale ruiltheorie. Zo doen er zich volgens Pearce et al. (1996, in Fredline & Faulkner, 2000) drie grote problemen voor wanneer de sociale ruiltheorie gebruikt wordt als onderliggende theorie om de attitude ten aanzien van het toerisme en de perceptie van de impacten van het toerisme te verklaren. Ten eerste gaat de sociale ruiltheorie uit van het feit dat mensen ‘systematische informatieprocessors’ zijn (mensen als rationele wezens), terwijl psychologisch onderzoek aangeeft dat mensen eerder ‘cognitive misers’ (‘vrekken’) zijn, aldus Pearce et al.. Attitudes worden niet altijd opnieuw geconstrueerd op basis van rationele afwegingen, maar soms ook opgeroepen, iets waarmee de sociale ruiltheorie geen rekening houdt. Ten tweede stellen Pearce et al. dat de sociale dimensie ontbreekt binnen de sociale ruiltheorie. Dit is een belangrijk punt van kritiek daar het merendeel van de individuele kennis van mensen sociaal overgedragen wordt (‘socially derived’), en niet het resultaat is van directe ervaring. Ten derde worden volgens de auteurs de percepties van mensen gevormd binnen een maatschappelijke en historische context. De sociale ruiltheorie beschouwd mensen echter als opererend binnen een vacuüm en gaat aldus voorbij aan contextuele factoren. Deze problemen worden volgens Pearce et al. opgevangen door de sociale representatietheorie (zie 9.3). Tomljenovic en Faulkner (2000) wijzen op twee andere voorname tekortkomingen, namelijk dat met behulp van de sociale ruiltheorie niet verklaard kan worden hoe en waarom de eindbalans van de gepercipieerde toeristische effecten verschilt van individu tot individu, en waarom in de eindbalans de economische voordelen veelal zwaarder doorwegen dan de sociale kosten. Dit laatste betekent met andere woorden dat de theorie geen afdoend antwoord geeft op de vraag hoe de verschillende effecten van toerisme (economisch, socio-cultureel en fysiek-ruimtelijk) zich ten opzicht van elkaar verhouden. Volgens Tomljenovic en Faulkner (2000) kunnen deze tekortkomingen evenwel opgeheven worden door het gebruik van de behoeftenhiërarchie van Maslow. Het persoonlijke karakter van de eindbalans wordt binnen het model van Maslow verklaard door de veronderstelling dat iedere persoon zijn of haar behoeften wil bevredigen volgens een bepaalde hiërarchie. Hierbij spelen intrinsieke karakteristieken een rol zoals betrokkenheid bij toerisme, socio-demografische gegevens, afstand tussen de woonplaats en de zones met toeristische activiteit, en hoe lang men al in de toeristische bestemming woont. Dat de economische voordelen de sociale kosten overheersen kan verklaard worden door het feit dat sociale impacten behoren tot een hogere behoeftencategorie. De economische voordelen bevredigen daarentegen de meer dominante behoeften van lagere orde. Dit gegeven verklaart tevens waarom lokale

97

bewoners veelal het toerisme steunen niettegenstaande zij soms negatieve sociale gevolgen ervaren van de toeristische activiteiten (Bryon, 2005; Lepp, 2007; Tomljenovic & Faulkner, 2000). Andereck en Vogt (2000), Faulkner en Tideswell (1997) en Weaver en Lawton (2002) verwijzen in dit verband naar de altruïstische houding van lokale bewoners: persoonlijke negatieve (sociale) gevolgen van het toerisme worden door de vingers gezien omdat het toerisme (economische) voordelen oplevert voor de gehele lokale gemeenschap. Deze these wordt door verschillende onderzoeken bevestigd, waaronder deze van Bryon (2005), Gursoy et al. (2002) en Haralambopoulos en Pizam (1996): de perceptie van economisch welzijn van de gemeenschap weegt het zwaarste door bij de afweging al dan niet steun te verlenen aan de toeristische industrie. Faulkner en Tideswell (1997) stellen overigens dat bestemmingen die reeds lange tijd ervaring hebben met toerisme ‘coping strategies’ ontwikkelen om om te gaan met de negatieve effecten. Tomljenovic en Faulkner (2000) waren de eersten om de verschillende impacten van toerisme in relatie te brengen met de behoeftenhiërarchie van Maslow. In onderstaande Tabel 1 staan in de linkerkolom de behoeften gerangschikt, terwijl in de middelste kolom de impacten van toerisme opgesomd worden, gegroepeerd op basis van hun mogelijk effect op de bevrediging van de gerelateerde behoeften uit kolom 1. De rechterkolom bevat de globale categorieën waaronder de diverse impacten meestal worden ondergebracht.

98

Tabel 1: Maslow’s hierarchy of needs affected by a range of tourism impacts (Tomljenovic & Faulkner, 2000)

Dimension Physiological (hunger, shelter, thirst, housing) Safety (physical and psychological security)

Social (need for affiliation, friendship, belonging)

Tourism impacts • Employment opportunities • Cost/standard of living • Land/housing affordability • Public funds for tourism promotions

Category Economic

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Emergency services Medical services Adequacy of police force Road congestion/safety Shopping facilities Congestion Overcrowding Queuing Violence Burglaries Prostitution Gambling Personal/organized crime Illegal drugs Vandalism Alcohol abuse Pollution Congestion Visual intrusion Litter Noise Overcrowding Population density Damage to natural environment

Safety

•

Recreation opportunities (indoor/outdoor) Entertainment (availability of shopping / restaurants / cinemas / attractions) Friend / relatives interaction Neighbours interaction Contact with visitors Mutual confidence among people Courtesy and hospitality towards strangers Migration / demographic changes Traditional way of life Traditional culture Concern for only material gains Value change (honesty, morality, customs, morals) Satisfaction with community life Demonstration effect

Leisure

• • • • • • • • • • • • •

Accessibility

Crime

Environment

Social

Socio-cultural

99

Tabel 1 (vervolg): Maslow’s hierarchy of needs affected by a range of tourism impacts (Tomljenovic & Faulkner, 2000)

Dimension Self-esteem (need for achievement, success, recognition)

Tourism impacts • Opportunities for economic gains • Influence in tourism decisions • Demonstration effect • •

Self-actualisation (need for creativity, selfexpression, achieving one’s potential)

• •

Pride in area’s ability to attract visitors Cultural identity (vs. cultural commodification) Cultural exchange (host as a cultural broker) Life enrichment through mixing with different cultures

Category Economic (achievement status) Socio-cultural

Socio-cultural

Aanvullend bij de internationale kritiek, formuleert Bryon (2005) nog een aantal extra tekortkomingen van de sociale ruiltheorie. Zo wijst hij op het feit dat de relatie attitudegedrag veel te eenvoudig wordt voorgesteld. Bepaalde determinanten die de gedragsintentie beïnvloeden zoals sociale normen, observeren van anderen, overtuiging door anderen, waarneming van eigen reacties, enz. worden binnen de sociale ruiltheorie buiten beschouwing gelaten. Ook de ruimtelijke dimensie van attitudes en percepties, een gegeven dat in het doctoraatswerk van Bryon (2005) centraal staat, ontbreekt in de sociale ruiltheorie. Tot slot duidt Bryon (2005) erop dat conform de theorie van beredeneerd gedrag10, vooral de instrumentele functie11 van attitudes benadrukt wordt: op basis van een rationele afweging geeft de attitude ten aanzien van toerisme aan hoe men moet omgaan met het attitude-object om bepaalde behoeften te bevredigen. Buiten het instrumentele functie biedt de sociale ruiltheorie echter geen inzicht in andere functies van de attitude tegenover toerisme.

10

Volgens de theorie van beredeneerd gedrag, uitgewerkt door Fishbein en Ajzen (1975), kan

gedrag het best voorspeld worden uit de intentie van de persoon, die weer wordt voorspeld door de attitude en de sociale norm. Het relatieve belang van de beide componenten wordt uitgedrukt in gewichten. Volgens Fishbein en Ajzen is een attitude het resultaat van de subjectieve afweging van vooren nadelen. De sociale norm verwijst naar de subjectieve indruk die de persoon heeft over wat ‘relevante anderen’ vinden dat hij of zij zou moeten doen (Van der Pligt & de Vries, 1995) (zie 10.5). 11

De instrumentele functie van attitudes verwijst naar de veronderstelling dat in attitudes ook

handelingstendensen of intenties worden uitgedrukt die aangeven hoe personen met het attitudeobject om wensen te gaan teneinde bepaalde behoeften te bevredigen (Van der Pligt & de Vries, 1995) (zie 10.8). 100

9.2 9.2.1

Sociale representatietheorie Ontstaan

De sociale representatietheorie werd in de jaren ’60 ontwikkeld door de sociaalpsycholoog Serge Moscovici. Moscovici kwam tot deze theorie na veelvuldig interdisciplinair en historisch onderzoek, uitgaande van de veronderstelling dat mensen meer dan één manier van redeneren gebruiken. Hierbij bouwt hij verder op het onderscheid dat de Franse socioloog Durkheim maakt tussen collectieve en individuele representaties. Volgens Durkheim (1912/1995, in Lorenzi-Crioldi & Clémence, 2004) zijn individuele representaties ‘internal states’ die niet gedeeld worden met anderen. Er is sprake van collectieve representaties wanneer deze individuele representaties gecommuniceerd worden naar anderen in de vorm van woorden, beelden en/of symbolen. Het is op dit gegeven van ‘représentations collectives’ dat het idee van sociale representaties gebaseerd is (Zeegers, 1988; Fredline & Faulkner, 2000; Lorenzi-Crioldi & Clémence, 2004). Het collectieve is volgens Zeeger (1988) het meest typische kenmerk van sociale representaties. Het collectieve karakter betekent echter niet dat sociale representaties door àlle mensen gedeeld worden. Verschillen tussen groepen en binnen groepen zijn mogelijk. Het collectieve verwijst aldus niet naar ‘universeel’, maar naar ‘gevormd in gemeenschap’. Individuele informatieverwerking wordt hierbij evenwel niet ontkend of afgewezen, doch de structuur en de dynamiek van sociale representaties kunnen niet gereduceerd worden tot en verklaard worden vanuit een individuele representatiestructuur. Het ‘sociale’ element verwijst naar het feit dat representaties steeds betrekking hebben op een sociale inhoud of een sociaal object (zoals toerisme) en gedeeld worden door groepen die ageren binnen een gemeenschap. Sociale representaties faciliteren dan ook de interne communicatie binnen groepen (Jaspars & Fraser, 1984, in Bryon, 2005; Moscovici, 1988, in Fredline & Faulkner, 2000).

9.2.2

Definitie

Er bestaan verschillende definities van het begrip ‘sociale representatie’. De grondlegger van de theorie, Serge Moscovici (1983, in Fredline & Faulkner, 2000: 767) definieert sociale representaties als “systems’ of preconceptions, images and values which have their own cultural meaning and persist independently of individual experience”. Fredline en Faulkner (2000) omschrijven sociale representaties als mechanismen die mensen gebruiken om objecten en gebeurtenissen in de wereld te begrijpen. Sociale representaties stellen mensen namelijk in staat nieuwe objecten en gebeurtenissen te vatten door te refereren aan voorgaande ervaringen en reeds opgedane kennis. Sociale representaties ‘turn the unfamiliar into the familiar’, aldus Fredline en Faulkner (2000).

101

Volgens Lorenzi-Crioldi en Clémence (2004: 298) gaat het bij sociale representaties om ‘commonsense knowledge about general topics (e.g. AIDS, computers, gender, health, intelligence, psychoanalysis, work) that are the focus of everyday conversation’. Een gelijkaardige definitie vinden we terug bij Abric (1984, in Bryon, 2005: 46). Hij stelt dat sociale representaties beschouwd moeten worden als complexe metasystemen van alledaagse kennis, bestaande uit ‘the totality of information, beliefs, attitudes and opinions which an individual has acquired with respect to a given object’. Attitudes vormen in deze theorie aldus een onderdeel van sociale representaties. Zo stelt Moscovici (1973, in Bryon, 2005) dat individuele attitudes bredere sociale representaties reflecteren. Ook Lorenzi-Crioldi en Clémence (2004) stellen dat attitudes uitdrukkingen zijn van specifieke sociale representaties. In tegenstelling tot onder andere de sociale ruiltheorie hebben attitudes in de sociale representatietheorie echter niet alleen een individuele, maar ook een sociale of culturele dimensie: zowel de cognitieve als evaluatieve responscomponent12 kan een gemeenschappelijke sociale oorsprong hebben en kan gedeeld worden door individuen die tot eenzelfde groep behoren (Jaspars & Fraser, 1984, in Bryon, 2005). Gelet op dit gegeven, zijn sociale representaties volgens Pearce et al. (1996, in Andriatis & Vaughan, 2003) ook waardevol om sociale conflicten en/of groepsreacties op bepaalde zaken binnen een gemeenschap, zoals het toerisme, te verklaren.

9.2.3

Soorten sociale representaties

Moscovici (1988, in Fredline & Faulkner, 2000) onderscheidt drie soorten sociale representaties: • Dominante (‘hegemonic’) representaties. Dit zijn stabiele, homogene representaties die erkend, aanvaard en gecommuniceerd worden door de hele gemeenschap; • Afwijkende (‘emancipated’) representaties. Deze representaties komen voor wanneer er binnen een groep subgroepen bestaan die ietwat afwijkende ideeën en gedachten hebben; • Conflicterende (‘polemical’) representaties. Dergelijke representaties treden op wanneer er sprake is van groepsconflicten omdat subgroepen geheel tegenovergestelde standpunten hebben.

12

Rosenberg en Hovland (1960) waren de eersten om drie componenten van attitudes aan te

duiden: een cognitief, een affectief (sociaal) en een gedragsmatig (conatief) component. Deze drie componenten vormen volgens de auteurs integrale onderdelen van het attitudeconcept. Het cognitieve component verwijst naar meningen of overtuigingen die men heeft over het attitudeobject, terwijl het affectieve component slaat op gevoelsmatige reacties op het attitude-object. Zoals reeds vermeld, verwijst het gedragscomponent naar ‘actietendensen’ die men heeft ten aanzien van het attitude-object. Centraal in de opvattingen van Rosenberg en Hovland is dat alle drie de responscategorieën evaluatief van aard zijn (Van der Pligt & de Vries, 1995) (zie 10.1). 102

Ondanks de hoge mate van stabiliteit, zijn sociale representaties niet statisch. Zo komt het binnen een gemeenschap vaak voor dat hegemonische en geëmancipeerde representaties (tijdelijk) een polemisch karakter krijgen wanneer deze gemeenschap geconfronteerd wordt met een belangrijke beslissing, een substantiële verandering of een crisis (bvb. een mega-evenement zoals het Europees kampioenschap voetbal ‘Euro 2000’) (Pearce et al., 1996, in Bryon, 2005).

9.2.4

Bronnen van sociale representaties

Er kunnen grosso modo drie bronnen van (ontstaan en verandering van) sociale representaties worden onderscheiden: directe ervaring, sociale interactie en de media. De meeste informatie die kan dienen als basis voor percepties wordt verzameld doorheen directe ervaring. De aldus vergaarde informatie is bovendien beter controleerbaar dan deze verzameld via sociale interactie en de media. Door het interageren met familie, vrienden, collega’s, kennissen e.d. worden heel vaak sociale representaties overgenomen. Men is immers geneigd aan te sluiten bij een bepaalde groep waarvan de leden eenzelfde of een gelijkaardige sociale identiteit hebben als zichzelf. Het komt ook regelmatig voor dat mensen deel uitmaken van verschillende groepen met allen verschillende sociale representaties. In dat geval is het een uitdaging de verschillende sociale representaties met elkaar in overeenstemming te brengen. Er moet gezegd dat niet alle leden van een gemeenschap even intensief in contact komen met bepaalde objecten of even intensief bepaalde gebeurtenissen beleven. In dat geval valt men in vele gevallen terug op informatie uit de media (bvb. uitspraken van politieke figuren en andere bekende persoonlijkheden). De media kan de individuele percepties van mensen op twee manieren beïnvloeden: enerzijds doorheen de eigenlijke inhoud van de verhalen waarover gerapporteerd wordt, en anderzijds door de beslissing bepaalde topics wel of niet te behandelen (Fredline & Faulkner, 2000).

9.2.5

Functies van sociale representaties

Volgens de grondlegger van de theorie Moscovici (1981, 1984, in Zeegers, 1988) is en blijft de basisfunctie van sociale representaties, en daarmee ook de verklaring voor het bestaan van sociale representaties, het omvormen van het onbekende en/of ongewone in het bekende of het vertrouwde. Deze fundamentele neiging tot familiarisatie kan op twee manieren gebeuren, namelijk door ‘objectivering’ en/of door ‘verankering’ of ‘enting’. Objectivering verwijst naar het transformatieproces van abstracte informatie naar concrete kennis (beelden) doorheen communicatie. Doorheen dit proces worden figuratieve, metaforische en/of symbolische betekenissen opgeroepen die vervolgens gehanteerd worden als referentiepunten (sociale representaties).

103

Het verankeringsproces biedt een verklaring waarom groepen met verschillende overtuigingen verschillende verklaringen geven aan bepaalde ervaringen. Het verankeringsproces betreft namelijk een transormatieproces waarbij het nieuwe, het onbekende en/of het bedreigende aan het oude, het gekende gekoppeld wordt. Dit proces wordt beïnvloed door de bestaande kennis en het perspectief van de eigen groep waartoe men behoort. Om abstracte informatie te herleiden gebruiken individuen namelijk normatieve regels die verankerd zijn in ideeën, waarden en geloofsovertuigingen eigen aan een groep. De nieuwe, onbekende elementen uit onze leefwereld worden in eerste instantie vergeleken met wat we al kennen uit andere aspecten van het dagelijkse leven, ze worden geclassificeerd, benoemd en aan een welbepaalde categorie toegewezen. De efficiëntie van het verankeringsproces wordt mede bepaald door de kennis die men reeds heeft over een bepaald topic. Zo kan voorgaande kennis omtrent de manier van overdragen van het AIDS-virus mensen ervan weerhouden een nieuw aangeleverde, doch foutieve vorm van overdracht als correct aan te nemen (Bryon, 2005; Lorenzi-Crioldi & Clémence, 2004; Moscovici & Hewstone, 1983, in Zeegers, 1988). Een goed voorbeeld van verankering en objectivering, aangehaald door Bryon (2005), is deze van de sociale representatie waarbij het toerisme als een ‘plaag’ of een ‘pest’ wordt omschreven. In eerste instantie wordt een analogie gebruikt: het toerisme wordt vergeleken met een ziekte, en wordt dus gekoppeld aan cognitieve kaders uit andere aspecten van het dagelijkse leven (met name gezondheid). Bij het gebruik van deze metafoor wordt meteen ook een (eerder onaangenaam) visueel beeld opgeroepen. Dit beeld is zo krachtig, dat de metafoor uiteindelijk realiteit wordt. Naast de neiging tot familiarisatie worden in de literatuur nog andere functies aangehaald die sociale representaties voor een groep kunnen vervullen. Zo onderscheidt Doise (1978, in Zeegers, 1988) volgende drie functies: • Een selectieve functie (bvb. het opmerken van positieve kenmerken van de ‘ingroup’ en de negatieve van de ‘outgroup’); • Een rechtvaardigende functie (stereotypen kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt voor het rechtvaardigen van ongelijke behandeling); • Een anticiperende functie (ze bieden richtlijnen voor ‘intergroup-interactie’). De eerste functie stemt grotendeels overeen met wat door Hewstone et al. (1982, in Zeegers, 1988) omschreven wordt als de ‘sociale identiteitsfunctie’. Sociale representaties worden volgens Hewston et al. namelijk gebruikt om aan de ‘ingroup’ en de ‘outgroup’ differentiële kenmerken toe te schrijven zodanig dat een positieve eigen sociale identiteit verkregen wordt. Anders gesteld, bestaat de groepsidentiteit volgens de auteurs aldus uit het deelnemen aan dezelfde representaties.

104

9.2.6

Kritiek

De sociale representatietheorie werd in het verleden slechts door enkele onderzoekers toegepast (o.a. Fredline & Faulkner, 2000; Andriotis & Vaughan, 2003). De onderzoeksen analysemethoden die geschikt zijn voor empirisch onderzoek binnen de sociale representatietheorie zijn dan ook niet op grote schaal geëxploreerd in toeristisch attitudeonderzoek. Hierbij dient gezegd dat in het verleden bij onderzoek naar sociale representaties vrijwel uitsluitend gebruik werd gemaakt van verbaal onderzoeksmateriaal. Betekenisgeving in gemeenschap vindt echter ook plaats via andere dan louter linguïstische symbolensystemen. Het gelijkstellen van sociale representaties met taal is aldus een te beperkte omschrijving van het verschijnsel (Zeegers, 1988). Naast kritiek op de toepassing van de theorie, kunnen ook bedenkingen geformuleerd worden over de sociale respresentatietheorie an sich. Hoewel gesteld wordt dat sociale representaties richtlijnen bieden voor het handelen (sociale interactie), en dat attitudes een uitdrukking zijn van sociale representaties, wijst Bryon (2005) er bijvoorbeeld op dat de link met gedrag en attitudes veel minder uitgewerkt is dan bij de sociale ruiltheorie. Dat het idee van ‘mensen als rationele wezens’ vervangen wordt door de idee van ‘mensen als sociale wezens’ zorgt ook voor problemen. In het attitudevormingsproces is er immers sprake van een wisselwerking tussen de sociale representaties van het individu en zijn of haar persoonlijke afwegingen van de effecten van het toerisme. Voorts mist de sociale representatietheorie volgens Bryon (2005) elke ruimtelijke dimensie, en is het voor een onderzoeker zeer moeilijk om zich los te maken van sociale representaties van de eigen (sub)groep waartoe hij/zij behoort. Naast deze negatieve elementen, zijn er in de literatuur ook positieve woorden terug te vinden met betrekking tot de sociale representatietheorie. Zo laat Bryon (2005) zich lovend uit over het feit dat mensen in deze theorie niet gezien worden als geïsoleerde, computermatige informatieverwerkers, maar als sociale wezens wiens attitudes, percepties en gedrag worden gevormd door en in interactie met anderen. De nadruk op de sociale interactie en groepsinvloeden laat toe het schaalniveau van het individu, typisch voor ‘toerist-bewoner impact’-onderzoeken gebaseerd op de sociale ruiltheorie, te overstijgen en opnieuw een grotere aandacht te hebben voor (subgroepen binnen) de lokale gemeenschap (m.n. gemeenschappelijkheid in attitudes tegenover toerisme).

9.3

Overige onderliggende theorieën

Naast de sociale ruiltheorie en de sociale representatietheorie kan nog gewag gemaakt worden van drie andere onderliggende theorieën. Deze theorieën worden evenwel slechts sporadisch toegepast in wetenschappelijk attitude-onderzoek, en worden derhalve summier behandeld.

105

De sociale draagkrachttheorie (‘social carrying capacity theory’) gaat ervan uit dat lokale bewoners een positieve attitude ontwikkelen tijdens de beginfase van toeristische ontwikkeling. Deze positieve attitude wordt evenwel negatief vanaf het moment dat de sociale draagkracht van de gemeenschap overschreden wordt (Perdue et al., 1999, in Lee et al., 2003). Zowel het model van Doxey (1975) als dit van Butler (1980) is overigens gebaseerd op het concept van ‘social carrying capacity’. Cooke (1982, in Pearce, 1989: 174) en d’Amore (1983, in Pearce, 1989: 174) omschrijven de sociale draagkracht als: ‘that point in the growth of tourism where local residents perceive, on balance, an unacceptable level of social disbenefits from tourist development’. De wijze waarop de feitelijke impact van toerisme zowel in fysiek/ruimtelijke, economische, als socio-culturele zin wordt gepercipieerd door lokale bewoners is van groot belang voor het vaststellen van de sociale capaciteitslimieten of de sociale draagkracht. Naast de sociale draagkracht maakt Pearce (1989) overigens nog gewag van ‘physical capacity’, ‘environmental capacity’ en ‘perceptual or psychological capacity’. In het eerste geval gaat het over de draagkracht van de toeristische faciliteiten, in het tweede geval over de draagkracht van de omgeving (het milieu). De zogenaamde ‘perceptuele of psychologische draagkracht13’ heeft te maken met het plezier van de toerist. Bij toeristische ontwikkeling dient steeds rekening gehouden te worden met deze verschillende draagkrachttypes. Smith en Krannich (1998) werkten de toerisme-afhankelijkheidstheorie (‘tourism dependency theory’) uit. Deze theorie, die gelijkenissen vertoont met het levenscyclusmodel van Butler en de sociale draagkrachttheorie, stelt dat naarmate de afhankelijkheid van toerisme toeneemt, de attitude ten aanzien van toeristische ontwikkeling negatiever wordt en het welzijnsniveau van de lokale bewoners afneemt. De auteurs onderscheiden drie grote typen van gemeenschappen op basis van de mate van toeristische ontwikkeling: ‘tourism-saturated’, ‘tourism-realized’ en ‘tourism-hungry’. Bewoners uit het eerste gemeenschapstype blijken het meest negatief te staan ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling, gevolgd door de bewoners uit het tweede type. Mensen die in een ‘tourism-hungry’ gemeenschap wonen vertonen een positieve attitude. De sociale verstoringstheorie (‘social distruption theory’) tot slot werd ontwikkeld door Kang, Long en Perdue (1996) die hiervoor teruggrepen naar eerder werk van England en Albrecht (1984, in Kang et al., 2008). De theorie, die vooral toepassing vindt in gemeenschappen die zich op zeer korte tijd op toeristisch vlak sterk ontwikkelden, stelt dat lokale bewoners eerst een negatieve attitude hebben ten aanzien van toeristische ontwikkeling omwille van het feit dat zij stress ervaren door toedoen van de snelle veranderingen in hun gemeenschap en aldus hun leven verstoort zien (crisissituatie). Deze negatieve attitude wordt positief naarmate men zich aanpast aan de nieuwe situatie

13

Wanneer deze draagkracht overschreden wordt, neemt het plezier van de toerist af. Met andere

woorden: de kwaliteit van de toeristische ervaring neemt af (Pearce, 1989). 106

en naarmate men meer economische voordelen van de toeristische ontwikkeling ervaart (Kang, Long & Perdue, 1996; Lee et al., 2003).

107

SAMENVATTING

HOOFDSTUK

9: IMPACT-

EN ATTITUDE-ONDERZOEK OP INDIVIDUEEL NIVEAU:

VOORNAME THEORIEËN

Zoals vermeld, situeerden de eerste impacten attitude-onderzoeken zich op bestemmingsniveau. Belangrijk punt van kritiek op deze eerste wetenschappelijke studies waarin de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van (de impact) van toerisme rechtstreeks gekoppeld werd aan de toeristische ontwikkelingsfase waarin de bestemming zich bevond, was het feit dat er uniformiteit in attitudes verondersteld werd. Pas vanaf de jaren ’90 werd afgestapt van het idee van homogeniteit in de reactie van de gastgemeenschap. Er vond met andere woorden een verschuiving plaats van onderzoek op bestemmingsniveau (fasemodellen; macro-niveau) naar surveyonderzoek op individueel niveau (attitudes; micro-niveau). De recentere attitude-onderzoeken op individueel niveau worden vrijwel steeds theoretisch onderbouwd vanuit de sociale ruiltheorie (‘social exchange theory’) en/of de sociale representatietheorie (‘social representation theory’). Het uitgangspunt van de sociale ruiltheorie is dat individuen een ruilrelatie zullen aangaan wanneer verwacht wordt dat de gepercipieerde opbrengsten de gepercipieerde kosten zullen overtreffen (Allen, Hafer, Long & Perdue, 1993, in Gursoy & Rutherford, 2004; Andereck, Valentine, Knopf & Vogt, 2005; Andriotis & Vaughan, 2003; Ap, 1992, in Ramchander, 2004; Bryon, 2005; Gursoy & Rutherford, 2004; Pérez & Nadal, 2005; Ramchander, 2004; Waitt, 2003). Een groot voordeel van deze theorie is dat deze een verklaring biedt voor zowel de positieve als de negatieve percepties van impacten van toerisme en daarmee samenhangend de attitude ten aanzien van het toerisme. De attitude van lokale bewoners tegenover het toerisme wordt door de sociale ruiltheorie namelijk omschreven als het resultaat van de persoonlijke afweging van de gepercipieerde negatieve en positieve effecten van toerisme op economisch, sociocultureel en fysiek-ruimtelijk vlak. De sociale ruiltheorie beschouwd attitudes als voorspellers van het gedrag. Afhankelijk van de uitkomst van de rationele afweging van vooren nadelen van het toerisme, zullen lokale bewoners volgens de theorie zich aldus wel of niet gastvrij opstellen naar toeristen, en wel of niet actief bijdragen tot de toeristische ontwikkeling van de bestemming (Andriotis & Vaughan, 2003; Bryon, 2005; Gursoy, Jurowski & Uysal, 2002; Ramchander, 2004). Niettegenstaande het feit dat de sociale ruiltheorie algemeen beschouwd wordt als de voornaamste en meest geschikte onderliggende theorie om percepties en attitudes te verklaren, wordt in wetenschappelijke literatuur gewezen op een aantal tekortkomingen van de theorie. Zo stelt Bryon (2005) dat de relatie tussen attitude en gedrag veel te eenvoudig voorgesteld wordt. Daarenboven is de auteur van mening dat de ruimtelijke dimensie in de theorie ontbreekt, en dat de theorie een haast exclusieve nadruk legt op de instrumentele functie van attitudes. Tomljenovic en Faulkner (2000) wijzen bovendien op het feit dat met behulp van de sociale ruiltheorie niet verklaard kan worden hoe en waarom de eindbalans van de gepercipieerde toeristische effecten verschilt van individu tot individu. Daarenboven geeft de theorie volgens hen geen afdoend antwoord op de

108

vraag hoe de verschillende effecten van toerisme (economisch, socio-cultureel en fysiekruimtelijk) zich ten opzichte van elkaar verhouden (gewichten). Tomljenovic en Faulkner (2000) stellen dat dit laatste opgelost kan worden door de verschillende impacten van toerisme in relatie te brengen met de behoeftenhiërarchie van Maslow. Pearce et al. (1996, in Fredline & Faulkner, 2000) uiten tot slot kritiek op het feit dat de sociale ruiltheorie ervan uitgaat dat mensen steeds rationeel handelen en aldus geacht worden hun attitudes altijd opnieuw te construeren op basis van rationele afwegingen. Voorts worden het ontbreken van een sociale dimensie, alsook het negeren van contextgegevens door Pearce et al. als punten van kritiek aangehaald. Volgens de auteurs kunnen deze problemen opgevangen worden door de sociale representatietheorie die in de jaren ’60 ontwikkeld werd door de sociaal-psycholoog Serge Moscovici. Representaties kunnen omschreven worden als mechanismen die mensen gebruiken om objecten en gebeurtenissen in de wereld te begrijpen. Het zijn als het ware complexe metasystemen van alledaagse kennis, bestaande uit een geheel van informatie, attitudes, opinies en overtuigingen die een persoon opgebouwd heeft rond een bepaald object. Belangrijk hierbij is dat attitudes in deze theorie aldus een onderdeel vormen van of een uitdrukking zijn van sociale representaties. Het ‘sociale’ element verwijst naar het feit dat representaties steeds betrekking hebben op een sociale inhoud of een sociaal object (zoals toerisme) en gedeeld worden door groepen die ageren binnen een gemeenschap. Sociale representaties kunnen dan ook de interne communicatie binnen groepen faciliteren (Jaspars & Fraser, 1984, in Bryon, 2005; Moscovici, 1988, in Fredline & Faulkner, 2000). Sociale representaties kunnen op drie manieren gevormd worden: via directe ervaring, via sociale interactie en via de media. Er worden drie soorten sociale representaties onderscheiden: dominante (‘hegemonic’), afwijkende (‘emancipated’) en conflicterende (‘polemical’) (Moscovici, 1988, in Fredline & Faulkner, 2000). Deze types zijn veelal stabiel, doch onderlinge wijzigingen in soort representaties zijn mogelijk (Pearce et al., 1996, in Bryon, 2005). Als basisfunctie van sociale representaties wordt door de grondlegger Moscovici de mogelijkheid tot familiarisatie aangehaald. Hierbij kan teruggevallen worden op de processen van ‘objectivering’ en/of ‘verankering’ of ‘enting’ (Bryon, 2005; Lorenzi-Crioldi & Clémence, 2004; Moscovici, 1981, 1984, in Zeegers, 1988; Moscovici & Hewstone, 1983, in Zeegers, 1988). Naast de basisfunctie worden in de literatuur nog andere functies van sociale representaties onderscheiden zoals de selectieve functie, de rechtvaardigende functie, de anticiperende functie, en sociale identiteitsfunctie (Doise, 1978, in Zeegers, 1988; Fredline & Faulkner, 2000; Hewstone et al., 1982, in Zeegers, 1988). De sociale representatietheorie werd tot op heden slechts sporadisch toegepast (o.a. Fredline & Faulkner, 2000; Andriotis & Vaughan, 2003) en de kritiek die geuit werd op deze theorie is dan ook beperkt. Belangrijkste opmerkingen zijn 1) de beperkte uitwerking van de link tussen sociale representaties, attitudes en gedrag, 2) de exclusieve kijk op mensen als ‘sociale wezens’ (rationele aspect wordt genegeerd), 3) het gebrek aan een ruimtelijke dimensie, en 4) de moeilijke interpretatie van het geheel doordat de

109

onderzoeker zelf geconfronteerd wordt met sociale representaties van de eigen (sub)groep waartoe hij/zij behoort. Positief daarentegen is dat de nadruk op sociale interactie en groepsinvloeden toelaat het schaalniveau van het individu, typisch voor ‘toerist-bewoner impact’-onderzoeken gebaseerd op de sociale ruiltheorie, te overstijgen en opnieuw een grotere aandacht te hebben voor (subgroepen binnen) de lokale gemeenschap (m.n. gemeenschappelijkheid in attitudes tegenover toerisme) (Bryon, 2005). Ter afronding dient nog gewezen te worden op drie andere onderliggende theorieën die (weliswaar sporadisch) toegepast worden in wetenschappelijk attitude-onderzoek: de sociale draagkrachttheorie (‘social carrying capacity theory’), de toerisme-afhankelijkheidstheorie (‘tourism dependency theory’), en de sociale verstoringstheorie (‘social distruption theory’) (Kang, Long & Perdue, 1996; Lee et al., 2003; Pearce, 1989; Perdue et al., 1999, in Lee et al., 2003; Smith & Krannich, 1998).

110

10 ATTITUDE

10.0 Inleiding Indien men de kwaliteit van het bestaande toeristische aanbod wenst te handhaven en/of te verbeteren en/of het succes van toekomstige toeristische realisaties op lange termijn wenst te verzekeren, is wetenschappelijke onderbouwde kennis van de attitude van de lokale bewoners van de bestemming ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling voor beleidsmakers van groot belang. Dit gegeven vormt het uitgangspunt van voorliggende studie. Het attitudebegrip staat dan ook centraal in dit onderzoek. Maar wat is ‘een attitude’? In voorliggend hoofdstuk wordt hier dieper op ingegaan. In 10.1 wordt het attitudebegrip omschreven en worden de drie componenten binnen het attitudeconcept toegelicht. Vervolgens worden in 10.2 de nuanceverschillen tussen de begrippen ‘attitude’, ‘opinie’ (en ‘perceptie’) gekaderd, waarna in 10.3 de relatie tussen ‘attitude’, ‘perceptie’ en ‘gedrag’ wordt verduidelijkt. Met betrekking tot dit laatste wordt dieper ingegaan op de verschillende gedragsstrategieën die toegepast kunnen worden als reactie op de impacten van toerisme. In 10.4 worden enkele voorname conceptuele bijdragen inzake responsstrategieën toegelicht, gevolgd door een bespreking van de theorie van beredeneerd gedrag (zie 10.5). Binnen deze theorie krijgen attitudes de rol toebedeeld van voorspellers van gedragsintenties. Hoe attitudes feitelijk gevormd worden en wat de belangrijkste kenmerken en functies van attitudes zijn, wordt in respectievelijk 10.6, 10.7 en 10.8 besproken. Het hoofdstuk wordt afgerond met een korte uiteenzetting omtrent de wijze waarop attitudes veranderd kunnen worden (zie 10.9).

10.1 Het attitudebegrip: een definitie Het gegeven ‘attitude’ geldt reeds zeer lang als voornaam onderzoeksonderwerp binnen de sociale psychologie. Al in de eerste helft van de 20ste eeuw waagden wetenschappers zich aan het opstellen van allerhande definities omtrent het fenomeen. De link tussen attitude en gedrag stond hierbij centraal. Zo wordt bijvoorbeeld in volgende definitie uit 1934 duidelijk gewezen op het gedragsaspect: ‘an attitude is a more or less permanently enduring state of readiness of mental organization which predisposes an individual to react in a characteristic way to any object or situation with which it is related’ (Cantril, 1934, in Cooper et al., 2003: 244).

111

Rosenberg en Hovland (1960, in Van der Pligt & De Vries, 1995) waren de eersten om drie componenten te onderscheiden binnen het attitudeconcept: een cognitief, een affectief en een gedragsmatig (conatief) component. Het cognitieve component verwijst naar meningen of overtuigingen die men heeft over een persoon, groep, object, instantie, situatie of gebeurtenis (bvb. ‘toeristen zijn goedlachse mensen die niet gierig zijn’). Het affectieve component verwijst naar verbale en/of fysiologische gevoelsmatige reacties op de persoon, groep, object, instantie, situatie of gebeurtenis (bvb. ‘ik vind toeristen sympathiek’). Het gedragscomponent tenslotte verwijst naar ‘actietendensen’ die men heeft (bvb. ‘ik ga toeristen niet ontwijken’). Centraal in de opvatting van Rosenberg en Hovland (1960, in Van der Pligt & De Vries, 1995) is dat alle drie de responscategorieën evaluatief van aard zijn. In de regel ziet men het gedrag als het gevolg van cognitieve afwegingen en/of affectieve reacties. Gedrag kan volgens Rosenberg en Hovland echter ook gevolgen hebben voor de cognitieve en affectieve responsen/afwegingen ten aanzien van het attitude-object. De hierboven geschetste complexe voorstelling van het attitude-object wordt grafisch weergegeven in Figuur 32. Figuur 32: Attitudes, cognitie, affect en gedrag (Van der Pligt & De Vries, 1995)

In bovenstaande Figuur 32 wordt ervan uitgegaan dat de attitude een evaluatieve reactie is die gebaseerd is op cognitieve en affectieve responsen/ afwegingen ten aanzien van het attitude-object. Het gewicht van deze twee componenten zal variëren. Het model gaat er tevens van uit dat de attitude leidt tot gedragsresponsen waarbij dit gedrag weer gevolgen kan hebben voor de bestaande cognitieve en affectieve responsen/ afwegingen en daardoor ook voor de attitude. De relatie tussen gedrag en attitude is zonder twijfel complex, zoals ook blijkt uit volgend citaat van Kelman (1974: 324, in Oskamp & Schultz, 2005): ‘Not only is attitude an integral part of action, but action is an integral part of the development, testing, and crystallization of attitudes’.

112

Het geschetste beeld van attitudes als bestaande uit drie gerelateerde componenten (zie Figuur 32), betreft de traditionele kijk op attitudes. Een minder courante benadering betreft de ‘seperatie entities view’ waarbij gesteld wordt dat afhankelijk van de situatie de drie componenten al dan niet gerelateerd zijn (Figuur 33). Deze visie werd sterk verdedigd door Fishbein en Ajzen (1975, in Oskamp & Schultz, 2005). In hun theorie komt het attitudebegrip enkel overeen met het affectieve component. De cognitieve dimensie duiden zij als ‘beliefs’ wat verwijst naar de mate waarin een persoon overtuigd is dat het attitude-object een bepaalde karaktereigenschap bevat. Het gedragscomponent verwijst in hun theorie naar de gedragsintentie (zie ook 10.5). Een belangrijke veronderstelling van deze ‘seperate entities’-visie is dat er niet noodzakelijk een congruentie moet zijn tussen de ‘beliefs’, attitudes en gedragsintenties, terwijl deze drie elementen in de drie-componenten visie allen aspecten zijn van dezelfde attitude. Zo betekent de stelling ‘Ik heb toeristen graag’ (attitude) in de ‘seperatie entities view’ niet noodzakelijk dat ook de stelling ‘ik vind toeristen goede mensen’ (‘belief’) en de stelling ‘ik ga zoveel mogelijk persoonlijk contact zoeken met toeristen’ (gedragsintentie) opgaan. Figuur 33: Two viewpoints on components of attitudes (Oskamp & Schultz, 2005)

10.2 Attitude versus opinie/perceptie Vaak worden de termen ‘opinie’ en ‘attitude’ in één adem vernoemd. Hoewel deze termen verwijzen naar sterk gerelateerde fenomenen, zijn er toch duidelijke verschilpunten tussen beiden. Zo zijn opinies veel eenvoudiger dan attitudes. De term ‘opinie’ verwijst namelijk naar relatief eenvoudige oordelen of meningen. Opinies worden dan ook doorgaans gemeten met behulp van één vraag, bijvoorbeeld ‘Bent u voor of tegen (toekomstige) toeristische ontwikkeling?’. Gelet op de complexiteit van het gegeven, worden attitudes daarentegen meestal met behulp van verschillende items of vragen achterhaald. De onderzoeker probeert uitspraken uit te lokken van de respondent door hem/haar te vragen een mening te geven over verschillende items die betrekking hebben op het attitude-object.

113

Hoewel veel opinie-onderzoek evaluerend is en gaat over de goed- en afkeuring door het publiek van personen, producten of beleidsmaatregelen, dient gezegd dat opinies - in tegenstelling tot attitudes - niet noodzakelijk evaluatief zijn. Een laatste belangrijk verschilpunt is dat opinies in mindere mate een verband hebben met gedrag. De link tussen attitude en gedrag is daarentegen wel duidelijk aanwezig. Zoals reeds aangehaald, verwijst de term ‘attitude’ namelijk naar evaluatieve oordelen over objecten, personen, instanties, situaties of gebeurtenissen die consequenties hebben voor het gedrag. Een gevolg van deze redenering is dat het gedrag van mensen vaak wordt aanzien als een uiting van hun attitude en omgekeerd is het ook zo dat mensen hun gedrag vaak verklaren door te wijzen op hun attitude (Van der Pligt & de Vries, 1995; Oskamp & Schultz, 2005). Oskamp en Schultz (2005) stellen opinies gelijk aan ‘beliefs’. Een voorbeeld van een evaluatieve ‘belief’ is de uitdrukking ‘Nederlanders zijn toffe mensen’, terwijl de uitdrukking ‘ik heb Nederlanders graag’ een attitude is. Men zou kunnen stellen dat de attitude van een persoon ten aanzien van een andere persoon of een object al zijn of haar evaluatieve ‘beliefs’ omtrent het gegeven omvat. Naast de verwarring tussen de termen ‘opinie’ en ‘attitude’, worden ook vaak de termen ‘perceptie’ en ‘opinie’ verkeerdelijk als synoniem gebruikt. Specifiek voor het toeristisch attitude-onderzoek noteert Bryon (2005) volgend subtiel onderscheid: opinievragen handelen voornamelijk over (toekomstige) toeristische ontwikkelingen en de wenselijkheid ervan, terwijl perceptievragen eerder peilen naar de mening over de verscheidene effecten van het toerisme op de socio-culturele, fysiek-ruimtelijke en economische omgeving. Het gaat hierbij om de link tussen oorzaak (het toerisme) en gevolg (de impact) zoals deze ervaren wordt door de respondent. Er wordt in voorgaande zin bewust gekozen voor het gebruik van het woord ‘ervaren’: percepties komen immers niet noodzakelijk overeen met de werkelijkheid.

10.3 Relatie Attitude-Perceptie-Gedrag Carmichael (2000) wijst expliciet op het verband tussen percepties, attitudes en gedrag. (Figuur 34) De gepercipieerde ‘overall’ impact van toerisme komt tot stand na afweging van de gepercipieerde negatieve en positieve impacten. Deze afweging wordt bovendien mede bepaald door een aantal persoonlijke factoren (niet nader benoemd door de auteur). De ‘overall’ gepercipieerde impact draagt bij tot de vorming van de attitude ten aanzien van de toeristische attractie, de activiteit aan de attractie, de toerist en/of de toeristische ontwikkelaar. Deze attitudes hebben vervolgens een invloed op het gedrag dat zowel posititief als negatief kan uitdraaien. Zo kan de impact op de lokale bevolking en zijn socio-culturele, fysiek-ruimtelijke en economische habitat leiden tot bepaalde gedragingen zoals vermijdings- of opzoekingsgedrag. De attitudes werken in deze

114

schematische voorstelling aldus als schakel tussen de gepercipieerde impact en het gedrag. Volgens Carmichael (2000) zijn attitudes aldus niet rechtstreeks gelinkt aan gedrag, maar treden ze eerder op als interveniërende variabelen. Onder meer Bryon (2005) en Oskamp en Schultz (2005) zijn dezelfde mening toegedaan. Figuur 34: Linkages between perceptions, attitudes and behaviours (Carmichael, 2000)

10.4 Responsstrategieën inzake toeristische impacten Aanvullend bij de voorstelling van Carmichael (2000) dient gewezen te worden op de conceptuele bijdragen van Butler (1975, in Ap & Crompton, 1993; in Carmichael, 2000), Doğan (1989, in Ap & Crompton, 1993; 1989, in Lepp, 2007) en Ap en Crompton (1993). Deze onderzoekers werkten gedragsstrategieën uit die toegepast kunnen worden als reactie op de impacten van toerisme.

115

In 8.5.3 (Figuur 27) werden de verschillende impacten van toerisme in relatie gebracht met het levenscyclusmodel van Butler (Buhalis, 2000). Het merendeel van deze impacten heeft rechtstreeks en/of onrechtstreeks gevolgen voor de lokale bewoners. Zoals vermeld, geeft het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler (1980) een beeld van de verschillende mogelijke reacties (attitudes) van lokale bewoners op deze (impacten van) toeristische ontwikkeling. Net zoals de ‘Irridex’ van Doxey (1975), is het ‘Tourist Area Life Cycle Model’ van Butler (1980) echter rechtlijnig en wordt de gastgemeenschap als een monolithisch geheel beschouwd. Een andere benadering van Butler leent zich beter om de responsstrategieën te duiden. Hierbij erkent Butler (1975, in Ap & Crompton, 1993; in Carmichael, 2000) dat meerdere strategieën tegelijkertijd binnen één regio kunnen voorkomen en dat men in de loop der tijd van strategie kan wijzigen. Voorts erkent hij dat de attitudes van lokale bewoners zowel positief als negatief kunnen zijn, en dat de gedragsreactie ten aanzien van toerisme zowel actief als passief kan zijn. Aldus is sprake van een matrix met vier strategieën: • ‘Favourable, aggressive promotion and support for tourist activity’; • ‘Favourable, slight acceptance and support for tourist activity’; • ‘Unfavourable, slight acceptance, but opposition to tourist activity’; • ‘Unfavourable, aggressive opposition to tourist activity’. In Figuur 35 worden deze strategieën in een matrix weergegeven. Figuur 35: Matrix model classifying residents by their attitudes and behaviours (1975, in Carmichael, 2000)

116

De vier reactiestrategieën die onderscheiden worden door Doğan (1989, in Ap & Crompton, 1993) vertonen gelijkenissen met deze onderscheiden door Butler (1975). In tegenstelling tot de strategieën van Butler (1975), gaat het hier echter om strategieën die vrijwel exclusief toegepast worden door de inheemse bevolking van een land in ontwikkeling als reactie op de impacten van internationaal toerisme: • ‘Adoption’ (men aanvaardt de toeristen en staat open voor hun cultuur); • ‘Boundary maintenance’ (er wordt een duidelijke grens getrokken tussen de cultuur van de toeristen en deze van de lokale bevolking); • ‘Retreatism’ (de lokale gemeenschap zondert zich af van toeristen en hernieuwt oude tradities en gewoonten teneinde de eigen identiteit te behouden); • ‘Resistance’ (men reageert agressief en vijandig tegenover toeristen). Gelijkaardig aan Butler (1975) en Doğan (1989) stellen Ap en Crompton (1993) een continuüm voor van vier strategieën die door lokale bewoners kunnen toegepast worden in hun reactie op de impacten van toerisme. Een belangrijk verschilpunt tussen het model van Butler (1975) en Doğan (1989) en dat van Ap en Crompton (1993) is dat de eerste twee modellen niet empirisch getest werden, wat wel het geval is bij Ap en Crompton (1993). Voorts dient gezegd dat bij de test van het model van Ap en Crompton (1993) de cultuur van de gastgemeenschap (vier gemeenten in Texas, USA) niet fundamenteel verschillend was van deze van de toeristen en er aldus geen sprake was van een heuse ‘clash of cultures’. Dit laatste leidde overigens tot de conclusie van Ap en Crompton (1993) dat de reactie van de gastgemeenschap eerder gelinkt is aan het aantal en het gedrag van toeristen, dan aan de culturele verschillen tussen beide groepen. De vier strategieën die door Ap en Crompton (1993) onderscheiden worden, zijn: • ‘Embracement’ (veelal mensen die een direct voordeel halen uit toerisme en/of die een vriendschapsband opbouwden met één of meer toeristen); • ‘Tolerance’ (bepaalde negatieve aspecten van toerisme worden door de vingers gezien, meestal omdat het toerisme positieve gevolgen heeft voor de economie van de gastgemeenschap ~ cfr. altruïstisch gedrag, zie 9.1.2); • ‘Adjusted’ (lokale bewoners passen hun gedrag aan in functie van het toerisme ~ vermijdingsgedrag): • ‘Withdrawal’ (lokale bewoners verhuizen naar een niet-toeristische zone, of verlaten deze tijdelijk tijdens piekmomenten). Het ‘embracement-withdrawal strategy continuum’ van Ap en Crompton (1993) vertoont enkele gelijkenissen met het conceptuele model van Butler (1975). Zo komt ‘embracement’ overeen met de door Butler getypeerde groep van mensen die agressieve promotiestrategieën toepassen en de sector actief steunen (‘favourable, aggressive promotion and support for tourist activity’). ‘Tolerance’ kan gelijkgesteld worden aan Butlers’ ‘favourable, slight acceptance’-groep. De ‘adjustement’-categorie omvat mensen die noch voor-, noch tegenstander van het toerisme zijn. Deze groep kent geen gelijkenis met één van de typologieën van Butler. ‘Withdrawal’ tenslotte is sterker dan Butlers’ ‘silent acceptance, but opposition to tourism activity’-groep en zwakker dan zijn ‘aggressive opposition to tourist activity’-groep. Toerisme wordt door de ‘withdrawal’-

117

groep namelijk niet aanvaard, maar in plaats van zich ertegen te verzetten, trekken ze zich (al dan niet tijdelijk) terug uit de toeristische concentratiezone(s).

10.5 Theorie van beredeneerd gedrag Volgens de theorie van beredeneerd gedrag, uitgewerkt door Fishbein en Ajzen (1975, in Cooper et al., 2003; 1975, in Oskamp & Schultz, 2005; Azjen & Fishbein, 1980, 2000, in Oskamp & Schultz, 2005; 1975, in Van der Pligt & De Vries, 1995), geldt de gedragsintentie van een persoon als de beste voorspeller en verklaarder van het eigenlijke gedrag. De gedragsintentie van een persoon wordt op zijn beurt voorspeld door de attitude en de sociale norm. Het relatieve belang van de beide componenten wordt uitgedrukt in gewichten. Volgens Fishbein en Ajzen is een attitude het resultaat van een subjectieve afweging van vooren nadelen (cfr. sociale ruiltheorie). De sociale norm verwijst naar de remmende of stimulerende invloed van de sociale omgeving. Het betreft meer bepaald de subjectieve indruk die de persoon heeft over wat ‘relevante anderen’ vinden dat hij of zij zou moeten doen. De attitude en de sociale norm kunnen direct gemeten worden en ook de structuur van deze gedragsdeterminanten kan volgens de auteurs achterhaald worden. Hiervoor dienen attitudes herleid te worden tot overwegingen en bijhorende waarderingen, en de sociale norm tot referentieopvattingen en de motivatie om zich daaraan te conformeren. Verschillen tussen mensen die een bepaald gedrag wel vertonen en mensen die dat niet doen, kunnen aldus nauwkeurig in kaart worden gebracht. Externe variabelen, zoals sociaal-economische status, intelligentie en meer algemene waarden hebben volgens het model geen directe invloed op gedrag. Dergelijke variabelen beïnvloeden bijvoorbeeld wel de overwegingen, waarderingen en de motivatie om te conformeren, alsook het relatieve belang dat aan de attitude en de sociale norm wordt gehecht. Het dient gezegd dat Azjen in de jaren ’80 de oorspronkelijke theorie van beredeneerd gedrag verder uitbreidde door de toevoeging van het gegeven van ‘eigen-effectiviteit’. Deze ‘eigen-effectiviteit’ of ‘perceived behavioural control’ is de eigen inschatting van de mate waarin de persoon daadwerkelijk in staat zal zijn een bepaald gedrag uit te voeren (bijvoorbeeld willen verhuizen naar een minder toeristische zone, maar niet kunnen). Deze verfijning komt de voorspelbaarheid van het gedrag ten goede.

118

10.6 Vorming van attitudes Wanneer een persoon een attitude vormt, wordt hiervoor meestal een beroep gedaan op een grote database van informatie. Hierbij gaat het veelal om informatie omtrent vroeger gedrag, stemmingen, omgevingselementen en allerhande overtuigingen omtrent het attitude-object. Oskamp en Schultz (2005) onderscheiden vijf elementen of informatiebronnen die aan de basis kunnen liggen van de vorming van attitudes: • genetische en fysiologische factoren; • directe ervaringen; • de invloed van ouders; • groepsdeterminanten; • massamedia. Genetische en fysiologische factoren Agressiviteit is een karaktereigenschap die vaak gelinkt wordt aan genetische factoren. De mate van agressiviteit kan een attitude van vijandigheid ten aanzien van de zogenaamde ‘outgroup’ (bvb. Duitse toeristen) verklaren. Wanneer het gaat over fysiologische factoren en attitudevorming wordt gerefereerd aan verouderingsprocessen, ziekte en de effecten van allerhande drugs. Er moet hierbij wel opgemerkt worden dat genetische en fysiologische factoren geen specifieke attitudes veroorzaken. Dergelijke factoren beïnvloeden persoonlijke karakteristieken die kunnen dienen als moderator en/of mediatoren bij de vorming van attitudes. Directe ervaring De belangrijkste en meest fundamentele manier waarop mensen attitudes vormen ten aanzien van een persoon, groep, object, instantie, situatie of gebeurtenis is doorheen directe ervaring. Attitudes die door directe ervaring gevormd worden zijn over het algemeen veel sterker dan deze gevormd door indirecte ervaring (Fazio, 1988, in Oskamp & Schultz, 2005). Ouderlijke invloed De invloed die de ouders uitoefenen op de attitudes en het gedrag van kinderen is zeer groot. Ideeën omtrent rollenverdeling, vooroordelen en raciale attitudes worden in grote mate beïnvloed door hetgeen door de ouders wordt aangeleerd en getoond (heel vaak incidenteel). Naarmate kinderen ouder worden neemt de invloed van de ouders wel af ten voordelen van andere externe personen en kanalen.

119

Groepsdeterminanten De invloed die groepen uitoefenen op een persoon is ook van zeer groot belang bij de vorming van attitudes. Deze groepen kunnen zeer divers zijn: de school, de peers (vrienden, medeleerlingen, e.d.), de maatschappij in het algemeen en ten slotte referentiegroepen. De invloed van groepen bij de vorming van attitudes is het grootst wanneer de groepsidentiteit uitgesproken is. Zelfs nadat attitudes reeds gevormd werden, kunnen groepen een invloed uitoefenen op het feit of mensen zich al dan niet naar deze attitudes gaan gedragen. Massamedia Uiteraard oefent de massamedia (berichten in kranten, magazines en op televisie; informatie uit boeken en films en van het Internet) ook een belangrijke invloed uit op de vorming van attitudes. We stippen tot slot nog aan dat er volgens Oskamp en Schultz (2005) een onderscheid moet gemaakt worden tussen attitudevorming en attitudeconstructie. Attitudevorming omschrijven zij als het proces tijdens dewelke een persoon een andere persoon, groep, object, instantie, situatie of gebeurtenis al dan niet positief evalueert. Attitudeconstructie wordt daarentegen gezien als het proces tijdens dewelke een persoon zijn attitude uitdrukt. Normaalgezien volgt de attitudeconstructie op de attitudevorming, doch in sommige gevallen komt eerst de constructie voor. Dit laatste is het geval wanneer mensen (nog) geen attitude hebben omtrent een bepaalde persoon of een bepaald gegeven, maar toch hiernaar gevraagd worden. Wanneer men bijvoorbeeld nog nooit in contact is gekomen met toeristen in Brussel en men wordt plots gevraagd naar zijn/haar houding ten overstaan van toeristen, zal eerst de attitude expliciet geconstrueerd worden en nadien zal pas de eigenlijke formatie plaatsvinden. Voorts dient gezegd dat men zich slechts van enkele attitudes expliciet bewust is. Mensen hebben honderden attitudes ten aanzien van honderden attitude-objecten, maar deze attitudes zijn niet allen tegelijkertijd actief. Heel veel attitudes situeren zich in het onderbewustzijn. Dergelijke impliciete attitudes zullen pas expliciet gemaakt worden nadat deze geactiveerd werden [bijvoorbeeld door concrete vraagstelling (in casu: naar de houding ten aanzien van toeristen), in geval van bedreiging of bij de vorming van een cognitief probleem].

120

10.7 Kenmerken van attitudes Het onderscheid tussen expliciete en impliciete attitudes is een belangrijk kenmerk van attitudes. Een ander voornaam kenmerk is dat de meeste attitudes relatief stabiele cognitieve structuren zijn. Vooral sterke attitudes zijn stabiel doorheen de tijd en kunnen makkelijk worden opgeroepen uit het geheugen. Attitudes waaraan stevig wordt gehouden zijn veelal ook minder beïnvloedbaar en betere voorspellers van gedrag dan zwakke attitudes (Oskamp & Schultz, 2005). Sterke attitudes zijn evenwel zeldzaam. Het gebrek aan eenduidigheid en rechtlijnigheid is namelijk een bijkomend kenmerk van attitudes. Vaak zitten attitudes vol tegenstrijdigheden, gaten en overlappingen. Ook is er soms sprake van grijswaarden, alsook van verschillen in details en nuances (Meert et al., 2004). Attitudes zijn zonder twijfel complexe concepten. Zich baserend op Van der Pligt en de Vries (1995) en Bohner en Wänke (2002) stelt Bryon (2005) overigens dat ‘dé’ attitude tegenover een attitude-object meestal niet bestaat: een attitude kan volgens Bryon (2005) niet alleen ontleed worden in termen van cognitieve, affectieve en gedragscomponenten, maar ook in termen van verschillende attributen of (beoordelings)dimensies. Over deze aspecten van het attitude-object wordt dan een (deel)oordeel geveld. Als voorbeeld haalt Bryon (2005) aan dat ‘dé’ attitude van een bewoner ten aanzien van toerisme wellicht gebaseerd is op deeloordelen over de impact van het toerisme op tewerkstelling, op het bewaren van historische gebouwen, op de vastgoedprijzen, op de verkeerssituatie, enz. Het eindoordeel over het attitude-object - dit is de feitelijke attitude - is dan de combinatie van de deeloordelen. Naast de dichotomie ‘impliciet-expliciet’, de relatief stabiele cognitieve structuur, het gebrek aan eenduidigheid en rechtlijnigheid, en de complexiteit, geldt het interveniërende karakter van attitudes ook als voornaam kenmerk (cfr. 10.3). Als laatste kenmerk kan de invloedrijkheid van attitudes aangehaald worden: één enkele attitude kan aan de basis liggen van verschillende gedragsacties. Dit maakt dat het attitudeconcept gebruikt kan worden voor de verklaring van de consistentie in iemands gedrag.

10.8 Functies van attitudes In de literatuur zijn verschillende, weliswaar niet wederzijds uitsluitende functies van attitudes terug te vinden. Zo schreef Katz (in Oskamp & Schultz, 2005) reeds in 1960 volgende vier grote functies aan attitudes toe: • Kennisfunctie (~ begripsgeoriënteerde functie) Een attitude heeft een structurerende, remediërende functie aangezien bij het denken over en handelen ten aanzien van attitude-objecten niet steeds nieuwe kennis wordt vergaard en geïntegreerd, maar teruggevallen wordt op bestaande kennis omtrent het attitude-object. Attitudes helpen mensen aldus om op relatief eenvoudige wijze de wereld te begrijpen.

121

•

•

•

Instrumentele functie De instrumentele functie van attitudes verwijst naar de rationele afweging die men maakt of bepaalde attitudes geleid hebben of zullen leiden tot behoeftebevrediging. Attitude-objecten waarvan verondersteld wordt te leiden tot positieve gevolgen leveren een positieve attitude op en vice versa. Ego-defensieve functie Attitudes kunnen bijdragen tot het opbouwen of handhaven van een positief zelfbeeld van personen. Dit geldt bijvoorbeeld voor vooroordelen en (negatieve) stereotypen over anderen: zij bevestigen immers de eigen superioriteit. Waarde-expressieve functie Bij deze functie gaat het erom dat doorheen de attitude wordt uitgedrukt wie men is als persoon. Men verwerft als het ware een identiteit door bepaalde attitudes te hebben.

Naast de vermelde functies, onderscheiden Van der Pligt en de Vries (1995) ook nog de sociale aanpassingsfunctie. Deze functie verwijst naar het feit dat het uiten van bepaalde attitudes behulpzaam kan zijn bij het initiëren en/of handhaven van sociale relaties.

10.9 Veranderen van attitudes Door middel van literatuurstudie hebben we onder meer een beeld kunnen vormen van hoe attitudes gevormd worden, uit welke elementen ze zijn opgebouwd, en wat de voornaamste kenmerken van attitudes zijn. Eén van de kenmerken bleek de relatief stabiele cognitieve structuur te zijn. Vooral sterke attitudes worden stabiel geacht en derhalve minder (makkelijk) beïnvoedbaar. Niettegenstaande dit gegeven, is het interessant om na te gaan op welke manier attitudes (sterk en/of zwak) veranderd kunnen worden. Deze informatie kan in het kader van voorliggende PWO-studie nuttig zijn wanneer zou blijken dat een groot deel van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek een negatieve attitude heeft ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in Brussel. Vanuit toeristisch beleidsstandpunt zou het in dergelijk geval aangewezen zijn om deze negatieve attitude om te buigen. Attitudeverandering kan gebeuren door toedoen van beïnvloeding door verschillende onafhankelijke variabelen. Zoals te zien in Figuur 36 onderscheiden Petty en Wegener (1988, in Oskamp & Schultz, 2005) vier onafhankelijk variabelen: de bron (macht, geloofwaardigheid, aantrekkelijkheid, enz.), de boodschap (onderwerp, inhoud, stijl, enz.), de ontvanger (zijn/haar attitude, demografische gegevens, persoonlijkheid, intelligentie, enz.) en de context (aanwezige afleiding, reacties van anderen, interactie en/of discussie, communicatiekanaal, aantal maal dat de boodschap herhaald wordt, enz.). Deze variabelen initiëren een herevaluatie van het attitude-object op affectief, cognitief en/of gedragsmatig vlak. Dit herevaluatieproces geldt als modererende factor en kan uiteindelijk leiden tot een verandering van de attitude.

122

Figuur 36: Types of independent variables and the moderating processes through which they affect attitude change (Petty en Wegener, 1988, in Oskamp & Schultz, 2005)

De reden waarom attitudes (al dan niet bewust) aangepast worden is veelal verschillend naargelang de functie van de attitude (Petty, Wheller & Bizer, 2000, in Oskamp & Schultz, 2005). Begripsgeoriënteerde attitudes zullen veeleer veranderen in situaties die ambigue zijn geworden voor de attitudehouder omwille van nieuwe informatie of een gewijzigde situatie. Zo kan het gebeuren dat mensen hun attitude ten aanzien van een bepaald type toeristen of een toeristische ontwikkeling bijsturen op basis van nieuw verzamelde informatie. Instrumenteel georiënteerde attitudes zullen naar alle waarschijnlijkheid veranderen wanneer de noden en/of wensen van de persoon veranderen of wanneer de persoon niet meer tevreden is over de attitude in kwestie. Zo kan het gebeuren dat men zijn negatieve attitude ten aanzien van toerisme bijstuurt nadat men werk gevonden heeft in de toeristische sector. Bij ego-defensieve attitudes zal attitudeverandering naar alle waarschijnlijkheid optreden wanneer er zich een bedreiging of een conflict voordoet. Dergelijke attitudeverandering is evenwel niet evident. Een mogelijkheid is het creëren van een positieve atmosfeer (vaak via therapeutische sessies). Ook waarde-expressieve attitudes zijn vrij moeilijk te veranderen aangezien de waarden van mensen veelal diepgeworteld zijn. Verandering is mogelijk wanneer men zelf ontevreden wordt over de eigen waarden (bvb. omwille van een religieuze bekering).

123

SAMENVATTING HOOFDSTUK 10: ATTITUDES Het attitudebegrip staat centraal in voorliggende PWO-studie. Binnen het attitudeconcept worden traditioneel drie componenten onderscheiden die alle drie evaluatief van aard zijn: een cognitief (meningen of overtuigingen), een affectief (verbale en/of fysiologische gevoelsmatige reacties) en een gedragsmatig (actietendensen) component (Rosenberg en Hovland, 1960, in Van der Pligt & De Vries, 1995). De meest courante benadering van het attitudebegrip betreft deze waarbij de attitude aanzien wordt als een evaluatieve reactie die gebaseerd is op cognitieve en affectieve responsen/afwegingen ten aanzien van het attitude-object. Deze attitude leidt hierbij tot gedragsresponsen en dit gedrag kan op zijn beurt weer gevolgen hebben voor de bestaande cognitieve en affectieve responsen/afwegingen en daardoor ook voor de attitude (Van der Pligt & De Vries, 1995). Hoewel de begrippen ‘attitude’ en ‘opinie’ vaak in één adem vernoemd worden, betreffen het geen synoniemen. Zo zijn opinies veel minder complex dan attitudes aangezien ze verwijzen naar relatief eenvoudige oordelen of meningen. Daarenboven zijn opinies niet noodzakelijk evaluatief van aard en is de link met het gedrag niet steeds aanwezig, dit in tegenstelling tot bij attitudes (Van der Pligt & de Vries, 1995; Oskamp & Schultz, 2005). Het dient gezegd dat de termen ‘opinie’ en ‘perceptie’ ook vaak verkeerdelijk als synoniem worden gebruikt. Terwijl opinies handelen omtrent meningen en oordelen, gaat het bij percepties over de manier waarop zaken ervaren worden. De term ‘perceptie’ mag dan ook niet gelijkgesteld worden aan de term ‘attitude’ (Bryon, 2005). Dat percepties en attitudes twee verschillende dingen zijn, blijkt ook uit het model van Carmichael (2000). In dit model wordt het verband tussen percepties, attitudes en gedrag namelijk expliciet weergegeven. Samengevat kan gesteld worden dat de gepercipieerde ‘overall’ impact van toerisme gevormd wordt na persoonlijke afweging van de gepercipieerde negatieve en positieve impacten. Deze ‘overall’ gepercipieerde impact draagt bij tot de vorming van de attitude ten aanzien van toerisme, die op zijn beurt als interveniërende variabele een invloed uitoefent op het gedrag. Carmichael (2000) geeft hierbij enkel aan dat dit gedrag positief of negatief kan zijn, afhankelijk van de gepercipieerde ‘overall’ impact van toerisme en de hieraan gekoppelde attitude. Mogelijke responsstrategieën worden door de auteur niet aangekaart. Butler (1975, in Ap & Crompton, 1993; in Carmichael, 2000), Doğan (1989, in Ap & Crompton, 1993) en Ap en Crompton (1993) ontwikkelden daarentegen wel gedragsstrategieën die toegepast kunnen worden als reactie op de impacten van toerisme. Dat de attitude niet rechtstreeks gelinkt is aan het gedrag maar fungeert als interveniërende variabele, zoals voorgesteld door Carmichael (2000), is ook één van de basisuitgangspunten van de theorie van beredeneerd gedrag. Volgens deze theorie, uitgewerkt door Fishbein en Ajzen (1975, in Cooper et al., 2003; 1975, 1980 & 2000 in Oskamp & Schultz, 2005; 1975, in Van der Pligt & De Vries, 1995), geldt de gedragsintentie van een persoon als de beste voorspeller en verklaarder van het eigenlijke gedrag. De gedragsintentie van een persoon wordt op zijn beurt voorspeld door

124

de attitude en de sociale norm (gewogen). Volgens Fishbein en Ajzen is een attitude het resultaat van een subjectieve afweging van vooren nadelen (cfr. sociale ruiltheorie). De afweging an sich wordt door Oskamp en Schultz (2005) ‘attitudevorming’ genoemd. Het betreft het proces tijdens dewelke een persoon een andere persoon, groep, object, instantie, situatie of gebeurtenis al dan niet positief evalueert. De auteurs onderscheiden vijf elementen of informatiebronnen die aan de basis kunnen liggen van de vorming van attitudes: genetische en fysiologische factoren, directe ervaringen, de invloed van ouders, groepsdeterminanten en de massamedia. Het dient gezegd dat Oskamp en Schultz (2005) ‘attitudevorming’ bewust onderscheiden van zogenaamde ‘attitudeconstructie’. Daar waar attitudevorming door de auteurs omschreven wordt als een evaluatieproces, gaat het bij attitudeconstructie volgens hen om het proces tijdens dewelke een persoon zijn attitude uitdrukt. Dit laatste is vaak moeilijk, aangezien men zich slechts van enkele attitudes expliciet bewust is. Deze dichotomie ‘expliciet vs. impliciet’ is overigens een belangrijk kenmerk van attitudes. Andere kenmerken zijn: de relatief stabiele cognitieve structuur, het gebrek aan eenduidigheid en rechtlijnigheid, de complexiteit van het concept, en het invloedrijke gedragsinterveniërende karakter van attitudes. Met dit laatste wordt gedoeld op het feit dat één enkele attitude aan de basis kan liggen van verschillende gedragsacties. Dit maakt dat het attitudeconcept gebruikt kan worden voor de verklaring van de consistentie in iemands gedrag (Bryon, 2005; Meert et al., 2004; Oskamp & Schultz, 2005; Van der Pligt en de Vries, 1995). Evenals de kenmerken van attitudes, zijn ook de functies van attitudes legio: een kennisfunctie (informatie structureren), een instrumentele functie (rationele afweging vooren nadelen), een ego-defensieve functie (opbouw of handhaving positief zelfbeeld), een waarde-expressieve functie (identiteitsvorming), en tot slot een sociale aanpassingsfunctie (initiëren en/of handhaven sociale relaties) (Katz, 1960, in Oskamp & Schultz, 2005; Van der Pligt en de Vries, 1995). Hoewel heel wat attitudes een stabiele cognitieve structuur hebben en derhalve moeilijk beïnvloedbaar zijn, kunnen attitudes (sterk of zwak) toch veranderd worden. De reden waarom attitudes (bewust en/of onbewust) aangepast worden is veelal verschillend naargelang de functie van de attitude, doch de manier waarop deze verandering gebeurt is vrijwel steeds identiek. Wijzigingen in de bron (macht, geloofwaardigheid, aantrekkelijkheid, enz.), de boodschap (onderwerp, inhoud, stijl, enz.), de ontvanger (zijn/haar attitude, demografische gegevens, persoonlijkheid, intelligentie, enz.) en de context (aanwezige afleiding, reacties van anderen, interactie en/of discussie, communicatiekanaal, aantal maal dat de boodschap herhaald wordt, enz.) initiëren een herevaluatieproces van het attitude-object op affectief, cognitief en gedragsmatig vlak. Deze herevaluatie kan uiteindelijk leiden tot een verandering van de attitude (Petty & Wegener, 1988, in Oskamp & Schultz, 2005; Petty, Wheller & Bizer, 2000, in Oskamp & Schultz, 2005).

125

11 BESTAAND IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK

11.0 Inleiding In hoofdstuk 8 en 9 werd uitvoerig ingegaan op de verschillende conceptuele modellen en onderliggende theorieën die hun toepassing vinden in het toeristisch impacten attitude-onderzoek. Hoewel de impactperceptie en de attitudevorming bij elk van deze modellen en theoretische kaders vanuit een ander standpunt bekeken worden, staat vast dat de percepties van lokale bewoners ten aanzien van de impact van toerisme en toeristische ontwikkeling en hun attitude ten opzichte van dit fenomeen niet in een vacuüm bestaan, maar beïnvloed worden door tal van factoren (Gu & Ryan, 2008; Lawson et al., 1998). Zoals aangehaald door vele andere onderzoekers, stellen Gursoy, Jurowski en Uysal (2002) dat het voor toeristische beleidsmakers van groot belang is om deze beïnvloedende factoren en hun onderling verband te identificeren aangezien dergelijke kennis hen in staat stelt om de mate van steun voor een bepaald project te achterhalen alvorens zwaar financieel te investeren. Faulkner en Tideswell (1997) hebben getracht de beïnvloedende factoren en hun onderling verband in een model te vatten. Gelet op het groot wetenschappelijk belang van dit model, wordt hier dieper op ingegaan in 11.1. Na deze uitleg omtrent het ‘Framework for monitoring community impacts of tourism’ wordt een overzicht gegeven van het reeds bestaand impacten attitude-onderzoek. De lijst van buitenlandse studies, opgenomen in 11.2, is uiteraard niet exhaustief. Het overzicht van Belgische/Vlaamse onderzoeken, geschetst in 11.3, is wel quasi volledig. Het hoofdstuk wordt afgerond met een verantwoording (zie 11.4) van het door de Erasmushogeschool Brussel uitgevoerde attitude-onderzoek waarvan in voorliggend rapport de resultaten zijn terug te vinden.

11.1 Intrinsieke/extrinsieke dichotomie binnen impacten attitude-onderzoek Het model van Faulkner en Tideswell (1997) vat a priori de voornaamste factoren die de percepties van lokale bewoners ten aanzien van de impact van toerisme en toeristische ontwikkeling en hun attitude ten opzichte van dit fenomeen kunnen beïnvloeden, bondig samen. De onderzoekers maken hierbij een onderscheid tussen factoren behorende tot de extrinsieke dimensie en factoren behorende tot de intrinsieke dimensie (Figuur 37). Volgens Fredline en Faulkner (2000) kan het merendeel van de bestaande impacten attitude-onderzoeken gevat worden binnen deze ‘intrinsieke’/‘extrinsieke’ dichotomie zoals beschreven door Faulkner en Tideswell (1997).

127

De extrinsieke dimensie verwijst naar variabelen die eigen zijn aan de bestemming en die de reacties van de lokale bewoners aldus op macro-niveau beïnvloeden. Voorbeelden van dergelijke bestemmingsgerelateerde factoren zijn de aard en het stadium van toeristische ontwikkeling, de mate van seizoensgebondenheid, de toerist-bewonersratio, het type toeristen dat de bestemming aandoet, en de mate van verstedelijking van de bestemming. De intrinsieke dimensie refereert aan de karakteristieken van de lokale bewoners van de gastgemeenschap (micro-niveau): de mate van betrokkenheid bij de toeristische industrie, de mate van economische afhankelijkheid van het toerisme, de afstand tussen de woonplaats en de toeristische concentratiezone(s), de duurtijd van woonst in de toeristische bestemming, socio-demografische kenmerken, de ‘gehechtheid’ aan de gemeenschap, en de intensiteit van contact met toeristen.

Figuur 37: Framework for monitoring community impacts of tourism (Faulkner & Tideswell, 1997)

128

11.2 Toeristisch attitude-onderzoek in het buitenland De eerste (vrij atheoretische) ‘toerist-bewoner’-impactonderzoeken die geïnspireerd waren vanuit de geschetste conceptuele fasemodellen worden door Faulkner en Tideswell (1997) als extrinsiek beschouwd, terwijl de meer recente sterk theoretisch onderbouwde attitude-onderzoeken eerder als intrinsiek bestempeld worden. Belangrijk verschilpunt tussen beide benaderingen is dat in het eerste geval de gastgemeenschap als homogeen beschouwd wordt en aldus vooral gekeken wordt naar de bestemming zelf (macro-niveau), terwijl in het tweede geval de heterogeniteit van de gemeenschap erkend wordt, hierbij rekening houdende met de verschillende karakteristieken van de lokale bewoners zelf (micro-niveau) (Bryon, 2005). De voorbije twee decennia werden in tal van toeristische bestemmingen in het buitenland studies verricht op micro-niveau teneinde de attitudes van de gastgemeenschap in kaart te brengen. Hierbij werd telkenmale de relatie onderzocht tussen de attitude enerzijds en enkele verklarende - in hoofdzaak intrinsieke – variabelen anderzijds. Tabel 2 geeft een overzicht van de voornaamste variabelen met vermelding van enkele internationale onderzoeken waarin naar deze factoren gepeild werd. Tabel 2: Verklarende factoren binnen internationaal attitude-onderzoek (gebaseerd op Bryon, 2005)

Verklarende factor Socio-demografische variabelen

Afstand van de woonplaats tot de zone(s) met toeristische activiteiten

‘Gehechtheid aan de gemeenschap’ (‘community attachement’) De duur van de residentietijd in de bestemming De economische afhankelijkheid van de toeristische industrie of persoonlijke voordelen De aard, frequentie en intensiteit van contact met toeristen Effectieve, gepercipieerde of gewenste mogelijkheid om het toeristisch beleid te beïnvloeden Kennis over het toerisme, de toeristische industrie of geplande toeristische projecten en/of over de lokale economie Waarden (zoals het belang dat men hecht aan gemeenschapszaken)

Auteur(s) en jaartal • Lankford, 1994 • Mason & Cheyne, 2000 • Tomljenovic & Faulkner, 2000 • Tuson, 2000 • Fredline & Faulkner, 2000 • Jurowski & Gursoy, 2004 • Madrigal, 1995 • Snaith & Haley, 1999 • McCool & Martin, 1994 • • • • • • •

Lankford, 1994 Haralambopoulos & Pizam, 1996 Madrigal, 1995 Akis, Peristianis & Warner, 1996 Lankford, 1994 Lankford, 1994 Teye, Sönmez & Sirakaya, 2002

• •

Lankford, 1994 Teye, Sönmez & Sirakaya, 2002

• •

Lankford, 1994 Lindberg & Johnson, 1997

129

De socio-demografische kenmerken, de woonplaats, de binding met de gemeenschap en het economische gegeven komen in vrijwel alle attitude-onderzoeken terug. De overige factoren worden slechts af en toe onderzocht. Andere topics die sporadisch aangekaart worden in attitude-onderzoeken zijn onder meer de mate van blootstelling aan toeristische promotiecampagnes, de politiek-ideologische strekking, en de participatie in of het gebruik van faciliteiten voor buitenhuisrecreatie (Bryon, 2005).

11.3 Toeristisch attitude-onderzoek in België/Vlaanderen In tegenstelling tot in het buitenland werd in België tot op heden nog niet veel wetenschappelijk onderzoek verricht naar de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling (micro-niveau). Enkel de doctoraatsthesis van Bryon (2005) met als titel ‘De dialectische relatie tussen de stadsbewoners en de toeristisch-stedelijke ruimte. Case studie Brugge’ kan vernieuwend genoemd worden. In deze studie legt Bryon namelijk als eerste een verband tussen attitudes en de (re)productie van de sociaal-ruimtelijk wereld. Uitleg omtrent dit doctoraatswerk gaat in 11.3.1. Naast deze recente studie van Bryon (2005), werden in het verleden (1988 en 1990) nog twee andere – weliswaar kleinschaligere – onderzoeken verricht in Brugge waarin (al dan niet exclusief) gepeild werd naar de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de binnenstad. Toelichting over deze twee onderzoeken is eveneens opgenomen in 11.3.1. In 11.3.2 wordt gerapporteerd over het impacten attitude-onderzoek dat werd uitgevoerd in Knokke-Heist. Net zoals de twee kleinschaligere studies in Brugge, dateert deze studie evenwel van lang geleden, namelijk van 1990. Veel recenter is het toeristisch onderzoek dat begin 2007 bij de bewoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werd uitgevoerd in opdracht van de Brusselse minister voor Toerisme, Evelyn Huyttebroeck. Meer verduidelijking omtrent deze zogenaamde ‘Brusselse toeristische barometer’ is terug te vinden in 11.3.3. Ter afronding van deze Belgische/Vlaamse situatieschets inzake toeristisch attitudeonderzoek wordt in 11.3.4. stilgestaan bij het rapport ‘Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme’ dat het studiebureau Ramboll Management op 19 december 2005 officieel voorstelde aan de verschillende toeristische actoren in Brussel op het ‘Congres van het Brussels toerisme 2005’.

130

11.3.1 Brugge Toerisme in de binnenstad van Brugge: een planologische visie. In 1990 werd door een groep studenten van het Planologisch Instituut binnen de faculteit Beleidswetenschappen van de Katholieke Universiteit van Nijmegen (Nederland) een onderzoek verricht naar de beheersbaarheid van de toeristische expansie in de Brugse binnenstad. De toeristische groei van de stad werd hierbij vanuit diverse invalshoeken bekeken, met name de ruimte-inrichting en het ruimtegebruik, de economische effecten, de sociaal-culturele effecten en de beleidsimplicaties. Teneinde een beeld te kunnen schetsen van de fysieke en sociale draagkracht voor een toeristische expansie in de Brugse binnenstad en vervolgens hieruit enige conclusies te kunnen trekken naar het beleid toe, werd een enquête afgenomen bij gemeenteraadsleden (zgn. ‘decision makers’) en leden uit het Brugse verenigingsleven (zgn. ‘opinion leaders’), allen woonachtig in het Brugse centrum. Het was hierbij niet de bedoeling te streven naar een representatieve steekproef van de Brugse binnenstadsbevolking. Niet de mening van ‘dé Bruggeling’, maar wel de mening van een selecte groep respondenten werd geventileerd. Om een antwoord te kunnen formuleren op de gestelde onderzoeksvragen werd gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden, waaronder literatuurstudie, veldwerk, kaartanalyse, gesprekken met sleutelfiguren en een enquête. Hoewel het onderzoek niet exclusief gericht was op het in kaart brengen van de attitude van de lokale bewoners van Brugge ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling, vormde dit toch een voornaam luik van de studie. Bedoeling was om met behulp van de vragenlijst inzichten te verkrijgen in de sociale acceptatie van toerisme als functie van en in Brugge. Behalve vragen naar ervaringen met toerisme in Brugge, werd in de enquête ook ruim aandacht geschonken aan de visie betreffende het toeristisch beleid in de stad (toen en in de toekomst), alsook aan de meningen inzake de implicaties van een verdere spreiding van het toerisme in het Sint-Annakwartier. Samengevat blijkt uit het onderzoek dat de toeristische ontwikkeling in Brugge anno 1990 een merkbare stempel drukte op het ruimtegebruik, de functionele structuren en niet in het minst op de belevingswaarde van Brugge als woon- en werkstad. Het onderzoek uit 1990 was bedoeld als een planologische verkenning van de ruimtelijke impact van toerisme op een kleinschalige historische binnenstad zoals Brugge. Hoewel het geen ‘exclusief’ attitude-onderzoek betrof, vormde het wel een vervolg op een eerder attitude-onderzoek uit 1988 bij de Brugse bevolking, uitgevoerd door de afdeling Toerisme van het Hoger Technisch Instituut14 te Brugge . In het Nijmeegs planologisch cahier waarin gerapporteerd wordt over het onderzoek uit 1990 wordt de voornaamste conclusie van de voorgaande studie uit 1988 – met name dat 75% van de Bruggelingen onvoorwaardelijk de toeristische expansie zou goedkeuren – in twijfel getrokken. Zo

14

Het Hoger Technisch Instituut is nu opgenomen in de Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende. 131

worden er bedenkingen geformuleerd inzake de interpretatie van de onderzoeksresultaten en wordt er gewezen op het feit dat er zich nieuwe ontwikkelingen voordeden binnen het studiegebied waardoor eerdere resultaten achterhaald zouden zijn.

De dialectische relatie tussen de stadsbewoners en de toeristisch-stedelijke ruimte. Case studie Brugge. In navolging van de planologische studie in Brugge uit 1990 onderzocht Bryon (2005) in de periode 2001 - 2005 op welke manier bewoners (niet alleen van de toeristische concentratiezones, maar ook van de rest van de binnenstad en de randgemeenten) het toerisme in Brugge evalueren en zichzelf positioneren tegenover toeristen (attitude). De auteur ging tevens na hoe de bewoners de toeristische kernzone ervaren en gebruiken (gedrag), en daarmee de complexe geografie van het (binnen)stedelijke weefsel mede (re)produceren. De onderzoeker integreerde de belangrijkste concepten uit enerzijds de voornaamste attitudetheorieën (de sociale ruiltheorie en de sociale representatietheorie) en anderzijds het structurationisme15 in een nieuw theoretisch model dat in het empirisch onderzoek getest werd door middel van zowel kwantitatief (twee enquêtes: februari 2002 en februari 2003; resp. 1086 en 309 ingevulde enquêtes) als kwalitatief (focusgroepinterviews en krantenanalyse) onderzoek (Figuur 38). Figuur 38: Synthesemodel van Bryon (2005)

15

De structuratietheorie is een algemene handelingstheorie die sinds het midden van de jaren ’70

met name door de Britse sociaal-theoreticus Giddens werd ontwikkeld. De structuratietheorie is een zijnsleer die een aantal concepten aanlevert waarmee het sociale handelen en eigenschappen van sociale instituties bestudeerd kunnen worden. Het betreft een formele theorie waarin verbanden worden gelegd waarvan wordt aangenomen dat ze vrijwel overal in tijd en ruimte geldig zijn. Het handelen, dat vorm krijgt in sociale praktijken die op hun beurt deel uitmaken van sociale systemen, wordt gestructureerd doordat in de vormgeving gebruik wordt gemaakt van sets van regels en hulpbronnen (structuren) (Van der Poel, 1999). 132

Bryon gaat ervan uit dat mensen zowel sociale als rationele wezens zijn, en dat het ene individu eerder een afweging van de verwachte gevolgen van het attitude-object (bvb. toerisme) zal maken wanneer er gepeild wordt naar de attitude, terwijl een ander veel meer zal ‘steunen op’ zijn of haar sociale representaties. De perceptie van de verwachte gevolgen zal enerzijds beïnvloed worden door de centrale beelden die een persoon erop nahoudt, maar anderzijds zullen de verwachte gevolgen ook een impact hebben op deze centrale beelden. Er is aldus sprake van wederzijdse beïnvloeding tussen beiden. Deze complexe interrelatie leidt tot een cognitieve en affectieve evaluatie van het sociale object en alzo tot de vorming van een attitude. Deze attitude leidt tot een gedragsintentie die uitmondt in een eigenlijke handeling. Dit gedrag, dat zowel discursief als non-discursief en territoriaal als niet-territoriaal kan zijn, zal een impact hebben op de verwachte gevolgen en de centrale beelden. Het individuele handelen zal ook een invloed hebben op de sociale context die bestaat uit maatschappelijke structuren enerzijds – door Bryon (2005) de ‘vanzelfsprekende wereld’ genoemd – en de groep anderzijds. De invloed die het handelen uitoefent op de groep komt neer op een impact op de sociale representaties van anderen, en aldus op de vorming van sociale groepen. Het onderzoek resulteerde in twaalf attitudedimensies die geclusterd werden tot vier groepen met een gelijkaardig intra-attitudinale structuur: de haters, de kritisch realisten, de koele minnaars en de vurige voorstanders.

11.3.2 Knokke-Heist In 1990 voerde het West-Vlaams Economisch Studiebureau (WES) bij de lokale bewoners van Knokke-Heist een onderzoek16 uit naar de gepercipieerde impacten van toerisme. Uit deze studie bleek onder meer dat 53% van de bevraagde werkende bevolking financieel voordeel haalde uit het toerisme. De voordelen van het toerisme voor de lokale bevolking bleken evenwel niet louter economisch van aard. Zo was 76% van de respondenten van mening dat er door het toerisme in Knokke-Heist 365 dagen per jaar een aangename vakantiesfeer heerst. Respectievelijk 51% en 45% vond dat het toerisme zorgt voor meer sport- en relaxatiefaciliteiten in de badplaats, alsook voor meer publieke diensten. Naast de vele gepercipieerde positieve impacten van het toerisme in de badplaats, bracht het onderzoek ook enkele gepercipieerde negatieve impacten aan het licht. Figuur 39 geeft hiervan een duidelijk overzicht. Vooral vervuiling, schade aan de natuur en verkeersproblemen werden toegeschreven aan het toerisme. Niettegenstaande deze negatieve noot, bleken inwoners van Knokke-Heist globaal gezien uiterst positief te staan ten aanzien van toerisme. Maar liefst 99% van de bevraagden vond Knokke-Heist een aangename tot zeer aangename plaats om te wonen. 96% ging akkoord met de stelling dat toeristen welkom zijn in de badplaats.

16

Er kon in de tekst niet achterhaald worden hoeveel inwoners participeerden aan het onderzoek.

Er kunnen aldus geen absolute cijfers vermeld worden bij de percentages. 133

Slechts 14% van de geënquêteerde inwoners was van oordeel dat de nadelen van toerisme belangrijker zijn dan de voordelen (Go & Govers, 2000). Figuur 39: Negative impacts of tourism in Knokke-Heist (Go & Govers, 2000)

11.3.3 Brusselse toeristische barometer Op 14 februari 2007 verscheen er een persbericht op de website van Brussels minister voor Toerisme, Evelyne Huyttebroeck, waarin de belangrijkste resultaten van de eerste Brusselse toeristische barometer werden geschetst. Deze barometer had tot doel aan te geven in welke mate de Brusselaars het eens zijn met de keuzes die op toeristisch vlak gemaakt worden. Een bijkomend objectief van het onderzoeksinstrument was het beter in kaart brengen van de troeven die Brussel in de ogen van zijn bewoners bezit, alsook laatstgenoemden aan te zetten tot het opnemen van de functie van ‘ambassadeur’ van Brussel. De eerste barometer werd tussen 31 januari en 5 februari 2007 uitgevoerd door het onderzoeksbureau Dedicated Research. In de loop van de onderzoeksperiode werden in totaal 803 personen die representatief zijn voor de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telefonisch geënquêteerd.

134

Enkele belangrijke bevindingen van de eerste toeristische barometer: • 70% van de respondenten vindt dat hij/zij een taak heeft bij de promotie van Brussel als toeristische bestemming; • 84% van de bevraagden heeft een sterk ‘Brussels gevoel’ en is trots om Brusselaar te zijn; • 89% van de respondenten is van mening dat het benadrukken van de dimensie ‘hoofdstad van Europa’ voor toerisme een goed tot zeer goed idee is; • 67% van de bevraagden vindt dat toerisme zowel economische, als culturele voordelen oplevert; • 66% van de bevraagden staat positief ten aanzien van toerisme in Brussel. 26% van hen is neutraal; • 70% van de respondenten associeert toerisme in Brussel met de Grote Markt. Iets minder dan de helft (44%) legt de link met het Atomium; • 84% van de bevraagden staat positief tot zeer positief tegenover de aanwezigheid van toeristen. 14% is neutraal. Slechts een kleine minderheid (2%) ervaart de aanwezigheid van toeristen als negatief tot zeer negatief; • 76% van de respondenten acht Brussel een belangrijke tot zeer belangrijke toeristische bestemming; • 77% van de bevraagden vindt het toerisme in Brussel goed tot zeer goed ontwikkeld; • 19% van de respondenten haalt het gebrek aan netheid in de stad aan als één van de belangrijkste negatieve punten. Het onveiligheidsgevoel wordt door 18% opgegeven; • 64% van de bevraagden is van mening dat het toerisme de voorbije jaren goed tot zeer goed ontwikkeld is; • 35% van de respondenten wenst meer promotie van Brussel in het buitenland; • 36% zou met het oog op de promotie van de stad het culturele aanbod meer in de kijker stellen. 17% zou de gastvrijheid van de Brusselaars meer benadrukken in de promotie; • 19% van de bevraagden geeft te kennen dat ze bereid zijn één of meerdere gastenkamers ter beschikking te stellen voor toeristen. De conclusie van deze overheidsstudie was dat de inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een positieve attitude hebben ten aanzien van toerisme in hun stad. De respondenten blijken bovendien bereid te zijn om een actieve ambassadeursrol te vervullen. In navolging van de eerste toeristische barometer en geïnspireerd door het jubileumjaar ’50 jaar Verdrag van Rome’ selecteerde Brussels minister voor Toerisme, Evelyne Huyttebroeck, overigens 270 inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (10 voor elk land van de Europese Unie) om als ambassadeur van Brussel op te treden en de stad actief te promoten in hun land van herkomst. Dit project kreeg de naam ‘Brussels Tof People’ (zie ook http://www.brusselstofpeople.eu) (S.N., http://evelyne. huytebroeck.be/article.php3?id_article=250, 14/02/2007; S.N., http://www.evelyne. huytebroeck.be/IMG/pdf/Etude_tourisme.pdf, 2007; Voogt, 2007).

135

Reeds bij de bekendmaking van de resultaten van de eerste toeristische barometer voor Brussel werd de intentie geuit om dergelijke bevraging jaarlijks te organiseren. In het voorjaar van 2008 werd daarom opnieuw een representatieve steekproef van zo’n 800 inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bevraagd omtrent het toerisme in Brussel. Bij de voorstelling van de onderzoeksresultaten op 9 april 2008 bleek dat de resultaten van de tweede barometer nauwelijks verschillen van deze van de eerste barometer. De Brusselaar is en blijft trots op zijn stad en wil anderen daar mee van laten genieten. Voorname aandachtspunten die aangehaald werden zijn de beperkte promotie, het gebrekkige imago en de onduidelijkheid inzake toeristische instellingen in Brussel (S.N., http://www.brusselnieuws.be, 30/04/2008; S.N., http://www.hln.be, 30/04/2008).

11.3.4 Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme Het laten uitvoeren van een toeristische barometer was één van de aanbevelingen die het studiebureau Rambøll Management formuleerde in zijn rapport ‘Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme (2006-2016)’. Deze tekst werd op 19 december 2005 op het ‘Congres van het Brussels toerisme 2005’ officieel voorgesteld aan alle betrokken actoren in Brussel. Voor het schrijven van de aanbevelingen baseerde het bureau zich op drie bronnen: • de resultaten van een kwalitatief onderzoek naar de markt van vrijetijdstoerisme in Brussel, uitgevoerd door Rambøll Management in opdracht van Evelyne Huytebroeck, Brussels minister van toerisme; • de resultaten van een strategisch seminarie ingericht op 27 juni 2005 tijdens dewelke de bekommernissen van de actoren van het toerisme in Brussel geïdentificeerd en behandeld werden; • de resultaten van de workshops georganiseerd op 21, 22 en 30 november 2005 tijdens dewelke verschillende thema’s die in de loop van het marktonderzoek en het strategisch seminarie geïdentificeerd werden verder geanalyseerd en uitgediept werden. De beschouwingen die tijdens deze workshops ontstonden vormden de basis voor het schrijven van het plan met aanbevelingen. Hoewel de studie naar de markt van vrijetijdstoerisme, uitgevoerd door Rambøll Management, geen grootschalig toeristisch attitude-onderzoek bij bewoners betrof, lijkt het ons toch aangewezen om het onderzoek hier kort te schetsen aangezien ook de bewonersgroep geconsulteerd werd. Zo behelsde de marktstudie naast het in kaart brengen van het profiel van toeristen in Brussel en van het imago dat Brussel bij inwoners van onze buurlanden heeft tevens het achterhalen van de mening van de Brusselaar omtrent het thema ‘Het toerisme in Brussel, zijn imago en zijn plaats in het leven van de Brusselaars’. Met het oog op het realiseren van deze doelstelling werd een panel samengesteld dat gedurende bijna vier uur debatteerde over meerdere vragen in verband met het toerisme in Brussel. Het ging met andere woorden om een focusgesprek tijdens dewelke de meningen van een beperkt aantal zorgvuldig geselecteerde inwoners

136

achterhaald werd. De resultaten waren dan ook niet extrapoleerbaar naar de globale Brusselse bevolking. Hoewel het aldus niet de mening van ‘dé Brusselaar’ betreft, verdienen enkele interessante opmerkingen vermelding: • de panelleden achtten zich redelijk goed geïnformeerd over de promotie en het aanbod van Brussel; • de panelleden gaven aan dat de bewoners zich eerder toeleggen op culturele activiteiten, hoewel de gastronomie ook een belangrijk punt is in het Brusselse toeristische aanbod; • voor de bewoners van Brussel vormt het ‘groene toerisme’ een heel belangrijk deel van het aanbod, aldus de panelleden; • Brussel wordt bovenal aanzien als een culturele, gastvrije en gastronomische stad met problemen inzake netheid, verkeer en bewegwijzering; • er werd gewezen op ‘een nogal kalm nachtleven’. Zowel de uitgaansmogelijkheden, als het nachtelijk winkelaanbod moet uitgebreid worden, zo stelden de panelleden; • de panelleden beschouwden het toerisme globaal gezien eerder positief, dit mede dankzij zijn bijdrage tot de economische ontwikkeling van de stad en de strijd tegen de werkloosheid. Zoals vermeld, vormden de resultaten van de groepsdiscussie samen met de resultaten van de marktstudie bij (potentiële) toeristen en deze van het strategisch seminarie de grondslag voor het uitwerken van thematische workshops. Na een grondige analyse van de informatie die tijdens deze ateliers naar voren gebracht werden, werden zes grote prioritaire assen voor toeristische strategieontwikkeling geïdentificeerd: 1. Goed bestuur; 2. Sociaal-economische doelen; 3. Stadsomgeving; 4. Positionering; 5. Toeristisch aanbod; 6. Commercialisering. Verdeeld over deze zes assen werden zestien objectieven vastgesteld voor de komende 10 jaar. In Figuur 40 wordt hiervan een schematische voorstelling gegeven. De piramidale structuur is een knipoog naar de behoeftepiramide van Maslow: de ontwikkelingsassen en bijhorende objectieven aan de basis zijn de assen en objectieven waar prioritair aan gewerkt moet worden. Indien deze elementen verwezenlijkt zijn, kan werk gemaakt worden van hoger gesitueerde doelen.

137

Figuur 40: Synthetisch schema van de 16 objectieven geordend volgens as (Rambøll Management, 2005)

Helemaal aan de basis van de piramide vinden we de ontwikkelingsas ‘Goed bestuur’ terug. Het eerste objectief binnen deze as betreft het sensibiliseren van de Brusselaars. Rambøll Management haalt in zijn aanbevelingentekst expliciet aan dat het toeristisch ontwikkelingsproces alleen kan verwezenlijkt worden met de steun van de bewoners. Het actieplan met betrekking tot objectief nummer 1 omvat volgende vier items: • jaarlijks een communicatieactie opzetten voor het grote publiek (inwoners, economische actoren, 19 Brusselse gemeenten); • een ambassadeursclub oprichten en bezielen; • toeristische producten op bevoorrechte wijze aanbieden aan de inwoners en aan economische actoren; • een toeristische en meningsbarometer uitwerken en publiceren speciaal voor inwoners (cfr. 11.3.3). Als zogenaamde ‘verwezenlijkheidsindicator’17 wordt ‘het aantal Brusselaars bereikt door de sensibiliseringsacties’ vermeld. De opgegeven ‘resultaatsindicator’18 betreft ‘de tevredenheidsgraad van de Brusselaars ten opzichte van het toerisme’. Dit laatste kan in grote lijnen gelijkgesteld worden met een grootschalig onderzoek naar de attitude van de lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Het komt ook

17

Deze ‘verwezenlijkheidsindicator’ heeft tot doel te meten wat is verwezenlijkt om het objectief te

bereiken. 18

Deze ‘resultaatsindicator’ meet wat is verkregen. 138

neer op de meningsbarometer waarover sprake is bij de actieplannen. In het rapport lezen we het volgende: “als de ‘publieke opinie’ over het thema van de toeristische activiteit kan worden gemeten, zal het ook mogelijk zijn de sterke en zwakke punten ervan te evalueren en de sensibiliserings-, informatie- en opleidingsacties beter te oriënteren” (Rambøll Management, 2005: 20). De mening van de Brusselaars wordt zeer duidelijk belangrijk geacht. Er wordt ook aangegeven dat overleg met en participatie van de burgers onontbeerlijk is indien men een duurzaam toerisme in Brussel wenst te ontwikkelen. De positionering van Brussel als duurzame bestemming is overigens één van de waarden waardoor Brussel zich volgens de studie van Rambøll Management moet laten leiden. Gelet op de onderzoeksfocus van voorliggende PWO-studie hebben we enkel die elementen uit de tekst van Rambøll Management gelicht waarbij de link gelegd wordt met de bewoners en hun betrokkenheid bij en/of affiniteit met het toerisme in Brussel. Uiteraard bevat het rapport ook nog tal van andere interessante items. Teneinde later in voorliggend rapport mogelijke onderlinge verbanden en punten van gelijkenis te duiden, lichten we hier kort nog enkele objectieven en/of actiepunten toe. Ter volledigheid vermelden we steeds de ontwikkelingsas waaronder het objectief en/of actiepunt geplaatst werd in het rapport. Voor de volledig tekst met een opsomming van alle aanbevelingen verwijzen we naar de website van Rambøll Management (http://www.Rambøll-management.com.htm). •

As 1: Goed bestuur o Objectief 2: Een Visitor Center oprichten. Dit centrum heeft als taak bezoekers voor te lichten over producten en hen producten te verkopen. Het moet ook de vaste locatie worden waar alle werkvergaderingen tussen verschillende openbare en private actoren van het toerisme, alsook opleidingssessies voor vakmensen doorgaan. o Objectief 3: Een functie van ‘Brussels Destination Manager’ creëren. Deze tussenpersoon dient op te treden als bemiddelaar tussen de private en de openbare sector. Het op regelmatige tijdstippen organiseren van vergaderingen, werkgroepen en rondetafelgesprekken met alle vertegenwoordigers van de Brusselse toeristische sector, alsook informatieverschaffing naar deze actoren zijn twee voorname taken van deze persoon.

139

o

Objectief 4: Het partnerschap tussen de BITC19, OPT20 en TVL21 versterken en formaliseren Er moet samengewerkt worden aan de uitvoering van een unieke en coherente marketing- en communicatiestrategie om alzo het imago van Brussel in het buitenland te bevorderen. De samenwerking moet ook de concurrentiekracht van Brussel als toeristische bestemming verbeteren.

•

As 2: Sociaal-economische doelen o Objectief 5: De hotelsector levensvatbaar maken. Eén van de actiepunten die onder dit objectief ressorteert is het lokken van meer zakentoeristen naar Brussel. o Objectief 6: De bestaande uitrustingen benutten. De bestaande uitrustingen en infrastructuren van toeristische, industriële of patrimoniale aard moeten beter benut worden door toedoen van en ten voordele van het toerisme en de cultuur. o Objectief 7: De tewerkstelling in hoeveelheid en kwaliteit ontwikkelen. Actiepunt nummer 3 van dit objectief betreft het massaal opleiden van mensen in de talen van de uitzendmarkten. Er wordt hierbij verwezen naar de creatie van zogenaamde ‘toeristische stewards’. Deze stewards zouden tot doel hebben een fysieke en continue aanwezigheid in de stad te verzekeren om precieze informatie te verschaffen, direct en in de taal van de bezoeker, op zeer belangrijke toeristische plekken of op plaatsen waar informatie ontbreekt.

•

As 3: Stadsomgeving o Objectief 8: Vier producten van duurzame toeristische mobiliteit voor allen creëren. Actiepunt 1: Het opzetten van vier themacircuits die opgevat worden als toeristische producten waarin toeristisch aanbod en zachte vervoermiddelen samengaan. Actiepunt 4: Het voltooien van het groene netwerk en dit toeristisch benutten. Actiepunt 5: Het voeren van promotieacties voor het gebruik van duurzame transportmiddelen voor toeristen (in samenwerking met TEC, De Lijn, STIB, MIVB). o Objectief 9: Drie geïntegreerde routes creëren. Actiepunt 1: Routes creëren die in de eerste plaats de belangrijkste toeristische polen en de satellietzones verbinden (Châtelain, Flagey en Elsene) met benuttigen van de bufferzones (Matongé, Europa en Marollen). Dergelijke routes laten toe om de verbinding te maken met de

19

Brussels Internationaal - Toerisme & Congres (http://www.brusselsinternational.be

20

Office de Promotion du Tourisme de Wallonie et de Bruxelles (http://www.opt.be)

21

Toerisme Vlaanderen (http://toerismevlaanderen.be) 140

o

zones met een sterke concentratie aan toeristen en zorgen ervoor dat het toerisme op samenhangende wijze verspreid wordt over het Brusselse grondgebied. De uitbreiding van het aanbod zorgt ervoor dat de bestemming aantrekkelijker wordt, wat noodzakelijk is om de verblijfsduur te verlengen, zo wordt gesteld. Actiepunt 3: De aanwezige actoren langsheen deze routes sensibiliseren. Alle actoren – ook de lokale bewoners – dienen bij te dragen tot de ontwikkeling van deze routes die rechtstreeks de economie van de wijk ten goede zal komen. Objectief 10: Drie verlichtingsplannen binnen een termijn van 10 jaar creëren. Actieplan 3: Een verlichtingsplan voor het religieuze patrimonium. Actieplan 4: Aanzetten tot opwaardering van het private patrimonium (integratie in een wijkcontract22).

•

As 4: Positionering o Objectief 11: Brussel in de Top 3 van de Europese congressteden positioneren. Actiepunt 1: Vanaf 2006 de heropening van het Congrespaleis van Brussel voorbereiden. Actiepunt 2: Een marketingplan uitwerken voor MICE gericht op de doelmarkten. Actiepunt 6: Culturele packages creëren voor MICE. o Objectief 12: Brussel positioneren rond drie sterke assen: cultuur / levenskunst / Europa. De hele nieuwe strategie voor het Brusselse toerisme moet doordrongen zijn van deze drie pijlers die er meer voor zorgen dat Brussel zich onderscheidt van de concurrerende steden. Het Europese element moet uitgespeeld worden, maar er moet op toegezien worden dat het geen negatieve invulling krijgt.

•

As 5: Toeristisch aanbod o Objectief 13: Het toeristisch patrimonium en de Brusselse, Belgische en Europese artistieke creatie in de schijnwerpers plaatsen. o Objectief 14: Een kalender op 10 jaar ontwikkelen van vier grote internationale evenementen.

22

Wijkcontracten zijn herwaarderingsprogramma's op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk

Gewest die in partnerschap met de gemeenten uitgevoerd worden in verschillende kwetsbare wijken. Binnen de programma's worden meerdere projecten in eenzelfde wijk voorzien die gerealiseerd moeten worden binnen een termijn van vier jaar (met een verlenging van twee jaar om de laatste werken uit te voeren). De projecten kunnen onder meer bestaan uit de renovatie van bestaande woningen en de bouw van nieuwe woningen, de herinrichting van openbare ruimten, de creatie of de versterking van wijkinfrastructuren en -voorzieningen, en de oprichting van sociale en participatieve activiteiten tijdens de duur van het wijkcontract (Herwaardering van de wijken van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, http://www.wijken.irisnet.be, 30/04/2008). 141

11.4 Waarom nieuw attitude-onderzoek te Brussel? Bryon (2005) stelt dat de case Brugge exemplarisch kan zijn voor andere kleinschalige steden die te maken hebben met een overduidelijke aanwezigheid van toeristen in hun openbare ruimte. Het generaliseren van de onderzoeksresultaten is evenwel uit den boze, en dit omwille van de uniciteit van elke onderzoekslocatie (cfr. extrinsieke dimensie). Zo zegt Lawson et al. (1998: 247) dat attitudes ‘(…) are known to vary according to a variety of individual and community, or societal, level of factors’. Ook andere onderzoekers waaronder Andereck en Vogt (2000), Horn en Simmons (2002, in Lepp, 2007), Mason en Cheyne (2000), Sharpley (1994, in Brunt & Courtney, 1999), Teye, Sirakaya en Sönmez (2002), Tomoljenovic en Faulkner (2000), Tuson (2002), Waitt (2003), en Williams en Lawson (2001) zijn een gelijkaardige mening toegedaan. Tuson (2002: 250-251) vat het samen door te stellen dat de impacten van toerisme en toeristische ontwikkeling die aan de basis liggen van de attitudevorming ‘are shaped by site specific conditions under which tourists and hosts interact’. Voorbeelden van dergelijke ‘site specific conditions’ zijn onder meer het type, de fase en de schaal van de toeristische ontwikkeling, de socio-culturele gelijkenissen en verschillen tussen de lokale bewoners en de toeristen, de mate van betrokkenheid van de lokale bevolking bij het toeristisch ontwikkelingsproces, en het toerismebeleid van de lokale en de centrale overheden. Ook het relatieve belang dat de toeristische sector op economisch vlak heeft op elke bestemming is van tel bij de attitudevorming (Bryon, 2005; Horn & Simmons, 2002, in Lepp, 2007). Gevolg van dit alles is dat elke ‘toerist-bewoner’-impactstudie uniek is. Andereck en Vogt (2000: 35) hebben het over ‘community specific research and analysis’. Deze nadruk op uniciteit in onderzoek omwille van de locatie wordt bevestigd door onze vaststelling dat er weinig overeenstemming is in de resultaten van verschillende internationale onderzoeken. Vooral de percepties van de sociale en culturele impacten van toerisme zijn vaak tegenstrijdig. Onder meer Ap en Crompton (1998), Gursoy en Rutherford (2004), Haralambopoulos en Pizam (1996) en Lee, Kim en Kang (2003) komen tot dezelfde vaststelling. Deze problemen inzake generaliseerbaarheid worden nog in de hand gewerkt doordat er geen consistentie bestaat met betrekking tot de onderliggende theorieën en conceptuele modellen. Zoals Haley, Snaith en Miller (2005) terecht opmerken, heeft dit geleid tot een fragmentarisch geheel aan attitudestudies. Ook het feit dat de gehanteerde statistische technieken sterk variëren van studie tot studie, maakt vergelijking tussen onderzoeken vrijwel onmogelijk. Het gegeven dat elke toeristische bestemming uniek is en derhalve ook elke ‘toeristbewoner’-impact en attitudestudie, geldt als belangrijkste verantwoording voor dit PWOonderzoek in Brussel.

142

Zoals vermeld, werd in de loop van de onderzoeksperiode in opdracht van de Brusselse minister voor Toerisme, Evelyne Huyttebroeck, een toeristisch attitude-onderzoek uitgevoerd bij inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Hoewel deze Brusselse toeristische barometer gelijkenissen vertoont met voorliggend PWO-onderzoek, zijn wij van mening dat de PWO-studie een meerwaarde biedt met betrekking tot het onderzoeksonderwerp en dit omwille van twee redenen. Ten eerste is de overheidsstudie gebaseerd op telefonisch afgenomen enquêtes die met betrekking tot het attitude-aspect naar alle waarschijnlijkheid minder diepgaand en omvangrijk zijn dan de door ons gehanteerde vragenlijsten. Ten tweede is het onderzoeksdomein van de overheidsstudie zeer ruim, met name het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Slechts 14% (113) van de totale respondentengroep had zijn domicilie in Brussel-Stad. Zoals reeds aangehaald in 3.3.2 wijst internationaal onderzoek uit dat de nabijheid van toeristische concentratiezones wel degelijk een invloed heeft op de perceptie van de impact van toerisme en op de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Vanuit dit opzicht is voorliggende studie die uitgevoerd wordt binnen de Vijfhoek aldus waardevoller dan de toeristische barometer wat het attitude-aspect betreft. Voorgaand onderzoek wees namelijk uit dat toeristen in de Vijfhoek overduidelijk aanwezig zijn in het stadsbeeld (zie 3.3.2). De kans dat lokale bewoners in hun dagdagelijkse leven in meerdere of mindere mate geconfronteerd worden met toeristen en/of met de gevolgen van de aanwezigheid van toeristen, is in de Vijfhoek dan ook groter dan in de rest van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (met uitzondering van de Heysel, het Jubelpark en de Louisalaan). We gaan ervan uit dat de bevraagde inwoners van de Vijfhoek bijgevolg een kritischere houding hebben ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in hun woonplaats. Samenvattend gesteld, kan dit PWO-project beschouwd worden als een verdere verfijning van de Brusselse toeristische barometer. Het attitudegegeven wordt in voorliggend onderzoek namelijk veel meer uitgediept bij een ons inziens relevantere onderzoekspopulatie. Dat er meerdere toeristische attitude-onderzoeken worden uitgevoerd in een grootstad als Brussel is uiteraard steeds meegenomen, temeer omdat dergelijk onderzoek in Brussel voorheen onbestaande was. Impact- en attitude-onderzoek in grote (hoofd)steden en/of stedelijke gebieden was tot voor kort sowieso vrij zeldzaam. De meeste studies concentreerden zich namelijk op plaatsen die toeristisch nog niet volgroeid waren, veelal gesitueerd in kleine landelijke en/of kustgebieden (Andereck et al., 2005; Brunt & Courtney, 1999; Haley, Snaith & Miller, 2005). Tabel 3 geeft een overzicht van bestaande internationale (sociale) impactstudies in stedelijke zones zoals geschetst door Haley, Snaith en Miller (2005). Uit de lijst blijkt duidelijk dat wetenschappelijke aandacht voor dit stedelijk gegeven een vrij recent fenomeen is. De enorme toename van het belang van steden als toeristische bestemmingen, alsook het besef dat steden complexe en unieke toeristische

143

bestemmingen zijn met onder meer een sterke sociale en culturele heterogeniteit, hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van dit onderzoeksdomein (Bryon, 2005). Na uitgebreid literatuuronderzoek kunnen we deze lijst van internationale stedelijke impactonderzoeken nog verder aanvullen met onder meer de studie van Haley, Snaith en Miller (2005) te Bath (UK), deze van Andriotis en Vaughan (2003) te Heraklion, Chania, Rethymno en Agios Nikolaos (Kreta, Griekenland), deze van Huse, Gustavsen en Almedal (1998) te Hol, Vinje, Kuiteseid, Risør, Trysil, Grong, Brønnøy, Lenvik/Tranøy en Hammerfest (Noorwegen), deze van Upchurch en Teivane (2000) te Riga (Letland) en deze van Lawson et al. (1998) in tien toeristische steden23 te Nieuw-Zeeland. Tabel 3: Studies of social impacts in relevant urban environments (Haley, Snaith en Miller, 2005)

Author(s) of Study Murphy

Date

Ross

1992

Glasson

1992, 1994

BastiasPerez and Var Gilbert and Clark

1996

Darwin, Australia

1997

Canterbury, England

Madrigal

1995

Snaith and Haley

1994

York, UK & Sedona (Arizona, USA) York, UK

Canterbury, City Center Initiative Fordham Research Service

1996

Canterbury, UK

1998

Cambridge, UK

23

1991

Destination Studied York, UK

Cairns, Australia Oxford, England

Main Findings Residents concerned by poor level of economic returns from hosting tourists need to improve community relations. Impacts felt more at community than at individual level. Advantages of tourism were recognized more keenly by those with tourism-related jobs. Those living in the city centre felt costs of tourism outweighed benefits. Middle-aged residents were more inclined to appreciate positive economic benefits from tourism. Nearly three quarters of respondents felt tourism had created employment opportunities within the city, yet these opportunities were not valued and so respondents did not believe tourism increased their overall standard of living. In both cities, three clusters of residents were identified: ‘lovers’, ‘haters’ and ‘realists’. The latter was in the majority. Age and related employment shown to be relevant factors in determining support for tourism in the city. Almost perfectly equal split between those supporting tourism and those opposed to further development. Strong support for the development of tourism thus far, with younger age groups and those recently moved to the city among the strongest supporters of tourism.

Whangarei, Auckland, Rotorua, Taupo, Napier, Blenheim, Kaikoura, Hokitika, Christchurch, en

Queenstown. 144

SAMENVATTING HOOFDSTUK 11: BESTAAND IMPACT- EN ATTITUDE-ONDERZOEK Het staat vast dat de percepties van lokale bewoners ten aanzien van de impact van toerisme en toeristische ontwikkeling en hun attitude ten opzichte van dit fenomeen niet in een vacuüm bestaan, maar beïnvloed worden door tal van factoren (Lawson et al., 1998). In hun ‘Framework for monitoring community impacts of tourism’ delen Faulkner en Tideswell (1997) deze beïnvloedende factoren op in twee groepen: extrinsiek (karakteristieken van de bestemming; macro-niveau) en intrinsiek (karakteristieken van de lokale bewoners van de gastgemeenschap; micro-niveau). Volgens Fredline en Faulkner (2000) kan het merendeel van de bestaande impacten attitude-onderzoeken gevat worden binnen deze ‘intrinsieke’/‘extrinsieke’ dichotomie zoals beschreven door Faulkner en Tideswell (1997). Zo worden de eerste ‘toerist-bewoner’-impactonderzoeken uitgaande van de geschetste conceptuele fasemodellen door Faulkner en Tideswell (1997) als extrinsiek beschouwd (macro-niveau), terwijl de meer recente sterk theoretisch onderbouwde attitude-onderzoeken eerder als intrinsiek bestempeld worden (microniveau) (Bryon, 2005). Het aantal internationale attitudestudies op micro-niveau is de voorbije twee decennia enorm toegenomen. In deze studies worden vrijwel steeds dezelfde verklarende (intrinsieke) variabelen onderzocht, waaronder de socio-demografische kenmerken, de afstand van de woonplaats tot de toeristische zone(s), de binding met de gemeenschap, en de economische afhankelijkheid van de toeristische industrie of persoonlijke voordelen. Terwijl de lijst van internationale attitudestudies op micro-niveau zeer uitgebreid is, is het aantal nationale attitude-onderzoeken op één hand te tellen. In tegenstelling tot in het buitenland werd in België tot op heden namelijk nog niet veel wetenschappelijk onderzoek verricht naar de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Als belangrijkste wetenschappelijke bijdrage dient de recente doctoraatsthesis van Bryon (2005) met als titel ‘De dialectische relatie tussen de stadsbewoners en de toeristisch-stedelijke ruimte. Case studie Brugge’ vermeld te worden. In deze studie legt Bryon als eerste een verband tussen attitudes en de (re)productie van de sociaal-ruimtelijk wereld. Het betrof evenwel niet het eerste attitudeonderzoek dat in Brugge uitgevoerd werd: reeds in 1988 werd door de toenmalige afdeling Toerisme van het Hoger Technisch Instituut24 een attitude-onderzoek uitgevoerd bij de Brugse bevolking. Dit onderzoek kreeg een vervolg in 1990 met de uitwerking van een planologische studie door de Katholieke Universiteit van Nijmegen (Nederland) van de ruimtelijke impact van toerisme op de kleinschalige historische binnenstad. Eveneens in 1990 werd door West-Vlaams Economisch Studiebureau (WES) een onderzoek uitgevoerd naar de percepties van de lokale bewoners van de badplaats Knokke-Heist ten aanzien van de impact van toerisme en toeristische ontwikkeling. Een recenter onderzoek waarop gewezen kan worden is de Brusselse toeristische barometer. Deze

24

Het Hoger Technisch Instituut is nu opgenomen in de Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende. 145

barometer werd in het voorjaar van 2007 voor het eerst opgesteld in opdracht van Brussels minister voor Toerisme, Evelyne Huyttebroeck, en is inmiddels aan zijn tweede editie toe. Het dient evenwel gezegd dat aan de constructie van deze barometer geen zuiver impacten attitude-onderzoek vooraf ging. Het instrument heeft namelijk als hoofddoel het aangeven van de mate waarin de inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het al dan niet eens zijn met de keuzes die op toeristisch vlak gemaakt worden. Het vergaren van kennis omtrent de attitude van de inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling vormde geen prioritaire doelstelling. Het laten uitvoeren van een toeristische barometer was één van de aanbevelingen die het studiebureau Rambøll Management formuleerde in zijn rapport ‘Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme’ dat op 19 december 2005 op het ‘Congres van het Brussels toerisme 2005’ officieel voorgesteld aan alle betrokken actoren in Brussel. Hoewel er evenmin heus attitude-onderzoek aan vooraf ging, werd bij het opstellen van de aanbevelingen wel rekening gehouden met de mening van de Brusselaars omtrent toerisme en toeristische ontwikkeling in hun stad. Niettegenstaande in Brussel aldus reeds kennis verzameld werd rond de mening van bewoners inzake toerisme en toeristische ontwikkeling, werd een grootschalig attitudeonderzoek in onze hoofdstad tot op heden nog niet uitgevoerd. Impact- en attitudeonderzoeken in grootstedelijke contexten zijn op internationaal niveau sowieso vrij zeldzaam en op nationaal niveau zelfs onbestaande! Zelfs al zouden dergelijke studies op grootstedelijk niveau in het verleden wel reeds uitgevoerd zijn: veralgemening van de onderzoeksresultaten is uit den boze. In wetenschappelijke kringen bestaat namelijk eensgezindheid over het feit dat het generaliseren van onderzoeksresultaten onmogelijk is omwille van de uniciteit van elke toeristische bestemming (Andereck & Vogt, 2000; Ap & Crompton,1998; Bryon, 2005; Gursoy & Rutherford, 2004; Haralambopoulos & Pizam, 1996; Horn & Simmons, 2002, in Lepp, 2007; Lawson et al., 1998; Lee, Kim & Kang, 2003; Mason & Cheyne, 2000; Sharpley, 1994, in Brunt & Courtney, 1999; Teye, Sirakaya & Sönmez, 2002; Tomoljenovic & Faulkner, 2000; Tuson, 2002; Waitt, 2003; Williams & Lawson, 2001). De problemen inzake generaliseerbaarheid worden nog in de hand gewerkt doordat er geen consistentie bestaat met betrekking tot de onderliggende theorieën en conceptuele modellen, evenmin als met betrekking tot de gehanteerde statistische technieken (Haley, Snaith & Miller, 2005). Gelet op bovenstaande beschouwingen is het nut van voorliggende PWO-studie ons inziens onmiskenbaar!

146

12 DE BRUSSELSE VIJFHOEK

12.0 Inleiding De kern van voorliggend onderzoeksproject is de attitude van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio. Het studiedomein is met andere woorden het gebied dat wordt aangeduid met de term ‘de Vijfhoek’. In de loop van het onderzoek bleek dat ‘de Vijfhoek’ als begrip slechts door weinig mensen gekend is. In voorliggend hoofdstuk wordt deze geografische zone daarom nader toegelicht (zie 12.1). Na een korte verduidelijking worden enkele stedelijke en socio-demografische kenmerken van de Vijfhoek gekaderd (zie 12.2.1 en 12.2.2). Ook wordt dieper ingegaan op het toerisme in het gebied (zie 12.2.3). De belangrijkste bronnen voor het schrijven van dit hoofdstuk waren het Gemeentelijk Ontwikkelingsplan van de Vijfhoek uit 1998, de Welzijns- en Gezondheidsatlas van Brussel-Hoofdstuk uit 2006, het jaarverslag 2006 van het Observatorium voor het Toerisme te Brussel, en bevolkingsstatistieken van de Algemene Directie Statistiek.

12.1 Brussel: een spraakverwarring De Vijfhoek vormt een onderdeel van Brussel-Stad en Brussel-Stad is op zijn beurt een onderdeel van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Hoewel deze administratieve zones perfect geografisch afgebakend zijn, wordt algemeen het volledige stadsgewest als Brussel-Hoofdstad beschouwd en niet enkel Brussel-Stad. Vanuit geografisch oogpunt deint Brussel aldus ver buiten zijn administratieve grenzen uit. Deze grensvervaging kan mogelijks voor verwarring zorgen. Voor alle duidelijkheid lichten we de voornaamste begrippen in onderstaande tekst kort toe. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - opgericht in 1989 – omvat 161,4 km² en bestaat uit volgende negentien gemeenten: • Brussel-Stad (1000, 1020, 1040, 1050, 1120, 1130); • Schaarbeek (1030); • Etterbeek (1040); • Elsene (1050); • Sint-Gillis (1060); • Anderlecht (1070); • Sint-Jans-Molenbeek (1080);

147

• • • • • • • • • • • •

Koekelberg (1081); Sint-Agatha-Berchem (1082); Ganshoren (1083); Jette (1090); Evere (1140); Sint-Pieters-Woluwe (1150); Oudergem (1160); Watermaal-Bosvoorde (1170); Ukkel (1180); Vorst (1190); Sint-Lambrechts-Woluwe (1200); Sint-Joost-ten-Node (1210).

Brussel-Stad De Brussel-Stad is één van de negentien gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en bestaat zelf uit zes grote delen: • de Vijfhoek (100025); • Laken (1020); • Neder-Over-Heembeek (1120); • Haren (1130); • het zuidelijke deel Louisa-Roosevelt (1050); • de Europese wijk (1040). De totale oppervlakte van Brussel-Stad bedraagt 32 km². Met 145.917 inwoners, 14,2% van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, heeft ze het grootste bevolkingsaantal van de Brusselse gemeenten (cijfers 1 januari 2007). Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zelf telde op 1 januari 2007 officieel 1.031.215 inwoners. Dit is 9,7% van de totale Belgische bevolking26 (FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, Dienst Demografie, http://www.statbel.fgov.be, 07/05/2008). De Vijfhoek Ongeveer 450 ha (4,5 km²) van Brussel-Stad wordt ingenomen door de Vijfhoek. Deze zone wordt beschouwd als het historische centrum van de agglomeratie en omvat het grondgebied dat tussen de grote lanen binnen de Kleine Ring ligt. De centrale Vijfhoek stemt overeen met de middeleeuwse grenzen van de stad en ligt volledig binnen de tweede 14de eeuwse omwalling van de stad.

25

Het grootste deel van de Vijfhoek heeft als postcode 1000 Brussel. Aangezien deze postcode

echter ook in enkele straten buiten de Vijfhoek voorkomt ter hoogte van de Louisalaan mag de Vijfhoek evenwel niet geheel gelijkgesteld worden met 1000 Brussel! 26

Op 1 januari 2007 telde ons land 10.584.534 inwoners.

148

De Vijfhoek is een bruisende buurt met een gemengde functionaliteit die ondanks grootschalige sloopwerken in het verleden (denk aan de overwelving van de Zenne op het einde van de 19de eeuw en de aanleg van de Noord-Zuid spoorverbinding in de eerste helft van de 20e eeuw) zijn belangrijke cultuurhistorische troeven wist te behouden (Stad Brussel, 1998). Figuur 41 biedt verduidelijking omtrent de onderscheiden geografische zones ‘Brussels Hoofdstedelijk Gewest’, ‘Brussel-Stad’ en ‘de Vijfhoek’. Meer gedetailleerde gegevens van de Vijfhoek zijn terug te vinden in Figuur 42. Figuur 41: Verduidelijking van de geografische zones ‘Brussels Hoofdstedelijk Gewest’, ‘BrusselStad’ en ‘de Vijfhoek’ (Eigen bewerking van BHG, http://www.bruxelles.irisnet. be, 07/05/2008; Mappoint 3003 European edition)

Vijfhoek (voor verduidelijking, zie Figuur 42)

149

Figuur 42: Detailkaart van de Brusselse Vijfhoek (Kalliope, http://www.kalliope.be/media/ stadsplannen/ Brussel.jpg, 07/05/2008)

150

12.2 De Vijfhoek onder de loep 12.2.1 Stedelijke kenmerken Het stedelijke weefsel in de Vijfhoek is gestructureerd rond drie hoofdassen (zie Figuur 43): • de Koningsstraat en de Regentschapsstraat (as 1); • de zgn. ‘monumentale as’, aangelegd in de tweede helft van de 19de eeuw: de centrale lanen, zijnde de Jaqmainlaan, de Anspachlaan en de Maurice Lemonnierlaan (as 2); • de lanen die ontstonden door de aanleg van de Noord-Zuid-verbinding gedurende de eerste helft van de 20ste eeuw: de Keizerslaan, de Keizerinlaan, de De Berlaimontlaan, en de Pachecolaan (as 3) (Stad Brussel, 1998). Figuur 43: Hoofdassen binnen de Vijfhoek (eigen bewerking van Mappoint 3003 European edition)

As 2

As 3 As 1

151

Om historische redenen zijn er in de Vijfhoek een groot aantal instellingen gevestigd die verband houden met de hoofdstedelijke taken die aan de stad Brussel werden toevertrouwd. De diverse vestigingen van het stadsbestuur, van de Vlaamse en Franse Gemeenschap, van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en van de Europese Unie liggen allen samen geconcentreerd op ongeveer 2/5 van het grondgebied van de Vijfhoek, meer bepaald in het noorden en in het oosten. In deze zones domineren de kantoorgebouwen en is er vrijwel geen sprake van een woonfunctie27. De overigen 3/5 van het grondgebied van de Vijfhoek - het centrum, het zuiden en het westen - vormen een dichtbevolkt stadscentrum met onder meer woningen, scholen en handelszaken28. In dit gebied zijn de groene zones eerder schaars. De groene ruimten werden in het verleden ingeplant in buurten die vandaag vooral een administratieve functie hebben (het Park van Brussel, de Kunstberg, het park aan het Rijksadministratief Centrum). Het beperkte aantal en de ongelijke geografische spreiding liggen wellicht aan de basis van de ontevredenheid van de lokale bewoners op vlak van groene ruimten. Onderzoek wijst namelijk uit dat de overgrote meerderheid van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek29 een vrij negatieve tot zeer negatieve appreciatie heeft van de groene ruimten in de directe woonomgeving (Figuur 44) (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006; Stad Brussel, 1998). De tevredenheidsindex inzake groene ruimte is samen met de tevredenheidindexen inzake uitzicht van de gebouwen en inzake rust, luchtkwaliteit, netheid van de buurt voldoende ruimtelijk gecorreleerd opdat een algemene tevredenheidsindex van de woonomgeving30 op het niveau van de statistische buurten afgeleid kan worden. Figuur 45 vertoont de tegenstelling tussen het centrum en de periferie die bij elk deelthema is terug te vinden. De Vijfhoek vormt een zone waar de directe woonomgeving over het algemeen als weinig gunstig ervaren wordt (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006).

27 28

Dit gebied komt voornamelijk overeen met districten 7 (Congresplein) en 8 (Warandepark). Dit gebied komt voornamelijk overeen met districten 1 (Grote Markt), 2 (Rouppeplein), 3

(Marollen), 4 (Bloemenhof) en 5 (Begijnhof). 29

Uitzondering vormt de wijk rond de Kleine Zavel (district 9).

30

De in kaart gebrachte index is het gemiddelde van de vijf tevredenheidsindexen.

152

Figuur 44: Appreciatie van de voorzieningen aan groene ruimte in de directe woonomgeving (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

153

Figuur 45: Algemene appreciatie van de directe woonomgeving (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

154

12.2.2 Socio-demografische kenmerken Of de negatieve perceptie van de woonomgeving voor bewoners een reden is om de Vijfhoek te verlaten, kan niet met zekerheid gezegd worden. Feit is wel dat er de voorbije jaren een blijvende daling is van het bevolkingsaantal in de Vijfhoek. Het betreft geen spectaculaire afname, doch enige bezorgdheid is op zijn plaats31. Zo waren er ten tijde van de officiële volkstelling van 1 maart 1991 41.699 inwoners in de Vijfhoek. De ‘Algemene socio-economische enquête 2001’ resulteerde in een bevolkingsaantal van 40.515 (-2,84%). In Tabel 4 worden de cijfers uit 1991 en 2001 gedetailleerd weergegeven per district. De tabel illustreert zeer duidelijk de ongelijke verdeling van de bevolking over de verschillende districten. Door de druk van voornamelijk kantoren zijn er in het noorden en in het oosten amper lokale bewoners terug te vinden (vnl. districten 7 en 8). Daartegenover staat de zeer grote bevolkingsdichtheid in het zuiden, in het centrum en in het westen (vnl. districten 1 t/m 5). In de tabel worden de oppervlaktematen in hectare voorgesteld32. Niettegenstaande de lichte bevolkingsafname in 2001 ten opzichte van 1991 blijft de gemiddelde bevolkingsdichtheid in de Vijfhoek zeer hoog, met name 92 inwoners per hectare (9.200 inwoners/km²)33. Hiermee ligt de bevolkingsdichtheid in de Vijfhoek veel hoger dan de gemiddelde bevolkingsdichtheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (6.031 inwoners/km²)34 (De Martelaere, 2008; Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006; Stad Brussel, 1998).

31

In het Gemeentelijk Ontwikkelingsplan van de Vijfhoek uit 1998 werd bezorgdheid geuit inzake

de blijvende daling van het inwonersaantal in de Vijfhoek. 32

Merk op dat er in 1991 en 2001 een verschil is in de oppervlakte (in totaliteit en per district). Dit is

te wijten aan een kleine aanpassing van de statistische buurten door de Algemene Directie Statistiek. 33

Zowel in 1991 als in 2001.

34

Cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’.

155

Tabel 4: Bevolkingsdichtheid per hectare (1991 en 2001) (eigen bewerking van De Martelaere,

District 2 District 3

Dichtheid

# inwoners

hectare 2001

Dichtheid

# inwoners

3.666

86

3.305

97

32,69

3.759

115

8.706

150

56,27

8.502

151

67,68

11.389

168

63,06

10.762

171

58,32

8.116

139

56,04

7.632

136

192,08

6.539

34 190,32

6.194

33

3.641

Rouppeplein

33,94

Marollen

57,85

District 4

Bloemenhofplein

District 5

Begijnhof

Districten

Martelaar- en Congres-

6-9

plein, Warandepark en

2001

42,86

43,12

2001

84

1991

Opp. in

Grote Markt

1991

District 1

hectare 1991

District

Opp. in

2008; Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006; Stad Brussel, 1998)

Zavel District 6

Martelaarplein

39,16

1.219

31

37,99

1.006

26

District 7

Congresplein

31,34

1.586

51

29,78

1.571

53

District 8

Warandepark

67,93

399

6

69,09

293

4

District 9

Zavel

53,65

3.335

62

53,46

3.324

62

Totale oppervlakte van de Vijfhoek Totaal aantal inwoners van de Vijfhoek

452,99

441,24 41.699

Gemiddelde bevolkingsdichtheid (# inwoners/hectare)

40.515 92

92

Van de 40.515 mensen die ten tijde van de census in 2001 in de Vijfhoek woonden, waren er 7.974 jonger dan 18 jaar. Zoals is af te lezen in Tabel 6, had slechts 37% (2.030) van de volwassenen (18 jaar en ouder) toen een job. 12,8% (4.159) was werkloos/werkzoekend, 14,2% (4.620) was op (brug)pensioen, en 4,5% (1.459) studeerde. De categorie ‘andere’ (niet nader bepaald) omvatte 10.273 personen (31,6%). Het aandeel werkenden was het grootst in district 4 (Bloemenhofplein: 21,4%) en in district 5 (Begijnhof: 21,2%). De groep gepensioneerden was procentueel gezien het omvangrijkst in districten 3 (Marollen: 24,2%). Werklozen/werkzoekenden kwamen het meeste voor in districten 4 (Bloemenhofplein: 30,6%) en 3 (Marollen: 23,9%). Het aandeel studenten bleek het grootst in district 4 (Bloemenhofplein: 34,1%). Ook wanneer we de totale bevolkingsgroep beschouwen (incl. -18 jarigen), blijven deze verhoudingen grotendeels bestaan (zie Tabel 5).

156

Tabel 5: Verdeling van de totale bevolking van de Vijfhoek (incl. -18 jarigen) naar bezigheid volgens gegevens uit 2001, verdeeld per district (op basis van statistische zones van 2001) (eigen

% 44,7 Distr. 2 1.217

7,8 10,1

% 32,4 Distr. 3 1.722

14,3

21,4

% 23,9 Distr. 5 2.552

21,2

% 33,4 Di. 6-9 2.328

19,4

2,7

6,5

1,0

% 33,2 Totaal 12.030 100,0 29,7

306 3,6

1.273 30,6

498

11,8

4,6

741

17,8

493

83

133

10

267 8,0

243

11,9

175

9,0

21,0

34,1

16,7

29

12,0

45

2,0

6

3,1

0,4

95 2,9

7,1

978

1.118 24,2

2.024 25,4

2.339

13,1

23,8

27,5

1.035 22,4

2.736 34,3

2.646

9,6

25,4

24,6

1.417 17,8

1.828

1,9

24,0

18,4

694

15,0

168

126

17

383 11,5

916

11,5

14,8 3,6

150

160

1,9

42

2,0

564 17,0

248

331

0,5

96

22,8

913 27,5

Totaal 2001 8.502 100,0

25,8

10.762 100,0

17,8

7.632 100,0

15,5

6.194 100,0

2,4

1.006 100,0

3,2

1.571 100,0

0,9

3,3 7,1

3.759 100,0

21,1

1,4 8,3

9,5

28,2

10,2 0,4

1.588

3.666 100,0

25,6

14,9 2,7

8,7

24,4

26,0

851

%

# andere

%

%

# op (brug)pensioen

# -18 jarigen 570

894

15,2

5,8 6,5

3,9

13,0

8,0

2,0 6,4

10,6

16,7

2,9 0,2

490

311 8,5

11,2

2,9 3,2

9,4

11,2

2,8 2,0

432 11,8

3,2

3,4 9,2

132

11,7

8,5

% 41,6 Distr. 9 1.102

23,9

8,3

% 49,4 Distr. 8 122

993

7,2

3,5

8,0

% 32,6 Distr. 7 776

8,9

9,7

% 37,6 Distr. 6 328

372

105 2,9

9,9

% 20,3 Distr. 4 2.574

6,9

%

287

# studenten 18+

13,6

%

# werklozen/werkzoekenden

Distr. 1 1.637

%

# werkenden

2001

District o.b.v. stat. zone

bewerking van De Martelaere, 2008)

293 100,0

8,9

3.324 100,0

4.159 100,0 1.459 100,0 4.620 100,0 7.974 100,0 10.273 100,0 40.515 10,3

3,6

11,4

19,7

25,4

100,0

157

Tabel 6: Verdeling van de totale bevolking van de Vijfhoek (18 jaar en ouder) naar bezigheid volgens gegevens uit 2001, verdeeld per district (op basis van statistische zones van 2001) (eigen

% 48,8 Distr. 2

1.217

8,6 10,1

% 38,2 Distr. 3

1.722

2.574

14,3

21,4

% 32,1 Distr. 5

2.552

21,2

% 41,1 Distr. 6-9 2.328

328

19,4

776

2,7

122

1.102 % 40,0

Totaal

306 4,7

1.273 30,6

498

15,9

6,2

741

493

83

133

1,0

10

17,8

11,9

9,7

9,0

21,0

34,1

16,7

175

2,0

29

12,0

45

0,2

6

2,0

3,4

2.339

17,3

36,1

1.035 22,4

2.646

12,9

33,0

851

694

168

0,4

17

18,4

15,0

1.828

1.588

3,6

248

9,5

331

0,4

96

22,8

25,8

33,1

Totaal 2001 (excl. -18 jarigen) 8.026 100,0

17,8

6.215 100,0

15,5

5.278 100,0

2,4

856 100,0

3,2

1.411

0,9

251

100,0

38,2 913

6.478 100,0

23,5

8,3

3.189 100,0

29,0 2,7

3.355 100,0

30,1

6,8

13,9

8,7

29,4

8,9

383

%

# andere

%

1.118 24,2

126

6,5

978 30,7

3,1

2,4 95

10,6

15,4

19,6

3,2

6,4

490

894 26,7

13,1

3,4 3,2

9,4

13,7

3,3

4,0 267

243

432 12,9

3,9

9,4

9,2

132

15,3

6,5

% 48,6 Distr. 9

23,9

9,7

% 55,0 Distr. 8

993

7,2

4,1

9,3

% 38,3 Distr. 7

8,9

11,9

% 44,1 Distr. 6

372

105 3,1

11,7

% 26,6 Distr. 4

6,9

# op (brug)pensioen

287

%

13,6

# studenten 18+

# werklozen/werkzoekenden

1.637

%

%

Distr. 1

# werkenden

District o.b.v. stat. zone 2001

bewerking van De Martelaere, 2008)

100,0 8,9

2.760 100,0

12.030 100,0 4.159 100,0 1.459 100,0 4.620 100,0 10.273 100,0 32.541 37,0

12,8

4,5

14,2

31,6

100,0

Het dient gezegd dat de arbeidsmarktstructuur in de Brusselse Vijfhoek sowieso niet rooskleurig is: op enkele uitzonderingen na wordt het gebied gekenmerkt door een groot aandeel werklozen, een lage activiteitsgraad van vrouwen en een oververtegenwoordiging van weinig stabiele en/of laaggekwalificeerde arbeidsplaatsen (type 1, 2 en 3 op Figuur 46) (De Martelaere, 2008; Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006).

158

Figuur 46: Arbeidsmarkt, algemene typologie (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

159

De minder gunstige arbeidsmarktsituatie weerspiegelt zich ook in de inkomensstructuur. Wanneer we het mediane inkomen35 per aangifte (aanslagjaar 2003, inkomsten 2002) beschouwen (Figuur 47), valt op dat de laagst belastbare inkomens geconcentreerd zijn in het zuiden en in het westen van de Vijfhoek. In deze zone bedroeg het mediane inkomen tussen €10.400,00 en €17.500,00. Enkele buurten, zoals bijvoorbeeld de Begijnhofwijk (district 5) en de wijken rond het Martelaarplein (district 6) en de Kleine Zavel (district 9), vertonen hogere waarden. Een mogelijke verklaring hiervoor kan gezocht worden in de gentrificatieprocessen waarbij actieve gediplomeerden aan het begin van hun carrière zich vestigen in buurten in het stadscentrum. Bevestiging van deze these kan gevonden worden in de grafische voorstelling van het hoogst behaalde opleidingsniveau. Zo is er in de zones die getypeerd worden door een hoger mediaan inkomen een oververtegenwoordiging van algemeen secundair en hoger onderwijs (type 6, 7 en 8 op Figuur 48). De buurten met een relatief laag mediaan inkomen worden daarentegen getypeerd door een oververtegenwoordiging van lager onderwijs, beroepsonderwijs en technisch onderwijs (type 1 t/m 4 op Figuur 48). Naast de hoge bevolkingsdichtheid en de minder gunstige situatie op vlak van inkomen en opleidingsniveau, is ook de bevolkingsstructuur typerend voor de Vijfhoek. In het gebied woont namelijk een relatief jonge populatie, wat zich vertaalt in een bevolkingspiramide met sparstructuur. Dit blijkt ook uit Figuur 49 waarop een beeld geschetst wordt van de mediane leeftijd. Op drie kleine zones na36 bestaat de Vijfhoek volledig uit buurten waar meer dan de helft van de inwoners jonger is dan 38 jaar (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006).

35 36

Het inkomen dat wordt bereikt door 50% van de aangiften. Deze drie zones betreffen de woonwijk Cité Hellemans in de Marollen (district 3), de

Begijnhofwijk (district 5) en de buurt rond de Kleine Zavel (district 9).

160

Figuur 47: Mediaan inkomen per aangifte (aanslagjaar 2003, inkomsten 2002) (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

161

Figuur 48: Behaald onderwijsniveau: typologie (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

162

Figuur 49: Mediane leeftijd (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

163

12.2.3 Toeristische kenmerken Naast een plek om te wonen en de werken, is het historisch centrum ook een plek om te recreëren. De Vijfhoek is een buurt op mensenmaat die onder meer gekenmerkt wordt door een wirwar van straten en pleinen, musea, bibliotheken, markten, boetieks, café’s, restaurants, en concert- en theaterzalen. De kleurrijke cocktail van amusement en cultuur trekt jaarlijks tal van toeristen die in het hart van de grootstad hun vrijetijd doorbrengen. Naast deze ‘leisure’-toeristengroep, mag ook de ‘business’-toeristengroep niet ontkent worden! Meer dan de helft van alle toeristische overnachtingen die in 2006 gerealiseerd werden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest was namelijk voor zakelijke doeleinden37. Cijfers omtrent toeristische overnachtingen die enkel van toepassing zijn op de Vijfhoek zijn onbestaande, doch zeker is wel dat 59,4% (2.872.790) van alle overnachtingen in 2006 gebeurde binnen Brussel-Stad38, wat maakt dat Brussel-Stad de voornaamste toeristische gemeente is binnen het gewest. In Figuur 50 wordt de evolutie van het totaal aantal recreatieve en zakelijke overnachtingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest van 1996 tot 2006 geschetst (Observatorium voor Toerisme te Brussel, 2007).

Figuur 50: Totaal aantal overnachtingen van 1996 tot 2006: vergelijking van de curven: recreatieve overnachtingen, overnachtingen voor conferenties, congressen en seminaries, en overnachtingen voor andere beroepsdoeleinden (Observatorium voor Toerisme te Brussel,

37

54,5% (2.632.033) van de 4.836.476 toeristische overnachtingen.

38

Het aantal aankomsten in Brussel-Stad bedroeg in 2006 1.528.831.

164

Bovenstaande cijfergegevens illustreren duidelijk dat het toerisme een niet meer weg te denken sector is binnen het Brussels Hoofdstedelijke Gewest in het algemeen, en binnen Brussel-Stad in het bijzonder. Zoals reeds aangegeven in 3.3.2, bevinden alle toeristische concentratiezones in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest die door het onderzoeksbureau Rambøll Management onderscheiden werden zich in Brussel-Stad. De grootste concentratiezone is gelegen in de historische kern van de stad. Deze vaststelling is niet verwonderlijk. De Vijfhoek omvat immers een zeer rijk cultuurhistorisch patrimonium. Van de 45 musea en attracties die in het jaarverslag 2006 van het Observatorium voor Toerisme opgesomd worden, bevinden er zich 15 (33,3%) binnen de grenzen van de historische Vijfhoek (Observatorium voor Toerisme te Brussel, 2007: 44): • Minder dan 10.000 bezoekers in 2006: o Brussel in de kijker; o Collecties van het OCMW; o Joods Museum van België; o Museum van de Boekdrukkunst; o Museum van de Orthodoxe Kerk; • Tussen 10.001 en 100.000 bezoekers in 2006: o Bellevue Musea; o Muntschouwburg; o Museum van de stad Brussel - Broodhuis; o Museum van de Nationale Bank van België; o Voormalig Paleis van Brussel – Archeologische site van de Coudenberg; o Filmmuseum; o Museum voor het Kostuum en de Kant; o Hallepoort; • Tussen 100.001 en 250.000 bezoekers in 2006: o Muziekinstrumentenmuseum; • Meer dan 250.000 bezoekers in 2006: o Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. We merken op dat de lijst zoals weergegeven in het jaarverslag van 2006 van het Observatorium voor Toerisme te Brussel niet volledig is. Zo ontbreken onder meer het Belgisch Museum van de Vrijmetselarij, Bruxella 1238, het Speelgoedmuseum, het Scientastic Museum, het Belgisch Centrum van het Beeldverhaal, en het Museum voor Natuurwetenschappen van België. Vooral de twee laatste instellingen verdienen vermelding! In de Groene Gids van Michelin (2002) krijgen deze musea twee sterren toebedeeld, net zoals de Sint-Hubertusgalerijen, de kathedraal van Sint-Michiel en SintGoedele, de Zavel en de omgeving van de Munt. Drie sterren zijn weggelegd voor de Grote Markt (Unesco werelderfgoed sinds 1998), de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, en het Muziekinstrumentenmuseum. Bovenstaande opsomming geeft een idee van de grote rijkdom van de Brusselse Vijfhoek op vlak van kunst, cultuur en amusement. Het zijn overigens niet alleen recreatieve toeristen die gebruik maken van deze toeristische faciliteiten. Ook zakentoeristen en lokale bewoners behoren tot de gebruikersgroep!

165

SAMENVATTING HOOFDSTUK 12: DE BRUSSELSE VIJFHOEK Het studiegebied van voorliggend onderzoek is de Brusselse Vijfhoek, een zone in het historische hart van de stad die begrensd wordt door de Kleine Ring. De Vijfhoek omvat ongeveer 450 hectare en vormt een onderdeel van de gemeente Brussel-Stad (32 km²). Brussel-Stad maakt op zijn beurt deel uit van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (161,4 km²). Hoewel deze administratieve zones perfect geografisch afgebakend zijn, wordt algemeen het volledige stadsgewest als Brussel-Hoofdstad beschouwd en niet enkel Brussel-Stad. De Vijfhoek wordt gekenmerkt door drie hoofdassen waarrond het stedelijke weefsel onevenwichtig gestructureerd is: in het centrum, in het westen en in het zuiden primeert de woonfunctie (vnl. districten 1 t/m 5), terwijl in het noorden en het oosten de administratieve functie domineert (vnl. districten 7 en 8). Deze zone in het noorden en in het oosten beslaat ongeveer 2/5 van de totale oppervlakte van de Vijfhoek en omvat de enkele groene ruimten die het gebied rijk is. Het beperkte aantal groene zones en de ongelijke geografische verdeling ervan in de Vijfhoek liggen wellicht aan de basis van de ontevredenheid van de lokale bewoners op vlak van groene ruimten. Net zoals de groene ruimten, worden ook de rust, de luchtkwaliteit, en netheid van de Vijfhoek, alsook het uitzicht van de gebouwen door de inwoners van de Vijfhoek negatief beoordeeld. Samengevat blijkt de Vijfhoek een zone te zijn waar de directe woonomgeving als weinig gunstig ervaren wordt. Of deze negatieve perceptie van de woonomgeving voor bewoners een reden is om de Vijfhoek te verlaten, kan niet met zekerheid gezegd worden. Feit is wel dat er de voorbije jaren een blijvende daling is van het bevolkingsaantal in de Vijfhoek. Niettegenstaande dit gegeven blijft de bevolkingsdruk ongemeen hoog: 9.200 inwoners/km² tegenover 6.031 inwoners/km² in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’). Naast de hoge bevolkingsdichtheid zijn ook de relatief jonge bevolkingsstructuur en de eerder ongunstige arbeidsmarktstructuur kenmerkend. Dit laatste weerspiegelt zich overigens in de inkomens- en opleidingsstructuur: buurten met een laag mediaan inkomen zijn in de meerderheid en worden getypeerd door een oververtegenwoordiging van lager onderwijs, beroepsonderwijs en technisch onderwijs. Naast een plek om te wonen en de werken, is het historisch centrum ook een plek om te recreëren. Exacte cijfers omtrent het totaal aantal toeristen in de Vijfhoek is niet voorhanden, doch onderzoek heeft uitgewezen dat in de historische kern van Brussel sprake is van massatoerisme. Het grote aanbod van toeristisch-recreatieve attractieelementen trekt dan ook jaarlijks 100.000-en toeristen aan, en naast het recreatieve toerisme is ook het zakentoerisme (MICE) onmiskenbaar aanwezig binnen de Vijfhoek (De Martelaere, 2008; Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006; Observatorium voor Toerisme te Brussel, 2007; Stad Brussel, 1998).

166

13 ENQUÊTE: CONSTRUCTIE & AFNAME

13.0 Inleiding Zoals reeds vermeld in hoofdstuk 3 werd tijdens het onderzoek gewerkt met een gestandaardiseerde vragenlijst voor het in kaart brengen van de attitude ten aanzien van (de impact van) toerisme en toeristische ontwikkeling. Rekening houdende met de situatie van het onderzoek werd ervoor geopteerd om de vragenlijst zowel schriftelijk als mondeling af te nemen. Om de non-respons en het aantal onvolledig ingevulde vragenlijsten zoveel mogelijk te beperken, werd zeer veel zorg besteed aan de vorm en de inhoud van de enquête. De constructie van de vragenlijst werd met andere woorden grondig voorbereid. Meer informatie hierover wordt geschetst in 13.1. Eenmaal de vragenlijst op punt stond, startte de eigenlijke afnameronde. Uitleg omtrent de steekproeftrekking en de afname vindt u in 13.2.

13.1 Constructie van de vragenlijsten Voorafgaand aan het opstellen van de vragenlijst werd een grondige literatuurstudie verricht naar gelijkaardige nationale en internationale wetenschappelijke onderzoeken. Gelet op de uniciteit van elke toeristische bestemming en derhalve ook van elk attitudeonderzoek was het niet mogelijk om gebruik te maken van een bestaand onderzoeksinstrument. De door ons opgestelde attitudevragenlijst werd specifiek geënt op de grootstedelijke Brusselse situatie en gaat terug op een selectie van in voorgaande studies gebruikte enquêtevragen en -stellingen. Waar nodig, werden vragen en stellingen aangepast om optimaal aan te sluiten bij voorliggend onderzoeksdomein. Aanvankelijk werden 32 vragen en maar liefst 80 stellingen genoteerd. Deze batterij vormde het vertrekpunt voor de constructie van de eigenlijke vragenlijst. Na verschillende grondige, doch weloverwogen selectieronden op basis van eigen bedenkingen en feedback van externen werd een vragenlijst bekomen bestaande uit een 25-tal vragen en een 35-tal attitude-uitspraken. Dit document werd vertaald in het Frans en in het Engels en vervolgens getest bij een tiental proefpersonen in de Brusselse Vijfhoek. Niettegenstaande het feit dat reeds vooraf zorgvuldig gesleuteld was aan de enquête konden we uit de testresultaten afleiden dat de vragenlijst in voorgelegde vorm niet 100% werkbaar was. Het document bleek nog steeds te omvangrijk, en ook bepaalde vraagstellingen en uitspraken bleken voor verwarring te zorgen. Op basis van de gegevens van de proefenquêtes werd de vragenlijst dan ook verder geoptimaliseerd. Uiteindelijk werd gekomen tot een document bestaande uit 21 vragen en 27 attitudestellingen. De definitieve vragenlijst telde zeven pagina’s.

167

Teneinde het geheel overzichtelijker te maken werden de verschillende items in de vragenlijst opgedeeld in thema’s. Volgende topics werden onderscheiden: • Wonen; • Tewerkstelling; • Toerisme; • Attitude ten aanzien van toerisme; • Identificatiegegevens; • Welzijn. Er werden enkel gesloten en half-open vragen gesteld: ja/neen-vragen, vragen met voorliggende antwoordmogelijkheden en meningsvragen. Deze laatste categorie, de meningsvragen, verwijst naar de voorgelegde uitspraken met betrekking tot het attitudeobject (in casu toerisme). Attitudes zijn immers niet direct observeerbaar en moeten aldus gemeten worden. In tegenstelling tot opinies, kunnen attitudes echter niet gemeten worden door het stellen van één enkele vraag, maar dienen meerdere attitude-items of uitspraken te worden voorgelegd. Het resultaat van een dergelijke meting met behulp van meerdere vragen is een somscore, die de attitude(dimensie) uitdrukt (zie Hoofdstuk 15). De attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling werd in voorliggend onderzoek aldus gemeten via de methode ‘meting-via-uitspraken’, waarbij het attitudeobject beschreven werd aan de hand van meerdere evaluatieve uitspraken. Hierbij diende de respondent aan te geven in hoeverre hij of zij akkoord ging met elke uitspraak. Er werd gebruik gemaakt van een 5-punt Likert-schaal, gaande van ‘helemaal niet akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’. Het opnemen van een middencategorie gebeurde bewust aangezien dergelijke neutrale antwoordmogelijkheid het aantal ontbrekende antwoorden verlaagt (Van der Pligt & de Vries, 1995). In de regel wordt voor de meting van een attitude zo’n 15 à 20 overwegingen gepresenteerd. In de vragenlijst werden zoals aangegeven uiteindelijk 27 uitspraken voorgelegd aan de respondenten. Deze stellingen werden geplaatst onder het thema ‘attitude ten aanzien van toerisme’. Binnen dit thema werden de uitspraken a priori nog verder opgedeeld in zeven onderwerpen: economie, milieu, cultuur, wonen en levenskwaliteit, mobiliteit, sociale leven, en ‘algemeen’. Gepoogd werd om zowel positieve als negatieve stellingen te presenteren. Het eenzijdig positief of negatief kaderen van het attitude-object heeft immers een belangrijk beïnvloedend effect. Er werd overigens veel aandacht besteed aan de formulering van de vragen en stellingen, de aard van de antwoordalternatieven, het aantal antwoordmogelijkheden en de logische plaatsing van de vragen en uitspraken in de vragenlijsten. Dergelijke elementen kunnen immers een beïnvloedende rol spelen op het moment dat respondenten een antwoord moeten formuleren. Het volledig uitschakelen van dergelijke beïnvloedende contexteffecten is echter niet mogelijk.

168

Meetfouten zijn niet uitsluitend gelinkt aan de constructie van de vragenlijst. Ook het feit dat de respondent er zich van bewust is dat er gepolst wordt naar een attitude, kan het antwoord van de ondervraagde beïnvloeden. De respondent weet immers dat er een uitspraak verlangd wordt en dit kan leiden tot zogenaamde ‘reactiviteit’. Het antwoord kan gekleurd worden door bijvoorbeeld overwegingen van ‘zelfpresentatie’ (zich zo positief mogelijk doen overkomen), sociale wenselijkheid, of opportunistische of strategische motieven om de werkelijke opinie te verdoezelen (omdat bijvoorbeeld aangenomen wordt dat de eigen mening een rol zal spelen in politieke besluitvorming) (Van der Pligt & de Vries, 1995). Om dergelijke problemen zoveel mogelijk te vermijden, werd absolute anonimiteit van de gegevens gegarandeerd. Een voorbeeld van een blanco enquête (Nederlands) is opgenomen in bijlage. In het Nederlands en in het Frans werden twee type vragenlijsten ontworpen: één voor schriftelijke en één voor mondelinge enquêtering. Beide documenten zijn quasi identiek, doch de manier waarop de attitudestellingen worden voorgelegd is verschillend. Bij de schriftelijke vragenlijst werden de vijf antwoordmogelijkheden in kolommen geplaatst waarbij de respondent zijn keuze moest aangeven door een kruis te plaatsen in de cel die overeenkwam met zijn voorkeur. Bij de vragenlijst die face-to-face afgenomen werd, werd gewerkt met een geplastificeerde antwoordkaart op A4-formaat. Op deze kaart stonden alle antwoordmogelijkheden duidelijk weergegeven, elk voorzien van een overeenkomstig cijfer: helemaal niet akkoord = 1; niet akkoord = 2; neutraal = 3; akkoord = 4 en helemaal akkoord = 5. Op deze manier bleef het voor de ondervraagden overzichtelijk en moesten de antwoordmogelijkheden niet telkenmale opnieuw opgesomd worden. De enquêteur hoefde enkel per stelling het cijfer te noteren dat overeenkwam met de mate van akkoord van de respondent met de betreffende uitspraak. Naast de A4-antwoordkaart werd bij de mondelinge enquêtering ook gebruik gemaakt van een geplastificeerde kaart op A3-formaat waarop extra informatie stond omtrent de gehanteerde terminologie inzake Brussel. Op de ene kant werd een gedetailleerde plattegrond van de Vijfhoek weergegeven met markering van de negen gehanteerde districten. Op de andere kant stond een kaart van België waarop het Brussels Hoofdstedelijk Gewest uitgelicht werd. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werd vervolgens op een andere figuur in detail visueel voorgesteld met vermelding van de 19 gemeenten waaronder Brussel-Stad. Een laatste detailfiguur betrof deze met aanduiding van het grondgebied van de Vijfhoek als onderdeel van Brussel-Stad. Deze A3-kaart bleek een zeer nuttig hulpmiddel te zijn. Niettegenstaande enkel bewoners van de Vijfhoek bevraagd werden, bleken vele respondenten immers niet vertrouwd te zijn met de gehanteerde terminologie ‘de Vijfhoek’, ‘Brussel-Stad’ en ‘Brussels Hoofdstedelijk Gewest’. Ook de detailkaart van de Vijfhoek met aanduiding van de verschillende districten werd veelvuldig geconsulteerd voor het bepalen van de zone waarin de respondent woonde.

169

Respondenten die de vragenlijst schriftelijk invulden, kregen de extra informatie inzake terminologie aangereikt in de begeleidende brief met invulinstructies. Een detailkaart van de Vijfhoek met opdeling in districten werd tevens aan de vragenlijst geniet.

13.2 Afname van de vragenlijst 13.2.1 Steekproeftrekking Aangezien het niet mogelijk was om àlle inwoners van de Vijfhoek te bevragen, werd een a-selecte proportioneel gestratificeerde steekproef39 van voldoende omvang getrokken. Bij dit type van toevalssteekproef komt het erop neer dat een gedeelte van de variantie in de populatie onder controle wordt gehouden en op een correcte wijze in de steekproef wordt weerspiegeld. De Vijfhoek is een relatief groot gebied met tal van buurten die elk hun eigen karakteristieken hebben. Gelet op deze heterogeniteit werd ervoor gekozen om de Vijfhoek verder op te delen in negen districten naar analogie met de districtsindeling die gehanteerd werd door het onderzoeksbureau STRATEC bij het opstellen van het Gewestelijk Ontwikkelingsplan in 1998 (cfr. 3.3.2). De populatie van de Vijfhoek werd met andere woorden opgedeeld in negen deelpopulaties of strata. In het initiële onderzoeksvoorstel werd een richtcijfer van 500 enquêtes vooropgesteld. Dit cijfer werd in de loop van het onderzoek omgevormd tot 1,5% van het totaal aantal inwoners van de Brusselse Vijfhoek van 18 jaar en ouder. In totaal woonden ten tijde van de zogenaamde ‘Algemene socio-economische enquête 2001’40 40.515 mensen in de Vijfhoek. 32.541 van hen waren 18 jaar en ouder.

39

Bij steekproefonderzoek wordt een gedeelte van de onderzoekspopulatie onderzocht teneinde

een uitspraak te kunnen doen over de totale populatie. In een aselecte steekproef is voor ieder lid van de populatie bekend hoe groot de kans is dat hij of zij in de steekproef wordt opgenomen. 40

Op 1 maart 1991 werd op basis van het Rijksregister de laatste klassieke volks- en woningtelling

uitgevoerd. Aangezien het bevolkingscijfer sinds 1991 bepaald wordt op basis van de demografische gegevens bijgehouden door het Rijksregister van de Natuurlijke Personen, is een loutere telling overbodig geworden. Dit wil echter niet zeggen dat er geen cijfers meer worden verzameld. In tegendeel: het belang van een telling op sociaal-economisch vlak is des te groter geworden! Sinds 1991 gaat het aldus niet een telling van de bevolking maar om de realisatie van een werkelijke algemene socio-economische enquête. Vandaar dat er niet meer gesproken wordt van de ‘Volkstelling 2001’ of de ‘Algemene Volks- en Woningtelling 2001’, maar van de ‘Algemene socio-economische enquête 2001’, of eenvoudigweg van de ‘Enquête 2001’. Deze laatste grootschalige enquête dateert van 1 oktober 2001 (FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, http://www.statbel.fgov.be, 07/05/2008).

170

Doordat het streefcijfer van 1,5% per district werd toegepast en de aantallen naar boven werden afgerond, werd uiteindelijk een eindstreefcijfer van 487 enquêtes bekomen. Omgerekend betekent dit dat een steekproeftractie van 0,015 toegepast werd (487/32.541). Aangezien gekozen werd voor een proportioneel gestratificeerde steekproef werd deze steekproeftractie in elk van de negen strata gehanteerd. Per subgroep werd vervolgens aselect het voor de steekproef benodigd aantal elementen getrokken. Er werd bij de steekproeftrekking aldus rekening gehouden met het aantal elementen in de verschillende strata. Een voordeel van deze werkwijze is dat de steekproef naar ruimtelijke spreiding representatief is voor de populatie. Indien zou gekozen zijn voor een enkelvoudige aselecte steekproef waarbij geen rekening gehouden werd met de ruimtelijke populatieverdeling, zou een ondervertegenwoordiging van de bewoners van de Begijnhofwijk en een oververtegenwoordiging van deze van de Marollen bijvoorbeeld mogelijk geweest kunnen zijn. Door te opteren voor een proportioneel gestratificeerde steekproef werd dergelijke scheeftrekking vermeden (Billiet & Waege, 2001; Janssens, 1988). Om de inwonersaantallen van elk van de negen districten te achterhalen werden de gegevens van de overeenkomstige statistische sectoren met ‘A’-aanduiding bekeken. De in het voorliggend onderzoek gehanteerde districten bestaan namelijk uit enkele duidelijk omlijnde statistische buurten of sectoren zoals bepaald door de Algemene Directie Statistiek (voormalig Nationaal Instituut voor Statistiek)41: • district 1 (Grote Markt): A20-; A34-; A001; A002 • district 2 (Rouppeplein): A03-; A02-; A01• district 3 (Marollen): A15-; A16-; A70-; A71-; A72• district 4 (Bloemenhofplein): A21-; A22-; A23• district 5 (Begijnhof): A24-; A25-; A83-; A811; A822 • district 6 (Martelaarplein): A32-; A35• district 7 (Congresplein): A3MJ; A33• district 8 (Warandepark): A30-; A10-; A19-; A12-; A1MJ • district 9 (Zavel): A04-; A14-; A13Kaart 2 geeft meer duiding bij de statistische zones.

41

Een statistische buurt is de kleinste administratieve eenheid waarvoor er socio-economische en

administratieve gegevens beschikbaar zijn. Elke gemeente, zoals bijvoorbeeld Brussel-Stad, kan onderverdeeld worden in meerdere statistische buurten die elk een code toegewezen krijgen (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006).

171

Kaart 2: Statistische buurten binnen de Vijfhoek (Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel, 2006)

In Tabel 7 wordt per district een overzicht gegeven van de inwoneraantallen ten tijde van de ‘Algemene socio-economische enquête 2001’. Eerst worden de absolute cijfers per district weergegeven, gevolgd door het percentage ten opzichte van het totaal aantal inwoners in de Vijfhoek. In de laatste kolom wordt per district het aantal enquêtes vermeld dat bij aanvang van het onderzoek vooropgesteld werd als streefcijfer. Tabel 7: Streefcijfers en uiteindelijke afnameresultaten van de enquête (eigen bewerking o.b.v. de ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) Bewoners#

% per district

(≥18j.) (2001)

(2001)

Streefcijfer 1,5% (absoluut # enquêtes)

District 1 (A20-; A34-; A001; A002)

3.355

10,3%

50

District 2 (A03-; A02-; A01-)

3.189

9,8%

48

District 3 (A15-; A16-; A70-; A71-; A72-)

6.478

19,9%

97

District 4 (A21-; A22-; A23-)

8.026

24,7%

120

District 5 (A24-; A25-; A83-; A811; A822)

6.215

19,1 %

93

District 6 (A32-; A35-)

856

2,6%

13

District 7 (A3MJ; A33-)

1.411

4,3%

21

District 8 (A30-; A10-; A19-; A12-; A1MJ)

251

0,8%

4

District 9 (A04-; A14-; A13-)

2.760

8,5%

41

Totaal

32.541

100%

487

172

13.2.2

Afnameperiode en wijze van enquêtering

De bevraging van de inwoners van de Vijfhoek (≥18 jaar) werd georganiseerd in de loop van oktober, november en december 2006. Het merendeel van de enquêtes werd op straat afgenomen door studenten van de bacheloropleiding Toerisme- en Recreatiemanagement. Uit het derde deeltraject verleenden acht studenten hun medewerking aan de studie, terwijl uit de opleiding met studieduurverkorting tien studenten gericht ingeschakeld werden. Beide studentengroepen kregen de opdracht face-to-face enquêtes af te nemen bij bewoners in de Brusselse Vijfhoek en deze vervolgens statistisch te verwerken en te analyseren. Voor de derdejaarsstudenten kaderde de opdracht binnen het opleidings-onderdeel ‘Project Ondernemen’ (‘Small Business Project’). Voor de studenten met studieduurverkorting betrof het een taak binnen het subopleidingsonderdeel ‘Citymarketing-Kunststeden’. Ook de PWO-verantwoordelijke, Ann Van Leeuw, verzamelde heel wat vragenlijsten. Zij werd hierbij geholpen door Martine Louckx, lector verbonden aan de bacheloropleiding Toerisme- en Recreatiemanagement. Het lectorenonderzoeksteam nam face-to-face enquêtes af bij respondenten thuis of maakte gebruik van postenquêtes. In enkele gevallen werd deelgenomen aan bewonersvergaderingen van buurtcomités alwaar enquêtes in groep werden afgenomen of uitgedeeld. Het lectorenonderzoeksteam benaderde enkel personen die reeds vooraf toegezegd hadden om hun medewerking te verlenen aan het onderzoek. De respondentgegevens werden op tweeërlei manieren verkregen: enerzijds door het telefonisch contacteren van alle buurtverenigingen en andere Brusselse (bewoners)verenigingen en organisaties, en anderzijds door het versturen van een gerichte mailing naar alle EhB-collega’s (via de elektronische nieuwsbrief van EhB) en alle studenten van Campus Dansaert. Voor verdere gedetailleerde informatie omtrent de manier van gegevensverzameling verwijzen we naar 3.2 ‘Onderzoeksmethodologie en -planning’. We stippen tot slot nog aan dat de vergelijkbaarheid van de ingewonnen informatie door de combinatie van schriftelijke en mondelinge enquêtes niet geschaad werd aangezien uitsluitend gewerkt werd met gesloten vraagstellingen.

173

SAMENVATTING HOOFDSTUK 13: ENQUÊTE: CONSTRUCTIE EN AFNAME Omwille van de uniciteit van de Brusselse onderzoekssetting werd ervoor geopteerd om zelf een gestandaardiseerde vragenlijst op te stellen, specifiek geënt op de grootstedelijk Brusselse regio. De basis voor de constructie van dit onderzoeksinstrument werd gevormd door een twintigtal reeds bestaande attitudevragenlijsten uit binnen- en buitenland. In de enquête werden enkel half-open en gesloten vragen gesteld. Deze werden opgedeeld in zes thema’s: wonen, tewerkstelling, toerisme, attitude ten aanzien van toerisme, identificatiegegevens, en welzijn. Het topic ‘attitude ten aanzien van toerisme’ bevatte 27 attitude-uitspraken die gekoppeld waren aan een 5-punt Likertschaal gaande van ‘helemaal niet akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’. Bij de constructie van de vragenlijst werd veel aandacht besteed aan de formulering van de vragen en de stellingen, de aard van de antwoordalternatieven, het aantal antwoordmogelijkheden en de logische plaatsing van de vragen en de uitspraken in de enquête. De afname van de vragenlijst gebeurde zowel schriftelijk als mondeling. Om de mondelinge enquêtering vlotter te doen verlopen, werden een antwoordkaart en grafische kaarten van het onderzoeksgebied gemaakt. Voor de schriftelijke enquêtering werd een begeleidende brief opgesteld met verduidelijking omtrent het onderzoek en de vragenlijst. De enquête en het bijhorend materiaal (begeleidende brief, antwoordkaarten, grafische kaarten) werden opgesteld in het Nederlands en vervolgens vertaald en tegenvertaald in het Frans en in het Engels. De laatste fase van de vragenlijstconstructie behelsde het pretesten en vervolgens optimaliseren van het onderzoeksinstrument. Met het oog op de eigenlijke bevraging van de onderzoekspopulatie werd de Brusselse Vijfhoek vooraf opgedeeld in negen districten naar analogie met de districtsindeling van het onderzoeksbureau STRATEC. Streefdoel was om in elk van deze districten minimaal 1,5% van het totaal aantal inwoners ouder dan ≥18 jaar te bevragen (proportioneel gestratificeerde steekproef met steekproeftractie van 0,015). Omgerekend naar absolute aantallen betekende dit een streefcijfer van 487 valide vragenlijsten (richtlijn = cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’). De eigenlijke bevraging werd in de loop van oktober, november en december 2006 georganiseerd door de projectleider Ann Van Leeuw in samenwerking met studenten uit de professionele bacheloropleiding Toerismeen Recreatiemanagement.

174

14 FREQUENTIE-ANALYSE

14.0 Inleiding Met uitzondering van de vrijblijvend genoteerde opmerkingen werd de enquête geheel kwantitatief verwerkt. Men kan echter pas tot kwantitatieve data-analyse overgaan als de gegevens zodanig geordend en in de computer opgeslagen zijn dat ze via een statistisch verwerkingsprogramma gelezen kunnen worden. In voorliggende studie werden de analyses uitgevoerd in SPSS. In onderstaande tekst wordt bij wijze van kadering een beschrijving gegeven van de verschillende variabelen om alzo inzicht te verkrijgen in de omvang en de samenstelling van het gegevensmateriaal waarop gebaseerd werd bij volgende analyses. Hier en daar worden naast een loutere beschrijving ook linken gelegd tussen de verschillende variabelen. De textuele uitleg wordt geregeld grafisch ondersteund. Voor de totaalcijfers wordt hierbij gewerkt met Excel-grafieken, terwijl voor de gegevens per district eigen aangemaakt kaartmateriaal gehanteerd wordt. Er wordt gestart met een overzicht van de behaalde respons. Ook andere interessante achtergrondgegevens, met name de taal en de vorm van afname, worden geduid in 14.1. Vervolgens wordt in 14.2 stilgestaan bij de socio-demografische gegevens van de respondentengroep: geslacht, leeftijd, nationaliteit, geboorteplaats, al dan niet hebben van kinderen, opleidingsniveau, geluksniveau, domiciliegegevens, betrokkenheid in een wijkcomité en tot slot tewerkstelling. Volgend op deze socio-demografische kadering zijn de resultaten terug te vinden van de vragen die in de enquête geplaatst werden onder het topic ‘toerisme’ (zie 14.3). Het gaat hierbij om de mate waarin de respondentengroep contact heeft met toeristen, de gewenste toekomstscenario’s inzake toerisme en de eigen vakantieparticipatie. Een beschrijving van de resultaten met betrekking tot de voorgelegde attitudestellingen is opgenomen in 14.4. Naar analogie met de vragenlijst worden deze resultaten gegroepeerd per thema. De opmerkingen die sommige respondenten op het einde van de enquête noteerden met betrekking tot één of meerdere van de attitude-uitspraken werden mee opgenomen bij de bespreking van de statistische gegevens. Naast de opmerkingen gelinkt aan specifieke stellingen inzake de impact van toerisme werden ook heel wat algemene kanttekeningen, bedenkingen en tips genoteerd met betrekking tot het Brusselse toerisme in het algemeen, en met betrekking tot het toeristisch beleid in het bijzonder. Een compilatie van deze pentekeningen rond dit hoofdstuk af (zie 14.5).

175

14.1 Respons en achtergrondgegevens bij de enquête 14.1.1 Enquête-aantallen en geografische verdeling In het initiële onderzoeksvoorstel werd een richtcijfer van 500 enquêtes vooropgesteld. Dit cijfer werd in de loop van het onderzoek omgevormd tot 1,5% van het totaal aantal inwoners van de Brusselse Vijfhoek van ≥18 jaar, wat overeenkomt met 487 enquêtes (cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’). In totaal werden 725 valide vragenlijsten verzameld (n=725). Dit komt neer op 2,2% van de totale onderzoekspopulatie! Zoals te zien is in Grafiek 1, werd met uitzondering van district 9 rond de Zavel en het district 7 rond het Congresplein het streefcijfer van 1,5% overal ruimschoots behaald (zie ook Tabel 8). Grafiek 1: Streefcijfer van 1,5% en uiteindelijke respons per district 180

179

171

Streefcijfer

Behaald aantal enquêtes

160

140

120

119

Absolute aantallen

120

99

97

100

93

81 80

60

50

48 41 33

40

13

20

15

21 18 10 4

0

District 1

District 2

District 3

District 4

District 5

District 6

District 7

District 8

District 9

Gelet op het lage inwonersaantal in de districten 6, 7, 8 en 9 rond respectievelijk het Martelaarplein, het Congresplein, het Warandepark en de Zavel, lagen in deze zones de streefcijfers voor bevraging logischerwijs vrij laag. In totaal werden nabij het Martelaarplein 15 inwoners geënquêteerd (2,1%), nabij het Congresplein 18 (2,5%), rond het Warandepark 10 (1,4%) en rond de Zavel 33 (4,6%). Met het oog op verdere analyses werden deze vier zones samengevoegd. Met een behaalde respons van 725 vragenlijsten kan terecht gesproken worden van een succes! Het totaal aantal verzamelde enquêtes is quasi het dubbele (+49%) van wat oorspronkelijk beoogd werd.

176

In Tabel 8 wordt een overzicht gegeven van het aantal bewoners van ≥18 jaar per district in absolute cijfers en procentueel ten opzichte van het totaal aantal in de Vijfhoek (≥18 jaar). Ook het absoluut aantal enquêtes waarnaar gestreefd werd in elk district (1,5%) en het absoluut aantal verzamelde enquêtes zijn opgenomen in de tabel. Naast het absoluut aantal afgenomen vragenlijsten, wordt ook per district het percentage ondervraagden ten opzichte van de totale onderzoekspopulatie en ten opzichte van het totaal aantal bevraagden vermeld. Tabel 8: Streefcijfers en uiteindelijke respons per district (eigen bewerking o.b.v. de ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) Bewoners#

% bewo-

Streefcijfer

Behaald #

% be-

% v/h #

(≥18j.)

ners (≥18j.)

1,5%

enquêtes

vraagd #

enquêtes

(2001)

per district

(absoluut #

(absoluut #)

per district

per district

(2001)

enquêtes)

t.o.v. totaal # enquêtes

District 1

3.355

10,3%

50

99

3,0%

13,7%

District 2

3.189

9,8%

48

81

2,0%

11,2%

District 3

6.478

19,9%

97

171

3,1%

23,6%

District 4

8.026

24,7%

120

179

2,2%

24,7%

District 5

6.215

19,1 %

93

119

1,9%

16,4%

District 6

856

2,6%

13

15

1,8%

2,1%

District 7

1.411

4,3%

21

18

1,3%

2,5%

District 8

251

0,8%

4

10

4,0%

1,4%

District 9

2.760

8,5%

41

33

1,2%

4,6%

Totaal

32.541

100%

487

725

2,2%

100%

14.1.2 Taal Sinds eind 1962 is het Brussels Hoofdstedelijk Gewest officieel erkend als tweetalig gebied. Dit houdt in dat de instellingen rekening houden met zowel Nederlandstaligen als Franstaligen. In de praktijk spreekt de meerderheid van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest evenwel Frans. Dit blijkt ook uit de enquêtegegevens (n=725). Maar liefst 71,2% (516 vragenlijsten) werd afgenomen in het Frans. 189 respondenten (26,1%) vulden het Nederlandstalig exemplaar in. Een kleine minderheid (20 personen of 2,8%) maakte gebruik van de Engelstalige formulieren (zie Grafiek 2).

177

Grafiek 2: Taal waarin de enquête werd afgenomen

Nederlands Frans Engels

2,8% 26,1%

71,1%

Kaart 3 toont de verdeling qua taal per district42. Het valt op dat het aandeel Franstalige enquêtes het grootst is in de Marollen43 (district 3).

42

Omwille van lage bevolkingsdichtheid in districten 6 (Martelaarplein), 7 (Congresplein), 8

(Warandepark) en 9 (Zavel) werden in deze zones slechts een beperkt aantal enquêtes afgenomen. Bij de analyses van de gegevens werden deze vier districten dan ook samengevoegd tot één groot district. 43

Wanneer de kruistabel bekeken wordt, zou men in eerste instantie kunnen denken dat dit

verschil naargelang district van woonst significant is (Chi² = 64,521; df = 10; p = 0,000). SPSS waarschuwt evenwel dat niet voldaan werd aan de assumtie voor de Pearson Chi²-analyse aangezien de regel die stelt dat maximaal 20% van de cellen van de tabel minder dan vijf verwachte observaties (expected count) mogen bevatten en dat alle cellen minimaal één verwachte observatie moeten hebben, niet opgaat. Zes (33,3%) cellen hebben namelijk minder dan vijf verwachte observaties en de ‘minimum expected count’ bedraagt 2,10.

178

Kaart 3: Taal waarin de enquête werd afgenomen: percentages per district (elk district = 100%)

6

4 7 1

8 2 9

3

14.1.3 Mondelinge of schriftelijke enquêtering Zoals eerder vermeld, werden de ingevulde enquêtes (n=725) op twee manieren verkregen. De meerderheid, met name 79,4% of 576 enquêtes, werd persoonlijk afgenomen van de respondenten (zie Grafiek 3). Het betrof in hoofdzaak straatenquêtes. De overige enquêtes, 149 stuks of 20,6%, werden door de bevraagden zelfstandig ingevuld en vervolgens naar de onderzoeker teruggestuurd in een reeds geadresseerde en gefrankeerde enveloppe. De adresgegevens van deze mensen werden verkregen via het Huis van Participatie van Brussel-Stad, alsook via collega’s binnen de Erasmushogeschool Brussel. Allen werden eerst telefonisch en/of via mail gecontacteerd met de vraag om medewerking aan de studie alvorens één of meerdere vragenlijsten via de post op te sturen of persoonlijk af te geven op het thuisadres van de respondent.

179

Grafiek 3: Mondelinge versus schriftelijke enquêtering

Mondeling (face-to-face) Schriftelijk

20,6%

79,4%

Bijna 80% (78,8% of 571 vragenlijsten) werd afgenomen door studenten. 154 enquêtes (21,2%) werden verzameld door de onderzoeker. Om er zeker van te zijn dat de studenten geen fouten zouden maken bij het afnemen van de vragenlijsten werden zij vooraf uitvoerig gebrieft door de onderzoeker en werd hen een leidraad overhandigd met tips en aandachtpunten bij de enquêtering. Ook nadien werd grondig toegezien op de correctheid van de eigenlijke enquêtering: de studenten moesten steeds hun agenda doorgeven (waar en wanneer enquêteren) zodat er op geregelde tijdstippen controles uitgevoerd konden worden om na te gaan of de studenten wel degelijk in de vooraf bepaalde enquêtezone actief waren en of de enquêtering correct verliep. Verder werden alle ingevulde enquêtes inhoudelijk gecheckt. Indien bij deze controle bleek dat er gegevens onduidelijk waren en/of dat er fouten waren gebeurd bij het invullen ervan, werden deze exemplaren niet verder verwerkt. Door het inbouwen van deze verschillende controlestappen voelen we ons gesterkt dat de uiteindelijke databank van gegevens betrouwbaar is.

14.2 Socio-demografische gegevens van de respondentengroep 14.2.1 Geslacht Er werden in totaal 725 inwoners bevraagd. 381 van hen (52,7%) waren vrouwen en 342 van hen (47,3%) mannen. Van twee respondenten werd vergeten het geslacht te noteren (n=723). Grafiek 4 geeft een beeld van de verdeling ‘man-vrouw’ binnen de totale respondentengroep. Kaart 4 toont de opdeling per district (Chi² = 3,567; df = 5; p = 0,613).

180

Grafiek 4: Geslacht van de respondent

Man Vrouw

47,3%

52,7%

Kaart 4: Geslacht van de respondent: percentages per district (elk district = 100%)

5

6 6

4

7 1

8 2 9

3

181

14.2.2 Leeftijdscategorie Wanneer we de verdeling van de respondentengroep naar leeftijd bekijken (n=724) (zie Grafiek 5), valt op dat bijna de helft van de ondervraagden (49,4% of 358) tussen de 25 en 44 jaar is (leeftijdsgroepen 25-34 en 35-44 jaar). Het aantal respondenten wiens leeftijd zich situeert tussen 18 en 24 jaar, en tussen 45 en 54 jaar bedraagt respectievelijk 92 (12,7%) en 91 (12,6%). De 65-plussers zijn het minst vertegenwoordigd in de steekproef: slechts 71 ondervraagden (9,8%) behoren tot deze groep. Grafiek 5: Leeftijd van de respondent

30

26,9

25

22,5

Percentage

20

15,5 15

12,6

12,7

9,8 10

5

0

18-24 jaar

25-34 jaar

35-44 jaar 45-54 jaar Leeftijdscategorieën

55-64 jaar

65 jaar en ouder

Wanneer we de zes leeftijdsgroepen die initieel onderscheiden werden in de vragenlijst hergroeperen tot drie leeftijdsgroepen (18-34, 35-54 en 55+), stellen we vast dat bijna 4/5 van de ondervraagden jonger is dan 55 (77,6% of 562). De leeftijdscategorieën 18-34 jaar en 35-54 jaar bevatten beide vrijwel evenveel respondenten (resp. 39,6% of 287 personen en 38% of 275 personen). De groep van 55-plus is goed voor 22,4% of 162 mensen. Wanneer we de leeftijdsverdeling linken aan het district van woonst (zie Kaart 5) stellen we vast dat districten 2 (Rouppeplein) en 4 (Bloemenhof) gekenmerkt worden door een oververtegenwoordiging van jongeren (18-34 jaar) (resp. 50% of 40 en 49,7% of 89), terwijl district 3 (Marollen) getypeerd wordt door een grote aanwezigheid van 35-54 jarigen (48% of 82). In district 5 (Begijnhof) zijn zowel de 18-34 jarigen als de 35-54 jarigen talrijk aanwezig (resp. 40,3% of 48 en 41,2% of 49). In de overige districten is er een evenwichtige verdeling van de respondentengroep qua leeftijd (Chi² = 40,179; df = 10; p = 0,000).

182

Kaart 5: Leeftijd van de respondent (globale categorieën): percentages per district (elk district = 100%)

6 6

4

7 1

8 2 9

3

14.2.3 Nationaliteit 73,6% of 533 van de bevraagden (n=724) heeft de Belgische nationaliteit. Vijf van hen hebben naast de Belgische ook nog een andere nationaliteit. In Grafiek 6 wordt de opdeling ‘Belg versus niet-Belg’ voorgesteld voor de ganse bevraagdengroep. De gedetailleerde verdeling per district wordt getoond in Kaart 6. In de Marollen (district 3) blijken er iets meer Belgen bevraagd te zijn (80,6%) (Chi² = 8,630; df = 5; p = 0,125). In totaal werden 46 verschillende nationaliteiten genoteerd wat wijst op het multiculturele karakter van onze hoofdstad. De overgrote meerderheid van de bevraagden (92,3% of 668) is afkomstig uit Europa. 41 respondenten (5,7%) hebben een Afrikaanse nationaliteit en 9 respondenten (1,2%) hebben een Aziatische nationaliteit. Het aantal Amerikanen en Oceaniërs (Australiërs en Nieuw-Zeelanders) is uiterst gering: respectievelijk 4 (0,6%) en 2 (0,3%).

183

Grafiek 6: Nationaliteit van de respondent: Belg versus niet-Belg

Belg Niet-Belg 26,4%

73,6%

Kaart 6: Nationaliteit van de respondent: Belg versus niet-Belg: percentages per district (elk district = 100%)

6

4 7 1

8 2 9

3

184

14.2.4 Geboorteplaats Hoewel de overgrote meerderheid van de respondentengroep Belg is, is slechts iets meer dan een derde van hen (36% of 260; n=723) geboren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (zie Grafiek 7). Grafiek 7: Geboorteplaats al dan niet binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Geboorteplaats binnen het BHG Gebooteplaats buiten het BHG 23,3%

76,7%

14.2.5 Kinderen Iets minder dan de helft van de ondervraagden (44,3% of 321; n=725) heeft kinderen (zie Grafiek 8). Kaart 7 toont dat er verschillen zijn met betrekking tot dit item naargelang het district van woonst. Zo is het aantal respondenten zonder kinderen in districten 3 (Marollen) en 6 t/m 9 (Martelaar- en Congresplein, Warandepark, Zavel) significant kleiner dan in de overige districten (Chi² = 23,979; df = 5; p = 0,000). Grafiek 8: Heeft de respondent één of meerdere kinderen?

Ja, kinderen Neen, geen kinderen

44,3%

55,7%

185

Kaart 7: Heeft de respondent één of meerdere kinderen? Percentages per district (elk district = 100%)

6

4 7 1

8 2 9

3 14.2.6 Hoogst behaalde diploma Wanneer we kijken naar het hoogst behaalde diploma valt op dat iets meer dan de helft van de respondentengroep (52,3% of 374; n=715) hogere studies voltooid heeft. Er blijkt hierbij geen significant verschil te bestaan tussen mannen en vrouwen (resp. 51,3% diploma hoger onderwijs tegenover 48,7%; Chi² = 0,384; df = 1; p > 0,05). Dit is evenmin het geval bij de verdeling naargelang nationaliteit: Belgen hebben vaker een diploma hoger onderwijs (72,1% tegenover 27,9%), doch dit verband is niet statistisch betekenisvol (Chi² = 1,360; df = 1; p > 0,05). Wat daarentegen wél statistisch significant blijkt te zijn, is het verschil in diploma en het al dan niet hebben van kinderen: kinderloze respondenten hebben beduidend vaker een diploma hoger onderwijs dan respondenten met één of meerdere kinderen (resp. 61,7% tegenover 40,5%; Chi² = 31,613; df = 1; p = 0,000) (zie Grafiek 9).

186

Grafiek 9: Opleidingsniveau van de respondent (al dan niet hoger onderwijs) versus het al dan niet hebben van kinderen

Diploma hoger onderwijs Diploma niet-hoger onderwijs

100 90

40,5 80

61,7

Percentage

70 60 50 40

59,5 30

38,3 20 10 0

Kinderen

Geen kinderen

Meer gedetailleerde gegevens omtrent het opleidingsniveau zijn af te lezen in Grafiek 10. De grafiek toont dat binnen de groep hoger opgeleiden (374 respondenten) de personen met een masterdiploma in de meerderheid zijn (253 of 67,6% van de hoger opgeleiden en 35,4% van alle respondenten samen). In 79,1% (200) van de gevallen ging het om een universitaire opleiding, in 20,9% (53) om een hogeschoolopleiding van het lange type (resp. 28% en 7,4% van de totale respondentengroep). Voor 29,1% of 51 bevraagden geldt een diploma hoger middelbaar onderwijs als hoogst behaalde diploma. Het aantal respondenten dat enkel een diploma lager middelbaar onderwijs en lager onderwijs behaalde, bedraagt respectievelijk 51 (7,1%) en 34 (4,8%). 48 mensen (6,7%) deelden mee dat ze geen enkel diploma hebben.

187

Grafiek 10: Opleidingsniveau van de respondent (hoogst behaalde diploma)

40

35,4

35

29,1

Percentage

30

25

16,9

20

15

10

7,1

6,7 4,8

5

Hogeschoolonderwijs lange type (4 of 5 jaar) of universitair onderwijs

Hogeschoolonderwijs korte type (3 jaar)

Hoger middelbaar onderwijs

Lager middelbaar onderwijs

Lager onderwijs

Geen diploma

0

Analyses wijzen uit dat binnen de bevraagdengroep uit districten 1 (Grote Markt), 2 (Rouppeplein), 5 (Begijnhof), en 6 t/m 9 (Martelaar- en Congresplein, Warandepark en Zavel) het aantal mensen met een hoger onderwijsdiploma in de meerderheid zijn (ongeveer telkens 60%). In district 3 (Marollen) stellen we een omgekeerd beeld vast: hier is het aantal mensen met een hoger onderwijsdiploma in de minderheid (32,1% of 54). In district 4 (Bloemenhofplein) is de verdeling quasi gelijk (48,3% of 85 vs. 51,7% of 91) (Chi² = 42,070; df = 5; p = 0,000). Grafische verduidelijking van deze significante verschillen naargelang district van woonst is terug te vinden in Kaart 8.

188

Kaart 8: Opleidingsniveau van de respondent (al dan niet hoger onderwijs): percentages per district (elk district = 100%)

6

4

7

1

8 2

9

3

14.2.7 Geluksniveau ~ welzijn De overgrote meerderheid van de respondenten, 72,6% of 525 mensen (n=723), ging ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’ (resp. 46,6% of 337 en 26% of 188). 17,6% (127) reageerde ‘neutraal’. Iets minder dan 10% voelde zich op het moment van de bevraging niet goed in zijn vel: 8,2% (59) gaf de antwoordmogelijkheid ‘niet akkoord’ op, terwijl 1,7% (12) koos voor de antwoordmogelijkheid ‘helemaal niet akkoord’. Er is met betrekking tot het geluksniveau geen significant verschil vast te stellen tussen mannen en vrouwen. Hoger opgeleiden bleken daarentegen wel significant gelukkiger te zijn op het moment van bevraging dan niet-hoger opgeleiden (77,2% tegenover 67,5% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’; Chi² = 14,451; df = 4; p = 0,006) (zie Grafiek 11).

189

Grafiek 11: Antwoord op de stelling 'Ik ben op dit moment zeer gelukkig' versus het al dan niet hebben van een diploma hoger onderwijs Geen diploma hoger onderwijs

Diploma hoger onderwijs

100 90 80

Percentage

70

53

60 50

24,2

40

15,1

30

39,6

20

6,7 10

1,1

27,9 20,2

10

2,3 0

Helemaal niet Niet akkoord Neutraal Akkoord Helemaal akkoord akkoord Mate van akkoord met de stelling 'Ik ben op dit moment zeer gelukkig'

Naast het opleidingsniveau werden ook significante verschillen vastgesteld naargelang het district van woonst (zie Kaart 9). Zo bleken bevraagden uit het nieuw samengestelde district 6 t/m 9 significant gelukkiger te zijn [86,8% of 66 (helemaal) akkoord]. Het minst gelukkig bleken de bevraagden uit de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1): het aantal respondenten uit deze zone dat aangaf akkoord tot helemaal akkoord te gaan met de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’ is significant kleiner dan in de overige districten (62,3% of 61). Het aantal dat zich neutraal opstelde is daarentegen significant groter (25,5% of 25). Samen met de respondenten uit de buurt rond het Rouppeplein (district 2) werden ook hier de antwoordmogelijkheden ‘niet akkoord’ en ‘helemaal niet akkoord’ significant vaker aangekruist (district 1: 12,2% of 12; district 2: 12,2% of 21) (Chi² = 36,768; df = 20; p = 0,012). We merken tot slot nog op dat heel wat respondenten ietwat verwonderd waren bij het horen of lezen van deze vraag. Verschillende bevraagden merkten op dat het geluksniveau niets te maken heeft met de aan- of afwezigheid van toeristen in de Brusselse Vijfhoek.

190

Kaart 9: Antwoord op de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’: percentages per district (elk district = 100%)

6

4

7 1

8 2 9

3

191

14.2.8 Domiciliegegevens Zoals eerder aangegeven, werd er toegezien op een evenredige verdeling van het aantal respondenten over de verschillende zones binnen het gebied ‘de Vijfhoek’. De meeste enquêtes werden afgenomen bij inwoners van het district 3 rond de Marollen en het district 4 rond het Bloemenhofplein: respectievelijk 171 (23,6%) en 179 (24,7%). In de zone rond het Begijnhof werden bij lokale bewoners 119 enquêtes (16,4%) verzameld. In de hart van de Vijfhoek, meer bepaald de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1), bedraagt het uiteindelijk aantal bevraagde inwoners 99, goed voor 13,7% van het totaal aantal respondenten. Net iets minder mensen werden bevraagd in het district 2 rond het Rouppeplein: in deze zone vulden 81 bewoners (11,2%) de enquête in. In het nieuw samengesteld district 6 t/m 9 (Martelaar- en Congresplein, Warandepark en Zavel) werden 76 enquêtes (10,5%) verzameld. In onderstaande Grafiek 12 wordt de respons in de negen verschillende districten apart voorgesteld. Kaart 10 geeft een beeld van het aandeel verzamelde enquêtes per district ten opzichte van deze in de overige districten. Grafiek 12: District binnen de Vijfhoek waar de respondent woont

24,7 23,6

25

20

15

samenvoeging

13,7 11,2

10

4,6 5

2,1

2,5 1,4

District rond de Zavel (9)

District rond het Warandepark (8)

District rond het Congresplein (7)

District rond het Martelaarplein (6)

District rond het Begijnhof (5)

District rond het Bloemenhofplein (4)

District rond de Marollen (3)

District rond het Rouppeplein (2)

0

District rond de Grote Markt (1)

Percentage

16,4

192

Kaart 10: District binnen de Vijfhoek waar de respondent woont: percentages van het aantal vragenlijsten per district (elk district = 100%)

5 5

6 6 7

4

1

8 2 9

3

Bij analyse van de vraag ‘Hoe lang bent u in totaal al gedomicilieerd in de Vijfhoek?’ valt meteen op dat de groep recente inwijkelingen zeer groot is (zie Grafiek 13). Maar liefst 42,0% (305) van het totaal aantal bevraagden (n=725) woonde namelijk op het moment van de enquêtering minder dan 6 jaar in de Vijfhoek. Ongeveer een derde hiervan, 30,5% of 93 respondenten, woonde zelfs nog geen jaar in de Vijfhoek. Deze groep is goed voor 12,8% van het totaal aantal bevraagden. Ook het aantal bevraagden dat ten tijde van de bevraging tussen 6 en 10 jaar in de Vijfhoek woonde is omvangrijk: 116 (16%). Pakweg een vijfde van het totaal aantal respondenten, 19,4% of 141 inwoners, woonde reeds meer dan 25 jaar in de Vijfhoek. Rekening houdende met de resultaten op de volgende vraag in de enquête - ‘Bent u ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd geweest’ - kunnen we afleiden dat 138 van deze 141 inwoners (97,9% of 19% van de totale respondentengroep) al hun hele leven in de Vijfhoek gedomicilieerd is. 587 bevraagden (81%) gaven met andere woorden te kennen ingeweken te zijn (n=725).

193

Grafiek 13: Duurtijd van domicilie in de Vijfhoek 29,2 30

25

19,4

Percentage

20

16 15

12,8

8,4

10

8,1 5,9

5

0

Minder dan 1 jaar

1-5 jaar

6-10 jaar

11-15 jaar

16-20 jaar

21-25 jaar

Meer dan 25 jaar

Duurtijd van domicilie

De inwijkelingen in de Vijfhoek blijken vooral hoger opgeleiden te zijn (57,5% tegenover 42,5%) (zie Grafiek 14). Deze vaststelling is niet toevallig. Er bestaat namelijk een perfect statistisch significant verband tussen het opleidingsniveau en de inwijking (Chi² = 33,337; df = 1; p = 0,000). Grafiek 14: Al dan niet ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd geweest zijn versus het al dan niet hebben van een diploma hoger onderwijs

Diploma hoger onderwijs Geen diploma hoger onderwijs 100

29,9

90 80

57,5

Percentage

70 60 50

70,1

40 30

42,5 20 10 0

Ja Neen Ooit gedomicilieerd buiten de Vijfhoek?

194

Aan de respondenten die meedeelden dat zij ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd waren, werd gevraagd waar zij hun laatste domicilie hadden alvorens naar de Vijfhoek te verhuizen (n=554) (zie Grafiek 15). De grootste groep (45,6% of 254) bleek trouw te zijn gebleven aan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De overige bevraagden waren buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gedomicilieerd. 35,3% van hen (106 of 19,1% van het totaal aantal respondenten) had zijn laatste domicilie in het buitenland. Grafiek 15: Plaats van laatste domicilie alvorens naar de Vijfhoek te verhuizen

In het BHG, maar buiten de Vijfhoek Buiten het BHG, maar in België In het buitenland 19,1% 45,8%

35,0%

14.2.9 Wijkcomité Actieve betrokkenheid binnen een wijkcomité is een indicatie van de interesse in en de zorg voor de eigen woonbuurt. Door naar dit gegeven te peilen, zal bij latere analyses nagegaan kunnen worden of de betrokkenheid in een wijkcomité de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling al dan niet positief beïnvloedt. In totaal gaven 723 (=n) bevraagden een antwoord op de vraag. 17,8% van hen (129 respondenten) blijkt actief lid te zijn van een buurtvereniging (zie Grafiek 16). Van deze 129 personen zijn er 56 (43,4%) geboren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Chi² = 3,977; df = 1; p = 0,046). Mannen, hoger opgeleiden en respondenten met kinderen blijken iets vaker betrokken te zijn dan respectievelijk vrouwen, niet-hoger opgeleiden en respondenten zonder kinderen (geslacht: 51,2% tegenover 48,8%; hoger opgeleiden: 55,5% tegenover 44,5%; kinderen: 54,3% tegenover 45,7%). Enkel het verschil op vlak van kinderen blijkt evenwel significant (Chi² = 6,369; df = 1; p = 0,012; geslacht: Chi² = 0,124; df = 1; p > 0,05; opleidingsniveau: Chi² = 0,679; df = 1; p > 0,05). Het verschil naargelang district van woonst blijkt ook significant, doch grote tegenstellingen zijn hier niet terug te vinden (Chi² = 12,560; df = 5; p = 0,028) (zie Kaart 11).

195

Grafiek 16: Al dan niet actief in een wijkcomité

Actief in een wijkcomité Niet actief in een wijkcomité 17,8%

82,2%

Kaart 11: Al dan niet actief in een wijkcomité: percentages per district (elk district = 100%)

5

6

6

4

7 1

8 2 9

3

196

14.2.10 Tewerkstelling 14.2.10.1

Respondenten met een job

Bijna twee derde van de respondentengroep (62,4% of 452; n=724) oefende op het moment van de bevraging een beroep uit. Wanneer we de opdeling maken naargelang district van woonst valt meteen op dat het aandeel werkenden significant kleiner is in de Marollen dan in de overige districten (Chi² = 12,130; df = 5; p = 0,033) (zie Kaart 12). Kaart 12: Al dan niet beroepsuitoefening: percentages per district (elk district = 100%)

6

4

7 1

8 2 9

3

197

Binnen de totale groep werkenden waren de mannen en de Belgen in de meerderheid (resp. 57,5% of 260 mannen en 72,3% of 326 Belgen). Het verschil tussen mannen en vrouwen inzake tewerkstelling blijkt significant (Chi² = 11,596; df = 1; p = 0,001) (zie Grafiek 17). Grafiek 17: Het al dan niet uitoefenen van een beroep verdeeld naar geslacht Vrouw Man 100 90

42,5 80

55,6

Percentage

70 60 50 40

57,5 30

44,4

20 10 0

Een job

Geen job

Ook sterk significant is het verband tussen het al dan niet hebben van een diploma hoger onderwijs en het hebben van een job: hoger opgeleide respondenten hebben vaker een baan (60,9% tegenover 39,1%) (Chi² = 34,373; df = 1; p = 0,000). De overgrote meerderheid van de respondenten met een baan, met name 71,4% of 317 (n=444), werkt in Brussel-Stad44 en hoeft dus niet dagelijks vroeg op te staan om eerst in alle drukte naar de hoofdstad te pendelen (zie Grafiek 18).

44

Postcodes 1000, 1020, 1040, 1050, 1120 en 1130.

198

Grafiek 18: Al dan niet beroepsuitoefening in Brussel-Stad

Beroepsuitoefening in Brussel-Stad Beroepsuitoefening buiten Brussel-Stad 28,6%

71,4%

De geringe pendelafstand geldt overigens voor de meeste bevraagden: maar liefst 90,5% (402) van het totaal aantal werkende respondenten (n=444) heeft een job in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De resterende 9,5% of 42 bevraagden werken in het Vlaamse of Waalse Gewest of in het buitenland (zie Grafiek 19). Dit laatste is het geval voor 5 personen. Vier van deze vijf respondenten gaven het land op waar ze hun professionele werkzaamheden ontplooien. Het betreft Frankrijk, China, Italië en Nederland. Grafiek 19: Locatie waar de respondent zijn beroep uitoefent

1,4%

7,0%

Brussels Hoofdstedelijk Gewest Waals Gewest Vlaams Gewest Buitenland

1,1%

90,5%

199

Van de 444 werkende respondenten die opgaven waar ze werkten, oefenden er op het moment van de bevraging aldus 402 hun job uit in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, terwijl er 5 in het buitenland werkten. Wanneer we kijken naar de provincies waar de overige 37 bevraagden (=n) werken, valt meteen op dat Vlaams-Brabant het best vertegenwoordigd is met 21 respondenten (56,8%). Waals-Brabant en Antwerpen staan op een gedeelde tweede plaats met elk 13,5% (5 respondenten), gevolgd door OostVlaanderen met 10,8% (4 respondenten). Op de gedeelde vierde plaats staan de provincies Namen en West-Vlaanderen met elk één respondent die hier werkt (2,7%) (zie Grafiek 20). Grafiek 20: Provincie waar de respondenten met een job in België werken

10,8%

2,7%

2,7%

Namen Vlaams-Brabant Waals-Brabant Antwerpen Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen Luik Luxemburg Henegouwen

13,5%

56,8% 13,5%

Bijna 60% (59,3% of 267) van de bevraagden die een job uitoefenen heeft een bediendestatuut (n=450). De Vijfhoek telt ook heel wat zelfstandigen: 126 van de bevraagde werkers (28%) blijkt een bestaan als zelfstandige te leiden. Een kleine minderheid, met name 12,7% of 57 mensen, is arbeider (zie Grafiek 21). Grafiek 21: Beroepscategorie van de werkende respondent

28,0%

Bediende Arbeider Zelfstandige

59,3% 12,7%

200

Van de 452 bevraagden met een job gaven er 449 aan of deze job zich al dan niet in de toeristische sector bevindt (n=449). Dit blijkt het geval te zijn voor slechts 66 respondenten (14,7%) (zie Grafiek 22). Grafiek 22: Werkt men in de toeristische sector (hoofdof bijberoep)?

14,7%

Werk in de toeristische sector Werk buiten de toeristische sector

85,3%

We merken op dat het aandeel zogenaamde ‘toerismewerkers’ het grootst is binnen de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1). Dit verschil naargelang district van woonst is statistisch significant (Chi² = 13,101; df = 5; p = 0,022) (zie Kaart 13).

201

Kaart 13: Werkt men in de toeristische sector (hoofdof bijberoep)? Percentages per district (elk district = 100%)

5

6 6

4

7 1

8 2 9

3

In de vragenlijst werd het begrip ‘toeristische sector’ niet verder verduidelijkt. Er werd bewust voor gekozen om de invulling ervan over te laten aan de respondenten. Het maakte overigens ook niet uit of de werkzaamheden in de toeristische sector als hoofdof als bijberoep uitgeoefend werden. Het feit dat er binnen de bevraagde groep inwoners van de toch wel zeer toeristische concentratiezone ‘de Vijfhoek’ slechts een klein aantal mensen is dat binnen deze sector werkt, doet vermoeden dat de toeristische sector in onze hoofdstad slechts in geringe mate op professioneel vlak een beroep doet op lokale bewoners. Ook wanneer gepeild werd naar de mogelijk toeristisch professionele werkzaamheden van naaste familie en/of vrienden (in België of daarbuiten), was het antwoord vrijwel steeds negatief: 327 van de 452 (=n) respondenten (72,3%) duidden de antwoordmogelijkheid ‘nee’ aan (zie Grafiek 23).

202

Grafiek 23: Werkt iemand van de naaste familie en/of vrienden van de werkende respondent in de toeristische sector (in België of daarbuiten)?

Naaste familie en/of vrienden in de toeristische sector werkzaam Naaste familie en/of vrienden buiten de toeristische sector werkzaam 27,7%

72,3%

14.2.10.2

Respondenten zonder een job

Aan de respondenten die te kennen gaven dat ze op het moment van de bevraging geen beroep uitoefenden, werd gevraagd tot welke categorie van niet-werkenden ze behoorden (n=269) (zie Grafiek 24). Er werden in totaal acht antwoordmogelijkheden voorgelegd: • Werkzoekend45; • Huisvrouw/man; • Gepensioneerd / op brugpensioen; • Met bevallingsverlof / met ouderverlof; • Werkonbekwaam (arbeidsongeschikt) / met ziekteverlof; • Met loopbaanonderbreking / met verlof zonder wedde; • Student(e); • Andere. Drie groepen blijken goed vertegenwoordigd te zijn: in de eerste plaats de gepensioneerden (84 respondenten of 31,2%), op de tweede plaats de werkzoekenden/ werklozen (79 respondenten of 29,4%) en op de derde plaats de studenten (52 respondenten of 19,3%). Voorts werden er 22 huisvrouwen en –mannen bevraagd (8,2%), alsook 15 werkonbekwamen of mensen met ziekteverlof (5,6%). De overige categorieën komen minder frequent voor en werden dan ook voor verdere analyses samengevoegd met de groep ‘andere’: mensen met bevallings- of ouderschapsverlof (5 of 1,9%) en mensen met loopbaanonderbreking of verlof zonder wedde (6 of 2,2%). 45

Tot deze groep behoren ook de werklozen. Het betreft mensen die op het moment van de

bevraging geen beroep uitoefenden en die niet actief op zoek waren naar een job.

203

Grafiek 24: Bezigheid van de respondenten die geen beroep uitoefenen

35

31,2 29,4 30

Percentage

25

19,3 20

15

8,2

10

5,6 5

2,2

1,9

2,2

Andere

Student(e)

Met loopbaanonderbreking/met verlof zonder wedde

Werkombekwaam (arbeidsongeschikt)/met ziekteverlof

Met bevallingsverlof/met ouderverlof

Gepensioneerd/op brugpensioen

Huisvrouw/man

Werkzoekend/werkloos

0

Naar analogie van de vraagstelling aan de werkende respondenten, werd ook aan de niet-werkende respondenten gevraagd of iemand van hun naaste familie en/of vrienden in de toeristische sector werkt (in België of daarbuiten). De resultaten van beide groepen op deze vraag zijn vergelijkbaar. Van de niet-werkenden bleek ook slechts een minderheid familie en/of vrienden te hebben die een beroep uitoefenen in de toeristische sector. Slechts 43 personen (15,9%) antwoordden positief op de vraag (n=271) (zie Grafiek 25).

204

Grafiek 25: Werkt iemand van de naaste familie en/of vrienden van de niet-werkende respondent in de toeristische sector (in België of daarbuiten)?

Naaste familie en/of vrienden in de toeristische sector werkzaam Naaste familie en/of vrienden buiten de toeristische sector werkzaam 15,9%

84,1%

14.3 Toerisme 14.3.1 Contact met toeristen Bijna de helft van alle ondervraagden, 48,7% of 352 (n=723), komt al dan niet beroepsmatig minstens enkele keren per week in contact met toeristen in Brussel (Brussels Hoofdstedelijk Gewest). 195 van hen, dit is 55,4% van deze subgroep of 27% van de totale respondentengroep, komt zelfs dagelijks met toeristen in contact. Wat dit ‘contact’ juist inhoudt, werd niet concreet afgebakend. We lieten de invulling ervan wederom bewust over aan de respondenten. Het kan gaan van het kruisen van toeristen op straat tot het aangaan van een gesprek met hen. 23% of 166 bevraagde inwoners gaf aan enkele keren per maand in contact te komen met toeristen, terwijl de antwoordmogelijkheid ‘enkele keren per jaar’ door een vierde van het totaal aantal bevraagden werd opgegeven (20,6% of 149 respondenten). Slechts 56 personen (7,7%) zegden nooit in contact te komen met toeristen. Wanneer we onderstaande Grafiek 26 bekijken, valt op dat van diegenen die beweren in contact te komen met toeristen (92,3% of 667 personen), de verschillende frequenties vrij gelijk verdeeld zijn, gaande van enkele keren per jaar tot elke dag. Opmerkelijk is evenwel dat de groep die dagelijks met toeristen geconfronteerd wordt, het grootst is (m.n. 195 of 27% van het totaal aantal respondenten of 29,2% van het aantal respondenten dat beweert in contact te komen met toeristen).

205

Grafiek 26: Hoe vaak komt u in contact met toeristen in Brussel (BHG) (al dan niet beroepsmatig)?

30

27

23

25

21,7

20,6

Percentage

20

15

10

7,7

5

0

Nooit

Enkele keren per jaar

Enkele keren per maand

Enkele keren per week

Elke dag

Verdeeld naar district zien we dat het aantal respondenten dat dagelijks in contact komt met toeristen procentueel gezien het grootst is in districten 1 (Grote Markt: 38,4% of 38) en 2 (Rouppeplein: 40,7% of 33). In de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt gaven overigens slechts drie bevraagden (3%) aan nooit contact te hebben met toeristen. Dit aantal is significant kleiner dan in de overige districten (Chi² = 44,261; df = 20; p = 0,001) (zie Kaart 14). We stippen terloops nog aan dat analyses uitwijzen dat respondenten die stellen nooit in contact te komen met toeristen in 60,7% van de gevallen (34 personen) geen job uitoefenen. Dit verband tussen het al dan niet hebben van een baan en de mate van contact met toeristen is significant (Chi² = 26,851; df = 4; p = 0,000).

206

Kaart 14: Hoe vaak komt men in contact met toeristen in Brussel (BHG)? Percentages per district (elk district = 100%)

5

6

6

4

7 1

8 2 9

3

14.3.2 Toekomstscenario’s inzake toerisme De helft van het aantal bevraagden, 50,1% of 363 mensen (n=724), wenst in de toekomst een toename van het aantal toeristen in Brussel-Stad (zie Grafiek 27). Iets minder dan een derde, 30,2% of 219 personen, is tevreden met de huidige toestand en geeft aldus de voorkeur aan een behoud van het aantal toeristen. Slechts 20 respondenten (2,8%) geven expliciet aan dat het bestuur van Brussel-Stad werk zou moeten maken van een daling van het toeristenaantal. Opmerkelijk is dat 122 bevraagden of bijna één vijfde (16,9%) zich over deze vraag niet wenste uit te spreken.

207

Grafiek 27: Voor welke van volgende toekomstscenario's zou het bestuur van Brussel-Stad volgens u moeten kiezen?

60

50,1 50

Percentage

40

30,2 30

16,9 20

10

2,8

0

Een afname van het aantal toeristen

Het behoud van het aantal toeristen

Een toename van het aantal toeristen

Ik heb hierover geen mening

Het valt op dat mannen significant vaker voorstander zijn van een toename van het aantal toeristen dan vrouwen (resp. 61,6% tegenover 38,4%; Chi² = 26,675; df = 3; p = 0,000). Ook leden van een wijkcomité en mensen die werken in de toeristische sector pleiten meer dan anderen voor een toename. Het verschil is in beide gevallen beduidend groot én bovendien significant. Van diegenen die een toename van het aantal toeristen wensen zijn 65,9% lid van een wijkcomité (Chi² = 16,896; df = 3; p = 0,001) en werken er maar liefst 78,8% in de toeristische sector (hoofdof bijberoep) (Chi² = 23,523; df = 3; p = 0,000). Een ander sterk significant verschil wat betreft gewenste toekomstscenario’s inzake toerisme valt op te tekenen tussen de groepen die in verschillende mate in contact komen met toeristen. Respondenten die aangaven nooit in contact te komen met toeristen (n=56) pleiten beduidend meer dan anderen voor een afname van het aantal toeristen (35% of 7 personen in vergelijking met gemiddeld 16,3% bij de andere groepen). Deze groep schaarde zich in vergelijking met de andere respondentengroepen ook in veel kleinere getallen achter het idee van een toename van het aantal toeristen (slechts 4,7% of 17 personen in vergelijking met 23,8% bij de andere groepen) (Chi² = 50,056; df = 12; p = 0,000).

208

Kaart 15 toont dat de antwoordmogelijkheid ‘een toename van het aantal toeristen’ procentueel gezien in àlle onderscheiden districten het vaakst werd aangekruist. Vooral in districten 3 (Marollen: 56,1% of 96) en 2 (Rouppeplein: 55,6% of 45) is er een significant uitgesproken voorkeur voor een stijging van het toeristenaantal. Een pleidooi voor het behoud van het aantal toeristen komt vaker voor in de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1: 40,4% of 40)46. Kaart 15: Voor welk van volgende toekomstscenario’s zou het bestuur van Brussel-Stad volgens u moeten kiezen? Percentages per district (elk district = 100%)

5

6

6

4

7 1

8 2 9

3 46


verschil naargelang district van woonst significant is (Chi² = 30,521; df = 15; p = 0,010). SPSS waarschuwt evenwel dat niet voldaan werd aan de assumtie voor de Pearson Chi²-analyse aangezien de regel die stelt dat maximaal 20% van de cellen van de tabel minder dan vijf verwachte observaties (expected count) mogen bevatten en dat alle cellen minimaal één verwachte observatie moeten hebben, niet opgaat. Zes cellen (25%) hebben namelijk minder dan vijf verwachte observaties en de ‘minimum expected count’ bedraagt 2,10.

209

14.3.3 Vakantieparticipatie en -frequentie Aan alle respondenten werd de vraag voorgelegd hoeveel keer per jaar ze gemiddeld op vakantie gaan. Er werd in de enquête geen uitgebreide definitie geformuleerd van het begrip ‘vakantie’. Enkel volgende omschrijving werd opgegeven: minimum 1 overnachting in België of daarbuiten (buiten de normale leefomgeving). We grijpen hierbij terug naar de definitie van Boerjan en Lowyck (1995: 13) waarin de twee elementen ‘duur’ en ‘verplaatsing’ vervat zitten: ‘Toerisme omvat het geheel van interrelaties en verschijnselen die verband houden met de verplaatsing naar en het tijdelijk verblijf van mensen in een andere dan de alledaagse leefomgeving, hetzij bij wijze van vrijetijdsbesteding, hetzij in de context van persoonlijke ontwikkeling (congrestoerisme, studie, gezondheidstoerisme), hetzij in het kader van de beroepsuitoefening’. Belangrijk is dat het een tijdelijk verblijf is. In navolging van de WTO-definitie die een onderscheid maakt tussen ‘tourist’ (met minimaal 1 overnachting) en ‘excursionist’ (zonder overnachting), opteerden we ervoor een ondergrens van minimaal 1 overnachting te hanteren. Het gemiddeld aantal vakanties van de respondentengroep bedraagt 3,25 (n=709). Wanneer we kijken welk aantal het vaakst werd opgegeven, stellen we vast dat dit één vakantie is (26,1% of 185 respondenten). Het gemiddelde van twee vakanties werd door 19,2% van de respondenten (136 personen) genoteerd. 14,2% van de bevraagden of 101 personen gaf te kennen gemiddeld drie keer per jaar op vakantie te gaan. Opmerkelijk is dat toch 91 personen (12,8%) zegden nooit op reis te gaan. Wanneer we de respondentengroep die wél op reis gaat nader bekijken (618 personen), stellen we vast dat ongeveer de helft, 321 personen of 51,9%, gemiddeld één of twee keer per jaar minimaal 1 nacht elders vertoeft voor al dan niet recreatieve doeleinden. In onderstaande Grafiek 28 wordt een voorstelling gegeven van de opgegeven gemiddelden, gehergroepeerd in nieuwe antwoordcategorieën (0, 1-5, 6-10, >10). De grootste groep met 530 respondenten (74,8% van het totaal of 85,8% van diegenen die wel op vakantie gaan) betreft deze van ‘gemiddeld 1 tot 5 keer op vakantie’. Deze groep is het talrijkst in alle districten (zie Kaart 16). We stellen voorts vast dat binnen de totale respondentengroep het aantal respondenten dat nooit op vakantie gaat groter is dan het aantal dat meer dan 5 keer per jaar op reis gaat (resp. 91 of 12,8% versus 88 of 12,4%). Een opsplitsing naar district leidt evenwel tot een nuancering van deze uitspraak. Zo blijkt de bevraagdengroep die nooit op reis gaat in de Marollen (district 3) significant groter te zijn dan deze die meer dan 5 keer per jaar op vakantie gaat (resp. 46 of 27,1% versus 14 of 8,2%) (Chi² = 48,113; df = 15; p = 0,000).

210

Grafiek 28: Hoeveel keer per jaar gaat u gemiddeld op vakantie? 74,8 80

70

60

Percentage

50

40

30

12,8

20

8,7 3,7

10

0

Nooit

Gemiddeld 1 tot 5 keer

Gemiddeld 6 tot 10 keer

Meer dan 10 keer

Kaart 16: Hoeveel keer per jaar gaat u gemiddeld op vakantie (globale categorieën)? Percentages per district (elk district = 100%)

6 4

7 1

8 2 9

3

211

14.4 Attitudestellingen In de vragenlijst werden 27 stellingen voorgelegd aan de respondenten. Het betrof stellingen omtrent de link tussen toerisme en economie, milieu, cultuur, wonen en levenskwaliteit, mobiliteit en het sociale leven. Ook werden enkele algemene uitspraken voorgelegd. De respondenten dienden per item aan te geven in welke mate ze akkoord gingen (cfr. 5-punt Likert-schaal). In onderstaande tekst belichten we per uitspraak kort de voornaamste resultaten. Bij sommige items wordt de link gelegd met de opmerkingen en/of aanbevelingen die de respondenten op het einde van de vragenlijst vrijblijvend noteerden. 14.4.1 Economie Met de eerste stelling ‘Toerisme is goed voor de economie van Brussel (BHG)’ gingen vrijwel alle bevraagden ‘akkoord’ (40,4% of 293) tot ‘helemaal akkoord’ (51,9% of 376) (n=725) (zie Grafiek 29). Of men al dan niet zelf in de toeristische sector werkzaam is, had geen invloed op de resultaten met betrekking tot deze stelling. Grafiek 29: ‘Toerisme is goed voor de economie van Brussel (BHG)’

60

51,9

50

40,4

Percentage

40

30

20

10

4,8 0,7

2,2

0

Helemaal niet akkoord

Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Net zoals op de stelling ‘Toerisme is goed voor de economie van Brussel (BHG)’, werd ook op de uitspraak dat toerisme voor werkgelegenheid zorgt in Brussel (BHG) veelal instemmend gereageerd. Het aantal respondenten dat ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ ging, bedroeg hier respectievelijk 318 (43,9%) en 277 (38,2%) (n=725) (zie Grafiek 30). Respondenten werkzaam in de toeristische sector (n=66) stelden zich hierbij iets positiever op: 90,9% (60) van de werkenden in de sector ging ‘akkoord’ tot ‘helemaal

212

akkoord’ tegenover 85,6% (328) van de werkenden buiten de sector. Dit verschil blijkt significant (Chi² = 12,526; df = 4; p = 0,014). We stippen aan dat één respondent waarschuwde voor een situatie waarbij het toerisme de hoofdbron van tewerkstelling is. Eens een stad teveel van het toerisme afhangt, verliest zij zowel voor toeristen, als voor bewoners haar charme, aldus de bevraagde. Grafiek 30: ‘Toerisme zorgt voor werkgelegenheid in Brussel (BHG)’ 43,9 45

38,2 40

35

Percentage

30

25

20

15

10,1 6,9

10

5

1

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Omtrent de stelling ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’ heerste verdeeldheid (n=725) (zie Grafiek 31). Opvallend is dat ongeveer de helft van de bevraagden (51,6% of 374) de antwoordmogelijkheid ‘neutraal’ opgaf. De belangrijkste reden die hiervoor opgegeven werd, was dat men de aantrekkelijkheid van de jobs niet kan beoordelen zolang men niet zelf in de sector werkt of ooit gewerkt heeft. Zoals reeds vermeld, werkt slechts een kleine minderheid van de bevraagden (14,7% of 66 mensen) in de toeristische sector. Het zijn voornamelijk deze respondenten die bij deze stelling de antwoordmogelijkheden ‘akkoord’ en ‘helemaal akkoord’ aanvinkten: 25 personen of 37,9% (zie Tabel 9). Van de ondervraagden die niet in de sector werken, kruiste 28,7% (110 personen) één van deze twee mogelijkheden aan. Vooral met betrekking tot de meest uitgesproken positieve antwoordmogelijkheid ‘helemaal akkoord’ is een groot verschil op te tekenen: diegenen die in de sector werken gaven dit in 16,7% van de gevallen op; diegenen buiten de toeristische wereld werkzaam deden dit ‘slechts’ in 5,5% van de gevallen47.

47


verschil naargelang de jobsector significant is (Chi² = 11,492; df = 4; p = 0,022). SPSS waarschuwt evenwel dat niet voldaan werd aan de assumtie voor de Pearson Chi²-analyse. Vier cellen (40%) hebben namelijk minder dan vijf verwachte observaties en de ‘minimum expected count’ bedraagt 0,59.

213

Tabel 9: Resultaten m.b.t. de stelling ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’ vs. jobsector ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Job in toerisme

3% (2)

12,1% (8)

47,0% (31)

21,2% (14)

16,7% (11)

Job buiten toerisme

1,8% (7)

12,0% (46)

57,4% (220)

23,2% (89)

5,5% (21)

Grafiek 31: ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’

60

51,6 50

Percentage

40

27,9 30

20

10,3

8,7

10

1,5 0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Bijna 60% (57,3% of 415 bevraagden) ging ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de stelling dat toerisme belangrijke economische voordelen oplevert voor de lokale bewoners van Brussel (BHG) (n=724) (zie Grafiek 32). Ongeveer één vierde van de respondentengroep (24,7% of 179) verkoos geen standpunt in te nemen (‘neutraal’) met betrekking tot deze uitspraak.

214

Grafiek 32: 'Toerisme levert belangrijke economische voordelen op voor de lokale bewoners van Brussel (BHG)'

45

41

40

35

30

Percentage

24,7 25

20

16,3

15,3

15

10

2,6 5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

In de enquête werden twee stellingen voorgelegd waarbij gepolst werd naar de gepercipieerde link tussen het toerisme enerzijds en prijsstijgingen anderzijds. De ene stelling betrof de prijsstijging van vastgoed, de andere stelling deze van goederen en diensten. Grafiek 33 toont de resultaten met betrekking tot de uitspraak ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel (BHG)’ (n=725). Wat onmiddellijk opvalt is dat het aantal respondenten dat deze stelling onderschreef ongeveer gelijk is aan het aantal respondenten dat deze uitspraak verwierp48 [resp. 38,5% of 279 (helemaal) akkoord en 39,3% of 285 (helemaal) niet akkoord]). Voorts is er een groot aantal neutrale antwoorden: ongeveer één vijfde van de respondentengroep (22,2% of 161) verkoos geen standpunt in te nemen. Hoewel hiervoor geen duidelijke redenen werden opgegeven tijdens de enquêtering, kunnen we veronderstellen dat het mensen betreft die geen notie hebben van de vastgoedmarkt in de grootstedelijke Brusselse regio. Net zoals bij de stelling omtrent de aantrekkelijkheid van de jobs in de toeristische sector, vermoeden we dat vele respondenten een neutraal standpunt hebben ingenomen omdat ze de Brusselse immobiliënmarkt niet opvolgen en dus niet weten wat de impact is van het toerisme op de prijzen.

48

Eén van de respondenten die de stelling verwierp gaf aan dat de prijsstijging van immobiliën niet

veroorzaakt wordt door toeristen, maar wel door de buitenlanders die als EU-ambtenaar in de Europese hoofdstad komen werken.

215

Grafiek 33: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel (BHG)’ 33,2 35

30

23,9 22,2

Percentage

25

20

14,6 15

10

6,1 5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Een ietwat ander beeld zien we bij de stelling ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de prijzen van goederen en diensten in Brussel (BHG)’ (zie Grafiek 34). Een kleine meerderheid, 52,1% of 378 mensen, ging ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de stelling. Volgens iets meer dan de helft van de bevraagden blijkt er aldus een positieve link te bestaan tussen het toerisme en de stijging van prijzen van goederen en diensten. Ongeveer een vierde van de respondenten (26,3% of 191) reageerde negatief op de uitspraak (‘niet akkoord’ tot ‘helemaal niet akkoord’), terwijl één vijfde van de respondentengroep (21,5% of 156; n=725) een neutraal standpunt innam. Grafiek 34: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de prijzen van goederen en diensten in Brussel (BHG)’

38,2 40

35

30

23,7 Percentage

25

21,5

20

13,9 15

10

5

2,6

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

216

14.4.2 Milieu Toerisme heeft als één van ‘s werelds belangrijkste economische activiteiten een enorme impact op mens en milieu. Om na te gaan of de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek het toerisme verantwoordelijk achten voor een verslechtering van Brusselse stadsbeeld werd hen volgende stelling voorgeschoteld: ‘Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel (BHG)’. Deze negatieve impact werd verder verduidelijkt: ‘zwerfvuil op straat, geluidsoverlast door vliegtuigen, autocars, auto’s, enz.’. Bijna twee derde van de ondervraagden (62,3% of 450; n=722) verklaarde zich ‘niet akkoord’ tot ‘helemaal niet akkoord’ met deze stelling (zie Grafiek 35). Ongeveer een vierde (21,6% of 156) acht het toerisme wel verantwoordelijk voor de milieuoverlast (18,6% of 134 ‘akkoord’; 3% of 22 ‘helemaal akkoord’). Het valt op dat het percentage respondenten dat akkoord tot helemaal akkoord ging met de stelling het grootst is binnen het district rond de Grote Markt (22,4% of 22 ‘akkoord’; 6,1% of 6 ‘helemaal akkoord’). Er blijkt echter geen statistisch significant verband te bestaan tussen het district waarin men woont en de mate waarin men negatieve impact van het toerisme op de stedelijke omgeving in Brussel ervaart (Chi² = 19,168; df = 20; p = 0,511). Bij andere stellingen49 waarbij het district van woonst van belang zou kunnen zijn blijkt er evenmin sprake te zijn van enig significant verband. Grafiek 35: ‘Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel (BHG)’

60

52,1

50

Percentage

40

30

18,6 16,1

20

10,2 10

3

0


49

Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

D.11: ‘Toeristen verstoren de rust en de vrede in Brussel (BHG)’.

D.12: ‘Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel (BHG)’. D.16: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel (BHG)’. D.21: ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’.

217

De netheid van de stad, of beter gezegd het ontbreken ervan, blijkt zeer duidelijk een groot punt van ergernis te zijn bij de lokale bewoners van de Vijfhoek. Maar liefst 50 van de 177 respondenten die op het einde van de vragenlijst één of meerdere bemerkingen noteerden, alludeerden op de vervuiling in de stad. Er werd hierbij in hoofdzaak gewezen op het zwerfvuil op straat, hoewel ook de verloedering van gebouwen, straten en pleinen meermaals werd aangehaald. Toeristen worden hier echter niet verantwoordelijk voor geacht. Een drietal bevraagden gaf expliciet aan beschaamd te zijn om in zulk een vuile stad te wonen. Het gebrek aan properheid maakt de stad onaantrekkelijk voor toeristen en leidt tot een negatief imago van Brussel, aldus enkele respondenten. Volgens sommigen heeft het stadsbestuur in het verleden reeds vele inspanningen geleverd om het esthetische aspect van de stad te bevorderen, doch deze inspanningen bleken onvoldoende. Wil Brussel-Stad zich in de toekomst verder toeristisch ontplooien en zich kunnen meten met andere Europese toeristische grootsteden, moet het stadsbestuur werk maken van het harmonieus heraanleggen van voetpaden, goed verlichte straten en groene pleinen (doch opletten voor een gelijkmatige spreiding van de openbare werken in tijd en ruimte). Voorts moeten meer openbare toiletten geïnstalleerd worden, alsook meer vuilnisbakken, aldus de respondenten. Vooral dit laatste punt wordt door meerdere bevraagden aangekaart. Er moeten meer vuilnisbakken voorzien worden en deze moeten vaker dan nu het geval is, geleegd worden. Teneinde de aantrekkingskracht van de stad te doen toenemen, dient het stadsbestuur volgens twee respondenten ook het storend aantal bedelaars en daklozen in de stad aan te pakken. Naast de fysieke vervuiling van de stad, werd door meerdere respondenten tevens gewezen op de luchtvervuiling in Brussel-Stad. Hiervoor worden toeristen wel in grote mate verantwoordelijk geacht. Vooral de autocars en de sightseeingbussen zijn de boosdoeners, zo wordt gezegd.

14.4.3 Cultuur De gevolgen van het toerisme op vlak van cultuur worden globaal gezien zeer positief ingeschat. Zo ging 75,3% (544) van de respondentengroep (n=723) ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de uitspraak dat het toerisme het culturele leven in Brussel (BHG) stimuleert (zie Grafiek 36).

218

Grafiek 36: 'Toerisme stimuleert het culturele leven in Brussel (BHG)'

57,7 60

50

Percentage

40

30

17,6 20

12,9 10,8 10

1,1 0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

De meerderheid van de bevraagden (n=722) is van mening dat het culturele aanbod niet teveel op toeristen gericht is: 447 personen (61,9%) verklaarden zich ‘(helemaal) niet akkoord’ met deze stelling. Ongeveer een vierde van de respondentengroep (25,6% of 185) nam geen standpunt in (zie Grafiek 37). Het betreft hier wellicht inwoners die niet actief deelnemen aan het culturele leven in Brussel. Grafiek 37: 'Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is te veel op toeristen gericht'

60

52,9

50

Percentage

40

25,6

30

20

11,1 9 10

1,4 0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

219

Voorts kunnen we uit de resultaten afleiden dat het toerisme door de overgrote meerderheid van de bevraagden (77,9% of 563 ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’) gezien wordt als een sector die bijdraagt tot de waardering en de bescherming van het cultureel erfgoed in Brussel50 (BHG), een gegeven waar ook de lokale bewoners baat bij hebben (n=723) (zie Grafiek 38). Grafiek 38: 'Toerisme draagt bij tot de waardering en bescherming van het culturele erfgoed in Brussel (BHG)' 57,4 60

50

Percentage

40

30

20,5 20

13,3 7,7 10

1,1 0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

14.4.4 Wonen en levenskwaliteit De negatieve impact van het toerisme op de woonomgeving en de levenskwaliteit wordt door de respondentengroep gering geacht. Toeristen worden slechts zelden als rustverstoorders gezien en hun aanwezigheid leidt zelden tot ergernis. Zo reageerde slechts 11,8% (85 respondenten) positief op de stelling ‘Toeristen verstoren de rust en de vrede in Brussel (BHG)’ (n=724) (zie Grafiek 39). Bij de stelling ‘Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel (BHG)’ was dit amper 6,9% (50 respondenten; n=725) (zie Grafiek 40). Het toerisme wordt bovendien slechts door een minderheid verantwoordelijk geacht voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG): 14,1% (102) gaf aan ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ te gaan met de uitspraak ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG)’ (n=721) (zie Grafiek 41).

50

Dit item werd in de enquête verder verduidelijkt: ‘restauratie van oude gebouwen en

monumenten, heraanleg van fonteinen, pleinen, parken, enz.’.

220

We stippen terloops aan dat het gebrek aan veiligheid in de hoofdstad door zeventien respondenten expliciet vermeld werd in de vragenlijst als belemmerend gegeven voor de ontwikkeling van Brussel als plek om te wonen en te recreëren. Eén iemand pleitte voor meer blauw op straat ter verbetering van de veiligheid, een andere respondent zag heil in een toename van het aantal toeristen vanuit de idee ‘hoe meer toeristen, hoe meer mensen en hoe meer sociale controle’. ‘Toeristen maken de stad veiliger’, aldus deze ondervraagde. Grafiek 39: 'Toeristen verstoren de rust en de vrede in Brussel (BHG)’

60

54,1

50

Percentage

40

30

19,3 20

14,8 8,3

10

3,5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Grafiek 40: ‘Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel (BHG)’

50

46,1

45

40

36,1

Percentage

35

30

25

20

10,9

15

10

5,4 1,5

5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

221

Grafiek 41: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG)’

50

45,5

45

40

Percentage

35

30

25,7

25

20

14,7

15

10,5

10

3,6 5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Bovenstaande analyses maken duidelijk dat toerisme niet als iets negatiefs gezien wordt binnen de eigen woonomgeving. Integendeel, de meerderheid van de bevraagden is van mening dat het toerisme de sfeer in de Vijfhoek verlevendigt! Respectievelijk 55,9% (405) en 18% (130) ging ‘akkoord’ en ‘helemaal akkoord’ met deze uitspraak (n=724) (zie Grafiek 42). De toeristische plaatsen worden dan ook zelden door de bevraagden vermeden. Slechts 21,2% van hen (154 respondenten) gaf te kennen dit te doen (n=725). Binnen deze groep is het aantal mensen dat ‘helemaal akkoord’ ging met de stelling ‘Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel (BHG)’ overigens klein (6,6% of 48) (zie Grafiek 43). Grafiek 42: ‘Toerisme verlevendigt de sfeer in de Vijfhoek’

55,9

60

50

Percentage

40

30

18

15,9

20

8 10

2,2

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

222

Grafiek 43: ‘Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel (BHG)’

43,4 45

40

35

Percentage

30

22,8 25

20

14,6 12,6 15

6,6

10

5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

14.4.5 Mobiliteit Iets meer dan een vierde van de bevraagden (27,5% of 199) schrijft de verkeersproblemen51 in Brussel (BHG) toe aan het toerisme (n=725) (zie Grafiek 44). 17,2% (125 personen) nam hierover geen standpunt in, terwijl iets meer dan de helft van de bevraagden (55,4% of 401) negatief reageerde op de stelling ‘Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel (BHG)’. 310 van hen (42,8% van de totale respondentengroep) opteerde voor de antwoordmogelijkheid ‘niet akkoord’, terwijl 91 bevraagden (12,6% van de totale respondentengroep) de mogelijkheid ‘helemaal niet akkoord’ opgaf.

51

De term ‘verkeersproblemen’ werd in de vragenlijst verder verduidelijkt als zijnde ‘files en

moeilijke doorgang door o.a. autocars en sightseeingbussen, enz.’.

223

Grafiek 44: ‘Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel (BHG)’

42,8 45

40

35

Percentage

30

21,8

25

17,2

20

15

12,6

10

5,7

5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Hoewel slechts eerder een kleine groep bevraagden het toerisme verantwoordelijk acht voor de verkeersproblemen in Brussel (BHG), blijkt de verkeersproblematiek in het centrum één van de items te zijn waarover heel wat bijkomende opmerkingen neergepend werden in de vragenlijst. Vooral de veelvuldige aanwezigheid van sightseeingbussen en autocars werd aangeklaagd. Deze toeristische vervoermiddelen zorgen niet alleen voor geluidsoverlast en luchtvervuiling, maar dragen ook bij tot de verkeersoverlast in het stadscentrum, aldus meerdere respondenten. Sightseeingbussen die door elektriciteit aangedreven worden of die rijden op milieuvriendelijke brandstof kunnen een alternatief zijn voor de zwaar vervuilende ‘hop on, hop off’-voertuigen, zo wordt gesteld. Ook gaan stemmen op om meer en/of beter ingeplante parkeerplaatsen te voorzien voor autocars en sightseeingbussen, om de toegang van autocars tot het centrum van Brussel-Stad sterk te beperken of zelfs te verbieden, en om het aantal sightseeingbussen te verminderen. Met betrekking tot dit laatste item gaf één respondent zelfs te kennen dat er volgens hem/haar teveel bedrijven zijn in Brussel die de ‘hop on, hop off’-formule aanbieden en dat er aldus gesnoeid moet worden in het aanbod. Naast de problematiek omtrent autocars en sightseeingbussen werd ook de problematiek van het openbaar vervoer (MIVB) meermaals aangekaart. Het openbaar vervoer moet kwalitatief beter worden: een uitgebreider verbindingsnetwerk, goede nachtelijke dienstverlening en gunstigere tarieven. Een enkeling stelde voor om speciale MIVBtarieven in te stellen voor toeristen. Voetgangers en fietsers zijn twee typen zwakke weggebruikers waarmee in de toekomst meer rekening gehouden moet worden, aldus een negental bevraagden. Er wordt gepleit voor het uitbreiden van de verkeersvrije zones in de Vijfhoek (bijvoorbeeld de buurt rond de Sint-Gorikshallen en de Sint-Jacobswijk) en het aanleggen van meer fietspaden. Het

224

initiatief van Cyclocity wordt toegejuicht. Het vergroten van de voetgangerszones zal ontegensprekelijk het stadscentrum aantrekkelijker maken voor toeristen. Bij het plannen van dergelijke ingrepen moet evenwel rekening gehouden worden met de wensen en de behoeften van de lokale bewoners, aldus een respondent.

14.4.6 Sociaal We kunnen stellen dat de overgrote meerderheid van de bevraagden, 83,2% of 602 personen (n=724), van mening is dat het in contact komen met toeristen een waardevolle ervaring is (49,2% of 356 ‘akkoord’; 34% of 246 ‘helemaal akkoord’) (zie Grafiek 45). Eén respondent noteerde met betrekking tot dit item de bemerking dat contacten met buitenlanders pas interessant en waardevol zijn wanneer beiden de tijd nemen om zich onder te dompelen in elkaars cultuur. ‘Mensen die enkel naar Brussel komen om een half filmrolletje op te schieten en daarna doorreizen naar Parijs of Amsterdam hebben geen nood aan een gesprek met de lokale bevolking. Zulke mensen zijn ook niet het type toeristen waar lokale bewoners graag mee in contact komen’, aldus de respondent. Of deze mening ook door de andere bevraagden gedeeld wordt, kan niet achterhaald worden. Volgend citaat doet ons alleszins hieraan twijfelen: ‘(…) we mogen niet vergeten dat contacten met toeristen – dus contacten met andere talen en culturen – een grote schat aan verrijking bieden. Ze openen hart en horizon, vandaar dat talenkennis zo belangrijk is’. Ook ‘commerciële’ toeristen op doorreis kunnen ons inziens een bron van dergelijke verrijking zijn. We stippen terloops aan dat meerdere respondenten uitdrukkelijk wezen op de taalverrijking door toedoen van het contact met toeristen. Grafiek 45: ‘Het in contact komen met toeristen is een waardevolle ervaring’ 49,2 50

45

40

34

Percentage

35

30

25

20

11

15

10

5

5,1 0,7

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

225

Omtrent de uitspraak ‘Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme’ heerste meer verdeeldheid dan omtrent de uitspraak ‘Het in contact komen met toeristen is een waardevolle ervaring’. Ongeveer een vijfde van de respondentengroep reageerde negatief [19,8% of 143 ‘(helemaal) niet akkoord’; n=723]. Een vierde van de bevraagden (24,8% of 179) opteerde voor de antwoordmogelijkheid ‘neutraal’, terwijl bijna drie vijfde (55,5% of 401) de antwoordmogelijkheid ‘akkoord’ of ‘helemaal akkoord’ opgaf (zie Grafiek 46). Hoewel het eerder gaat om de relatie ‘stadsbestuur-bewoner’ en niet zozeer om de relatie ‘toerist-bewoner’ verdient volgend citaat van een respondent ons inziens in deze context van wederzijds respect toch vermelding: ‘Si on est un étranger tourist à Bruxelles, ons est bien vu. Si on est un étranger habitant à Bruxelles, on n’est pas bien vu’. Grafiek 46: ‘Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme’

45

40,4

40

35

30

Percentage

24,8 25

18,1 20

15,1 15

10

5

1,7

0


14.4.7

Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Algemeen

Alvorens dieper in te gaan op de identificatiegegevens van de respondenten, werd nog een aantal algemene stellingen voorgelegd. De eerste stelling luidde ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’. Hier zien we dat bijna drie vijfde (58,4% of 423) ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ ging met de uitspraak (n=724). Slechts 11,8% van de respondentengroep (85 personen) ging ‘(helemaal) niet akkoord’. Iets meer dan een vierde van de bevraagden (29,8% of 216) bleef ‘neutraal’ (zie Grafiek 47).

226

Grafiek 47: ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’

46,1

50

45

40

Percentage

35

29,8

30

25

20

12,3

15

10,1

10

5

1,7

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Hoewel de meerderheid van de respondentengroep de stelling ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’ onderschrijft, staan sommige bevraagden toch duidelijk sceptisch ten aanzien van deze uitspraak. Dat niet alle bewoners het toerisme rozengeur en maneschijn vinden, valt ook af te leiden uit enkele kritische opmerkingen die geformuleerd werden op het einde van de enquête. Zo wijzen twee respondenten op de overlast ten gevolge van de jaarlijkse Kerstmarkt. ‘Het is een ware nachtmerrie’, aldus één van de ondervraagden. Ook het nachtlawaai blijkt een bron van ergernis te zijn voor drie respondenten. Twee bevraagden klagen dan weer expliciet het grootschalige karakter van het toerisme aan: ‘Grote groepen toeristen zijn irritant’ (cfr. stelling ‘Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen’). De volgende algemene stelling die werd voorgelegd was: ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve gevolgen van het toerisme’. Op een later punt in de vragenlijst werd deze stelling opnieuw voorgelegd, doch ditmaal omgekeerd geformuleerd: ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’. Bij beide stellingen is een gelijkaardig antwoordpatroon te herkennen: een kleine groep ging ‘niet akkoord’ tot ‘helemaal niet akkoord’, terwijl het aantal mensen dat ‘neutraal’ of ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ antwoordde ongeveer gelijk is. Hierbij dienen we op te merken dat deze beide stellingen voor heel wat verwarring zorgden. Vele respondenten begrepen niet wat met de uitspraken bedoeld werd. De moeilijke formulering van beide zinnen heeft ons inziens geleid tot verkeerde

227

interpretaties en een hoog aantal neutrale antwoorden. Hoewel we twijfelen aan de betrouwbaarheid, geven we ter volledigheid de resultaten grafisch weer (zie Grafiek 48). Grafiek 48: ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve/negatieve gevolgen van het toerisme’

45

41,5

41,6

40

35,8 34,3 35

Percentage

30

25

18,5 17,1

20

15

10

5

2,1

3,5

2,5

3,2

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve gevolgen van het toerisme Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme

‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’. In tegenstelling tot de twee voorgaande uitspraken, was deze stelling wel heel duidelijk en werd deze ons inziens wel correct geïnterpreteerd. Het resultaat is alleszins geruststellend voor diegenen die het toerisme in Brussel in de toekomst verder wensen uit te bouwen: maar liefst 93,8% of 679 respondenten (n=724) verwierp deze uitspraak! 58,6% van deze groep (398 personen of 55% van de totale groep bevraagden) kruiste zelfs de antwoordmogelijkheid ‘helemaal niet akkoord’ aan en verzette zich aldus resoluut tegen deze stellinginname. Amper 2,6% (19 mensen) ging ‘(helemaal) akkoord’ met de uitspraak. Ook het aantal neutrale antwoorden was uitermate gering (3,6% of 26 personen) (zie Grafiek 49).

228

Grafiek 49: ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’

60

55

50

38,8

Percentage

40

30

20

10

3,6

1,9

0,7

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Alle respondenten werkzaam in de toeristische sector verwierpen de stelling ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’ (100% of 66 ‘niet akkoord’ tot ‘helemaal niet akkoord’). De respondentengroep wiens job zich niet in de wereld van toerisme situeert (n=382) was ook fel gekant tegen deze uitspraak, doch binnen deze groep was men niet unaniem: twaalf personen (2,9%) gingen toch ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de uitspraak. Zeventien personen (4,5%) antwoordden ‘neutraal’. Het feit dat bewoners werkzaam in de toeristische sector het belang van toeristen in Brussel hoger inschatten dan zij die niet in het toeristisch-recreatieve veld werken, lijkt ons logisch52 (zie Tabel 10). Tabel 10: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’ vs. jobsector


Niet akkoord

Job in toerisme

78,8% (52)

21,2% (14)

0% (0)

0% (0)

0% (0)

Job buiten toerisme

54,2% (207)

38,2% (146)

4,5% (17)

2,6% (10)

0,5% (2)

‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’

52

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord


verschil naargelang de jobsector significant is (Chi² = 15,495; df = 4; p = 0,004). SPSS waarschuwt evenwel dat niet voldaan werd aan de assumtie voor de Pearson Chi²-analyse. Vier cellen (40%) hebben namelijk minder dan vijf verwachte observaties en de ‘minimum expected count’ bedraagt 0,29.

229

Hoewel niet zo uitgesproken als de voorgaande stelling ging ook de meerderheid van de respondentengroep (74,4% of 539) ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de uitspraak dat het toerisme verantwoordelijk is voor een positief imago in Brussel (BHG) (n=724). In totaal kruiste iets meer dan de helft van de bevraagden de antwoordmogelijkheid ‘akkoord’ aan (54,8% of 397 mensen). Bijna een vijfde (17,7% of 128) opteerde ervoor om zich niet uit te spreken over dit item. Een kleine minderheid (7,9% of 57) reageerde negatief (zie Grafiek 50). Grafiek 50: 'Het toerisme is verantwoordelijk voor een positief imago van Brussel (BHG)'

60

54,8

50

Percentage

40

30

19,6

17,7 20

6,1

10

1,8

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Niet iedereen is van mening dat het toerisme hem of haar persoonlijke voordelen oplevert. Dat blijkt uit de resultaten met betrekking tot de stelling ‘Het toerisme levert mij persoonlijk voordelen op’: 47,1% (341) ging ‘(helemaal) niet akkoord’, 21,8% (158) bleef ‘neutraal’, en 31% (225) ging ‘(helemaal) akkoord’ (n=724) (zie Grafiek 51). Het wekt geen verbazing dat de respondenten werkend in de toeristische sector significant positiever reageerden op deze stelling dan de respondenten die geen job uitoefenen binnen de toeristische industrie (resp. 72,7% tegenover slechts 25,4% ‘helemaal akkoord’ tot ‘akkoord’; Chi² = 86,281; df = 4; p = 0,000). We merken tot slot nog op dat ik de vragenlijst niet werd omschreven wat deze ‘persoonlijke voordelen’ zijn. De invulling hiervan werd met andere woorden aan de respondenten overgelaten.

230

Grafiek 51: ‘Het toerisme levert mij persoonlijk voordelen op’

34 35

30

Percentage

25

21,8

22,2

20

13,1 15

8,8 10

5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

De respondenten kregen twee stellingen voorgeschoteld inzake het toeristische beleid van Brussel-Stad. De ene luidde ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’, de andere luidde ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’. Wanneer we de resultaten met betrekking tot beide uitspraken bekijken, valt op dat deze quasi gelijk zijn (zie Grafiek 52). Zo ging bijna 60% van de respondentengroep noch met de eerste, noch met de tweede stelling ‘(helemaal) akkoord’ (resp. 57,4% of 416, n=725; en 58,7% of 425, n=725). Ook het percentage neutrale antwoorden bleek vrijwel gelijk: op de eerste stelling antwoordde 19,3% (140) ‘neutraal’, op de tweede stelling was dit 21,4% (155). Een logisch gevolg van voorgaande is dat ook de antwoordcategorieën ‘akkoord’ en ‘helemaal akkoord’ ongeveer even vaak opgegeven werden. Bij de eerste stelling werd er in 23,3% (169) van de gevallen positief gereageerd, bij de tweede stelling in 20% (145) van de gevallen.

231

Grafiek 52: ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ & ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’

42,1

45

Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad 38,9

40

35

Percentage

30

25

21,4

20

19,7

19,3

18,5

18,1

16,6

15

10

3,6 5

1,9

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Wanneer we met betrekking tot de eerste uitspraak - ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ - een opdeling maken naar nationaliteit, stellen we vast dat niet-Belgen zich iets minder goed op de hoogte achten van het toeristisch beleid van Brussel-Stad dan Belgen (zie Tabel 11). Zo blijkt 68,1% (130) van de niet-Belgen ‘niet akkoord’ tot ‘helemaal niet akkoord’ te gaan met de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’. Bij de Belgen bedraagt dit percentage 53,6. Dit verschil is significant (Chi² = 15,636; df = 4; p = 0,004). Tabel 11: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van BrusselStad’ vs. nationaliteit ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Belg

16,3% (87)

37,3% (199)

22,1% (118)

20,5% (109)

3,8% (20)

Niet-Belg

24,6% (47)

43,5% (83)

11,5% (22)

17,3% (33)

3,1% (6)

232

Voorts valt een sterk significant verband op te tekenen tussen het op de hoogte zijn van het toeristisch beleid aan de ene kant, en het al dan niet actief zijn in een wijkcomité (zie Tabel 12), alsook het al dan niet werkzaam zijn in de toeristische sector aan de andere kant (zie Tabel 13). Zo achten leden van wijkcomités en in de sector werkenden zich meer op de hoogte gesteld van het beleid (wijkcomitéleden: 36,4% tegenover niet-leden 20,6% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’; Chi² = 25,108; df = 4; p = 0,000; toerismewerkers: 37,9% tegenover niet-toerismewerkers 20,1% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’; Chi² = 12,433; df = 4; p = 0,014). Tabel 12: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van BrusselStad’ vs. wijkcomitélidmaatschap ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Lid wijkcomité

10,9% (14)

32,6% (42)

20,2% (26)

27,1% (35)

9,3% (12)

Geen lid comité

20% (119)

40,4% (240)

19% (113)

18,2% (108)

2,4% (14)

Helemaal akkoord

Tabel 13: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van BrusselStad’ vs. jobsector ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Job in toerisme

12,1% (8)

31,8% (21)

18,2% (12)

28,8% (19)

9,1% (6)

Job buiten toerisme

19,1% (73)

40,5% (155)

20,4% (78)

17,2% (66)

2,9% (11)

Met betrekking tot de andere beleidsmatige stelling, met name ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’, kunnen we vaststellen dat respondenten werkzaam in de toeristische sector hier beduidend vaker ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ gaan dan diegenen niet werkzaam zijn in de sector (71,2% tegenover 57,5%) (Chi² = 8,195; df = 4; p > 0,05) (zie Tabel 14). Tabel 14: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’ vs. jobsector ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’


Niet akkoord

Neutraal

Job in toerisme

28,8% (19)

42,4% (28)

19,7% (13)

7,6% (5)

1,5% (1)

Job buiten toerisme

17,8% (68)

39,7% (152)

23,5% (90)

18,3% (70)

0,8% (3)

Akkoord

Helemaal akkoord

233

Algemeen kunnen we besluiten dat de meerderheid van de bevraagde inwoners van de Vijfhoek van mening is dat ze niet goed op de hoogte is van het toeristische beleid van Brussel-Stad en dat de stad de bevolking onvoldoende informeert omtrent haar plannen inzake toerisme. Dit laatste kan aldus als aandachtspunt voor het stadsbestuur naar voor geschoven worden. Bij de opmerkingen in de vragenlijst werd meermaals de wens geuit voor uitgebreide(re) informatieverschaffing aan de bewoners en het betrekken van deze groep bij de planning en eventueel ook uitvoering van toeristisch-recreatieve projecten. De communicatiestroom moet beter, aldus zeven respondenten. Naast loutere informatieoverdracht dienen lokale bewonersgroepen ook geconsulteerd te worden. Inspraak in bestaande plannen en de mogelijkheid tot het zelf aanleveren van nieuwe ideeën worden zeer belangrijk geacht. Ook bij de eigenlijke uitwerking van de toeristisch-recreatieve projecten kunnen lokale bewoners actief ingezet worden (bijvoorbeeld geleide rondwandelingen in de wijk). Er moet daarbij gestreefd worden naar een synergie tussen de wijkcomités en de gemeentelijke autoriteiten, zo stelt een bevraagde. Dat de relatie tussen de lokale bewoners en het stadsbestuur op vlak van toerisme vandaag de dag niet door iedereen even rooskleurig gepercipieerd wordt, wordt geïllustreerd door volgende uitspraak van een respondent: ‘De bewoners van Brussel worden zelf slachtoffer van een toeristvriendelijk en bewoners-onvriendelijk beleid door geen inspraak te krijgen in het beleid of door niet geïnformeerd te worden door het beleid (…)’. Deze bevraagde is van mening dat Brussel-Stad onterecht meer prioriteit verleent aan toeristen dan aan lokale bewoners, zo blijkt uit het vervolg van de door hem/haar neergepende opmerking: ‘(…) de zomerfestivals, de braderijen, de wintermarkten, enz. jagen bewoners radicaal weg. De stad is weinig gebaat bij vervuilende dagjestoeristen en zou meer aandacht moeten besteden aan de eigen inwoners. De leefbaarheid van de stad gaat achteruit. Alles wordt duurder en faciliteiten voor bewoners zijn er amper (parken e.d.)’. Ook twee andere bevraagden uiten kritiek op de volgens hen scheefgetrokken verdeling van aandacht tussen lokale bewoners enerzijds en toeristen anderzijds. Eén van beide bevraagden is evenwel niet extreem negatief ten aanzien van toerisme en geeft duiding bij zij/haar stellinginname. Hij/zij stelt dat het beleid van een stad in de eerste plaats gericht moet zijn op het welzijn van haar inwoners, want als de inwoners zich niet goed voelen, zullen de toeristen zich ook niet goed voelen en zullen de investeringen in het toerisme verloren gaan.

De laatste uitspraak die aan de bevraagden werd voorgelegd had betrekking op de mate van fierheid van de inwoner ten aanzien van zijn of haar stad. De respondenten dienden namelijk aan te geven in welke mate zij akkoord gingen met de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’. Maar liefst 70% of 507 mensen ging ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’. 19,3% (140) reageerde ‘neutraal’ en slechts 10,6% (77) ging ‘(helemaal) niet akkoord’ (n=724). We merken op dat slechts 22 respondenten (3%) geheel negatief reageerden (‘helemaal niet akkoord’) en dat 202 respondenten (27,9%) te kennen gaven uitermate

234

trotst te zijn door voor de antwoordmogelijkheid ‘helemaal akkoord’ te opteren (zie Grafiek 53). Grafiek 53: ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’

42,1

45

40

35

27,9

Percentage

30

25

19,3 20

15

7,6

10

3 5

0


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Respondenten geboren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest blijken even trots te zijn op Brussel-Stad dan diegenen die niet geboren zijn in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (resp. 70,4% tegenover 69,7% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’; Chi² = 3,483; df = 4; p > 0,05). Qua geslacht, verdeling wijkcomitélid of niet, verdeling werkend in de toeristische sector of niet, en tot slot verdeling Belg – niet-Belg vallen er evenmin grote verschillen op te tekenen met betrekking tot de mate van fierheid op Brussel-Stad: • mannen: 70,1% tegenover vrouwen: 70,4% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ (Chi² = 1,424; df = 4; p > 0,05); • wijkcomitéleden: 71,3% tegenover niet-leden: 69,8% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ (Chi² = 8,908; df = 4; p > 0,05); • toerismewerkers: 68,1% tegenover niet-toerismewerkers: 68,8% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ (Chi² = 2,177; df = 4; p > 0,05); • Belgen: 70,3% tegenover niet-Belgen: 69,7% ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ (Chi² = 12,069; df = 4; p = 0,017). De groep hoger opgeleiden blijkt iets minder vaak ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ te gaan met de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ dan de groep niet-hoger opgeleiden, doch het betreft een klein verschil dat niet statistisch significant is (66% tegenover 74,2%; Chi² = 6,852; df = 4; p > 0,05).

235

Onderstaande tabellen geven een gedetailleerd beeld van de verschillende correlaties. Tabel 15: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. geboorteplaats ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Geboren in BHG

3,5% (9)

6,5% (17)

19,6% (51)

39,2% (102)

31,2% (81)

Geboren buiten BHG

2,8% (13)

8,2% (38)

19,3% (89)

43,9% (203)

25,8% (119)

Tabel 16: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. geslacht ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Mannen

3,1% (12)

6,8% (26)

19,9% (76)

41,2% (157)

28,9% (110)

Vrouwen

2,9% (10)

8,5% (29)

18,2% (62)

43,4% (148)

27,0% (92)

Tabel 17: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. wijkcomitélidmaatschap ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Lid wijkcomité

3,1% (4)

6,2% (8)

19,4% (25)

33,3% (43)

38,0% (49)

Geen lid comité

3,0% (18)

7,9% (47)

19,2% (114)

44,0% (261)

25,8% (153)

Tabel 18: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. jobsector ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Job in toerisme

4,5% (3)

7,6% (5)

19,7% (13)

34,8% (23)

33,3% (22)

Job buiten toerisme

3,7% (14)

7,1% (27)

20,4% (78)

42,9% (164)

25,9% (99)

Tabel 19: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. nationaliteit ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Belg

3,2% (17)

7,9% (42)

18,6% (99)

39,3% (209)

31,0% (165)

Niet-Belg

2,6% (5)

6,3% (12)

21,5% (41)

50,3% (96)

19,4% (37)

236

Tabel 20: Resultaten m.b.t. de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ vs. diploma ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’


Niet akkoord

Neutraal

Akkoord

Helemaal akkoord

Diploma hoger onderwijs

3,2% (12)

9,1% (34)

21,7% (81)

40,5% (151)

25,5% (95)

Geen diploma hoger onderwijs

2,9% (10)

5,9% (20)

17,0% (58)

43,1% (147)

31,1% (106)

14.5 Aanbevelingen van de respondentengroep Zoals reeds aangehaald werd op het einde van de vragenlijst de mogelijkheid geboden om opmerkingen en/of aanbevelingen met betrekking tot het toerisme in Brussel neer te schrijven. Ongeveer een vierde van de respondentengroep - 177 personen of 24,4% maakte gebruik van dit open communicatiekanaal om zijn mening te ventileren. Vaak betrof het opmerkingen die gelinkt kunnen worden aan één van de voorgelegde attitudestellingen. Daarnaast werden ook globale bemerkingen en/of aanbevelingen geformuleerd. Zo werden tal van tips neergeschreven ter verbetering en/of verruiming van het Brusselse toeristisch-recreatieve aanbod. Belangrijk pijnpunt blijkt de veiligheid en netheid van de hoofdstad te zijn (cfr. 14.4.2). Ook het toeristisch onthaal kan beter, zo wordt gesteld. Zo zijn twee respondenten van mening dat er onvoldoende informatiebureaus zijn. Drie andere bevraagden hekelen daarentegen de versnippering van de toeristische diensten en stellen dat coördinatie zich opdringt. Eén van deze drie bevraagden stelt voor om één enkele toeristische dienst voor Brussel (stad én gewest) in te planten in het stadscentrum om het geheel voor de toerist overzichtelijk te maken. Hierbij moet Brussel op toeristisch vlak als één stad worden voorgesteld (en niet Brussel-Stad als één van de 19 gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest). Vandaag de dag is het aanbod aan informatieve diensten té uitgebreid: een kantoor van Toerisme Vlaanderen op de Grasmarkt, een lokaal informatiekantoor op de Grote Markt, een kantoor van Onthaal en Promotie Brussel aan het Muntplein, enz. Voorts laat de toeristische bewegwijzering in het stadscentrum (naar toeristische bezienswaardigheden en informatiekantoren) te wensen over, aldus een zevental respondenten. Deze elementen – zijnde slechte bewegwijzering en een tekort aan of een versnipperd en niet-transparant aanbod van informatiekantoren – maken volgens de bevraagden in kwestie dat toeristen bepaalde toeristische bezienswaardigheden niet aandoen of niet deelnemen aan bepaalde toeristisch-recreatieve evenementen en/of activiteiten omwille van het feit dat ze niet afwisten van het bestaan ervan of – erger nog – de weg er naartoe niet vonden. Er wordt gepleit voor meer toeristische bewegwijzering in de Vijfhoek, zowel voor voetgangers als voor automobilisten. Tevens wordt het voorstel gelanceerd om de bewegwijzering in meerdere talen te voorzien.

237

Qua aanbod dient Brussel zijn culturele troeven (al dan niet thematisch) meer uit te spelen, aldus een achttal bevraagden. ‘Internationaal gezien beschikt Brussel over ongemeen rijke musea (de federale onder meer) die tot de beste collecties van Europa en zelfs van de wereld behoren. Deze en nog andere factoren, zoals de onvergelijkbaar mooie Grote Markt, zouden beter dienen aangewend te worden om Brussel internationaal als een aantrekkelijke en interessante toeristische plaats te promoten’. Er moet evenwel toegezien worden op de kwaliteit van het culturele aanbod (culturele instellingen waaronder musea, architecturaal erfgoed, enz.). Eén respondent wijst neerdunkend op de huidige tendens richting ‘Brussel pretpark’. ‘Het moet leuk zijn, veel volk aantrekken en zeker niet moeilijk zijn, laat staan controversieel. Middelmatigheid loert om de hoek’, aldus een bevraagde. Cultuur met grote ‘C’ is belangrijk, doch ook de cultuur met kleine ‘c’ biedt een meerwaarde aan het toeristisch-recreatieve aanbod en dient derhalve volgens enkelen meer uitgebouwd en gepromoot worden. In plaats van zich te richten op het ‘tourisme à l’Asiatique’ in het historisch hart van de stad, dient het bestuur de stad ook eens op een andere manier te laten zien aan het grote publiek door de nadruk te leggen op de volkswijken en het multiculturele karakter van deze buurten. ‘Meer Marollen, minder Schuman’, zo luidt het devies van één respondent. Een andere bevraagde verwoordt het als volgt: ‘Er wordt teveel gemikt op instant Brussel-toeristen’. Het gaat hier om toeristen die enkel de toeristische toppers aandoen en de stad aldus niet in zijn totaliteit ‘gebruiken’. Het organiseren van wandelingen in volkswijken is een manier om de toeristische concentratiezone te verruimen. Er wordt hierbij gepleit om een beroep te doen op lokale bewoners omdat zij het beste geplaatst zijn om de zogenaamde ‘couleur locale’ te verwoorden. Men is er zich bewust van dat het betrekken van de lokale bewoners nog bijkomende voordelen oplevert. Eén respondent omschrijft het als volgt: ‘Het inschakelen van de buurtbewoners heeft een positieve weerslag, zowel op de bezoeker als op de bewoner zelf. Deze laatste krijgt een beter inzicht in de aantrekkelijkheid van zijn wijk of straat wat resulteert in trots op en zorg voor de wijk’. Een dertiental respondenten veroordelen expliciet de haast exclusieve aandacht die gaat naar de toeristische concentratiezone rond onder meer de Grote Markt (incl. Beenhouwerstraat en Manneke Pis), de Zavel en het Atomium, en pleiten voor een ‘diversificatie’ van het toeristische parcours. Door het aanbod open te trekken kunnen ook nieuwe mogelijkheden gecreëerd worden voor de verdere uitbouw van het verblijfstoerisme, zo luidt het. De versterking van het verblijfstoerisme (onder meer door het samenstellen van arrangementen in Brussel-Stad en - ruimer - in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) wordt overigens door een zevental bevraagden als aandachtspunt naar voor geschoven. “Te vaak wordt Brussel voorgesteld als een halte op een reis tussen Parijs, Brugge en Amsterdam. Het wordt een ‘visite en galop’”, zo lezen we. Naast verspreiding in ruimte gaan ook stemmen op voor verspreiding van het aanbod in tijd. Eén respondent wijst op een ongelijke verdeling van de toeristische activiteiten in de Vijfhoek doorheen het jaar. De zomer is een piekmoment, terwijl de herfst en de winter stille(re) periodes zijn. Ook de spreiding qua toeristisch-recreatieve activiteiten in de loop

238

van één dag kan beter, aldus een drietal bevraagden. ‘De stad is ’s avonds dood…’. Het verder uitbouwen van toeristisch-recreatieve activiteiten ’s avonds en ’s nachts is dan ook een belangrijk aandachtspunt, zo lezen we. Daarnaast wordt door zo’n tien respondenten uitdrukkelijk de wens geuit om in zijn totaliteit meer attracties en/of activiteiten te voorzien voor toeristen. Brussel moet op toeristisch vlak een dynamische stad worden met een uitgebreid en gevarieerd aanbod, zowel in de historische stadskern als daarbuiten in de volkswijken. Daarbij moet toegezien worden op een correcte prijszetting. De prijs voor rondleidingen en attracties, alsook de prijs voor toegangskaarten tot musea en andere culturele instellingen is vaak te hoog, aldus een bevraagde. Een andere persoon is van mening dat lokale bewoners extra korting moeten krijgen aangezien zij vaak familie, vrienden en/of kennissen ertoe aanzetten om te proeven van het Brusselse toeristischrecreatieve patrimonium en alzo bijdragen tot de instandhouding en verdere uitbouw ervan. Naast de verdere valorisering van het culturele aanbod en de spreiding van het aanbod in tijd en ruimte, gaf een aantal bevraagden nog andere suggesties om het toeristischrecreatieve Brussel dynamischer en aantrekkelijker te maken. Zo werd het voorstel geformuleerd om een deel van de overwelfde Zenne terug bloot te leggen en alzo van Brussel ‘een stad aan de stroom te maken’ (naar analogie met onder meer Parijs, Londen, Gent en Antwerpen). Het aantrekkelijk maken van de groene zones in de Vijfhoek en het ’s nachts beter verlichten van historisch waardevolle gebouwen zijn twee andere pistes die naar voor geschoven worden. De taal blijkt ook een punt van verbetering te zijn volgens sommigen. Het feit dat Brussel in de praktijk vooral een Franstalige stad is en dat Engelstalige en Nederlandstalige toeristen niet of slechts in beperkte mate in hun eigen taal verder geholpen worden is niet bevorderlijk voor het dynamische en kosmopolitische karakter van onze hoofdstad, zo stellen twee respondenten. Een laatste aanbeveling betreft de verdere uitbouw van het congrestoerisme. Door de tijdelijke sluiting van het Congrespaleis wordt het potentieel binnen de MICE-sector volgens twee bevraagden onvoldoende benut. Een spoedige heropening van het Congrespaleis dringt zich volgens de respondenten op53.

53

Het Congrespaleis werd voor het laatst gebruikt in 2003. De feestelijke heropening van het

vernieuwde en uitgebreide congrescentrum is gepland op 20 september 2009 (om 20u09). Het complex kreeg inmiddels een nieuw naam: SQUARE, Brussels Meeting Centre. De exploitatie zal in handen zijn van GL events Brussels, een privaat-publieke vennootschap waarin de federale overheid, de erfpachter van de gebouwen, voor vijftien procent participeert en de Franse congresorganisator GL events voor de resterende 85 procent (Square, http://www.squarebrussels.eu, 02/06/2008; Van Garsse, 2008).

239

De meeste van de hierboven vermelde voorstellen ter ontwikkeling en verbetering van het Brusselse toeristisch-recreatieve product situeren zich op lokaal niveau. Naast deze suggesties werden er ook aanbevelingen geformuleerd waarvan de implementatie zich op internationaal niveau afspeelt. Een vijftiental respondenten vermeldden expliciet dat Brussel zich als toeristische bestemming onvoldoende promoot in het buitenland. Onbekend is onbemind. Er moet dringend werk gemaakt worden van een degelijke citymarketing. Brussel moet zichzelf beter verkopen. Twee respondenten maken de vergelijking met de Barcelona. Barcelona speelt bijvoorbeeld het gegeven ‘art nouveau’ in zijn profilering veel beter uit dan Brussel, zo wordt gezegd. Volgende twee citaten verdienen ons inziens vermelding: • ‘Brussel is te bescheiden in zijn profilering. Het beleid mag met meer budget, meer zelfvertrouwen en meer bravoure uitpakken naar derden’. • ‘Men moet het profiel van Brussel als toeristische bestemming opkrikken. Brussel wordt op toeristisch vlak sterk overschaduwd door Parijs, Londen, Amsterdam, enz.’. Men is zich duidelijk bewust van het ongemeen rijk toeristisch patrimonium in Brussel. Een patrimonium dat volgens velen aldus niet optimaal benut en uitgespeeld wordt…

240

SAMENVATTING HOOFDSTUK 14: FREQUENTIE-ANALYSE Respons en achtergrondgegevens bij de enquête In totaal werden 725 valide vragenlijsten verzameld (d.i. 2,2% van het totaal aantal ≥18 jarigen in de Vijfhoek). Het streefcijfer van 487 enquêtes (1,5% van het totaal aantal ≥18 jarigen in de Vijfhoek) werd aldus ruimschoots gehaald! Bij de enquêtering werd strikt toegezien op een evenredige verdeling van het aantal respondenten over de verschillende geïdentificeerde zones binnen de Brusselse Vijfhoek. Het aandeel verzamelde vragenlijsten per district ten opzichte van het totaal aantal verzamelde enquêtes vormt dan ook een weerspiegeling van de verschillen inzake bevolkingsdichtheid in de negen districten binnen de Vijfhoek. Zo werden de meeste vragenlijsten afgenomen in de Marollen (district 3; 23,6% of 171) en in de buurt rond het Bloemenhofplein (district 4; 24,7% of 179), twee zones die getypeerd worden door een hoge bevolkingsdichtheid. Gelet op het lage inwonersaantal en derhalve ook het beperkt aantal verzamelde enquêtes in de districten rond het Martelaarplein (district 6), het Congresplein (district 7), het Warandepark (district 8) en de Zavel (district 9) werden de gegevens van deze aparte zones voor verdere analyses samengevoegd. 71,2% (516) van de vragenlijsten werd afgenomen in het Frans, 26,1% (189) in het Nederlands en 2,8% (20) in het Engels. Er werden significant meer Franstalige enquêtes afgenomen in de Marollen dan in de overige districten. Het merendeel van de bevraging gebeurde face-to-face (79,4% of 576). Voor deze mondelinge afname werd vooral een beroep gedaan op studenten Toerisme- en Recreatiemanagement. Deze verzamelden 571 vragenlijsten (78,8%). Socio-demografische kadering van de respondentengroep Binnen de respondentengroep blijkt het aantal mannen en vrouwen evenwichtig verdeeld te zijn (resp. 47,3% of 342 mannen en 52,7% of 381 vrouwen). Wanneer we de verdeling naar leeftijdscategorie bekijken, blijkt de groep 25-34 jaar het best vertegenwoordigd (26,9% of 195), gevolgd door de groep 35-44 jaar (22,5% of 163). Het valt op dat bijna vier vijfde van de ondervraagden jonger is dan 55 jaar (77,6% of 562). De leeftijdsstructuur van de respondentengroep stemt overeen met de algemene leeftijdsstructuur binnen de Vijfhoek (cfr. jonge populatie in 2001; zie 12.2.2). Wanneer we de leeftijdsverdeling van de respondentengroep linken aan het district van woonst stellen we onder meer vast dat district 4 (Bloemenhofplein) significant meer jongeren (18-34 jaar) telt. De jongerengroep is in dit district procentueel gezien het grootst (49,7% of 89), terwijl deze in district 3 (Marollen) procentueel gezien het kleinst is (27,5% of 47). Dat er meer jongeren bevraagd werden in de wijk rond het Bloemenhofplein (district 4) wekt geen verbazing: in dit district is het aandeel studenten in de totale bevolking van 18 jaar en ouder (cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) het grootst (34,1% of 498) (zie 12.2.2). Ook in de steekproef van voorliggende PWO-studie treffen we in dit district procentueel gezien de meeste studenten aan (36,5% of 19). De meeste respondenten op (brug)pensioen (33,3% of 28) zijn terug te vinden in

241

het district dat volgens de algemene gegevens van de Algemene Directie Statistiek (cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) getypeerd wordt door een oudere bevolking, met name de Marollen (district 3) (zie 12.2.2). In totaal werden 46 verschillende nationaliteiten genoteerd wat wijst op het multiculturele karakter van onze hoofdstad. Op enkele respondenten na hebben alle bevraagden een Europese nationaliteit. Het spreekt voor zich dat de groep Belgen binnen de totale respondentengroep het grootst is (73,6% of 533). Slechts iets meer dan een derde van de respondentengroep (36% of 260) is geboren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). 44,3% (321) van de bevraagden heeft één of meerdere kinderen. Vooral in districten 3 (Marollen) en 6 t/m 9 (Martelaar- en Congresplein, Warandepark, Zavel) komen significant meer respondenten met kinderen voor. Het aantal mensen met een diploma hoger onderwijs is binnen de groep met kinderen significant kleiner dan binnen de kinderloze respondentengroep (resp. 40,5% tegenover 61,7%). Algemeen beschouwd blijkt iets meer dan de helft van de respondentengroep (52,3% of 374) hogere studies voltooid te hebben. 121 van hen (32,4%) voltooiden een professionele bacheloropleiding (hogeschool korte type); 253 van hen (67,6%) behaalden een masterdiploma (200 of 79,1% universiteit; 53 of 20,9% hogeschool lange type). Wanneer we de vergelijking maken tussen het opleidingsniveau van de respondentengroep en deze van de totale bevolking van de Vijfhoek ten tijde van de Algemene socioeconomische enquête van 2001 (≥18 jaar) valt op dat het opleidingsniveau van de PWObevraagdengroep iets hoger ligt dan het gemiddelde. Het aandeel lager geschoolden is in de respondentengroep namelijk in de minderheid. Analyses wijzen uit dat er in districten 1 (Grote Markt), 2 (Rouppeplein), 5 (Begijnhof), en 6 t/m 9 (Martelaar- en Congresplein, Warandepark en Zavel) significant meer respondenten met een hoger onderwijsdiploma voorkomen (ongeveer telkens 60%). In district 3 (Marollen) stellen we een omgekeerd beeld vast: hier is het aantal bevraagden met een hoger onderwijsdiploma significant kleiner (32,1% of 54). Gemiddeld gingen 72,6% of 525 mensen ‘akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’ met de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’. Er blijkt hierbij een statistisch significant verband te bestaan tussen het opleidingsniveau en het geluksniveau. Hoger opgeleiden waren namelijk significant gelukkiger op het moment van bevraging dan niet-hoger opgeleiden (77,2% tegenover 67,5%). Ook naargelang het district van woonst werden significante verschillen inzake geluksniveau genoteerd. Zo bleken bevraagden uit het nieuw samengestelde district 6 t/m 9 significant gelukkiger te zijn [86,8% of 66 (helemaal) akkoord]. Het minst gelukkig bleken de bevraagden uit de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1): het aantal respondenten uit deze zone dat aangaf akkoord tot helemaal akkoord te gaan met de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’ is significant kleiner dan in de overige districten (62,3% of 61). Het aantal dat zich neutraal opstelde is daarentegen significant groter (25,5% of 25). Samen met de respondenten uit de buurt rond het Rouppeplein (district 2) werden ook hier de antwoordmogelijkheden ‘niet akkoord’ en ‘helemaal niet akkoord’ significant vaker aangekruist (district 1: 12,2% of 12; district 2: 12,2% of 21).

242

Van het totaal aantal bevraagden blijken slechts 138 (19%) reeds hun hele leven in de Brusselse Vijfhoek gedomicilieerd te zijn. 587 respondenten (81%) zijn aldus inwijkelingen, voornamelijk afkomstig uit de rest van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (45,6% of 254 van 554). Het valt op dat de groep recente inwijkelingen zeer groot is: 42,1% (305) woont namelijk minder dan 6 jaar in de Vijfhoek. We merken bovendien op dat er significant meer hoger opgeleiden ingeweken zijn dan niet-hoger opgeleiden (57,5% tegenover 42,5%). Naast de duurtijd van domicilie in de Vijfhoek werd in de enquête ook gepolst naar het al dan niet actief betrokken zijn in een wijkcomité in de historische kern van Brussel. Uit de bevraging blijkt dat 17,8% (129) actief lid is van een buurtvereniging. Het verschil naargelang district van woonst blijkt hierbij significant, doch grote tegenstellingen zijn niet terug te vinden. Ongeveer één derde van de respondentengroep (37,6% of 272) nam op het moment van de bevraging niet actief deel aan het beroepsleven. Het betrof voornamelijk gepensioneerden (31,4% of 84), werkzoekenden/werklozen (29,4% of 79) en studenten (19,3% of 52). Het percentage niet-actievelingen is binnen de respondentengroep veel kleiner dan het gemiddeld percentage ten tijde van de Algemene socio-economische enquête van 2001. Toen bedroeg de algemene non-participatiegraad van de bevolking van de Brusselse Vijfhoek (≥18 jaar) namelijk 63% (4.159) (zie 12.2.2). De verdeling van het aandeel (brug)gepensioneerden (grootste aandeel in district 3), studenten (grootste aandeel in district 4) en werklozen/werkzoekenden (grootste aandeel in districten 3 en 4) komt binnen de bevraagdengroep wel overeen met deze binnen de totale bevolkingsgroep van 18 jaar en ouder (cijfers ‘Algemene socio-economische enquête 2001’) (zie 12.2.2). Wanneer we de groep die wel een beroep uitoefende ten tijde van de enquêtering beschouwen (62,4% of 452), valt op dat deze significant meer mannen en hoger opgeleiden significant omvat (57,5% mannen tegenover 42,5% vrouwen, en 60,9% hoger opgeleiden tegenover 39,1% niet-hoger opgeleiden). Voorts blijkt dat de overgrote meerderheid van de respondenten met een job tewerkgesteld is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, met name 90,5% (402). Maar liefst 79% (317) van deze groep werkt in Brussel-Stad54 (71,4% van het totaal aantal werkenden). Op provinciaal niveau vinden we de meeste werkende respondenten terug in Vlaams-Brabant (21 of 56,8%). Opgedeeld naar district van woonst stellen we tot slot vast dat het aandeel werkenden in de Marollen significant kleiner is dan in de overige districten (52,6% of 90). Daartegenover staat dat het aandeel werklozen in dit district het 2e grootste is van alle districten (34,6% of 28). Volgens het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel (2006) wordt de Marollenwijk getypeerd door een minder gunstige arbeidsmarktsituatie die zich weerspiegelt in de inkomensstructuur. Dit laatste hangt dan weer samen met het lage opleidingsniveau van de bewoners in de Marollen dat vastgesteld werd ten tijde van de Algemene socio-economische enquête in 2001 en dat ook bij de socio-demografische kadering van de respondentengroep van voorliggende studie naar voor komt.

54

Postcodes 1000, 1020, 1040, 1050, 1120 en 1130.

243

Het merendeel van de bevraagden met een job, 59,3% (267), heeft een bediendenstatuut. 126 van de bevraagde werkers zijn zelfstandigen (28%), 57 van hen werken als arbeider (12,7%). Het valt op dat slechts 14,7% van de respondenten (66) een job uitoefent die zich in de toeristische sector bevindt (hoofdof bijberoep). Het wekt geen verbazing dat het aandeel zogenaamde ‘toerismewerkers’ het grootst is binnen de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1). Dit verschil naargelang district van woonst is statistisch significant. Zowel binnen de groep werkenden, als binnen de groep niet-werkenden blijken er slechts enkelen familie en/of vrienden te hebben die tewerkgesteld zijn in de toeristische industrie (in België of daarbuiten) (resp. 27,7% of 125, en 15,9% of 43). Toerisme Vrijwel alle respondenten, 92,3% (667), beweren minstens enkele keren per jaar al dan niet beroepsmatig in contact te komen met toeristen. De intensiteit van dit contact varieert, doch het valt op dat de groep die dagelijks met toeristen geconfronteerd wordt, het grootst is (27% of 195). Verdeeld naar district zien we dat het aantal respondenten dat dagelijks in contact komt met toeristen procentueel gezien het grootst is in districten 1 (Grote Markt: 38,4% of 38) en 2 (Rouppeplein: 40,7% of 33). In de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt gaven overigens slechts drie bevraagden (3%) aan nooit contact te hebben met toeristen. Dit is significant minder dan in de overige districten. Dat dit contact niet als hinderlijk ervaren wordt, kunnen we afleiden uit het feit dat slechts 20 respondenten (2,8%) een daling van het toeristenaantal wenst. Maar liefst de helft van het totaal aantal bevraagden (50,1% of 363) geeft de voorkeur aan een toename van het toeristenaantal. De antwoordmogelijkheid ‘een toename van het aantal toeristen’ werd procentueel gezien in àlle onderscheiden districten het vaakst aangekruist. Vooral in districten 3 (Marollen: 56,1% of 96) en 2 (Rouppeplein: 55,6% of 45) is er een significant uitgesproken voorkeur voor een stijging van het toeristenaantal. Een pleidooi voor het behoud van het aantal toeristen komt significant vaker voor in de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1: 40,4% of 40). Mannen, leden van een wijkcomité en respondenten werkend in de toeristische sector blijken significant vaker voorstander te zijn van een toename van het aantal toeristen (resp. 61,6% mannen tegenover 38,4% vrouwen; 65,9% wijkcomitéleden tegenover 34,1% niet-leden; 78,8% toerismewerkers tegenover 21,2% niet-toerismewerkers). Opvallend is ook dat respondenten die aangeven nooit in contact te komen met toeristen beduidend meer dan anderen voor een afname van het aantal toeristen pleiten (35% of 7), alsook beduidend minder voor een toename van het aantal toeristen (4,7% of 17). 91 respondenten (12,8%) gaven te kennen nooit op vakantie - d.i. minimaal één overnachting buiten de gewone leefomgeving - te gaan. Deze bevraagdengroep is procentueel gezien het grootst in de Marollen (district 3), een wijk die onder meer getypeerd wordt door een relatief oudere populatie, een minder gunstige arbeidsmarktsituatie, en een relatief lage inkomensstructuur. In dit district is de groep die nooit op reis gaat overigens significant groter dan deze die meer dan 5 keer per jaar op vakantie gaat

244

(resp. 27,1% of 46 versus 8,2% of 14). Het merendeel van de totale respondentengroep, met name 74,8% (530 of 85,8% van diegenen die wél op vakantie gaan) gaat gemiddeld 1 tot 5 keer per jaar op vakantie. Het gemiddeld aantal vakanties per jaar van alle ondervraagden samen bedraagt 3,25. Attitudestellingen In de enquête werden 27 attitudestellingen voorgelegd aan de respondenten. De uitspraken handelden over de link tussen toerisme enerzijds, en economie, milieu, cultuur, wonen en levenskwaliteit, mobiliteit en het sociale leven anderzijds. Ook werden enkele algemene stellingen voorgelegd. De respondenten dienden per item met behulp van een 5-punt Likertschaal aan te geven in welke mate ze akkoord gingen. Economie Uit de resultaten valt af te leiden dat de overgrote meerderheid akkoord tot helemaal akkoord ging met de stellingen dat toerisme goed is voor de economie van onze hoofdstad (91,9% of 669) en dat toerisme een bron van werkgelegenheid is in Brussel (BHG) (82,1% of 595). De stelling dat het toerisme belangrijke economische voordelen oplevert voor de lokale bewoners van Brussel (BHG) werd eveneens door de meerderheid van de respondenten onderschreven, doch het percentage bevraagden dat hier ‘akkoord’ en ‘helemaal akkoord’ aankruiste is geringer dan bij de twee voorgaande stellingen (57,3% of 415). We stippen terloops aan dat deze positieve economische benadering van de toeristische sector ook reeds naar voor kwam in de Brusselse toeristische barometer (zie 11.3.3). Omtrent de stelling ‘De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk’ heerste verdeeldheid: ongeveer de helft van de bevraagden (51,6% of 374) gaf de antwoordmogelijkheid ‘neutraal’ op. Van de resterende 48,4% (351) ging de meerderheid akkoord tot helemaal akkoord met de uitspraak (36,6% of 265). Het luik rond economie werd afgesloten met twee stellingen aangaande mogelijke prijsstijgingen door toedoen van toerisme. Het ging hierbij om prijsstijgingen van vastgoed enerzijds, en van goederen en diensten anderzijds. We stellen vast dat de respondenten zeer verdeeld reageerden op de uitspraak dat het toerisme verantwoordelijk is voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel (BHG). De groep die deze stelling onderschreef was namelijk bijna even groot als de groep die deze verwierp (resp. 279 of 38,5%, en 285 of 39,3%). Dit was niet het geval met betrekking tot de stelling dat toerisme verantwoordelijk is voor een toename van de prijzen van goederen en diensten in Brussel (BHG): hier antwoordde iets meer dan de helft van de respondentengroep (52,1% of 378) ‘akkoord’ en ‘helemaal akkoord’. Slechts een vierde van de bevraagden (26,3% of 191) ging (helemaal) niet akkoord met de uitspraak. We merken op het aantal personen dat de antwoordmogelijkheid ‘neutraal’ aankruiste bij beide uitspraken groot was (ongeveer 1/5).

245

Milieu Uit de opmerkingen in de vragenlijst blijkt dat het gebrek aan netheid in de stad een groot punt van ergernis is. Toeristen worden hiervoor evenwel niet verantwoordelijk geacht. Dit blijkt ook uit de resultaten met betrekking tot de stelling ‘Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel (BHG)’. Slechts een vierde van de respondenten reageerde hier positief op (21,6% of 156). Interessant om te vermelden is dat het percentage bevraagden dat akkoord tot helemaal akkoord ging met deze uitspraak het grootst is binnen het district rond de Grote Markt (28,5% of 28). Cultuur Net zoals bij de Brusselse toeristische barometer (zie 11.3.3) wordt ook in voorliggende PWO-studie de impact van het toerisme op vlak van cultuur wordt globaal gezien zeer positief geacht. Zo ging ongeveer drie vierde van de respondenten (helemaal) akkoord met de uitspraken dat het toerisme het culturele leven in Brussel (BHG) stimuleert (75,1% of 544), en dat het toerisme bijdraagt tot de waardering en bescherming van het culturele erfgoed in Brussel (BHG) (77,9% of 563). Bovendien is slechts een zeer beperkt aantal bevraagden (12,5% of 90) de mening toegedaan dat het culturele aanbod in Brussel (BHG) te veel op toeristen gericht is. Wonen en levenskwaliteit Toeristen worden slechts door 11,8% (85) van de respondenten als rustverstoorders gezien en hun aanwezigheid leidt slechts bij 6,9% (50) tot ergernis. Ook het aantal bevraagden dat toerisme verantwoordelijk acht voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG) is zeer klein (14,1% of 102). De negatieve impact van het toerisme op de woonomgeving en de levenskwaliteit wordt aldus gering geacht. Meer nog: toerisme oefent volgens velen een positieve invloed uit op de woonomgeving. Zo stelden maar liefst 535 (73,9%) bevraagden dat het toerisme de sfeer in de Vijfhoek verlevendigt! In een gebied dat volgens onderzoek van het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel (2006) als weinig gunstige woonomgeving ervaren wordt (zie 12.2.1) kan het toerisme aldus als aangrijpingspunt gezien worden om de buurt nieuw leven in te blazen. Gelet op de positieve reactie op voorgaande stelling wekt het geen verbazing dat slechts een kleine groep (21,2% of 154) aangaf toeristische plaatsen in de Vijfhoek bewust te vermijden. Mobiliteit Omtrent de verkeersproblematiek in het centrum van Brussel werden heel wat opmerkingen genoteerd in de vragenlijst. Vooral de veelvuldige aanwezigheid van sightseeingbussen en autocars, het gebrek aan fietspaden en voetgangerszones, en de problematiek van het openbaar vervoer werden aangeklaagd. Hoewel sightseeingbussen en autocars door meerdere respondenten als hinderlijk ervaren worden, ging slechts een vierde van de bevraagden (27,5% of 199) (helemaal) akkoord met de uitspraak dat het toerisme verantwoordelijk is voor verkeersproblemen in Brussel (BHG). Iets meer dan de helft (55,4% of 401) verwierp deze stelling.

246

Sociaal De sociale impact van het toerisme in onze hoofdstad wordt positief geacht. Zo blijkt dat maar liefst 83,2% (602) van de bevraagden het in contact komen met toeristen een waardevolle ervaring vindt. Iets minder uitgesproken, doch nog steeds positief was men ten aanzien van de stelling ‘Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme’. Iets meer dan de helft van de respondenten (55,5% of 401) schaarde zich achter deze uitspraak. Algemeen55 Ter afronding van het enquêteluik met attitudestellingen werd nog een aantal algemene uitspraken voorgelegd aan de respondenten. De eerste stelling luidde ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’. De meerderheid van de respondenten (58,4% of 423) onderschreef deze uitspraak; 29,8% (216) verkoos geen standpunt in te nemen (‘neutraal’). Hoewel de balans van het toerisme voor de totale bewonersgroep algemeen gezien positief geacht wordt, is niet iedereen van mening dat het toerisme hem of haar persoonlijke voordelen oplevert. De resultaten met betrekking tot deze stelling toonden namelijk een zeer verdeeld beeld (47,1% of 341 negatief, 21,8% of 158 neutraal, en 31% of 225 positief). Niettegenstaande het feit dat niet alle respondenten persoonlijke voordelen ervaren van het toerisme, is de overgrote meerderheid (74,4% of 539) wel van mening dat het toerisme een positieve uitwerking heeft op het imago van onze hoofdstad. Ook belangrijk om te vermelden is dat quasi alle bevraagden (93,8% of 679) het erover eens waren dat Brussel niet beter af zou zijn zonder toeristen. Een overdonderende 55% (398) kruiste bij de stelling ‘Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen’ zelfs de antwoordmogelijkheid ‘helemaal niet akkoord’ aan en gaf hiermee aan deze stelling resoluut te verwerpen. Deze resultaten sluiten overigens mooi aan bij de resultaten inzake de gewenste toekomstscenario’s inzake toerisme in Brussel-Stad (zie topic ‘Toerisme’). Toeristen worden aldus waardevol geacht voor de stad en men wil de rijkdom van de stad delen met de toeristen. De bevraagde Brusselaars zijn trouwens algemeen gezien fier op hun stad: 70% (507) ging akkoord tot helemaal akkoord met de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’. Hiermee scoort de PWO-respondentengroep iets lager dan de bevraagdengroep bij de Brusselse toeristische barometer (cijfers 2007) (84% trots tot zeer trots) (zie 11.3.3). Fierheid ten aanzien van de eigen stad is een belangrijk gegeven voor de toeristische industrie, doch om het toerisme te doen floreren is actieve steun van de lokale bewonersgroep nodig. Een element dat kan bijdragen tot deze steunverlening is een goede communicatie met de lokale bewoners omtrent het huidige en toekomstige toeristische beleid. De resultaten van de bevraging tonen echter dat deze informatieoverdracht nog niet optimaal verloopt. De meerderheid van de bevraagden is

55

Twee stellingen worden in deze deelconclusie niet opgenomen aangezien het onderzoeksteam

twijfelt aan de correcte interpretatie van de uitspraken door de respondentengroep. De resultaten zijn ons inziens dan ook niet betrouwbaar.

247

van mening dat ze niet goed op de hoogte is van het toeristische beleid van Brussel-Stad (57,4% of 416) en dat de stad de bevolking onvoldoende informeert omtrent haar plannen inzake toerisme (58,7% of 425). Leden van een wijkcomité achten zich beduidend meer op de hoogte gesteld van het beleid dan anderen. Dit geldt ook voor diegenen die in de toeristische sector werken. Deze laatste groep vindt bovendien ook significant meer dan anderen dat Brussel-Stad de bevolking voldoende informeert over haar plannen inzake toerisme. Tot slot merken we op dat de respondentengroep pleit voor een actieve(re) betrokkenheid van de lokale bewoners bij het uitdenken en uitvoeren van het toeristische beleid. Aanbevelingen van de respondentengroep Ongeveer een vierde van de bevraagden (24,4% of 177) maakte gebruik van de mogelijkheid om op het einde van de vragenlijst opmerkingen en/of aanbevelingen met betrekking tot het toerisme in Brussel neer te pennen. De verschillende zaken die neergeschreven werden kunnen herleid worden tot zes grote verbeterpunten: - Veiligheid; - Netheid; - Toeristisch onthaal (onduidelijkheid inzake toeristische informatiekantoren; slechte toeristische bewegwijzering in het centrum); - Aanbod (onvoldoende promotie van culturele troeven; meer verspreiding van het aanbod in tijd en ruimte; correcte prijszetting; uitbouw congrestoerisme); - Aantrekkelijkheid (blootleggen van Zenne; betere verlichting van historische gebouwen; meer groene zones56; betere taalkennis); - Internationale promotie (uitbouw citymarketing). Dat inspanningen met betrekking tot netheid en veiligheid volgens inwoners van Brussel een positieve uitwerking kunnen hebben op het toerisme is geen nieuw gegeven. Tijdens het focusgesprek naar aanleiding van het ‘Congres van het Brussels toerisme 2005’ (zie 11.3.4), alsook tijdens de bevraging in het kader van de Brusselse toeristische barometer (zie 11.3.3) werden het gebrek aan netheid en het onveiligheidsgevoel ook al als voorname negatieve punten inzake toeristische ontwikkeling naar voor geschoven. De nood aan meer internationale promotie van onze hoofdstad is een andere belangrijke bevinding van de Brusselse toeristische barometer die ook in voorliggende PWO-studie naar voor komt.

56

Merk op dat onderzoek door het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel (2006)

heeft uitgewezen dat de overgrote meerderheid van de lokale bewoners binnen de Brusselse Vijfhoek een vrij negatieve tot zeer negatieve appreciatie heeft van de groene ruimten in de directe woonomgeving (zie 12.2.1).

248

De suggesties voor het aantrekkelijker maken van de toeristische bestemming Brussel overlappen ook deels met wat te lezen valt in de resultaatsbespreking van de Brusselse toeristische barometer, alsook met hetgeen vermeld is in het rapport ‘Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme (2006-2016)’ van het onderzoeksbureau Rambøll Management (zie 11.3.4). Kritiek op de slechte toeristische bewegwijzering komt evenmin uit de lucht vallen (cfr. panelleden ‘Congres van het Brussels toerisme 2005’) en ook de wens om meer duidelijkheid te scheppen met betrekking tot het toeristisch onthaal binnen is al langer gekend (zie 11.3.4). Positief is dat uit de PWO-enquête, alsook uit de Brusselse toeristische barometer blijkt dat bewoners bereid zijn om een actieve ambassadeursrol op te nemen en dat zij actief wensen mee te werken aan de uitbouw van het toeristisch aanbod. Deze betrokkenheid wordt overigens door Rambøll Management als objectief naar voor geschoven. Ook de door de respondenten geuite wens voor meer spreiding van het toeristisch aanbod in tijd en ruimte en de wens voor de verdere uitbouw van het congrestoerisme is terug te vinden in het aanbevelingenrapport van het studiebureau.

249

15 ATTITUDEDIMENSIES

15.0 Inleiding Zoals geschetst, werden in de vragenlijst naast algemene vragen rond onder meer wonen en werken ook 27 attitudestellingen voorgelegd. Deze uitspraken werden opgedeeld in zeven thema’s of dimensies, namelijk economie, milieu, cultuur, wonen en levenskwaliteit, mobiliteit, sociaal leven en ‘algemeen’. Deze opdeling gebeurde om de enquête te structureren en gold niet als een a priori gegeven. Hoeveel dimensies we precies wilden onderscheiden, werd vooraf niet strikt vastgelegd. Feit is dat ‘dé attitude’ ten aanzien van toerisme niet bestaat, maar veelal uit meerdere dimensies is opgebouwd. Om de 27 items die in de vragenlijst naar voor werden geschoven te reduceren tot dergelijke ‘attitudedimensies’, werd daarom de exploratieve multivariate data-analysetechniek Principale Componentenanalyse (PCA) uitgevoerd op het totaalbestand (725 cases). In voorliggend hoofdstuk beperken we ons tot de verduidelijking van de attitudedimensies die met behulp van PCA onderscheiden werden en hoe tot deze oplossing gekomen werd (zie 15.1). De volledige SPSS-output van de definitieve PCA-oplossing kan opgevraagd worden bij Ann Van Leeuw ([email protected]).

250

15.1 PCA: 4-factorenoplossing in voorliggend onderzoek In eerste instantie werd voor de 27 attitude-items uit de vragenlijst een PCA-oplossing opgevraagd waarin alle componenten met eigenwaarde > 1 opgenomen waren57. Het criterium van minimum-eigenwaarde leidde tot een oplossing met zeven componenten (8e component had een eigenwaarde < 1). Niettegenstaande deze zeven componenten samen 51,297% van de totale variantie verklaren, verwerpen we deze oplossing aangezien deze niet interpreteerbaar is. De volgende stap was het bekijken van de oplossingen met minder dan zeven componenten. De 6-, 4-, 3- en 2-componentenoplossingen waren onlogisch en bovendien waren er bij deze oplossingen problemen met lage communaliteiten58 en/of lage geroteerde factorladingen59. Het verwijderen van de variabelen in kwestie leverde geen beter resultaat op. Ook bij de 5-factorenoplossing stelden zich problemen inzake communaliteiten en geroteerde factorladingen, maar aangezien de initiële oplossing goed interpreteerbaar was, werd hiermee verder gewerkt. Eerst werden de variabelen D.20 ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve gevolgen van het toerisme’ en D.24 ‘Het toerisme levert mij persoonlijke voordelen op’ uit de oplossing verwijderd en werd de PCA opnieuw uitgevoerd. Reden hiervoor was dat D.20 en D.24 slechts een geroteerde factorlading hadden van respectievelijk .301 en .339 en aldus het door ons gehanteerde ‘cut-off’ punt van .350 niet haalden. D.20 had bovendien een lage communaliteit (.147) die de ondergrens van .200 niet haalde. De nieuwe 5factorenoplossing bleek opnieuw een logisch resultaat op te leveren, doch ook in deze nieuwe uitkomst was er één item met een lage lading in de geroteerde factormatrix: D.23

57

SPSS Factor subcommando’s:

FACTOR/VARIABLES /PRINT UNIVARIATE INITIAL EXTRACTION ROTATION /FORMAT SORT BLANK(.350) /PLOT EIGEN /CRITERIA FACTORS(4) ITERATE(25) /EXTRACTION PC /CRITERIA ITERATE(25) /ROTATION VARIMAX /METHOD=CORRELATION Optie: Exclude cases pairwise (een respondent met een missing value op één of meerdere variabelen wordt bij analyses met betrekking tot de overige variabelen niet uitgesloten) 58

In voorliggend onderzoek hanteren we een grenswaarde van .200 voor communaliteiten. Deze

grenswaarde is evenwel arbitrair. 59

In navolging van onder meer Bryon (2005) hanteren wij in voorliggend onderzoek een ‘cut-off’

punt van .350. Soms wordt een ondergrenslading van .400 of zelfs .500 gehanteerd om een variabele aan een geroteerd component toe te schrijven ten behoeve van interpretatie, doch worden factorladingen van > .30 reeds als significant beschouwd (Hair et al., 1995, in Bryon, 2005; Field, 2005).

251

‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ (.345). Deze variabele werd wederom verwijderd en de oplossing opnieuw berekend. De aldus verkregen 5-componentenoplossing, die 46,969% van de variantie verklaart, bleek op het eerste zicht zeer geschikt. Verdere analyses brachten evenwel problemen aan het licht. Zo bleek factor 4 onbetrouwbaar (Cronbach’s alpha .47). Deze factor bestond uit 3 variabelen: • D.25 ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’; • D.26 ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’; • D.27 ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’. De ‘corrected item – total correlation’ van D.25, D.26 en D.27 bedroegen respectievelijk .363, .326 en .201. Met het verwijderen van D.27 uit de schaal verhoogde de betrouwbaarheid ietwat, doch het eindresultaat bleef niet goed werkbaar (Cronbach α .517; ‘corrected item – total correlation’ van D.25 en D.26 beiden .350). We merken hierbij op dat zowel het item D.27, als de items D.25 en D.26 in wezen geen echte attitude-items zijn en aldus niet echt peilen naar de houding van de lokale bewoners ten aanzien van het toerisme en de toeristische ontwikkeling in Brussel. Een ander probleem stelde zich bij factor 3 (Cronbach’s alpha .638). Eén variabele uit deze schaal, met name D.9 ‘Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is teveel op toeristen gericht’60 had een ‘corrected item – total correlation’ van .274. Zoals eerder vermeld, wordt normaliter een ondergrens van .300 gehanteerd. Hoewel het verwijderen van deze variabele D.9 de betrouwbaarheid van de schaal geenszins beïnvloedde (Cronbach’s alpha bleef .638), werd deze toch gedeleted aangezien hierdoor de verklaarde variantie van de 5-factorenoplossing toenam van 46,969% naar 48,216%. De volgende stap was het opnieuw opvragen van een PCA-oplossing, ditmaal zonder de variabelen D.9, D.20, D.23, D.24, D.25, D.26 en D.2761. Aangezien een 5factorenoplossing (logischerwijs) niet interpreteerbaar was, werd gekeken naar de 4factorenoplossing. Deze 4-factorenoplossing op basis van de 20 resterende attitude-

60

D.9 ‘Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is teveel op toeristen gericht’ laadde net zoals D.13

‘Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen’ in de 5-factorenoplossing hoog op twee componenten [D.9 op factor 4 (.350) en factor 5 (.368); D.13 op factor 1 (-.635) en factor 3 (.413)]. Hoewel het gebruikelijk is om dergelijke variabelen onder te brengen bij de component waarop ze het hoogst laden, weken we hiervoor wat D.9 betreft van af, en dit omwille van de interpreteerbaarheid van het geheel. 61

D.9 ‘Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is teveel op toeristen gericht’; D.20 ‘Slechts een klein

deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve gevolgen van het toerisme’; D23. ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’; D.24 ‘Het toerisme levert mij persoonlijke voordelen op’; D.25 ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’; D.26 ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’; D.27 ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’.

252

items bleek inhoudelijk zeer goed interpreteerbaar. Zoals af te lezen in Tabel 21, verklaren de vier componenten samen 47,179% van de variantie. Tabel 21: 4-factorenoplossing voor 20 variabelen met vermelding van eigenwaarden (D.9, D.20, D.23, D.24, D.25, D.26, D.27 niet opgenomen)

Total Variance Explained Com pon

Initial Eigenvalues

ent Total

Extraction Sums of Squared

Rotation Sums of Squared

Loadings

Loadings

% of

Cumula-

Variance

tive %

Total

% of

Cumula-

Variance

tive %

Total

% of

Cumula-

Variance

tive %

2

4,904 1,857

24,521 9,287

24,521 33,808

4,904 1,857

24,521 9,287

24,521 33,808

2,812 2,621

14,061 13,106

14,061 27,167

3

1,534

7,670

41,478

1,534

7,670

41,478

2,397

11,984

39,150

4

1,140

5,700

47,179

1,140

5,700

47,179

1,606

8,028

47,179

5

1,080

5,402

52,581

6

,931

4,654

57,235

7

,823

4,116

61,351

8

,811

4,055

65,405

9

,750

3,750

69,155

10

,719

3,594

72,749

11

,685

3,426

76,175

12

,662

3,311

79,486

13

,625

3,124

82,611

14

,584

2,918

85,528

15

,553

2,763

88,291

16

,525

2,623

90,914

17

,514

2,571

93,486

18

,477

2,386

95,872

19

,433

2,164

98,036

20

,393

1,964

100,000

1

Extraction Method: Principal Component Analysis.

Alle vier de componenten hebben een eigenwaarde groter dan 1. De oplossing voldoet aldus aan het criterium van minimum-eigenwaarde62, alsook aan het criterium van interpreteerbaarheid. Hoewel de criteria van ‘knik’ en ‘scee’ minder erkenning genieten bij de theoretici, lijkt het ons toch interessant om ook deze criteria hier te bepreken

62

Het gebruik van het ‘eigenwaarde > 1’-criterium als beslissingsbasis voor het aantal

componenten is bij steekproeven met meer dan 250 observaties strictu senso maar gerechtvaardigd indien de gemiddelde communaliteit groter is dan .7 (Field, 2005: 655). Hoewel de gemiddelde communaliteit van de door ons voorgestelde 4-factorenoplossing niet aan deze voorwaarde voldoet (gem. communaliteit = 0.472); kan dit toch aanvaard worden. Zo merkt Field (2005: 655) zelf op dat wanneer de steekproef voldoende groot is er van de ondergrens van .7 mag afgeweken worden.

253

aangezien op basis van beide criteria toch ook een 4-factorenoplossing kan worden afgeleid. Zo ziet men duidelijk in Figuur 51 dat wanneer we – vertrekkende vanaf component 20 - een ononderbroken lijn trekken door de punten die de eigenwaarden aangeven, er vijf componenten boven de lijn liggen. Het vierde en het vijfde component bevinden zich evenwel op quasi gelijke hoogte. De ‘knik’ bevindt zich op twee plaatsen: bij component 2 en component 4. Gelet op de interpreteerbaarheid van het geheel, plaatsen we de ‘knik’ bij component 4. Figuur 51: Scee Plot

Scree Plot 5

Eigenvalue

4

3

KNIK 2

1

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Component Number

Om ons ervan te vergewissen dat de 4-factorenoplossing op basis van de 20 onderscheiden variabelen de meest geschikte is, lieten we ter volledigheid nieuwe 4factorenoplossingen berekenen waarbij telkens één of meerdere van de reeds verwijderde items (D.9, D.20, D.23, D.24, D.25, D.26, D.27) terug opgenomen werden. Dit leidde echter telkens tot moeilijk interpreteerbare resultaten. De zeven variabelen die uiteindelijk ‘sneuvelden’ in de 4-factorenoplossing bleken overigens ook in menig andere PCA’s slecht te scoren (lage communaliteiten en/of lage factorladingen). Deze extra analyses sterkten ons in de gedachte dat – rekening houdende met de verschillende criteria voor het bepalen van het correcte aantal componenten - de laatst voorgestelde 4factorenoplossing voor 20 variabelen de beste oplossing is.

254

In de voorgestelde 4-factorenoplossing hebben alle 20 variabelen een voldoende hoge communaliteit (> .200; gemiddelde communaliteit = .0.472). Bovendien laden alle variabelen in de geroteerde factormatrix op minstens één component hoog (zie Tabel 22). Slechts vier van de 20 items laden hoog op twee factoren: • D.12. ‘Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel (BHG)’ o factor 1 (-.518) o factor 2 (.433) • D.13. ‘Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel (BHG)’ o factor 1 (-.444) o factor 2 (.599) • D.4. ‘Toerisme levert belangrijke economische voordelen op voor de lokale bewoners van Brussel (BHG)’ o factor 1 (.351) o factor 3 (.482) • D.19. ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’ o factor 1 (.369) o factor 3 (.422) Met uitzondering van D.12 werden deze variabelen toegewezen aan de component waarop ze het hoogst laden. De reden om dit niet te doen voor D.12 is het feit dat dit item inhoudelijk meer aanleunt bij factor 2 dan bij factor 1.

255

Tabel 22: de geroteerde factormatrix voor de 4-componentenoplossing (alle variabelen excl. D.9, D.20, D.23, D.24, D.25, D.26, D.27)

Rotated Component Matrix(a) 1 D.18. Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme

,625

D.14. Toerisme verlevendigt de sfeer in de Vijfhoek

,615

D.22. Het toerisme is verantwoordelijk voor een positief imago van Brussel

,601

D.8. Toerisme stimuleert het culturele leven in Brussel (BHG)

,575

D.17. Het in contact komen met toeristen uit verschillende landen is een waardevolle ervaring

,546

D.12. Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel (BHG)

-,518

Component 2 3

,433

D.11. Toeristen verstoren de rust en vrede in Brussel (BHG)

,719

D.7. Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel (BHG)

,609

D.16. Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel (BHG)

,607

D.13. Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel (BHG)

-,444

,599

D.15. Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG)

,545

D.21. Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen

,488

D.2. Toerisme zorgt voor werkgelegenheid in Brussel (BHG)

,795

D.1. Toerisme is goed voor de economie van Brussel (BHG)

,712

D.10. Toerisme draagt bij tot de waardering en bescherming van het cultureel erfgoed in Brussel (BHG)

,594

D.4. Toerisme levert belangrijke economische voordelen op voor de lokale bewoners van Brussel (BHG)

,351

,482

D.19. De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen

,369

,422

D.3. De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk

4

,386

D.6. Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de prijzen van goederen en diensten in Brussel (BHG)

,854

D.5. Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel (BHG)

,851

Extraction Method: Principal Component Analysis. - Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a Rotation converged in 7 iterations.

256

Factor 1 kan geïnterpreteerd worden als de socio-culturele voordelen die het toerisme oplevert. Het gaat hierbij vooral om de voordelen voor de lokale bewoners zelf. Eén variabele lijkt misschien op het eerste zicht hier niet op zijn plaats: D.22 ‘Het toerisme is verantwoordelijk voor een positief imago van Brussel (BHG)’. Wij zijn evenwel van mening dat dit item wel inhoudelijk aansluit bij de overige items binnen deze component daar een positief imago ook de lokale bewoners aanbelangt. Het betreft in wezen een wisselwerking: als lokale bewoners zich goed voelen in hun stad en fier zijn op hun stad, gaan ze dit gevoel van welzijn uitstralen naar de toeristen en alzo bijdragen tot de verspreiding van een positief imago van de stad. Toeristen zullen dit positief imago verder dragen en op deze manier de lokale bewoners extra redenen geven om fier te zijn op hun stad en de toeristische ontwikkeling te steunen. Factor 2 omvat de variabelen die verwijzen naar de vermindering van de leefbaarheid van de stad door toedoen van het toerisme. Het gaat aldus om de overlast die veroorzaakt wordt door het toerisme en de aversie van de bewoners ten aanzien van het fenomeen dat hierdoor gecreëerd wordt. Factor 3 betreft de economische voordelen die het toerisme oplevert, zowel voor de lokale bewoners zelf, als voor de ruimere gemeenschap. Ook binnen deze component kunnen twee items mogelijkerwijs vraagtekens oproepen: • D.10. ‘Toerisme draagt bij tot de waardering en bescherming van het cultureel erfgoed in Brussel (BHG)’; • D.19. ‘De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen’. De voordelen waarover sprake is bij D.19 worden niet verder verduidelijkt. Aangezien dit item hoog laadt op zowel factor 1, als factor 3, kunnen we stellen dat de respondenten de voordelen van het toerisme zowel op socio-cultureel, als op economisch vlak situeren. Zoals vermeld, opteerden we ervoor om deze variabele toe te schrijven aan de component waarop het het hoogst laadt. Aldus werd aan dit item een economische invulling gegeven. Item D.10 staat ons inziens ook op zijn plaats binnen de groep van economisch interpreteerbare variabelen aangezien de waardering en de bescherming van het culturele erfgoed in de attitudevragenlijst nader verklaard werd als ‘de restauratie van oude gebouwen en monumenten, de heraanleg van fonteinen, pleinen, parken, enz.’. Dergelijke werkzaamheden brengen heel wat tewerkstelling met zich mee en zorgen op deze manier voor een ‘boost’ van de economie. Bovendien zorgen zulke restauratie- en renovatieprojecten voor een heropbloei van de buurt in kwestie, wat veelal gepaard gaat met een heropleving van de lokale handel. De laatste factor, factor 4, omvat slechts twee items. Deze verwijzen beiden naar prijsstijgingen die toegeschreven worden aan het toerisme: enerzijds een toename van de prijzen van goederen en diensten, en anderzijds een toename van de vastgoedprijzen.

257

Globaal gesteld, onderscheiden we aldus twee dimensies die verwijzen naar de negatieve effecten van het toerisme en twee dimensies die verwijzen naar de positieve effecten van het toerisme. De twee negatieve dimensies hebben betrekking op prijsstijgingen enerzijds, en op de vermindering van de leefbaarheid van de stad anderzijds. De twee positieve dimensies handelen omtrent de socio-culturele en economische voordelen van het toerisme. We merken op dat de attitudedimensies onderling significant correleren. Uit de Pearson correlatietabel blijkt dat er een perfect significant verband bestaat tussen de twee positieve dimensies (r= +0,531; p= 0,000), alsook tussen de twee negatieve dimensies (r= +0,208; p= 0,000). Ook kunnen we een perfect negatief verband vaststellen tussen de attitudedimensie ‘verminderde leefbaarheid’ en de twee positieve attitudedimensies (socio-culturele voordelen: r= -0,430; p= 0,000; economische voordelen: r= -0,420; p= 0,000). Met betrekking tot de dimensie ‘prijsstijgingen door toedoen van toerisme’ is er enkel sprake van een significant verband wanneer de dimensie ‘economische voordelen’ beschouwd wordt. Het betreft een perfect negatieve correlatie (r= -0,137; p= 0,000). In Tabel 23 worden de verschillende factoren of componenten nogmaals geschetst. Per item zijn de gemiddelde scores af te lezen. In de tabel zijn ook de somscores opgenomen, alsook de standaarddeviatie63 en de Cronbach’s alpha van elke factor. De somscores werden bekomen door het sommeren van de scores op de afzonderlijke attitude-items. Aangezien het aantal samenstellende attitude-items per component niet gelijk is, werd telkens een gemiddelde berekend voor de 725 observaties64. Omwille van de interpreteerbaarheid en de vergelijkbaarheid van de vier factoren werden de waarden gaande van 1 (helemaal niet akkoord) tot en met 5 (helemaal akkoord) behouden. Grafiek 54 geeft een duidelijk beeld van de gemiddelde score per attitudedimensie. Uit voorgaande blijkt duidelijk dat er zich voor de vier nieuwe schalen qua inhoudsvaliditeit geen enkel probleem stelt. Alle vier de schalen bevatten items die inhoudelijk samengaan en aansluiten bij de betekenis van de nieuwe additieve schaal waartoe ze behoren. Qua betrouwbaarheid stelt er zich evenmin een probleem. De Cronbach’s alpha van factor 1, 2, 3 en 4 bedragen respectievelijk .679, .720, .725, en .712 (zie ook Tabel 23). Afgaande op de vuistregels zoals geschetst door de Heus et al. (1995) geldt dat de vier schalen ‘redelijk’ betrouwbaar zijn (.60 ≤ α ≤ .80). Volgen we de redenering van Kline (1999, in Field, 2005), dan geldt dit als ‘goed’. We merken tot slot nog op dat in geen enkele schaal items vervat zitten met een gecorrigeerde item-totaalcorrelatie lager dan .300 en dat er geen items voorkomen waarvan de ‘alpha-if-item-deleted’ groter is dan de Cronbach’s alpha van de schaal zelf.

63

Maat voor de afwijking van alle waarnemingen ten opzichte van het rekenkundig gemiddelde (De

Vocht, 2005: 144). 64

Het aantal missing values was gering waardoor het berekenen van gemiddelde scores mogelijk

was voor het opmaken van de somscores (nieuwe schalen).

258

Tabel 23: Gemiddelde scores per item en per factor (somscore), standaarddeviatie en Cronbach’s alpha

Component 1 D.18. Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme

3,49

D.14. Toerisme verlevendigt de sfeer in de Vijfhoek

3,79

D.22. Het toerisme is verantwoordelijk voor een positief imago van Brussel (BHG)

3,84

D.8. Toerisme stimuleert het culturele leven in Brussel (BHG)

3,80

D.17. Het in contact komen met toeristen uit verschillende landen is een waardevolle ervaring

4,11

2

D.12. Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel

2,39

D.11. Toeristen verstoren de rust en vrede in Brussel (BHG)

2,22

D.7. Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel (BHG)

2,52

D.16. Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel (BHG)

2,65

D.13. Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel (BHG)

1,90

D.15. Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de misdaad in Brussel (BHG)

2,21

D.21. Brussel (BHG) zou beter af zijn zonder toeristen

1,55

3

D.2. Toerisme zorgt voor werkgelegenheid in Brussel (BHG)

4,11

D.1. Toerisme is goed voor de economie van Brussel (BHG)

4,41

D.10. Toerisme draagt bij tot de waardering en bescherming van het cultureel erfgoed in Brussel (BHG)

3,88

D.4. Toerisme levert belangrijke economische voordelen op voor de lokale bewoners van Brussel (BHG)

3,53

D.19. De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek zijn belangrijker dan de nadelen

3,57

D.3. De jobs in de toeristische sector in Brussel (BHG) zijn aantrekkelijk

3,32

4

D.6. Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de prijzen van goederen en diensten in Brussel (BHG)

3,37

D.5. Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel (BHG)

3,08

Gemiddelde score (op een schaal van 1 tot en met 5)

3,81

2,21

3,80

3,22

Standaarddeviatie

0,60

0,61

0,57

0,99

Cronbach’s alpha

.679

.720

.725

.712

259

Grafiek 54: Gemiddelde scores per attitudedimensie (schaal van 1 tot 5)

5,00 4,50

3,81

3,8

4,00

3,22

Gemiddelde score

3,50 3,00

2,21 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Socio-culturele voordelen

Economische voordelen

Verminderde leefbaarheid Prijsstijgingen door toedoen en aversie (overlast) van toerisme

ATTITUDEDIMENSIES

260

SAMENVATTING HOOFDSTUK 15: ATTITUDEDIMENSIES In de vragenlijst werden 27 attitudestellingen opgenomen die onderverdeeld werden in zeven thema’s of topics. Deze opdeling had tot doel de enquête voor de respondent overzichtelijker te maken. Feit is dat ‘dé attitude’ ten aanzien van toerisme niet bestaat, maar veelal uit meerdere topics of imensies is opgebouwd. Over welke dimensies dit dan zijn en over hoeveel dimensies het exact gaat, werden vooraf echter geen uitspraken gedaan. De opdeling in de vragenlijst gold aldus niet als een a priori gegeven. Om a posteriori de verschillende attitudedimensies binnen de 27 attitude-uitspraken te achterhalen werd de exploratieve multivariate data-analysetechniek Principale Componentanalyse (PCA) toegepast op het totaalbestand (725 cases). Het zoeken naar een geschikte PCA-oplossing was niet evident aangezien er met heel wat van zaken rekening gehouden moest worden (eigenwaarden, factorladingen, communaliteiten, betrouwbaarheid en interpreteerbaarheid). Na het uitvoeren van tal van analyses werd uiteindelijk gekomen tot een 4-factorenoplossing op basis van 20 attitude-items. Deze PCA-oplossing voldeed aan de verschillende methodologische voorwaarden en bleek inhoudelijk zeer goed interpreteerbaar. We onderscheiden twee dimensies die verwijzen naar de negatieve effecten van het toerisme en twee dimensies die verwijzen naar de positieve effecten van het toerisme. De twee negatieve dimensies hebben betrekking op prijsstijgingen enerzijds en op de vermindering van de leefbaarheid van de stad (overlast) anderzijds. Socio-culturele voordelen en economische voordelen van het toerisme vormen het onderwerp van de twee positieve dimensies.

261

16 VARIANTIE-EN CORRELATIE-ANALYSE

16.0 Inleiding Zoals aangehaald, werden de 27 attitudestellingen uit de vragenlijst met behulp van Principale Componentanalyse omgevormd tot vier attitudedimensies die op hun beurt omgevormd werden tot vier nieuwe inhoudsvalide en betrouwbare variabelen. Deze nieuwe variabelen werden vervolgens gebruikt bij verdere analysetechnieken. Zo werd met behulp van zogenaamde t-toetsen en enkelvoudige variantie-analyse onderzocht of de populatiegemiddelden van twee of meer groepen van bewoners op de verschillende gecreëerde variabelen significant van elkaar verschilden. Staan mannen even positief ten aanzien van de socio-culturele voordelen van toerisme als vrouwen? Ondervinden bewoners van de Marollen schijnbaar evenveel overlast van het toerisme dan bewoners van de wijk rond het Begijnhof? Of zijn juist de inwoners van de historische kern rond de Grote Markt het meest geplaagd door het toerisme? Percipiëren diegenen die familie en/of vrienden hebben die werkzaam zijn in de toeristische wereld (in België of daarbuiten) meer economische voordelen dan diegenen die in hun nabije omgeving geen mensen kennen die inkomsten verwerven uit de toeristische sector? En wat met de gewenste toekomstscenario’s inzake toerisme in Brussel? Schrijven bewoners die een afname van het aantal toeristen in Brussel wensen prijsstijgingen van immobiliën, diensten en goederen meer toe aan het toerisme dan anderen? Naast het toetsen van gemiddelden tussen verschillende groepen van bewoners op de nieuw gecreëerde variabelen werd ook stilgestaan bij de samenhang tussen de bestaande en de nieuw gevormde variabelen. Hiertoe werden de bivariate Pearson en Spearman’s rho correlatiecoëfficiënten toegepast. Aldus kon een antwoord geformuleerd worden op onder meer volgende vragen: Hoe zit het met de samenhang tussen het totaal aantal jaren dat men reeds gedomicilieerd is in de Vijfhoek en de mate waarin men economische voordelen toeschrijft aan het toerisme? Bestaat er een verband tussen de mate van contact met toeristen in Brussel (al dan niet beroepsmatig) en de gepercipieerde socio-culturele voordelen van het toerisme? En ervaren diegenen die frequent op vakantie gaan minder overlast door toedoen van toerisme? In onderstaande tekst worden de resultaten van deze analyses met betrekking tot voorliggend projectmatig wetenschappelijk onderzoek geschetst. Bij deze bespreking wordt de structuur van de vragenlijst gevolgd. In 16.1.1 worden de relevante analyses met betrekking tot het topic ‘wonen’ aangekaart, gevolgd door deze omtrent het topic ‘tewerkstelling’ (zie 16.1.2). In 16.1.3, 16.1.4 en 16.1.5 worden respectievelijk de uitkomsten van de analyses inzake de enquête-items ‘toerisme’, ‘attitude ten aanzien van toerisme’ en ‘identificatiegegevens’ weergegeven. We merken op dat in 16.1.4 slechts

262

zeven attitudestellingen aangekaart worden. Het betreft de attitude-uitspraken die niet opgenomen werden bij de vorming van de attitudedimensies met behulp van Principale Componentanalyse. Voorliggend hoofdstuk wordt afgesloten met een korte bespreking van de analyseresultaten met betrekking tot de laatste vraag uit de enquête, met name de vraag rond het gelukniveau (welzijn) van de respondent (zie 16.1.6).

16.1 Variantie- en correlatieanalyses per topic 16.1.1 Wonen Er blijkt geen significant verschil te zijn in de mate waarin de bewoners van de verschillende onderscheiden districten65 in de Vijfhoek gemiddeld gezien de socioculturele en economische voordelen van het toerisme percipiëren. Dit is evenmin het geval inzake de gepercipieerde verminderde leefbaarheid door toedoen van toerisme. Met betrekking tot de mate waarin de respondenten de prijsstijgingen op vlak van vastgoed, goederen en diensten gemiddeld toeschrijven aan het toerisme valt daarentegen wel een significant verschil op te tekenen. De bevraagde Maroliens (Mean = 3,5380; std. dev. = 0,98220) achten het toerisme hier namelijk meer verantwoordelijk voor dan de bevraagde bewoners uit de districten rond het Bloemenhofplein (Mean = 3,0223; std. dev. = 0,95521), het Begijnhof (Mean = 3,1513; std. dev. = 0,99906) en de Grote Markt (Mean = 33,1919; std. dev. = 0,88268). Van het verschil in houding ten aanzien van toerisme als oorzaak van prijsstijgingen kan slechts 4,6% verklaard worden vanuit het verschil in woonzone (ŋ² = 0,046) (zie Tabel 24).

65

Zoals vermeld bij de bespreking van de frequenties werden de gegevens met betrekking tot de

districten 6, 7, 8 en 9 bij verdere analyses samengevoegd.

263

Tabel 24: Verschil in attitudedimensie naargelang het district van woonst

Districten

Grote Markt (1)

Socioculturele voordelen


Verminderde leefbaarheid

Geen sign. ≠

Geen sign. ≠

Geen sign. ≠

Prijsstijgingen

Significant ≠: de groep ‘Grote Markt’ schrijft gem. prijsÇ minder toe aan het toerisme dan de groep ‘Marollen’

Rouppeplein (2)

Geen sign. ≠

Marollen(3)

Significant ≠: de groep ‘Marollen’ schrijft gem. prijsÇ meer toe aan het toerisme dan de groepen ‘Bloemenhofplein’, ‘Begijnhofplein’ en ‘Grote Markt’ (F = 5,295; F Sig = 0,000; Mean difference Marollen en Bloemenhofplein: +0,51567/-0,51567 & Tamhane Sig. = 0,000; Mean difference Marollen en Begijnhof: +0,38675/0,38675 & Tamhane Sig. = 0,019; Mean difference Marollen en Grote Markt: +0,34609/-0,34609 & Tamhane Sig. = 0,047)

Bloemenhofpl. (4)

Significant ≠: de groep ‘Bloemenhofplein’ schrijft gem. prijsÇ minder toe aan het toerisme dan de groep ‘Marollen’

Begijnhof (5)

Significant ≠: de groep ‘Begijnhof’ schrijft gem. prijsÇ minder toe aan het toerisme dan de groep ‘Marollen’

Martelaarplein, Congresplein, Warandepark en Zavel (6-9)

Geen sign. ≠

Het aantal jaren dat men in totaal in de Vijfhoek gedomicilieerd is, blijkt geen invloed te hebben op de manier waarop men tegenover het toerisme staat (Sig. 2-tailed > 0,05). In tegenstelling tot de duurtijd, is het feit of met ooit al buiten de Vijfhoek gedomicilieerd was daarentegen wél van tel (zie Tabel 25). Diegenen die ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd waren zien namelijk iets meer economische voordelen in van het toerisme (Mean = 3,8292; std. dev. = 0,56294) dan diegenen die reeds hun hele leven in de Vijfhoek wonen (Mean = 3,6976; std. dev. = 0,59318). Deze eerste groep acht het toerisme bovendien significant minder verantwoordelijk voor prijsstijgingen (ooit buiten gedomicilieerd: Mean = 3,1891; std. dev. = 0,98280; nooit buiten gedomicilieerd: Mean = 3,3732; std. dev. = 1,02534). Het feit of men al dan niet ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd is geweest heeft evenwel een bijzonder klein effect op deze verschillen: het kan slechts 0,8% van het verschil inzake perceptie van economische voordelen verklaren (d=0,18; r=0,09), en 0,5% van het verschil inzake prijsstijging (d= -0,14; r=0,-0,07).

264

Tabel 25: Verschil in attitudedimensie naargelang de domiciliegeschiedenis Al dan niet ooit gedomicilieerd buiten de Vijfhoek

Socioculturele voordelen Geen sign. ≠

Ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd VERSUS Nooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd



Significant ≠: de groep ‘ooit’ schrijft gem. meer econ. + toe aan toerisme (F =

Geen sign. ≠

0,573; Sig. = 0,449; t = +2,447; sig. 2tailed = 0,015)

Prijsstijgingen Significant ≠: de groep ‘ooit’ schrijft gem. prijsÇ meer toe aan toerisme (F = 0,414; Sig. = 0,520; t = 1,964; sig. 2tailed = 0,050)

Er werden geen significante verschillen genoteerd inzake de houding ten aanzien van toerisme naargelang de locatie waar men zijn laatste domicilie had buiten de Vijfhoek (F Sig > 0,05). De respondenten die bijvoorbeeld hun laatste domicilie hadden binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (maar buiten de Vijfhoek) stonden gemiddeld genomen aldus niet beduidend positiever of negatiever ten aanzien de verschillende onderscheiden dimensies van toerisme dan de respondenten die hun laatste domicilie hadden in het buitenland. We stippen tot slot nog aan dat er evenmin een significant verschil kon vastgesteld worden inzake attitudedimensie op basis van het al dan niet actief lid zijn van een wijkcomité (voor elke factor / dimensie: Sig. 2-tailed > 0,05).

16.1.2 Tewerkstelling Het al dan niet uitoefenen van een job op het moment van bevraging heeft geen invloed op de gepercipieerde positieve en negatieve effecten van het toerisme (voor elke factor / dimensie: Sig. 2-tailed > 0,05). Wanneer enkel gekeken wordt naar de groep werkenden, is er wel een significant verschil te merken in houding naargelang men al dan niet in de toeristische sector werkt (zie Tabel 26). Het wekt geen verbazing dat de respondenten die professioneel actief zijn in de toeristische industrie gemiddeld gezien meer socio-culturele voordelen (toerismewerkers: Mean = 4,0303; std. dev. = 0,55497; niet-toerismewerkers: Mean: 3,7500; std. dev. 0,59073) en meer economische voordelen (toerismewerkers: Mean = 3,9929; std. dev. = 0,59461; niet-toerismewerkers: Mean: 3,7815; std. dev. 0,65441) toeschrijven aan het toerisme

en het toerisme minder verantwoordelijk achten voor een daling van de leefbaarheid in de stad (toerismewerkers: Mean = 2,0844; std. dev. = 0,61737; niet-toerismewerkers: Mean: 2,2533; std. dev. 0,60911). Het feit of men al dan niet in de toeristische sector werkt oefent evenwel een uitermate geringe invloed uit. De verschillen in houding ten aanzien toerisme als bron van socio-culturele en economische voordelen, en als bron van overlast kunnen slechts

265

voor respectievelijk 2,8%, 1,7% en 0,95% verklaard worden vanuit het werkdomein (resp. d=0,34; r=0,17 & d= 0,26; r= 0,13 & d=-0,20; r= -0,10). Tabel 26: Verschil in attitudedimensie naargelang de jobsector

Al dan niet werkend in de toeristische sector

Respondenten met een job in toerisme VERSUS Respondenten met een job buiten toerisme

Socioculturele voordelen Significant ≠: de groep ‘job in toerisme’ schrijft gem. meer socio-cult. + toe aan toerisme (F =



Prijsstijgingen

Significant ≠: de groep ‘job in toerisme’ schrijft gem. meer econ. + toe aan toerisme (F =

Significant ≠: de groep ‘job in toerisme’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarh. (F

Geen sign. ≠

0,695; Sig. = 0,405; t = +3,591; sig. 2-tailed = 0,000)

1,620; Sig. = 0,204; t = +2,788; sig. 2-tailed = 0,006)

= 0,210; Sig. = 0,647; t = -2,076; sig. 2-tailed = 0,038)

Voorts blijkt dat respondenten met een job (ongeacht of deze zich wel of niet situeert in de toeristische sector) die naaste familie en/of vrienden hebben die in de toeristische branche werkzaam zijn meer socio-culturele voordelen toeschrijven aan het toerisme (familie/vrienden in toerisme: Mean = 3,8864; std. dev. = 0,57042; familie/vrienden buiten toerisme: Mean: 3,7567; std. dev. = 0,59839) en minder overlast ervaren van het toerisme (familie/ vrienden in toerisme: Mean = 2,1109; std. dev. = 0,56763; familie/vrienden buiten toerisme: Mean: 2,2765; std. dev. = 0,62296). Analoog aan de voorgaande significante verbanden, is ook het percentage verklaarde variantie vanuit de familiale werksituatie ditmaal zeer gering [socioculturele voordelen: 0,95% (d=0,20; r= 0,10); verminderde leefbaarheid: 1,5% (d=-0,24; r= -0,12)]. Bij de groep niet-werkenden vallen op dit vlak geen significante verschillen op te tekenen (voor elke factor / dimensie: Sig. 2-tailed > 0,05). Tabel 27: Verschil in attitudedimensie naargelang de jobsector van familie en/of kennissen Werkende respondenten met familie en/of vrienden al dan niet werkend in de toeristische sector Familie/vrienden met een job in toerisme VERSUS Familie/vrienden met een job buiten toerisme

Socio-culturele voordelen Significant ≠: de groep ‘fam./ vrienden met job in toerisme’ schrijft gem. meer sociocult. + toe aan toerisme (F = 0,018; Sig. = 0,894; t = +2,087; sig. 2-tailed = 0,037)

Economische voordelen Geen sign. ≠

Verminderde leefbaarheid Significant ≠: de groep ‘fam./ vrienden met job in toerisme’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarh. (F = 2,670;

Prijsstij -gingen Geen sign. ≠

Sig. = 0,103; t = -2,590; sig. 2-tailed = 0,010)

266

Wanneer we kijken naar de groep werkenden blijkt naast het eigen werkdomein en dat van vrienden en familie ook de joblocatie van tel (zie Tabel 28). Zo koppelen respondenten die in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werken significant meer socioculturele voordelen (werk in BHG: Mean: 3,8190; std. dev. = 0,58433; werk buiten BHG: Mean = 3,4714; std. dev. = 0,5963) en meer economische voordelen aan het toerisme (werk in BHG: Mean: 3,8305; std. dev. = 0,57183; werk buiten BHG: Mean = 3,6190; std. dev. = 0,53633) en achten ze de nadelige invloed van het toerisme op vlak van leefbaarheid geringer (werk in BHG: Mean: 2,2029; std. dev. = 0,60287; werk buiten BHG: Mean = 2,4694; std. dev. = 0,67912).

We bekomen een gelijkaardig beeld wanneer we de opdeling maken ‘werken in BrusselStad’ en ‘werken buiten Brussel-Stad’ (zie Tabel 29). De eerste groep staat namelijk ook significant positiever ten aanzien van toerisme wanneer het gaat over socio-culturele voordelen (werk in Brussel-Stad: Mean: 3,8248; std. dev. = 0,61528; werk buiten Brussel-Stad: Mean = 3,6898; std. dev. = 0,52536), economische voordelen (werk in Brussel-Stad: Mean: 3,8642; std. dev. = 0,57414; werk buiten Brussel-Stad: Mean = 3,6764; std. dev. = 0,54375) en leefbaarheid (werk in Brussel-Stad: Mean: 2,1863; std. dev. = 0,60384; werk buiten Brussel-Stad: Mean = 2,3324; std. dev. = 0,63119).

Wederom is het effect van de werklocatie zeer gering: het verschil in houding ten aanzien van de verschillende geschetste attitudedimensies kan slechts voor 1,2 à 2,9% verklaard worden vanuit het geografische gebied waar men werkt (Brussels Hoofdstedelijk Gewest of Brussel-Stad)66. Tabel 28: Verschil in attitudedimensie naargelang de joblocatie van werkende respondenten (1) PrijsSocio-culturele Economische Verminderde Joblocatie van stijwerkende respondenten voordelen voordelen leefbaarheid gingen Geen Significant ≠: Significant ≠: Significant ≠: Respondenten met een sign. ≠ de groep ‘job in de groep ‘job in de groep ‘job in BHG’ schrijft job in het BHG BHG’ acht BHG’ schrijft gem. meer gem. meer econ. toerisme gem. VERSUS socio-cult. + toe minder verantw. + toe aan aan toerisme (F voor È leefbaartoerisme (F = 0,064; Sig. = = 0,713; Sig. = Respondenten met een heid (F = 1, 091; 0,800; t = +2,293; 0,399; t = +3,662; Sig. = 0,297; t = job buiten het BHG sig. 2-tailed = 0,000)

66

sig. 2-tailed = 0,022)

2,692; sig. 2-tailed = 0,007)

Socio-culturele voordelen en BHG: d= +0,35; r = +0,17 => verklaarde variantie = 2,9%

Economische voordelen en BHG: d = +0,22; r= +0,11 => verklaarde variantie = 1,2% Leefbaarheid en BHG: d = -0,26; r = -0,13 => verklaarde variantie = 1,6% Socio-culturele voordelen en Brussel-Stad: d = 0,28; r = 0,14 => verklaarde variantie = 2,0% Economische voordelen en Brussel-Stad: d = 0,30; r = 0,15 => verklaarde variantie = 2,2% Leefbaarheid en Brussel-Stad: d = -0,22; ,r= -0,11 => verklaarde variantie = 1,2%

267

Tabel 29: Verschil in attitudedimensie naargelang de joblocatie van werkende respondenten (2)

Joblocatie van werkende respondenten Respondenten met een job in Brussel-Stad VERSUS Respondenten met een job buiten Brussel-Stad

Socio-culturele voordelen



Significant ≠: de groep ‘job in Brussel-Stad’ schrijft gem. meer socio-cult. + toe aan toerisme (F =

Significant ≠ : de groep ‘job in Brussel-Stad’ schrijft gem. meer econ. + toe aan toer. (F =

Significant ≠: ‘de groep ‘job in Brussel-Stad’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarh. (F =

5,351; Sig. = 0,021; t = +2,326; sig. 2-tailed = 0,021)

0,329; Sig. = 0,566; t = +3,163; sig. 2-tailed = 0,002)

Prijsstijgingen Geen sign. ≠

0,022; Sig. = 0,882; t = -2,273; sig. 2-tailed = 0,023)

Het dient gezegd dat niet alle beroepscategorieën het toerisme op eenzelfde manier percipiëren (zie Tabel 30). Zo koppelen zelfstandigen (Mean = 3,9262; std. dev. = 0,59623) gemiddeld gezien meer economische voordelen aan het toerisme dan arbeiders (Mean = 3,6696; std. dev. = 0,62161). Dit verschil kan evenwel slechts voor 2% verklaard worden vanuit het verschil in beroepscategorie (ŋ²=0,02). Wat de overige onderscheiden positieve en negatieve effecten van toerisme betreft, werden geen significante verschillen opgetekend tussen zelfstandigen en arbeiders (Bonferonni/Scheffé Sig. > 0,05). De bediendegroep houdt er gemiddeld genomen eenzelfde mening op na dan de zelfstandigen en de arbeiders (F Sig > 0,05). Tabel 30: Verschil in attitudedimensie naargelang de beroepscategorie van de werkende respondenten Beroepscategorie van werkende respondenten

Socioculturele voordelen

Bediende Arbeider

Geen sign. ≠

Zelfstandige


Geen sign. ≠ Significant ≠: arbeiders schrijven gem. minder econ. + aan het toerisme dan zelfstandigen Significant ≠: zelfstandigen schrijven gem. meer econ. + aan het toerisme dan arbeiders

Verminderde leefbaarheid Geen sign. ≠


(F = 4,506; F Sig = 0,012; Mean difference Zelfstandige en Arbeider: =+0,25660/-0,25660 & Bonferonni Sig. = 0,015; Scheffé Sig = 0,019)

268

Tot slot vermelden we dat er tussen de verschillende subgroepen niet-werkenden67 (werkzoekend/werkloos, huisvrouw/-man, gepensioneerd/met brugpension, enz.) geen verschillen vastgesteld worden inzake houding ten aanzien van de onderscheiden attitudedimensies van toerisme. Uitzondering vormt de dimensie ‘prijsstijging’. Hier blijken de populatiegemiddelden niet gelijk, doch er is geen sprake van een significant verschil (Bonferonni/Scheffé Sig. > 0,05).

16.1.3 Toerisme Er blijkt geen significant positief of negatief verband te bestaan tussen het aantal keer dat men gemiddeld per jaar op vakantie68 gaat en de mate waarin men positieve en/of negatieve effecten van toerisme ervaart (voor elke factor / dimensie: Sig. 2-tailed > 0,05). Analyses tonen daarentegen wel een significant verband tussen het in contact komen met toeristen en het toeschrijven van socio-culturele en economische voordelen aan het toerisme. Naarmate men meer frequent in contact komt met toeristen neemt de perceptie van de voordelen toe. Dit positief verband is evenwel zwak tot zeer zwak. Er is eveneens een zeer zwak verband tussen de mate van contact met toeristen en de mate waarin men toerisme verantwoordelijk acht voor een daling van de leefbaarheid in de stad. Het betreft een negatief verband: naarmate het contact met toeristen toeneemt, wordt deze toeristengroep minder hinderlijk ervaren (zie Tabel 31). Tabel 31: Verschil in attitudedimensies naargelang de mate van contact met toeristen

Mate van contact met toeristen

Socioculturele voordelen Significant positief verband

Significant positief verband

(rho = +0,181; Sig. 2-tailed = 0,000)

(rho = +0,214; Sig. 2-tailed = 0,000)


Verminderde leefbaarheid Significant negatief verband

Prijsstijgi ngen Geen significant verband

(rho = -0,1314; Sig. 2-tailed = 0,000)

In de enquête werd aan alle respondenten de vraag gesteld voor welke van volgende toekomstscenario’s het bestuur van Brussel-Stad zou moeten kiezen: een afname, een behoud of een toename van het aantal toeristen. Diegenen die hierover geen standpunt wensten in te nemen konden de antwoordmogelijkheid ‘ik heb hierover geen mening’ aankruisen.

67

Gelet op het beperkt aantal frequenties in enkele categorieën werden voor verdere analyses de

oorspronkelijke acht antwoordmogelijkheden herleid tot vijf antwoordcategorieën. De respondenten die op bevallings- of ouderschapsverlof waren, alsook diegenen die met loopbaanonderbreking of op verlof zonder wedde waren, werden bijgevoegd bij de categorie ‘andere’ (zie 14.2.10.2). 68

Minimum 1 overnachting in België of daarbuiten.

269

Uit analyses blijkt dat de vier respondentengroepen die op basis van deze vraagstelling onderscheiden kunnen worden allen een verschillende houding hebben ten aanzien van toerisme (zie Tabel 32). Elk van de groepen schat de onderscheiden positieve en negatieve effecten van toerisme anders in (F Sig ≤ 0,05). Met uitzondering van de gepercipieerde prijsstijging door toedoen van het toerisme (Tamhane Sig > 0,05) is dit verschil in groepsgemiddelden voor elke onderscheiden factor of attitudedimensie significant. Het percentage verklaarde variantie is evenwel steeds klein: 10% van de verschillen in houding ten aanzien van de socio-culturele voordelen van het toerisme kan verklaard worden vanuit de stellinginname inzake toekomstscenario’s. Op vlak van economische voordelen en de verminderde leefbaarheid is dit respectievelijk 14% (ŋ²=0,14) en 11% (ŋ²=0,11). Concreet tonen analyses dat diegenen die pleiten voor een toename van het aantal toeristen in Brussel significant meer dan alle anderen69 socio-culturele voordelen (Mean = 3,9631; std. dev. = 0,54849) en economische voordelen (Mean = 3,9980; std. dev. = 0,53444) linken aan het toerisme en het toerisme significant minder met de vinger te wijzen als oorzaak van verminderde leefbaarheid (Mean = 2,0486; std. dev. = 0,54627). Deze groep vertoont aldus minder aversie ten aanzien van het toerisme. De respondenten die opteren voor een afname van het toeristenaantal ervaren daarentegen gemiddeld genomen meer overlast door toedoen van het toerisme (Mean = 3,0929; std. dev. = 1,04494) en koppelen minder socio-culturele voordelen (Mean = 3,0800; std. dev. = 0,86426) en economische voordelen (Mean = 3,1217; std. dev. = 0,66150) aan deze industrietak dan de respondenten die opteren voor een behoud van het aantal toeristen. Wat de voordelen op economisch vlak en de verminderde leefbaarheid (overlast) betreft, is er bovendien sprake van een significant verschil in perceptie tussen de groep die pleit voor een afname en deze die geen standpunt inneemt. Deze laatste groep schat de economische voordelen van deze industrietak namelijk hoger in en ziet het toerisme minder als bron van overlast (zie voetnoot 69).

69

Afname: • verminderde leefbaarheid: Mean = 3,0929; std. dev. = 1,04494; • socio-culturele voordelen: Mean = 3,0800; std. dev. = 0,86426; • economische voordelen: Mean = 3,1217; std. dev. = 0,66150. Behoud: •

verminderde leefbaarheid: Mean = 2,2854; std. dev. = 0,56108;

•

socio-culturele voordelen: Mean = 3,7189; std. dev. = 0,57267;

•

economische voordelen: Mean = 3,6682; std. dev. = 0,47678.

Geen mening: •

verminderde leefbaarheid: Mean = 2,3886; std. dev. = 0,60677;

•

socio-culturele voordelen: Mean = 3,6127; std. dev. = 0,56855;

•

economische voordelen: Mean = 3,5833; std. dev. = 0,58652.

270

Tabel 32: Verschil in attitudedimensies naargelang het gewenst toekomstscenario Gewenst toekomstscenario Afname

Behoud

Toename

Geen mening

Socio-culturele voordelen



Significant ≠: de groep ‘afname’ schrijft gem. minder sociocult. + toe aan toerisme dan de groep ‘behoud’

Significant ≠: de groep ‘afname’ schrijft gem. minder econ. + toe aan toerisme dan de groepen ‘behoud’ en ‘geen mening’

(F = 26,409; F Sig = 0,000; Mean difference Afname en Behoud: 0,63895/+0,63895 & Tamhane Sig. = 0,024)

(F = 38,977; F Sig = 0,000; Mean difference Afname en Behoud: 0,54652/ +0,54652 & Tamhane Sig. = 0,010; Mean difference Afname en Geen mening: 0,46167/+0,46167 & Tamhane Sig. = 0,042)

Significant ≠: de groep ‘behoud’ schrijft gem. meer socio-cult. + toe aan toerisme dan de groep ‘afname’, doch gem. minder dan de groep ‘toename’ Significant ≠: de groep ‘toename’ schrijft gem. meer socio-cult. + toe aan toerisme dan de groepen ‘afname’, ‘behoud’ en ‘geen mening’

Significant ≠: de groep ‘behoud’ schrijft gem. meer econ. + toe aan toerisme dan de groep ‘afname’, doch gem. minder dan de groep ‘toename’ Significant ≠: de groep ‘toename’ schrijft gem. meer econ. + toe aan toerisme dan de groepen ‘afname’, ‘behoud’ en ‘geen mening’

Significant ≠: de groep ‘behoud’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarh. dan de groep ‘afname’, doch gem. meer dan de groep ‘toename’ Significant ≠: de groep ‘toename’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarh. dan de groepen ‘afname’, ‘behoud’ en ‘geen mening’

(F Sig = 0,000; Mean difference Toename en Afname: +0,88309/0,88309 & Tamhane Sig. = 0,001; Mean difference Toename en Behoud: +0,24414/0,24414 & Tamhane Sig. = 0,000; Mean difference Toename en Geen mening: +0,35038/-0,35038 & Tamhane Sig. = 0,000)

(F Sig = 0,000; Mean difference Toename en Afname: +0,87631/0,87631 & Tamhane Sig. = 0,000; Mean difference Toename en Behoud: +0,32979/0,32979 & Tamhane Sig. = 0,000; Mean difference Toename en Geen mening: +0,41465/-0,41465 & Tamhane Sig. = 0,000)

(F Sig = 0,000; Mean difference Toename en Afname: 1,04425/+1,04425 & Tamhane Sig. = 0,002; Mean difference Toename en Behoud: 0,23679/+0,23679 & Tamhane Sig. = 0,000; Mean difference Toename en Geen mening: 0,34004/+0,34004 & Tamhane Sig. = 0,000)

Significant ≠: de groep ‘geen mening’ schrijft gem. minder socio-cult. + toe aan toerisme dan de groep ‘toename’

Significant ≠: de groep ‘geen mening’ schrijft gem. minder econ. + toe aan toerisme dan de groep ‘toename’, doch gem. meer dan de groep ‘afname’

Significant ≠: de groep ‘geen mening’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarh. dan de groep ‘afname’, doch gem. meer dan de groep ‘toename’

Significant ≠: de groep ‘afname’ acht toerisme gem. meer verantw. voor È leefbaarheid dan de groepen ‘behoud’ en ‘geen mening’


(F = 29,930; F Sig = 0,000; Mean difference Afname en Behoud: +0,80747/-0,80747 & Tamhane Sig. = 0,016; Mean difference Afname en Geen mening: +0,70422/-0,70422 & Tamhane Sig. = 0,046)

271

16.1.4 Attitude ten aanzien van toerisme Zoals aangegeven, werden met behulp van Principale Componentanalyse op basis van 20 variabelen (attitude-uitspraken) vier factoren onderscheiden die beschouwd kunnen worden als attitudedimensies. In de oorspronkelijke vragenlijst werden evenwel 27 variabelen opgenomen die getypeerd kunnen worden als attitudestellingen. In de definitieve PCA-oplossing werden met andere woorden zeven variabelen uitgesloten. De voornaamste reden hiertoe was het feit dat deze variabelen lage communaliteiten en/of lage factorladingen hadden. Bepaalde verwijderde stellingen gaven bovendien niet echt een indicatie van de houding van respondenten ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling en kunnen dan ook niet als zuivere ‘attitude-uitspraken’ beschouwd worden. Het betreft eerder globale meningsvragen en vragen waarin gepeild wordt naar bepaalde gegevens van de respondenten. De zeven variabelen die niet opgenomen werden, waren de volgende: • D.9. ‘Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is te veel op toeristen gericht’; • D.20. ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve gevolgen van het toerisme’; • D.23. ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’; • D.24. ‘Het toerisme levert mij persoonlijke voordelen op’; • D.25. ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’; • D.26. ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar beleid inzake toerisme’; • D.27. ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’. Om na te gaan of er enig significant verband bestaat tussen de niet opgenomen stellingen en de vier onderscheiden attitudedimensies, werd voor elk van deze zeven variabelen de bivariate correlatiecoëfficiënt Spearman’s rho berekend. Deze analyses leidden tot onderstaande resultaten. Naarmate men meer de mening is toegedaan dat het culturele aanbod in Brussel te veel op toeristen gericht is (D.9.), kent men significant minder economische voordelen toe aan het toerisme en acht men het fenomeen beduidend meer verantwoordelijk voor prijsstijgingen en een verminderde leefbaarheid. Deze verbanden zijn 100% betrouwbaar (Sig. 2-tailed = 0,000), doch zwak tot zeer zwak (rho = -0,144 tot -0,245). Ook geldt dat naarmate men er meer van overtuigd is dat slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek positieve gevolgen ervaart van het toerisme (D.20.), men minder vooren meer nadelen inziet van toerisme. Met betrekking tot deze stelling D.20. is er aldus sprake van een significant verband met elk van de vier onderscheiden attitudedimensies. Deze samenhang is evenwel zeer zwak. Stelling D.23. is quasi identiek aan stelling D.20.: slechts één woord verschilt. Het gaat hierbij niet om het gepercipieerd aantal inwoners dat positieve gevolgen van het toerisme ervaart, maar om het gepercipieerd aantal dat negatieve gevolgen ervaart.

272

Terwijl bij de positief geformuleerde stelling significante verbanden opgetekend werden voor elk van de vier nieuwe factoren of attitudedimensies, zien we bij de stelling D.23. enkel een significant verband tussen de mate waarin men van mening is dat slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek negatieve gevolgen ervaart en de mate waarin met socio-culturele voordelen koppelt aan het toerisme. Het betreft een voor 95% betrouwbaar positief verband dat evenwel zeer zwak is (zie Tabel 33). Tabel 33: Verband tussen de attitudedimensies en stellingen D.9, D.20 en D.23

Naarmate men meer akkoord gaat met de stelling… D.9. ‘Het culturele aanbod in Brussel (BHG) is te veel op toeristen gericht’ ×

Ö

… nemen de gepercipieerde vooren/of nadelen door toedoen van toerisme toe of af Economische voordelen Ø (rho = -0,144 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Verminderde leefbaarheid × (rho = +0,245 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Prijsstijgingen × (rho = +0,241 & Sig. 2-tailed = 0,000)

D.20. ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart positieve gevolgen van het toerisme’ ×

Ö

Socio-culturele voordelen Ø (rho = -0,135 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Economische voordelen Ø (rho = -0,172 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Verminderde leefbaarheid × (rho = +0,189 & Sig. 2-tailed = 0,000)


D.23. ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ ×

Ö

Socio-culturele voordelen × (rho = +0,104 & Sig. 2-tailed = 0,005)

Wanneer we kijken naar de stelling D.24. ‘Het toerisme levert mij persoonlijke voordelen op’, zien we dat er met uitzondering van de attitudedimensie ‘prijsstijgingen’ telkenmale sprake is van een (wederom weliswaar zwak tot zeer zwak) significant verband (zie Tabel 34). Deze vaststelling wekt geen verbazing. Het lijkt ons logisch dat naarmate men de persoonlijke voordelen van het toerisme hoger inschat, men ook meer socio-culturele en economische voordelen toekent aan het toerisme en het toerisme minder aanziet als een bron van overlast. Tabel 34: Verband tussen de attitudedimensies en stelling D.24

Naarmate men meer akkoord gaat met de stelling… D.24. ‘Het toerisme levert mij persoonlijke voordelen op’ ×

Ö

… nemen de gepercipieerde vooren/of nadelen door toedoen van toerisme toe of af Socio-culturele voordelen × (rho = +0,350 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Economische voordelen × (rho = +0,321 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Verminderde leefbaarheid Ø (rho = -0,190 & Sig. 2-tailed = 0,000)

273

Stellingen D.25. en D.26. kunnen omschreven worden als stellingen die verwijzen naar de mate waarin Brussel-Stad de bevolking betrekt bij haar toeristisch beleid. De eerste uitspraak handelt omtrent de mate waarin men zich op de hoogte acht van het toeristische beleid, terwijl de tweede peilt naar de tevredenheid inzake informatieoverdracht vanwege Brussel-Stad. Analyses brengen een zeer zwak positief verband aan het licht tussen de mate waarin men zich op de hoogte acht van het toeristische beleid en de mate waarin men vindt dat Brussel-Stad de bevolking voldoende informeert over haar plannen inzake toerisme enerzijds, en de mate waarin men socioculturele en economische voordelen aan het toerisme toeschrijft anderzijds. Inzake informatieoverdracht bestaat er ook nog een zeer zwak positief verband met de perceptie van prijsstijgingen (zie Tabel 35). Tabel 35: Verband tussen de attitudedimensies en stellingen D.25 en D.26

Naarmate men meer akkoord gaat met de stelling… D.25. ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ ×

Ö

D.26. ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar beleid inzake toerisme’ ×

Ö



Socio-culturele voordelen × (rho = +0,115 & Sig. 2-tailed = 0,002)



Een laatste stelling die in de reeks van uitspraken werd voorgelegd aan de respondenten betrof de stelling D.27. ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’. Analyses tonen dat er een zwak tot zeer zwak significant positief verband bestaat tussen de mate waarin men fier is op zijn stad en de mate waarin met voordelen koppelt aan het toerisme. Met betrekking tot de gepercipieerde verminderde leefbaarheid door toedoen van het toerisme geldt een zeer zwak significant negatief verband. Anders gesteld: naarmate met trotser is op BrusselStad schrijft men minder socio-culturele en economische voordelen toe aan het toerisme en ziet men het toerisme minder als bron van overlast (zie Tabel 36). Tabel 36: Verband tussen de attitudedimensies en stelling D.27

Naarmate men meer akkoord gaat met de stelling… D.27. ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ ×

Ö



Verminderde leefbaarheid Ø (rho = -0,100 & Sig. 2-tailed = 0,007)

274

16.1.5 Identificatiegegevens Gemiddeld genomen staan mannen even positief/negatief ten aanzien van de verschillende onderscheiden attitudedimensies op vlak van toerisme dan vrouwen. Er valt evenmin een verschil op te tekenen tussen de gemiddelde houding van de Belgen enerzijds en deze van de niet-Belgen anderzijds. Ook het continent waarvan men afkomstig is en het feit of men al dan niet een Europese nationaliteit heeft, blijken geen onderscheidende factoren te zijn (voor elke factor / dimensie telkens: Sig. 2-tailed > 0,05 / F Sig > 0,05). Daar waar het geslacht en de nationaliteit geen enkele betekenisvolle invloed blijken te hebben op de manier waarop men gemiddeld gezien tegenover het toerisme staat, blijkt de geboorteplaats met betrekking tot twee van de vier onderscheiden attitudedimensies wel van tel (zie Tabel 37). De respondenten die geboren zijn in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest achten het toerisme gemiddeld gezien namelijk meer dan anderen verantwoordelijk voor een toename van de prijzen op vlak van goederen, diensten en vastgoed (geboren in BHG: Mean = 3,3231; std. dev. = 1,04042; geboren buiten BHG: Mean = 3,1685; std. dev. = 0,96403). Deze groep is gemiddeld genomen ook minder de mening toegedaan dat toerisme een positieve uitwerking heeft op economisch vlak (geboren in BHG: Mean = 3,6929; std. dev. = 0,61104; geboren buiten BHG: Mean = 3,8683; std. dev. = 0,53797). Beide verschillen zijn significant. Het dient gezegd dat dit significante effect van

de geboorteplaats op de houding ten aanzien van toerisme in beide gevallen uitermate gering is: met betrekking tot de prijsstijgingen kan amper 0,56% van de variantie verklaard worden vanuit de geboorteplaats (d= 0,15; r= 0,07). Wat de gepercipieerde economische voordelen van het toerisme betreft, bedraagt dit 3% (d= -0,35; r= -0,17). Tabel 37: Verschil in attitudedimensies naargelang de geboorteplaats

Al dan niet geboren in het BHG

Respondent is geboren in het BHG VERSUS Respondent is geboren buiten het BHG


Economische voordelen Significant ≠: de groep ‘geboren in BHG’ schrijft gem. minder econ. + toe aan toerisme (F = 7,477; Sig. = 0,006; t = -3,863; sig. 2-tailed = 0,000)


Prijsstijgingen Significant ≠: de groep ‘geboren in BHG’ schrijft gem.prijsÇ meer toe aan toerisme (F = 3,356; Sig. = 0,067; t = +2,011; sig. 2-tailed = 0,045)

Het al dan niet hebben van kinderen speelt schijnbaar enkel een rol wanneer het gaat om de leefbaarheid in de stad en de gepercipieerde positieve/negatieve invloed die het toerisme hierop uitoefent (zie Tabel 38). De respondenten die aangaven één of meerdere kinderen te hebben linken het toerisme gemiddeld gezien namelijk significant minder met

275

overlast en achten deze industrietak bijgevolg minder verantwoordelijk voor een daling van de leefbaarheid in de stad (kinderen: Mean = 2,1459; std. dev. = 0,61617; geen kinderen: Mean = 2,2550; std. dev. = 0,60713). Het al dan niet hebben van kinderen kan evenwel slechts 0,8% van de verschillen met betrekking tot deze factor verklaren (d= -0,18; r= 0,09). Tabel 38: Verschil in attitudedimensies naargelang het al dan niet hebben van kinderen Al dan niet hebben van kinderen Kinderen VERSUS Geen kinderen



Verminderde leefbaarheid Significant ≠: respondenten met kinderen achten toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaar-heid dan respondenten zonder kinderen (F =


0,000; Sig. = 0,990; t = -2,387; sig. 2-tailed = 0,017)

Naast onder meer het al dan niet hebben van kinderen werd in het identificatiegedeelte van de vragenlijst ook gepeild naar de leeftijd van de respondenten. In de enquête werden in totaal vijf leeftijdsgroepen voorgelegd. Deze werden nadien gehergroepeerd tot drie leeftijdscategorieën: 18-34 jaar, 35-54 jaar en 55-plus. Analyses tonen dat leeftijd wel degelijk een beïnvloedende rol speelt met betrekking tot drie van de vier attitudedimensies (zie Tabel 39). Uitgezonderd van de dimensie ‘economische voordelen’ staan de drie leeftijdsgroepen namelijk gemiddeld gezien niet even positief of negatief ten aanzien van het toerisme. Wat de gepercipieerde socioculturele voordelen betreft, is dit verschil evenwel niet significant (Bonferron Sig & Scheffé Sig > 0,05). Met betrekking tot de gepercipieerde verminderde leefbaarheid enerzijds en de prijsstijgingen anderzijds blijken er daarentegen wel significante verschillen in groepsgemiddelden te zijn, en dit specifiek met betrekking tot de houding van de 18 tot 34-jarigen (verminderde leefbaarheid: Mean = 2,2842; std. dev. = 0,56244; prijsstijgingen: Mean = 3,3206; std. dev. =0,93028) versus deze van de 55-plussers (verminderde leefbaarheid: Mean = 2,1358; std. dev. = 0,68156; prijsstijgingen: Mean = 3,0586; std. dev. = 1,05056). De groep jongvolwassenen blijkt het toerisme gemiddeld gezien hiervoor meer verantwoordelijk te achten dan de ouderengroep. De mate waarin de leeftijd als verklarende factor naar voor kan geschoven worden is wederom zeer beperkt: de leeftijdscategorie verklaart voor beide dimensies telkenmale slechts 1% van het verschil (ŋ² verminderde leefbaarheid=0,01; ŋ² prijsstijgingen=0,099).

276

Tabel 39: Verschil in attitudedimensies naargelang de leeftijdscategorie Leeftijdscategorieën 18-34 jaar

35-54 jaar 55+




Prijsstijgingen

Significant ≠: de groep ’18-34 jaar’ acht toerisme gem. meer verantw. voor È leefbaarheid

Significant ≠: de groep ’18-34 jaar’ schrijft gem. prijsÇ meer toe aan toerisme

(F = 3,926; F Sig = 0,020; Mean difference 18-34 en 55+: +0,14837/-0,14837; Bonferroni Sig. = 0,041)

(F = 3,625; F Sig = 0,027; Mean difference 18-34 en 55+: +0,26192/-0,26192; Bonferroni Sig. = 0,022)

Geen sign. ≠ Significant ≠: de groep ’55+’ acht toerisme gem. minder verantw. voor È leefbaarheid

Geen sign. ≠ Significant ≠: de groep ’55+’ schrijft gem. prijsÇ minder toe aan toerisme

Een ander basisgegeven waarnaar in de enquête gepeild werd, was het hoogst behaalde diploma. In de vragenlijst werden bij dit item zeven antwoordmogelijkheden voorzien: lager onderwijs, lager middelbaar onderwijs, hoger middelbaar onderwijs, hogeschoolonderwijs korte type (3 jaar), hogeschoolonderwijs lange type (4 of 5 jaar) en universitair onderwijs (incl. doctoraat). Voor de respondenten die geen enkel diploma behaalden, werd de antwoordcategorie ‘geen’ voorzien. Door deze vraagstelling kon bij de analyses worden nagegaan of er op basis van het opleidingsniveau een significant verschil bestaat met betrekking tot de houding ten aanzien van toerisme. Wanneer we de respondentengroep opdelen in twee deelgroepen op basis van het al dan niet hebben van een diploma hoger onderwijs (bachelor of master) zien we dat respondenten met een hoger onderwijsdiploma op zak gemiddeld genomen significant meer economische voordelen koppelen aan het toerisme dan zij die geen bachelor- of masterdiploma behaalden (diploma HO: Mean = 3,8776; std. dev. = 0,56433; geen diploma HO: Mean = 3,7291; std. dev. = 0,56948). De prijsstijgingen van goederen, diensten en vastgoed worden door de hoger opgeleiden ook beduidend minder toegeschreven aan het toerisme dan door de respondentengroep die geen hoger onderwijsdiploma behaalde (diploma HO: Mean = 3,0428; std. dev. = 0,99774; geen diploma HO: Mean = 3,4208; std. dev. = 0,95234). Het al dan niet hebben van een bachelor- en/of masterdiploma kan 1,7% van de verschillen inzake gepercipieerde economische voordelen verklaren, en 3,6% van de verschillen inzake gepercipieerde prijsstijgingen door toedoen van toerisme (resp. d= +0,26; r= +0,13 & d= -0,39; r= -0,19) (zie Tabel 40).

277

Tabel 40: Verschil in attitudedimensies naargelang het opleidingsniveau

Al dan niet diploma hoger onderwijs (HO) Respondent heeft een diploma hoger onderwijs


VERSUS

Economische voordelen Significant ≠ : de groep ‘diploma HO’ schrijft gem. meer econ. + toe aan toerisme


(F = 0,008; Sig. = 0,929; t = +3,499; sig. 2-tailed = 0,000)

Respondent heeft geen diploma hoger onderwijs

Prijsstijgingen Significant ≠ : de groep ’diploma HO’ schrijft gem. prijsÇ minder toe aan toerisme (F = 0,366; Sig. = 0,546; t = -5,171; sig. 2-tailed = 0,000)

16.1.6 Welzijn (~ geluksniveau) Hoewel verschillende respondenten bedenkingen formuleerden bij de laatste vraagstelling met betrekking tot de mate van geluk, leek het ons toch gepast om ook met deze stelling een correlatieanalyse door te voeren. Hoewel we zelf inzien dat er vraagtekens kunnen geplaatst worden bij de inhoudelijke interpreteerbaarheid van het geheel, wensen we hier kort de resultaten van deze analyses te duiden (zie Tabel 41). Zo blijkt er een significant positief verband te zijn tussen de gepercipieerde mate van geluk op het moment van bevraging en de voordelen die aan het toerisme gekoppeld worden. Met betrekking tot de gepercipieerde verminderde leefbaarheid als gevolg van toerisme en toeristische ontwikkeling geldt een significant negatief verband. Naarmate de respondent zich gelukkiger voelde op het moment van bevraging werden er met andere woorden significant meer socio-culturele en economische voordelen gekoppeld aan het toerisme en werd het toerisme minder verantwoordelijk geacht voor een daling van de leefbaarheid in de stad. Deze significante verbanden zijn alle drie zeer betrouwbaar, doch evenwel uiterst zwak. Tabel 41: Verband tussen de attitudedimensies en het welzijn (~ geluksniveau)

Mate waarin de respondent zich gelukkig voelde op het moment van bevraging

Socio-culturele voordelen Significant positief verband

Economische voordelen Significant positief verband

Verminderde leefbaarheid Significant negatief verband

(rho = +0,121 & Sig. 2-tailed = 0,001)

(rho = +0,194 & Sig. 2-tailed = 0,000)

(rho = -0,158 & Sig. 2-tailed = 0,000)

Prijsstij -gingen Geen sign. verband

278

SAMENVATTING HOOFDSTUK 16: VARIANTIE- EN CORRELATIE-ANALYSE De vier attitudedimensies die met behulp van de exploratieve multivariate dataanalysetechniek Principale Componentanalyse (PCA) achterhaald werden, werden op hun beurt omgevormd tot vier nieuwe inhoudsvalide en betrouwbare variabelen. Via variantie-analyse (T-toets en One-Way ANOVA) werd vervolgens nagegaan of er met betrekking tot de nieuw gecreëerde variabelen significante verschillen zijn in de populatiegemiddelden van twee of meer groepen van bewoners. Ook werd stilgestaan bij mogelijke statistische verbanden tussen de nieuwe en de reeds bestaande variabelen. In onderstaande tekst vatten we de voornaamste bevindingen samen. We merken op dat bij de significante verschillen inzake groepsgemiddelden met betrekking tot de attitudedimensies (afhankelijke variabele) telkens slechts een zeer klein percentage van het verschil verklaard kon worden door de onafhankelijke variabelen. Ook de significante verbanden die achterhaald werden, bleken telkenmale zwak tot zeer zwak. Wonen Analyses tonen dat de woonplaats binnen de Vijfhoek (district van woonst) geen beïnvloedende factor is voor de gepercipieerde socio-culturele en economische voordelen, evenmin als voor de gepercipieerde negatieve impact op vlak van leefbaarheid. Met betrekking tot de mate waarin de respondenten uit de verschillende districten prijsstijgingen gemiddeld toeschrijven aan het toerisme valt daarentegen wél een significant verschil op te tekenen: de bevraagde Maroliens achten het toerisme hier namelijk meer verantwoordelijk voor dan bepaalde andere bewonersgroepen. Terwijl het aantal jaar dat men in de Brusselse Vijfhoek gedomicilieerd is geen invloed heeft op de manier waarop men tegenover het toerisme staat, blijkt het feit of men al dan niet ingeweken is wel van belang. Inwijkelingen percipiëren gemiddeld gezien namelijk iets meer economische voordelen en achten het toerisme minder verantwoordelijk voor prijsstijgingen. Tewerkstelling Significante verschillen in groepsgemiddelden tussen leden en niet-leden van wijkcomités werden niet vastgesteld, evenmin als tussen werkenden en niet-werkenden, en tussen de verschillende subgroepen van niet-werkenden (werkzoekend/werkloos, huisvrouw/-man, gepensioneerd/met brugpensioen, enz.). Wel dient gezegd dat respondenten werkend in de toeristische industrie significant meer socio-culturele en economische voordelen en minder overlast linken aan het toerisme dan diegenen die niet in de sector tewerkgesteld zijn. Een gelijkaardig beeld stellen we vast bij de respondenten werkend in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (versus buiten BHG), alsook bij de respondenten werkend in Brussel-Stad (versus buiten Brussel-Stad). Wanneer we de groep werkenden (al dan niet in de toeristische sector) beschouwen die familie en/of vrienden heeft werkzaam in de toeristische branche, zien we dat zij beduidend meer socio-culturele voordelen en beduidend minder overlast toeschrijven aan

279

het toerisme dan anderen. Bij de groep niet-werkenden vallen op dit vlak geen significante verschillen op te tekenen. Naast de eigen werksector en werkplek, alsook de werksector van naaste familie en/of vrienden, blijkt tevens de beroepscategorie een onderscheidende factor. Zo schatten zelfstandigen de economische gevolgen van het toerisme gemiddeld gezien positiever in dan arbeiders. Toerisme Er bestaat geen significant verband tussen het aantal keer dat men gemiddeld per jaar op vakantie gaat en de mate waarin men positieve en/of negatieve effecten van toerisme ervaart. Er is wel een significant positief verband tussen de mate van contact met toeristen en de perceptie van socio-culturele en economische voordelen enerzijds, en een significant negatief verband tussen de mate van contact en de gepercipieerde overlast anderzijds. Uit analyses blijkt voorts dat de vier respondentengroepen die onderscheiden kunnen worden op basis van hun antwoord op de vraag naar gewenste toekomstscenario’s voor het toerisme in Brussel allen gemiddeld een verschillende houding hebben ten aanzien van toerisme. Elk van deze groepen schat de onderscheiden positieve en negatieve effecten van toerisme namelijk anders in. Met uitzondering van de gepercipieerde prijsstijgingen door toedoen van toerisme zijn deze verschillen qua groepgemiddelden steeds significant. Attitude ten aanzien van toerisme Naarmate men er meer van overtuigd is dat slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek positieve gevolgen ervaart van het toerisme koppelt men minder vooren meer nadelen aan het toerisme. Ook blijkt dat naarmate men de persoonlijke voordelen van het toerisme hoger inschat en naarmate men trotser is op Brussel-Stad, men meer socio-culturele en economische voordelen toekent aan het toerisme en het toerisme minder aanziet als een bron van overlast. Brussel-Stad heeft er alle belang bij om de lokale bewoners te informeren over het toeristisch beleid. Analyses tonen namelijk dat naarmate men meer akkoord gaat met de stellingen ‘Ik ben op de hoogte van het toeristisch beleid van Brussel-Stad’ en ‘BrusselStad informeert de bevolking voldoende over haar beleid inzake toerisme’, de gepercipieerde socio-culturele en economische voordelen toenemen. Enig minpuntje is dat de analyses aangeven dat men meer prijsstijgingen toeschrijft aan het toerisme naarmate men meer akkoord gaat met de uitspraak dat Brussel-stad de bevolking voldoende over haar toerismebeleid informeert. Identificatiegegevens Noch geslacht, noch nationaliteit hebben een invloed op de manier waarop men gemiddeld gezien tegenover het toerisme staat. De geboorteplaats is met betrekking tot twee van de vier onderscheiden attitudedimensies wel van belang: respondenten geboren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest achten het toerisme gemiddeld gezien meer dan anderen verantwoordelijk voor een toename van de prijzen, en schrijven meer

280

dan anderen economische voordelen toe aan het toerisme. Verder blijkt dat bevraagden met kinderen het toerisme significant minder aanzien als oorzaak van verminderde leefbaarheid. Ook ouderen blijken met betrekking tot dit laatste item gematigder dan jongvolwassenen: 55-plussers zien toerisme namelijk minder als bron van overlast dan 18-34-jarigen. De ouderengroep schrijft prijsstijgingen gemiddeld gezien ook minder toe aan het toerisme dan 18-34-jarigen. Een laatste vaststelling is dat respondenten met een diploma hoger onderwijs (bachelor of master) op zak gemiddeld genomen significant meer economische voordelen koppelen aan het toerisme dan zij die geen hoger onderwijsdiploma bezitten. Welzijn Naarmate de respondenten zich gelukkiger voelden op het moment van bevraging werden significant meer voordelen gekoppeld aan het toerisme en werd het toerisme minder verantwoordelijk geacht voor een daling van de leefbaarheid in de stad.

281

17 GROEPEN BEWONERS MET EENZELFDE ATTITUDEPROFIEL

17.0 Inleiding In voorgaand hoofdstuk werd uitgelegd hoe met behulp van Principale Componentanalyse vier nieuwe variabelen geïdentificeerd werden die beschouwd kunnen worden als attitudedimensies. In dit hoofdstuk staan we stil bij de vraag hoe op basis van de scores op deze attitudedimensies respondentengroepen met een gelijkaardig attitudeprofiel onderscheiden werden en wat de uitkomst van deze analyses was. Het antwoord op deze vragen is terug te vinden in 17.1 en 17.2. Eenmaal verschillende bewonersgroepen onderscheiden waren op basis van hun attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio werd elk van deze groepen vervolgens socio-demografisch, economisch en ruimtelijk getypeerd. Deze typering wordt besproken in 17.3.

17.1 Clusteranalyse: werkwijze Om groepen van bewoners met een gelijkaardig attitudeprofiel te onderscheiden werd gebruik gemaakt van clusteranalyse. Clusteranalyse is een exploratieve multivariate classificatiemethode die gebruikt wordt om een mogelijke aanwezige, doch a priori niet bekende structuur in gegevens bloot te leggen. Het is met andere woorden een hypothesegenererend en geen hypothesetoetsend instrument. Zoals zonet geschetst, werd dit type analyse in voorliggende PWO-studie aangewend voor datareductie: een groot aantal respondenten (m.n. 725) werden samengevoegd tot een beperkt aantal intern homogene en extern heterogene groepen die clusters worden genoemd. De doelstelling van clusteranalyse is aldus cases (in dit geval respondenten) in groepen te sorteren zodanig dat er een hoge mate van gelijkenis bestaat tussen de gevallen in dezelfde groep en een lage mate van overeenkomst tussen gevallen behorende tot verschillende groepen. Deze overeenkomst wordt beoordeeld op basis van de waarde van elke case voor de variabelen waarop de clusteranalyse is uitgevoerd. In voorliggend onderzoek betreft dit de vier door Principale Componentanalyse nieuw gevormde variabelen die aanzien kunnen worden als attitudedimensies (De Jongh, s.d.; De Pelsmaecker & Van Kenhove, 2005; Slotboom, 1996).

283

Er zijn twee belangrijke clustermethoden in SPSS: de hiërarchische methoden en de partitiemethoden. De essentie van de hiërarchische methoden is dat in elke stap van de analyse slechts twee individuen of groepen van individuen beschouwd worden70. Wanneer vertrokken wordt van één grote cluster die alle cases bevat om vervolgens na tal van opdelingen uit te komen tot verschillende kleine(re) clusters spreekt men van de splitsende methode. Bij de samenvoegende methode beschouwt men bij aanvang elke case als een cluster en combineert men deze cases totdat er uiteindelijk een beperkt aantal groepen overblijft met een grote interne similariteit en een grote externe dissimilariteit. De resultaten van beide technieken kunnen visueel voorgesteld worden in een dendrogram met boomstructuur die een duidelijk overzicht geeft van de verschillende clustermogelijkheden van de cases. Bijkomend geeft deze boomstructuur een idee van de afstand tussen de groepen met cases die geclusterd worden. Hierbij wordt een schaal van 0 tot 25 gehanteerd. Hoe groter de afstand tussen de clusters, hoe groter de punten van verschil tussen deze clusters. Bij de hiërarchische methoden zijn de opeenvolgende samenvoegingen of divisies definitief. Dit betekent dat een case, eenmaal toegewezen aan een cluster, niet meer van cluster kan veranderen. Dit definitieve karakter is zowel de kracht (snelheid berekening), als de zwakte (geen herstel van vroegere foutieve classificaties) van de hiërarchische methoden. Het aantal hiërarchische methoden dat toegepast kan worden om het uiteindelijk aantal clusters te bepalen is groot, doch onderzoek heeft uitgewezen dat elk van deze analysemethoden lijden onder één of verschillende ernstige gebreken. De methode van Ward en de ‘average linkage’-methode blijken over alle foutcondities heen de beste resultaten te vertonen. In voorliggend PWO-onderzoek werd derhalve geopteerd voor de toepassing van de samenvoegende Wardmethode waarbij de cases op zodanige manier gecombineerd worden dat de variantie binnen de cluster geminimaliseerd wordt. De PWO-analyses volgens de hiërarchische Wardmethode resulteerden in de identificatie van mogelijks drie of vier verschillende clusters van respondenten. Aangezien onderzoek heeft uitgewezen dat geen enkele van de hiërarchische methoden stabiele resultaten oplevert en het volgens verschillende auteurs daarom verkeerd is om de resultaten van een clusteranalyse enkel te laten afhangen van de hiërarchische methoden, werd na het verkrijgen van de clustermogelijkheden op basis van de hiërarchische Wardmethode niet verder gezocht naar een definitief resultaat, maar gebruikten we deze informatie om vervolgens enkele clusteranalyses volgens de partitiemethoden uit te voeren: eerst met drie clusters als startpositie, vervolgens met vier. Onderzoek heeft namelijk uitgewezen dat het resultaat van in het bijzonder de hiërarchische Wardmethode een goede basis vormt voor het uitvoeren van een clusteranalyse volgens de partitiemethoden.

70

Deze beperking komt bij de partitiemethoden niet voor.

284

Partitiemethoden of niet-hiërarchische methoden vertrekken van de verdeling van n cases in k (k
17.2 Drieclusteroplossing in voorliggend onderzoek De vierclusteroplossing die verkregen werd na een niet-hiërarchische clustering via de Kmeans methode bleek niet goed interpreteerbaar. De drieclusteroplossing was daarentegen wél inhoudelijk zinvol. De drie groepen hebben namelijk een duidelijk profiel als we de gemiddelde clusterscores op de verschillende attitudedimensies vergelijken. Daarenboven wijzen analyses uit dat de groepsgemiddelden van de drie clusters op de verschillende attitudedimensies significant verschillen (F Sig = 0,000). Volgende drie respondentengroepen kunnen op basis van hun attitudeprofiel ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling onderscheiden worden: • tegenstanders van toerisme (negatief); • kritisch realisten (gematigd positief); • fervente aanhangers van het toerisme (uitermate positief). Het dient gezegd dat de namen die aan deze clusters gegeven werden vergelijkbaar zijn met en gebaseerd zijn op nationaal en internationaal onderzoek naar attitudes ten aanzien van toerisme.

285

17.3 Kadering van de clusters Zoals vermeld, hebben de drie clusters een duidelijk profiel als we de gemiddelde clusterscores op de verschillende attitudedimensies vergelijken. In 17.3.1 wordt deze profilering op basis van de attitudedimensies verduidelijkt. Socio-demografische, economische, toerismegerelateerde en ruimtelijke factoren kunnen een verklaring bieden voor het verschil in attitude tussen bepaalde individuen en/of groepen. Na de identificatie van de verschillende clusters werden deze achtergrondkenmerken met behulp van kruistabellenanalyse71 beschreven. In 17.3.2 behandelen we volgende elementen: geslacht, leeftijd, nationaliteit, geboorteplaats, kinderen, diploma, woongeschiedenis, en betrokkenheid in het buurtverenigingsleven. Ook de mate van trots op Brussel-Stad en het geluksniveau worden in dit punt behandeld. De beroepssituatie en de economische link met het toerisme worden besproken in 17.3.3. Het verband tussen de attitudeclusters en enkele toeristische gerelateerde gegevens komt aan bod in 17.3.4. In 17.3.5 staan we stil bij de ruimtelijke differentiatie van de attitudeclusters binnen de Brusselse Vijfhoek. Het hoofdstuk wordt afgerond met een samenvattend overzicht van de drie onderscheiden attitudeprofielen (zie 17.3.6).

17.3.1 Algemeen Grafiek 55 geeft een beeld van de gemiddelde scores van elke cluster op de vier onderscheiden attitudedimensies. Het valt op dat de groep ‘tegenstanders’ het toerisme het meest van al verantwoordelijk acht voor een daling van de leefbaarheid (hoogste gemiddelde score). Vergeleken met de twee andere groepen72 staat de tegenstandersgroep gemiddeld genomen significant negatiever ten aanzien van toerisme wanneer het gaat om overlast73.

71

Pearson Chi² met een significantieniveau van 0,05.

We merken op dat alle klassen van elk van de besproken variabelen een voldoende groot aantal observaties bevat zodat het bepalen van de Pearson Chi²-statistiek en bijhorende p-waarde voor de test van geen associatie bij kruistabellenanalyse met de clusters geen problemen opleverde. De regel dat maximaal 20% van de cellen van de tabel minder dan vijf verwachte observaties (expected count) mogen bevatten en dat alle cellen van de tabel minimaal één verwachte observatie moet tellen, werd geen enkele keer geschonden. 72 73

Hiertoe werd een enkelvoudige variantie-analyse uitgevoerd (One-Way ANOVA). Verminderde leefbaarheid en overlast: F = 160, 448; F sig = 0,000; Tamhane sig. = 0,000;

tegenstanders: Mean = 2,7505; std. dev. = 0,58032; kritisch realisten: Mean = 2,0945; std. dev. = 0,49832; fervente aanhangers: Mean = 1,9258; std. dev. 0,46834.

286

Tegenover de socio-culturele en de economische voordelen van toerisme, alsook tegenover de prijsstijgingen door toedoen van toerisme staat de tegenstandersgroep eerder neutraal. De groep schat beide voordelen gemiddeld genomen significant lager in dan de groep kritisch realisten en de groep fervente aanhangers74. De tegenstandersgroep aanziet het toerisme tot slot significant minder als oorzaak van prijsstijgingen75 dan door de groep kritisch realisten en significant meer dan door de groep fervente aanhangers aanzien. De respondenten binnen de cluster ‘kritisch realisten’ hebben een vrij uitgesproken mening over de verschillende aspecten van het toerisme, maar naargelang de dimensie verschilt de richting van hun attitude. We stellen een hoge gemiddelde score vast met betrekking tot de dimensies ‘socio-culturele en economische voordelen van toerisme’, alsook met betrekking tot de dimensie ‘prijsstijgingen door toedoen van toerisme’. De gemiddelde score op de dimensie ‘verminderde leefbaarheid door toedoen van toerisme’ is daarentegen zeer laag. Deze bewonersgroep schat de voordelen van het toerisme aldus zonder meer hoog in, maar is toch kritisch wanneer het gaat over de nadelen van het toerisme. De groep acht het toerisme niet echt verantwoordelijk voor overlast, maar ziet de sector wel veel meer dan de twee andere groepen als oorzaak van prijsstijgingen. Kritisch realisten zijn met andere woorden gematigd positief ten overstaan van toerisme. We zouden deze groep dan ook kunnen omschrijven als ‘kritische aanhangers’. Analyses tonen dat de groep kritisch realisten significant meer socio-culturele en economische voordelen aan het toerisme linkt dan de tegenstandersgroep76. Voorts koppelen zij significant minder economische voordelen aan het toerisme dan de fervente aanhangers77. Zoals reeds vermeld ziet de groep kritisch realisten het toerisme ook significant minder als oorzaak van een daling van de leefbaarheid in de stad dan de

74

Socio-culturele voordelen: F = 160,772; F sig. = 0,000; Tamhane sig. = 0,000; tegenstanders:

Mean = 3,2619; std. dev. = 0,53273; kritisch realisten: Mean = 4,0145; std. dev. = 0,44983; fervente aanhangers: Mean = 4,0030; std. dev. = 0,51384. Economische voordelen: F = 141,643; F sig. = 0,000; Sheffé sig. & Bonferroni sig. = 0,000; tegenstanders: Mean = 3,3215; std. dev. = 0,48137; kritisch realisten: Mean = 3,8973; std. dev. = 0,50501; fervente aanhangers: Mean = 4,0590; std. dev. = 0,46804. 75

Prijsstijgingen: F = 674,719; F sig. = 0,000; Tamhane sig. = 0,000; tegenstanders: Mean =

3,2843; std. dev. = 0,68169; kritisch realisten: Mean = 4,2131; std. dev. = 0,52477; fervente aanhangers: Mean = 2,3327; std. dev. = 0,56645. 76

Socio-culturele voordelen: F = 160,772; F sig. = 0,000; Tamhane sig. = 0,000; tegenstanders:

Mean = 3,2619; std. dev. = 0,53273; kritisch realisten: Mean = 4,0145; std. dev. = 0,44983. Economische voordelen: F = 141,643; F sig. = 0,000; Sheffé sig. & Bonferroni sig. = 0,000; tegenstanders: Mean = 3,3215; std. dev. = 0,48137; kritisch realisten: Mean = 3,8973; std. dev. = 0,50501. 77

Economische voordelen: F = 141,643; F sig. = 0,000; Sheffé sig. = 0,001; Bonferroni sig. =

0,000; fervente aanhangers: Mean = 4,0590; std. dev. = 0,46804; kritisch realisten: Mean = 3,8973; std. dev. = 0,50501.

287

tegenstandersgroep78. Daartegenover staat dat de kritisch realisten wel significant meer dan de twee andere groepen prijsstijgingen toeschrijven aan het toerisme79. De ‘fervente aanhangers’ tot slot scoren zeer hoog op vlak van de positieve attitudedimensies, en zeer laag op vlak van de negatieve attitudedimensies80. Deze groep koppelt met andere woorden veel voordelen en weinig nadelen aan het toerisme en kan aldus getypeerd worden als zijnde uitermate positief ten aanzien van toerisme. Wanneer gekeken wordt naar de verschillen in groepsgemiddelden stellen we vast dat de fervente voorstandersgroep overlast en prijsstijgingen significant minder en economische voordelen significant meer dan de andere groepen koppelt aan het toerisme81. Wat de socio-culturele voordelen betreft, is er enkel sprake van een significant verschil met de tegenstandersgroep82. Grafiek 55: Gemiddelde scores van elke cluster op de vier onderscheiden attitude-dimensies

Socio-culturele voordelen van toerisme Economische voordelen van toerisme Verminderde leefbaarheid en aversie (overlast) Prijsstijgingen door toedoen van toerisme

5 4,5

4,21 4,01

4

3,5

3,26

3,32

3

4

3,9

4,09

3,28 2,75 2,33

2,5

2,09 1,93

2

1,5

1

0,5 0

Tegenstanders = negatief

Kritisch realisten = gematigd positief

Fervente aanhangers = uitermate positief

78

Zie voetnoot 73.

79

Zie voetnoot 75.

80

We merken op dat de gemiddelde score van de groep ‘kritisch realisten’ op de attitudedimensie

socio-culturele voordelen gelijk is als deze van de groep ‘fervente aanhangers’ (resp. 4,01 en 4,00). 81

Zie voetnoot 73, 75 en 74.

82

Zie voetnoot 74.

288

Onderstaande Grafiek 56 toont dat de groep die gekant is tegen het toerisme in de minderheid is. 197 bevraagden behoren tot deze cluster, goed voor 27,2%. De voorstandersgroep is overduidelijk in de meerderheid (79,8% of 528). Deze voorstandersgroep bestaat uit twee deelgroepen: de fervente aanhangers van toerisme die uitermate positief zijn enerzijds (284, zijnde 39,2% van de totale respondentengroep en 53,8% van de totale voorstandersgroep), en de kritisch realisten die gematigd positief zijn anderzijds (244, zijnde 33,7% van de totale respondentengroep en 46,2% van de totale voorstandersgroep). Grafiek 56: Procentuele verdeling van de respondentengroep over de drie clusters

Tegenstanders = negatief Kritisch realisten = gematigd positief Fervente aanhangers = uitermate positief

Voorstanders

33,7%

27,2%

72,8%

39,2%

17.3.2 Socio-demografische kadering In Tabel 42 worden alle relevante socio-culturele variabelen weergegeven. Het vergelijken van de verschillende scores (procentuele verdeling, expected count en std. residual) op elke cluster met het totaalbeeld leidt onmiddellijk tot de identificatie van een aantal distinctieve clusterkarakteristieken. Zo blijkt de leeftijd significant te associëren met de attitudeclusters (Chi² = 18,490; df = 4; p = 0,001): binnen de groep tegenstanders komen significant meer 18-34 jarigen voor, terwijl deze leeftijdscategorie bij de fervente aanhangers significant minder voorkomt (48,7% bij de tegenstanders, 39,3% bij de kritisch realisten en 33,6% bij de fervente aanhangers). 55-plussers komen significant meer voor bij de fervente aanhangers van het toerisme en significant minder bij de tegenstanders (28,6% bij de fervente aanhangers, 17,6% bij de kritisch realisten en 19,3% bij de tegenstanders), terwijl de 35-54 jarigen meer dan verwacht terug te vinden zijn binnen de groep kritisch realisten (43% tegenover 37,8% bij de fervente aanhangers en 32% bij de tegenstanders).

289

Uit de tabel blijkt voorts dat er een licht overwicht is van vrouwen binnen de groep tegenstanders (52,8%), terwijl in de andere twee groepen de mannen in de meerderheid zijn. Het betreft hier evenwel geen significant verband (Chi² = 3,649; df = 2; p = 0,161). Er is evenmin sprake van een significant verband wanneer de nationaliteit (Belg versus niet-Belg) beschouwd wordt (Chi² = 0,299; df= 2; p = 0,861). Deze variabele vormt overigens geen onderscheidend item bij de karakterisering van de verschillende clusters. Wel distinctief blijkt het feit of men al dan niet geboren is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Chi² = 7,976; df = 2; p = 0,019): respondenten die geboren zijn in Brussel komen minder dan verwacht voor binnen de groep fervente aanhangers (29,7% tegenover 39,8% bij de kritisch realisten en 40,3% bij de tegenstanders). Hoewel er niet echt sprake is van een uitgesproken verschil, blijkt ook het al dan niet hebben van kinderen significant te associëren met de attitudegroepen (Chi² = 6,387; df = 2; p = 0,041). Binnen de kritisch realistengroep komen iets meer respondenten met kinderen voor dan verwacht (50,8% tegenover 40,8% bij de fervente aanhangers en 41,1% bij de tegenstanders). Hoogopgeleiden blijken dominant te zijn binnen de groep fervente aanhangers (64,4%), terwijl hun aandeel bij vooral de kritisch realisten (41,1%) en ook bij de tegenstanders (48,7%) eerder beperkt is. De waarschijnlijkheid dat dit gevonden verschil op toeval berust is nihil (Chi² = 29,691; df = 2; p = 0,000). Wanneer we de verdeling naar hoogst behaalde diploma in detail bekijken, stellen we vast dat in de groep fervente aanhangers het aandeel respondenten zonder diploma (4,6%), met enkel een diploma lager onderwijs (3,2%) en met enkel een diploma hoger middelbaar onderwijs (21,7%) significant kleiner is, terwijl er binnen deze fervente voorstandersgroep significant meer academische masters voorkomen (44,5% tegenover 25,3% bij de kritisch realisten en 37,3% bij de tegenstanders) (Chi² = 38,497; df = 10; p = 0,000). Analyses wijzen voorts uit dat er binnen de groep fervente aanhangers een overwicht is van inwijkelingen. Bevraagden die reeds hun hele leven in de Vijfhoek gedomicilieerd zijn komen met andere woorden minder dan verwacht voor binnen de positief gezinde cluster. Het dient evenwel opgemerkt te worden dat dit geen significant verband betreft (Chi² = 4,947; df = 2; p = 0,084). Een ander gegeven dat wél significant blijkt te associëren met de attitudeclusters, is het feit of men al dan niet actief is binnen een wijkcomité. Het wekt geen verbazing dat de groep fervente aanhangers significant meer wijkcomitéleden telt dan de overige clusters, en de groep tegenstanders significant minder (22,5% bij de fervente aanhangers, 16,0% bij de kritisch realisten en 13,3% bij de tegenstanders) (Chi² = 7,601; df = 2; p = 0,022). Hoewel het niet meteen een socio-demografisch kenmerk is, behandelen we in dit deel ook de link tussen de attitudeclusters en de resultaten op de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’. Er blijkt een significant verband te bestaan tussen deze twee gegevens (Chi² = 20,724; df = 8; p = 0,008): respondenten die helemaal akkoord gingen met de uitspraak komen significant minder voor binnen de groep tegenstanders (17,3% tegenover 33,6% bij de kritisch realisten en 30,3% bij de fervente aanhangers), terwijl respondenten die helemaal niet akkoord gingen met de stelling significant minder

290

voorkomen binnen de groep kritisch realisten (8,2% tegenover 10,9% bij de fervente aanhangers en 13,3% bij de tegenstanders). Vergeleken met de twee andere attitudeclusters is binnen de groep tegenstanders het aandeel respondenten dat neutraal antwoordde overigens het grootst (23,0% tegenover 16,4% bij de kritisch realisten en 19,4% bij de fervente aanhangers), en het aandeel dat positief antwoordde (‘helemaal akkoord’ en ‘akkoord’) het kleinst (63,7% tegenover 75,4% bij de kritisch realisten en 69,7% bij de fervente aanhangers)83. In de vragenlijst werd ook de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’ voorgelegd aan de respondenten. Hoewel enkele respondenten zich vragen stelden bij deze uitspraak en opmerkten dat het eigen geluksniveau geen verband houdt met de houding ten aanzien van toerisme, leek het ons toch interessant om deze stelling in dit topic ‘clustertypering’ op te nemen. Terecht zo blijkt, want analyses tonen dat het geluksniveau significant associeert met de attitudeclusters (Chi² = 15,838; df = 8; p = 0,045)84. We kunnen vaststellen dat diegenen die zich akkoord tot helemaal akkoord verklaarden met de stelling binnen de groep tegenstanders beduidend minder talrijk zijn dan binnen de twee andere groepen (66,5% tegenover 72,9% bij de kritisch realisten en 76,6% bij de fervente aanhangers), terwijl in deze groep in vergelijking met de twee andere attitudeclusters meer respondenten de uitspraak verwierpen (15,2% tegenover 8,2% bij de kritisch realisten en 7,5% bij de fervente aanhangers). Globaal gezien blijken de fervente aanhangers van het toerisme het gelukkigst. Tabel 42: Socio-demografische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Globale leeftijdsgroepen van de respondenten (Chi² = 18,490; df = 4; p = 0,001) 18-34 jaar % per cluster 35-54 jaar % per cluster 55 jaar en ouder % per cluster Totaal

96 33,4 63 22,9 38 23,5 197

48,7 32,0 19,3 100,0

96 33,4 105 38,2 43 26,5 244

39,3

129 33,9 113 33,0 242

53,3

43,0 17,6 100,0

95 33,1 107 38,9 81 50,0 283

33,6 37,8 28,6 100,0

287 100,0 275 100,0 162 100,0 824

Geslacht (Chi² = 3,649; df = 2; p = 0,161) Man % per cluster Vrouw % per cluster Totaal

83

93 24,4 104 30,4 197

47,2 52,8 100,0

46,7 100,0

159 41,7 125 36,5 284

56,0 44,0 100,0

381 100,0 342 100,0 723

Wanneer de twee positieve en de twee negatieve antwoordmogelijkheden samengevoegd

worden (recode) is er evenwel geen sprake meer van een statistisch significant verband (Chi² = 7,191; df = 4; p = 0,126). 84

Ook wanneer de twee positieve en de twee negatieve antwoordmogelijkheden samengevoegd

worden is er sprake van een statistisch significant verband (Chi² = 10,476; df = 4; p = 0,033).

291

Tabel 42: Socio-demografische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters (vervolg)

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Nationaliteit (Belg versus niet-Belg) (Chi² = 0,299 ; df = 2; p = 0,861) Belg % per cluster Niet-Belg % per cluster Totaal

147 27,6 50 26,2 197

74,6 25,4 100,0

180 33,8 63 33,0 243

74,1 25,9 100,0

206 38,6 78 40,8 284

72,5 27,5 100,0

533 100,0 191 100,0 724

Geboorteplaats (al dan niet B.H. Gewest) (Chi² = 7,976; df = 2; p = 0,019) Geboren in BHG % per cluster Geboren buiten BHG % per cluster Totaal

79 30,4 117 25,3 196

40,3 59,7 100,0

97 37,3 147 31,7 244

39,8 60,2 100,0

84 32,3 199 43,0 283

29,7 70,3 100,0

260 100,0 463 100,0 723

Al dan niet kinderen (Chi² = 6,387; df = 2; p = 0,041) Kinderen % per cluster Geen kinderen % per cluster Totaal

81 25,2 116 28,7 197

41,1 58,9 100,0

124 38,6 120 29,7 244

50,8 49,2 100,0

116 36,1 168 41,6 284

40,8 59,2 100,0

321 100,0 404 100,0 725

Hoogst behaalde diploma (al dan niet hoger onderwijs) (Chi² = 29,691 ; df = 2; p = 0,000) Diploma hoger ond. % per cluster Geen diploma hoger ond. % per cluster Totaal

94 25,1 99 29,0 193

48,7 51,3 100,0

99 26,5 142 41,6 241

41,1 58,9 100,0

181 48,4 100 29,3 281

64,4 35,6 100,0

374 100,0 341 100,0 715

Hoogst behaalde diploma (gedetailleerd) (Chi² = 38,497; df = 10; p = 0,000) Geen diploma % per cluster Lager onderwijs % per cluster Lager middelbaar ond. % per cluster Hoger middelbaar ond. % per cluster Hogeschool korte type % per cluster Hogeschool lange type / universitair % per cluster Totaal

16 33,3 10 29,4 13 25,5 60 31,9 22 18,2 72 28,5 193

8,3

37,3

19 39,6 15 44,1 21 41,2 67 35,6 43 35,5 56

25,3

13 27,1 9 26,5 17 33,3 61 32,4 56 46,3 125

100

22,1 221

100

49,4 281

5,2 6,7 31,1 11,4

8,6 6,8 9,5 30,3 19,5

4,6

44,5

48 100,0 34 100,0 51 100,0 188 100,0 121 100,0 253

100

100,0 695

3,2 6,0 21,7 19,9

292

Tabel 42: Socio-demografische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters (vervolg)

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Al dan niet ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd (Chi² = 4,947; df = 2; p = 0,084) Ooit buiten de Vijfhoek gedomicilieerd % per cluster Nooit buiten de Vijfhoek gedom. % per cluster

157 26,7 40

189

20,3

32,2 55

29,0 197

Totaal

79,7

77,5

241

22,5

41,1 43

39,9 100,0

244

84,9

587

15,1

100,0 138

31,2 100,0

284

100,0 100,0

725

Al dan niet actief in een wijkcomité (Chi² = 7,601; df = 2; p = 0,022) Actief in wijkcomité % per cluster Niet actief in wijkcom. % per cluster Totaal

26 20,2 170 28,6 196

13,3 86,7 100,0

39 30,2 204 34,3 243

16,0 84,0 100,0

64 49,6 220 37,0 284

22,5 77,5 100,0

129 100,0 594 100,0 723

Mate van akkoord met de stelling 'Ik ben trots op Brussel-Stad' (Chi² = 20,724; df = 8; p = 0,008) Helemaal niet akkoord % per cluster Niet akkoord

7 31,8 19

% per cluster

34,5

% per cluster

32,1

Neutraal

45

Akkoord

91 % per cluster

Helemaal akkoord % per cluster Totaal

3,6

9,7

17

23,0

40

7,0

102

16,4

82

41,8

244

6,7

55

112

33,6

86

19,4

284

140 100,0

39,4

305 100,0

30,3

42,6 100,0

55 100,0

36,7

40,6 100,0

19

22 100,0

39,3

33,4 17,3

4,2

34,5

28,6 46,4

12 54,5

30,9

16,8 196

1,2

13,6

29,8 34

3

202 100,0

100,0

724

Mate van akkoord met de stelling 'Ik ben op dit moment zeer gelukkig' (Chi² = 15,838; df = 8; p = 0,045) Helemaal niet akkoord % per cluster Niet akkoord % per cluster Neutraal

26

Akkoord

Helemaal akkoord % per cluster

13,2

18,3

17

46

47,7

112

7,0

66

18,9

244

16

45

45,9

131

5,7

85

16,0

282

127 100,0

46,5

337 100,0

30,1

45,2 100,0

59 100,0

38,9 27,0

12 100,0

35,4

35,1 100,0

1,8

27,1

33,2 18,8

5 41,7

36,2

19,7 197

1,2

28,8

27,9 37

3 25,0

28,3 94

% per cluster

2,0

44,1 36

% per cluster

Totaal

4 33,3

188 100,0

100,0

723

293

17.3.3 Economische kadering In tegenstelling tot de participatie aan het beroepsleven (Chi² = 1,931; df = 2; p = 0,022) blijkt de sector waarin men werkt wel van tel te zijn met betrekking tot de clusterindeling (Chi² = 9,508; df = 2; p = 0,009) (zie Tabel 43). Zo komen er binnen de groep tegenstanders significant minder respondenten voor die in de toeristische sector werken (6,5% tegenover 16,3% bij de kritische realisten en 18,9% bij de fervente aanhangers). Ook respondenten met een job (ongeacht de sector) wiens familie en/of vrienden in de toeristische sector werkzaam zijn, blijken binnen deze tegenstandersgroep minder dan verwacht voor te komen. De fervente aanhangersgroep telt daarentegen meer van dergelijke respondenten dan verwacht (19,5% bij de tegenstanders, 27,8% bij de kritisch realisten en 33,0% bij de fervente aanhangers) (Chi² = 6,693; df = 2; p = 0,035). We kunnen ons de vraag stellen of de eigen tewerkstellingssector en deze van naaste familie en/of vrienden covariëren. Om dit te kunnen nagaan werden beide variabelen samengevoegd (recode) tot een nieuwe variabele die de economische link met het toerisme van de werkende respondenten samenvat. Het resultaat van de kruistabellenanalyse bevestigt de vermoedens: bevraagden bij wie het toerisme voor henzelf én voor familie en/of vrienden een bron van inkomsten is, zijn het talrijkst binnen de groep kritisch realisten (9,2%), op de voet gevolgd door de groep fervente aanhangers (8,6%). Deze respondenten komen significant minder voor binnen de groep tegenstanders (1,6%). Respondenten waarbij er enkel sprake is van een economische link met toerisme bij henzelf óf bij familie en/of vrienden zijn dominant aanwezig binnen de groep fervente aanhangers (resp. 10,3% en 24,3%). Bevraagden bij wie elke economische link met het toerisme ontbreekt komen significant meer voor binnen de groep tegenstanders en significant minder binnen de groep fervente aanhangers (75,6% bij de tegenstanders, 65,2%, bij de kritisch realisten en 56,8% bij de fervente aanhangers) (Chi² = 15,830; df = 6; p = 0,015). We stippen terloops aan dat het aandeel respondenten dat helemaal akkoord ging met de stelling 'Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme'85 significant kleiner is binnen de groep tegenstanders en significant groter binnen de fervente voorstandersgroep (1,5% bij de tegenstanders, 3,3% bij de kritisch realisten en 3,4% bij de fervente aanhangers). Het aandeel dat resoluut gekant was tegen deze uitspraak (‘helemaal niet akkoord’) is significant groter binnen de groep kritisch realisten (4,1% tegenover 1,5% bij de tegenstanders en 1,8% bij de fervente aanhangers). De antwoordmogelijkheid ‘niet akkoord’ komt meer dan verwacht voor binnen de groep tegenstanders (23,9% tegenover

85

Wat deze gevolgen juist inhouden, werd in de vragenlijst niet omschreven. Het is aldus mogelijk

dat deze uitspraak economische geïnterpreteerd werd.

294

4,4% bij de kritisch realisten en 14,6% bij de fervente aanhangers) (Chi² = 16,493; df = 8; p = 0,036)86. Zoals vermeld, blijkt het al dan niet hebben van een job niet significant te associëren met de attitudeclusters. Wanneer enkel de bezigheid van respondenten zonder een job beschouwd wordt, blijkt daarentegen wél sprake te zijn van een significant verband (Chi² = 22,534; df = 10; p = 0,013). Zo komen werkzoekenden / werklozen en werkombekwamen / mensen met ziekteverlof minder dan verwacht voor binnen de groep fervente aanhangers (werkzoekenden: 21,6% tegenover 32,4% tegenstanders en 34,7% kritisch realisten; werkonbekwamen: 3,1% tegenover 6,8% tegenstanders en 7,1% kritisch realisten). (Brug)Gepensioneerden zijn significant meer aanwezig in de fervente aanhangersgroep (40,2%)87 en significant minder in de groep kritisch realisten (21,4%). De kritisch realistengroep wordt voorts getypeerd door een ondervertegenwoordiging van huisvrouwen/-mannen (4,1% tegenover 8,1% bij de tegenstanders en 12,4% bij de fervente aanhangers) en een oververtegenwoordiging van studenten (25,5% tegenover 13,4% bij de fervente aanhangers en 18,9% bij de tegenstanders). We stippen tot slot nog aan dat er geen significant verband is tussen attitudeclusters en de jobsector van naaste familie en/of vrienden van respondenten zonder een job (Chi² = 0,653; df = 2; p = 0,721). Tabel 43: Economische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Al dan niet werkend (op moment van bevraging) (Chi² = 1,931; df = 2; p = 0,381) Beroepsuitoefening % per cluster Geen beroepsuitoef. % per cluster Totaal

86

123 27,2 74 27,2 197

62,4 37,6 100,0

144 31,9 99 36,4 243

59,3 40,7 100,0

185 40,9 99 36,4 284

65,1 34,9 100,0

452 100,0 272 100,0 724

Ook wanneer de twee positieve en de twee negatieve antwoordmogelijkheden samengevoegd

worden (recode) stellen we vast dat de respondenten die deze uitspraak verwierpen meer voorkomen binnen de tegenstandersgroep en dat respondenten die de stelling onderschreven meer voorkomen binnen de voorstandersgroep. Door de recodering is er evenwel geen sprake meer van een statistisch significant verband (Chi² = 8,424; df = 4; p = 0,077). 87

Merk op dat de leeftijdscategorie ‘55-plus’ ook significant meer voorkomt binnen de groep

‘fervente aanhangers’.

295

Tabel 43: Economische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters (vervolg)

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Al dan niet een job in Brussel-Stad (Chi² = 3,634; df = 2; p = 0,162) Beroepsuitoefening in Brussel-Stad % per cluster Beroepsuitoefening buiten Brussel-Stad % per cluster Totaal

79

64,8

105

73,9

133

73,9

317

24,9 43

35,2

33,1 37

26,1

42,0 47

26,1

100,0 127

100,0

142

100,0

180

100,0

444

108 40,4 17 29,8 60 47,6 185

58,4

267 100,0 57 100,0 126 100,0 450

33,9 122

29,1

37,0

100,0

Beroepscategorie (Chi² = 7,145; df = 4; p = 0,128) Bediende % per cluster Arbeider % per cluster Zelfstandige % per cluster Totaal

79 29,6 18 31,6 26 20,6 123

64,2 14,6 21,1 100,0

80 30,0 22 38,6 40 31,7 142

56,3 15,5 28,2 100,0

9,2 32,4 100,0

Al dan niet werkzaam in de toeristische sector (Chi² = 9,508; df = 2; p = 0,009) Werk in toerisme % per cluster Werk buiten toerisme % per cluster Totaal

8 12,1 115 30,0 123

6,5 93,5 100,0

23 34,8 118 30,8 141

16,3 83,7 100,0

35 53,0 150 39,2 185

18,9 81,1 100,0

66 100,0 383 100,0 449

Jobsector van familie/vrienden van respondenten met een job (Chi² = 6,693; df = 2; p = 0,035) Respondenten met een job wiens familie/ vrienden werkzaam zijn in de toeristische sector % per cluster Respondenten met een job wiens familie/ vrienden werkzaam zijn buiten de toeristische sector % per cluster Totaal

24

19,5

40

27,8

61

19,2 99

30,3 123

33,0

125

80,5

32,0 104

72,2

48,8 124

67,0

100,0 327

100,0

31,8 144

100,0

37,9 185

100,0

100,0 452

296

Tabel 43: Economische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters (vervolg) Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Economische link met toerisme van de respondenten met een job (Chi² = 15,830; df = 6; p = 0,015) Respondenten met een job in toerisme wiens familie/vrienden niet werkzaam zijn in toer. % per cluster Respondenten met een job buiten toer. wiens familie/vrienden wél werkzaam zijn in toer. % per cluster Respondenten met een job in toer. wiens familie/ vrienden ook werkzaam zijn in toerisme % per cluster Respondenten met een job buiten toer. wiens familie/vrienden evenmin werkzaam zijn in toer. % per cluster

6

17,1 22

2

17,9

7,1

26

1,6

13

18,4

32,1

92

9,2

141

45

16

65,2

105

24,3

185

93

100,0 8,6

31

100,0 56,8

36,2 100,0

35

100,0

51,6

31,7 100,0

10,3

48,4

41,9 75,6

19

54,3

28,0

6,5 93

10

28,6

23,7

123

Totaal

4,9

290

100,0 100,0

449

Mate van akkoord met de stelling 'Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme'(Chi² = 16,493; df = 8; p = 0,036) Helemaal niet akkoord % per cluster Niet akkoord % per cluster Neutraal % per cluster Akkoord % per cluster Helemaal akkoord % per cluster Totaal

3 16,7 47 38,2 77 25,8 67 26,0 3 13,0 197

1,5 23,9 39,1 34,0 1,5 100,0

10 55,6 35 28,5 109 36,5 81 31,4 8 34,8 243

4,1 14,4 44,9 33,3 3,3 100,0

5 27,8 41 33,3 113 37,8 110 42,6 12 52,2 281

1,8 14,6 40,2 39,1 4,3 100,0

18 100,0 123 100,0 299 100,0 258 100,0 23 100,0 721

297

Tabel 43: Economische achtergrondkenmerken van de drie attitudeclusters (vervolg)

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Bezigheid van respondenten zonder een job (Chi² = 22,534; df = 10; p = 0,013) Werkzoekend/werk-loos % per cluster Huisvrouw/man % per cluster Gepensioneerd/op brugpensioen % per cluster Werkonbekwaam (arbeidsongeschikt) / met ziekteverlof % per cluster Student/e % per cluster Andere % per cluster Totaal

24 30,4 6 27,3 24 28,6 5

33,3 14 26,9 1 5,9 74

32,4

34

32,4

43,0 4 18,2 21

6,8

25,0 7

8,1

18,9 1,4 100,0

46,7 25 48,1 7 41,2 98

34,7

21

21,4

26,6 12 54,5 39

7,1

46,4 3

4,1

25,5 7,1 100,0

20,0 13 25,0 9 52,9 97

21,6

79

40,2

100,0 22 100,0 84

3,1

100,0 15

12,4

13,4 9,3 100,0

100,0 52 100,0 17 100,0 269

Jobsector van familie/vrienden van respondenten zonder een job (Chi² = 0,653; df = 2; p = 0,721) Respondenten zonder job wiens familie/ vrienden werkzaam zijn in toerisme % per cluster Respondenten zonder job wiens familie/ vrienden niet werkzaam zijn in toerisme % per cluster Totaal

11

15,1

18

18,2

14

14,1

43

25,6 62

84,9

41,9 81

81,8

32,6 85

85,9

228

27,2 73

100,0

35,5 99

100,0

37,3 99

100,0

271

298

17.3.4 Toeristische kadering Net zoals socio-demografische en economische factoren, kunnen ook factoren met betrekking tot het toerisme in de stad en het eigen toeristische gedrag een verklaring bieden voor het verschil in attitude tussen bepaalde individuen en/of groepen. Zoals af te lezen is in Tabel 44, blijkt er een perfect significant verband tussen de attitudeclusters en de gewenste toekomstscenario’s inzake toerisme in Brussel (Chi² = 69,639; df = 6; p = 0,000). Respondenten die pleiten voor een afname van het toeristenaantal komen meer dan verwacht voor binnen de groep tegenstanders. Hun aandeel binnen de fervente aanhangersgroep is daarentegen significant kleiner (7,1% bij de tegenstanders, 0,7% bij de fervente aanhangers en 1,6% bij de kritisch realisten). De tegenstandersgroep telt voorts significant meer voorstanders van een behoud van het toeristenaantal (40,8% tegenover 24,6% bij de fervente aanhangers en 28,3% bij de kritisch realisten), alsook significant minder pleitbezorgers voor een toename van het toeristenaantal. Het wekt geen verbazing dat de voorstanders van een toename van het toeristenaantal significant meer voorkomen in de groep van fervente aanhangers (61,3% bij de fervente aanhangers, 27,0% bij de tegenstanders en 55,7% bij de kritisch realisten). We stellen tot slot vast dat er binnen de groep tegenstanders significant meer bevraagden zijn die zich met betrekking tot dit item niet wensten uit te spreken (25,0% tegenover 13,4% bij de fervente aanhangers en 14,3% bij de kritisch realisten). Ook sterk significant is de associatie tussen de attitudeclusters en de mate waarin men in contact komt met toeristen (Chi² = 25,351; df = 8; p = 0,001). Respondenten die beweren nooit in contact te komen met toeristen komen significant meer voor binnen de groep tegenstanders en significant minder in de groep fervente aanhangers (12,8% bij de tegenstanders, 4,6% bij de fervente aanhangers en 7,4% bij de kritisch realisten). De tegenstandersgroep telt significant minder bevraagden die stellen elke dag in contact te komen met toeristen (19,4% tegenover 29,3% bij de fervente aanhangers en 30,3% bij de kritisch realisten). Het eigen vakantiegedrag blijkt niet significant te correleren met de attitudeclusters (Chi² = 1,921; df = 6; p = 0,927)88, dit in tegenstelling tot de antwoorden op de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ (Chi² = 17,140; df = 8; p = 0,029). Respondenten die niet akkoord gingen met deze stelling blijken namelijk dominant binnen de groep tegenstanders (47,2% tegenover 35,9% bij de fervente aanhangers en 35,7% bij de kritisch realisten)89. Diegenen die akkoord gingen met de uitspraak komen daarentegen meer dan verwacht voor binnen de groep kritisch realisten (22,5% tegenover 17,3% bij de tegenstanders en 19,0% bij de fervente aanhangers),

88

Er is evenmin sprake van een significant verband wanneer de vier antwoordmogelijkheden die

aanvankelijk onderscheiden werden gehercodeerd worden tot drie antwoordmogelijkheden (nooit, 1-5 keer, >5 keer) (Chi² = 1,875; df = 4; p = 0,759). 89

Wanneer de twee positieve en de twee negatieve antwoordmogelijkheden samengevoegd

worden (recode) is er evenwel geen sprake meer van een statistisch significant verband (Chi² = 5,087; df = 4; p = 0,278).

299

terwijl diegenen die de stelling helemaal onderschreven (‘helemaal akkoord’) meer dan verwacht terug te vinden zijn in de fervente aanhangersgroep en minder dan verwacht in de tegenstandersgroep (6,0% bij de fervente aanhangers, 1,0% bij de tegenstanders en 2,9% bij de kritisch realisten). Tabel 44: Achtergrondkenmerken m.b.t. toerisme van de drie attitudeclusters

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Gewenste toekomstscenario's (Chi² = 69,639; df = 6; p = 0,000) Afname van toeristenaantal % per cluster Behoud van toeristenaantal % per cluster Toename van toeristenaantal % per cluster Geen mening % per cluster Totaal

14

7,1

4

70,0 80 36,5 53 14,6 49 40,2 196

1,6

2

40,8

20,0 69

27,0

31,5 136

25,0 100,0

37,5 35 28,7 244

0,7

20

28,3

10,0 70

24,6

100,0 219

55,7

32,0 174

61,3

100,0 363

14,3 100,0

47,9 38 31,1 284

13,4 100,0

100,0 122 100,0 724

Mate van contact met toeristen (Chi² = 25,351; df = 8; p = 0,001) Nooit % per cluster Enkele keren per jaar % per cluster Enkele keren per maand % per cluster Enkele keren per week % per cluster Elke dag % per cluster Totaal

25 44,6 43 28,9 54 32,5 36 22,9 38 19,5 196

12,8

27,6

18 32,1 45 30,2 43

18,4

25,9 64

21,9

19,4 100,0

40,8 74 37,9 244

7,4

17,6

13 23,2 61 40,9 69

24,4

56 100,0 149 100,0 166

26,2

41,6 57

20,1

100,0 157

18,4

30,3 100,0

36,3 83 42,6 283

4,6 21,6

29,3 100,0

100,0 195 100,0 723

Hoeveel keer per jaar gaat u gemiddeld op vakantie? (Chi² = 1,921; df = 6; p = 0,927) Nooit % per cluster 1 tot 5 keer % per cluster 6 tot 10 keer % per cluster Meer dan 10 keer % per cluster Totaal

29 31,9 142 26,8 15 24,2 6 23,1 192

15,1 74,0 7,8 3,1 100,0

30 33,0 178 33,6 20 32,3 9 34,6 237

12,7 75,1 8,4 3,8 100,0

32 35,2 210 39,6 27 43,5 11 42,3 280

11,4 75,0 9,6 3,9 100,0

91 100,0 530 100,0 62 100,0 26 100,0 709

300

Tabel 44: Achtergrondkenmerken m.b.t. toerisme van de drie attitudeclusters (vervolg)

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

Mate van akkoord met de stelling 'Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad' (Chi² = 17,140; df = 8; p = 0,029) Helemaal niet akkoord % per cluster Niet akkoord % per cluster Neutraal % per cluster Akkoord % per cluster Helemaal akkoord % per cluster Totaal

31 23,1 93 33,0 37 26,4 34 23,8 2 7,7 197

15,7 47,2 18,8 17,3 1,0 100,0

51 38,1 87 30,9 44 31,4 55 38,5 7 26,9 244

20,9 35,7 18,0 22,5 2,9 100,0

52 38,8 102 36,2 59 42,1 54 37,8 17 65,4 284

18,3 35,9 20,8 19,0 6,0 100,0

134 100,0 282 100,0 140 100,0 143 100,0 26 100,0 725

17.3.5 Ruimtelijke kadering Vanuit geografisch oogpunt is het belangrijk om te weten of er een ruimtelijke differentiatie bestaat van de bewoners van de Brusselse Vijfhoek op basis van hun attitudeprofiel met betrekking tot toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio. Aangezien er in de vragenlijst gepeild werd naar het district van woonst, is het mogelijk om ruimtelijke patronen te herkennen. In Tabel 45 wordt een overzicht gegeven van het aantal respondenten per attitudecluster (absoluut en procentueel) met telkens een verdeling naar district van woonst. We merken op dat tussen deze beide gegevens - district en cluster - sprake is van een quasi perfect significant verband (Chi² = 30,529; df = 10; p = 0,001). Het district van woonst is met andere woorden bepalend voor het behoren tot een welbepaalde cluster. In Grafiek 57 wordt het aandeel van de verschillende districten binnen elke cluster grafisch weergegeven, terwijl in Grafiek 58 het aandeel van de drie clusters binnen elk district grafisch wordt voorgesteld. Op Kaart 17 wordt dit laatste eveneens visueel getoond. Wat meteen opvalt is dat binnen de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1) vooral de tegenstanders domineren (38,4% tegenover 28,3% kritisch realisten en 33,3% fervente aanhangers). Het aandeel respondenten uit district 1 is binnen de tegenstandersgroep significant groter dan binnen de overige twee attitudeclusters (19,3% tegenover 11,5% bij de kritisch realisten en 11,6% bij de fervente aanhangers).

301

Ook frappant is dat er in de Marollen (district 3) een overwicht is aan kritisch realisten (48% tegenover 24% tegenstanders en 28,1% fervente aanhangers). Het aandeel respondenten uit district 3 is binnen de groep kritisch realisten beduidend groter dan binnen de twee andere clusters. Binnen de fervente aanhangersgroep komen Maroliens opmerkelijk minder dan verwacht voor (33,6% bij de kritisch realisten, 20,8% bij de tegenstanders en 16,9% bij de fervente aanhangers). In de zones rond het Rouppeplein (district 2), het Bloemenhofplein (district 4), het Begijnhof (district 5), alsook in de nieuw samengestelde zone rond het Martelaar- en Congresplein, het Warandepark en de Zavel (districten 6-9) zijn de fervente aanhangers procentueel gezien telkens de grootste groep. Hun aandeel schommelt tussen 40,7% en 47,4%. Vooral in districten 4 en 6 t/m 9 is er een overwicht aan fervente aanhangers. Met betrekking tot district 4 valt tevens op te merken dat er significant minder kritisch realisten voorkomen in deze zone (19,7% tegenover 28,9% bij de fervente aanhangers en 24,9% bij de tegenstanders). Tabel 45: Ruimtelijke differentiatie van de drie attitudeclusters

Tegenstanders #

Kritisch realisten

% in de # cluster

Fervente aanhangers

% in de # cluster

Totaal

% in de # cluster

District van woonst (Chi² = 30,529; df = 10; p = 0,001) Grote Markt (distr. 1) % per cluster Rouppeplein (distr. 2) % per cluster Marollen (distr. 3) % per cluster Bloemenhofplein (distr. 4) % per cluster Begijnhof (distr. 5) % per cluster Martelaar- en Congresplein, Warandepark en Zavel (distr. 6-9) % per cluster Totaal

38 38,4 22 27,2 41 24,0 49 27,4 29 24,4 18

23,7 197

19,3 11,2 20,8 24,9

28 28,3 26 32,1 82 48,0 48

9,1

26,8 38 31,9 22

100,0

28,9 244

14,7

11,5 10,7 33,6 19,7

33 33,3 33 40,7 48 28,1 82

9,0

45,8 52 43,7 36

100,0

47,4 284

15,6

11,6 11,6 16,9 28,9

99 100,0 81 100,0 171 100,0 179

12,7

100,0 119 100,0 76

100,0

100,0 725

18,3

302

Grafiek 57: Ruimtelijke differentiatie – opdeling naar attitudecluster District 1

District 2

District 3

District 4

District 5

District 6-9

35

30

Percentage

25

20

15

10

5

0

Tegenstanders

Kritisch realisten

Fervente aanhangers

District 1

19,3

11,5

11,6

District 2

11,2

10,7

11,6

District 3

20,8

33,6

16,9

District 4

24,9

19,7

28,9

District 5

14,7

15,6

18,3

District 6-9

9,1

9

12,7

Grafiek 58: Ruimtelijke differentiatie – opdeling naar district van woonst

Tegenstanders

Kritische realisten

Fervente aanhangers

50 45 40 35

Percentage

30 25 20 15 10 5 0

District 1

District 2

District 3

District 4

District 5

District 6-9

Tegenstanders

38,4

27,2

24

27,4

24,4

23,7

Kritische realisten

28,3

32,1

48

26,8

31,9

28,9

Fervente aanhangers

33,3

40,7

28,1

45,8

43,7

47,4

303

Kaart 17: Ruimtelijke differentiatie van de drie attitudeclusters (elk district = 100%)

5

6 6

4 7 1

8 2 9

3

304

17.3.6 De drie attitudeprofielen in een notendop We kunnen besluiten dat een groot aantal socio-demografische, economische, toeristische en ruimtelijke kenmerken van de respondenten significant associëren met de attitudeclusters. Van elke cluster kan dan ook een duidelijk profiel opgesteld worden. In onderstaande Tabel 46, Tabel 47 en Tabel 48 vatten we elk clusterprofiel nogmaals kort samen. Tabel 46: Profilering van de cluster ‘fervente aanhangers’

FERVENTE AANHANGERS = UITERMATE POSITIEF •

Significant minder aanwezig in district 3 (Marollen)

•

Significant meer: o

55-plussers

o

hoogopgeleiden (diploma hoger onderwijs)

o

respondenten met een masterdiploma

o

wijkcomitéleden

o

(brug)gepensioneerden

o

respondenten bij wie het toerisme ofwel voor henzelf, ofwel voor familie en/of vrienden een bron van inkomsten is

o

respondenten die pleiten voor een toename van het toeristenaantal

o

respondenten die de stelling ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ volledig onderschreven (helemaal akkoord)

o

respondenten die de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ volledig onderschreven (helemaal akkoord)

•

Significant minder: o

respondenten geboren in het BHG

o

respondenten zonder diploma

o

werkzoekenden / werklozen

o

werkonbekwamen / mensen met ziekteverlof

o

respondenten die pleiten voor een afname van het toeristenaantal

o

respondenten die stellen nooit in contact te komen met toeristen

o

respondenten bij wie elke economische link met het toerisme ontbreekt (noch eigen job, noch deze van familie/vrienden in de toeristische sector)

305

Tabel 47: Profilering van de cluster ‘tegenstanders’

TEGENSTANDERS = NEGATIEF •

Significant meer aanwezig in district 1 (Grote Markt)

•

Significant meer: o

18-34 jarigen

o

respondenten bij wie elke economische link met het toerisme ontbreekt (noch eigen job, noch deze van familie/vrienden in de toeristische sector)

o

respondenten die pleiten voor een afname van het toeristenaantal

o

respondenten die pleiten voor een behoud van het toeristenaantal

o

die zich m.b.t. het toekomstscenario inzake toeristische ontwikkeling niet wensten uit te spreken

o

die stellen nooit in contact te komen met toeristen

o

respondenten die de stelling ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ verwierpen (niet akkoord)

o

respondenten die de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’ verwierpen [(helemaal) niet akkoord]

o

die de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ verwierpen (niet akkoord)

•


wijkcomitéleden

o

respondenten bij wie het toerisme voor henzelf én/of voor familie en/of vrienden een bron van inkomsten is

o

die pleiten voor een toename van het toeristenaantal

o

die stellen elke dag in contact te komen met toeristen

o

respondenten die de stelling ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ volledig onderschreven (helemaal akkoord)

o

respondenten die de stelling ‘‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ volledig onderschreven (helemaal akkoord)

o

respondenten die de stelling ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’ onderschreven [(helemaal) akkoord]

o

die de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ volledig onderschreven (helemaal akkoord)

306

Tabel 48: Profilering van de cluster ‘kritisch realisten’

KRITISCH REALISTEN = GEMATIGD POSITIEF •

Significant meer aanwezig in district 3 (Marollen)

•

Significant meer: o

35-54 jarigen

o

studenten

o

respondenten die de stelling ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ volledig verwierpen (helemaal niet akkoord)

o

respondenten die de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ onderschreven (akkoord)

•


respondenten met een masterdiploma

o

(brug)gepensioneerden

o

huisvrouwen/-mannen

o

respondenten die de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ volledig verwierpen (helemaal niet akkoord)

307

SAMENVATTING HOOFDSTUK 16: GROEPEN RESPONDENTEN MET EENZELFDE ATTITUDEPROFIEL Om op basis van de vier onderscheiden attitudedimensies groepen van bewoners met een gelijkaardig attitudeprofiel te identificeren, werd gebruik gemaakt van de exploratieve multivariate classificatiemethode clusteranalyse. Voor het bepalen van het definitief aantal clusters werd eerst een clusteranalyse volgens de hiërarchisch samenvoegende Wardmethode uitgevoerd. De uitkomst van deze analyse werd nadien gehanteerd als startpositie voor een clusteranalyse volgens de niethiërarchische K-means methode. De analyses resulteerden in de identificatie van drie inhoudelijk zinvolle clusters met elk een duidelijk profiel als we de gemiddelde clusterscores op de verschillende attitudedimensies vergelijken: tegenstanders van toerisme, kritisch realisten en fervente aanhangers van het toerisme. In vergelijking met de twee andere clusters acht de tegenstandersgroep het toerisme veel meer verantwoordelijk voor een vermindering van de leefbaarheid in de stad en schat deze groep de voordelen van het toerisme minder hoog in. Prijsstijgingen worden door de tegenstanders in veel grotere mate dan de fervente aanhangers, doch minder dan de kritisch realisten gelinkt aan het toerisme. Kritisch realisten schatten de socio-culturele en de economische voordelen van het toerisme zonder meer hoog in, maar zijn toch kritisch wanneer het gaat over de nadelen van het toerisme. De groep acht het toerisme niet echt verantwoordelijk voor overlast, maar ziet de sector wel meer dan de twee andere groepen als oorzaak van prijsstijgingen. Kritisch realisten zijn met andere woorden gematigd positief ten overstaan van toerisme. Fervente aanhangers tot slot scoren zeer hoog op vlak van de positieve attitudedimensies, en zeer laag op vlak van de negatieve attitudedimensies. Deze groep koppelt met andere woorden veel voordelen en weinig nadelen aan het toerisme, en is aldus uitermate positief ten aanzien van toerisme. De fervente aanhangersgroep is de grootste cluster (39,2% of 284), gevolgd door deze van de kritisch realisten (33,7% of 244). De tegenstandersgroep vormt de kleinste groep (27,2% of 197). Niettegenstaande de kritisch houding ten aanzien van prijsstijgingen kunnen we stellen dat naast de fervente aanhangers ook de kritisch realisten een positieve attitude vertonen ten aanzien van het toerisme en de toeristische ontwikkeling. De groep die de toeristische sector genegen is, is aldus in de meerderheid (72,8% of 528)! Socio-demografische, economische, ruimtelijke en toerismegerelateerde factoren kunnen een verklaring bieden voor het verschil in attitude tussen de drie groepen. Zo valt op dat de tegenstandersgroep significant meer voorkomt in de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1). De groep wordt gekenmerkt door een oververtegenwoordiging van 18-34 jarigen en een ondervertegenwoordiging van wijkcomitéleden. Ook

308

telt de cluster significant minder respondenten voor wie het toerisme voor henzelf en/of voor familie/vrienden een bron van inkomsten vormt. Daarentegen is er in de tegenstandersgroep een overwicht aan respondenten bij wie elke economische link met het toerisme ontbreekt (noch eigen job, noch deze van familie en/of vrienden in de toeristische sector). Voorts zijn er in de groep die gekant is tegen het toerisme significant meer respondenten terug te vinden die pleiten voor een afname en een behoud van het toeristenaantal. De bevraagdengroep die zich omtrent de toekomstscenario’s niet wenste uit te spreken is in de tegenstandersgroep overigens beduidend groter dan in de twee andere clusters. Respondenten die ijveren voor een toename van het aantal toeristen komen binnen deze cluster daarentegen significant minder voor. Onbekend is blijkbaar onbemind. Dit leiden we af uit het feit dat er in de tegenstandersgroep significant meer bevraagden voorkomen die stellen nooit in contact te komen met toeristen, terwijl het aantal respondenten dat stelt dagelijks toeristen tegen te komen significant kleiner is. De groep telt overigens ook meer respondenten die van mening zijn dat slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek negatieve gevolgen ervaart van het toerisme. Tot slot dient gezegd dat het aantal bevraagden dat aangaf 1) zeer gelukkig te zijn op het moment van bevraging, 2) trots te zijn op Brussel-Stad, 3) op de hoogte te zijn van het toeristisch beleid van Brussel-Stad binnen de tegenstandersgroep significant kleiner is. De groep kritisch realisten is opmerkelijk meer aanwezig in de Marollen (district 3). De cluster wordt gekenmerkt door een oververtegenwoordiging van studenten en 35-54 jarigen. (Brug)Gepensioneerden en huisvrouwen/-mannen komen beduidend minder voor. Kritisch realisten kunnen voorts getypeerd worden als zeer trotse respondenten. De groep telt namelijk significant minder respondenten die de stelling ‘Ik ben trots op Brussel-Stad’ volledig verwierpen. Het aantal bevraagden dat de stelling ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ volledig verwierp is daarentegen significant groter. Tot slot kan gezegd worden dat de respondenten behorende tot de kritisch realistengroep significant meer akkoord gingen met de uitspraak dat men op de hoogte is van het toeristische beleid van de stad Brussel. De fervente aanhangers komen beduidend minder voor in de Marollen (district 3). De cluster omvat significant meer 55-plussers, (brug)gepensioneerden, wijkcomitéleden en hoogopgeleiden (vnl. masterdiploma). Ongeschoolde respondenten (geen diploma), werkzoekenden/werklozen, werkonbewamen/mensen met ziekteverlof, en respondenten geboren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest komen binnen de fervente aanhangersgroep significant minder voor. Ook het aantal bevraagden dat stelt nooit in contact te komen met toeristen is in deze cluster opmerkelijk kleiner. Er is binnen de cluster sprake van een overwicht aan respondenten bij wie het toerisme ofwel voor henzelf, ofwel voor familie en/of vrienden een bron van inkomsten is.

309

Bevraagden bij wie er geen enkele economische link is met het toerisme (noch eigen job in de sector, noch familie/vrienden met een job in de sector) komen daarentegen beduidend minder voor. Het is niet verwonderlijk dat de fervente aanhangersgroep significant meer respondenten omvat die pleiten voor een toename van het toeristenaantal, en significant minder respondenten die een afname van het aantal toeristen wensen. Evenmin frappant is het feit dat de cluster opvallend meer respondenten telt die de stellingen ‘Slechts een klein deel van de inwoners van de Brusselse Vijfhoek ervaart negatieve gevolgen van het toerisme’ en ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ volledig onderschreven (helemaal akkoord).

310

18 BESLUIT

Niettegenstaande het unieke karakter van elke stad bestaat er vandaag de dag een toenemende concurrentie tussen steden. Deze groeiende nationale en internationale concurrentie maakt dat stadsbestuurders genoodzaakt zijn initiatieven te nemen om hun stad aantrekkelijker te maken voor de verschillende doelgroepen. Eén van de elementen die bepalend zijn voor de aantrekkelijkheid van steden is het imago. Bestemmingen moeten blijvend werken aan hun imago, willen ze kunnen meedraaien in de competitieve reisindustrie. De houding van de lokale bewoners geldt hierbij als een belangrijk gegeven. De lokale bewonersgroep vormt immers een niet te onderschatten actor binnen het totale toeristisch-recreatieve product. Het belang van vriendelijkheid in interactie tussen bewoners en toeristen in relatie tot de toeristische ervaring is onmiskenbaar. Om dergelijke gastvrije houding te creëren, is het onder meer aangewezen om lokale bewoners te betrekken bij het plannen, marketen en managen van een toeristische bestemming. Ook het opsporen van negatieve attitudes ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling, evenals het verrichten van inspanningen om deze negatieve attitudes om te buigen, is noodzakelijk. In wetenschappelijk literatuur bestaat er namelijk een consensus over het feit dat de steun van de gastgemeenschap van essentieel belang is voor de duurzame toeristische ontwikkeling van een bestemming. Er moet een blijvende steun zijn, ook nadat de initiële fasen van de ‘destination life cycle’ doorlopen zijn. Dit besef heeft geleid tot een verruiming van de onderzoeksfocus met betrekking tot de toeristisch-recreatieve sector. Daar waar het toerisme in het verleden zowel door beleidsmakers, als door de wetenschappen veelal benaderd werd als een louter economisch gegevens waarbij alle aandacht uitging naar onder meer bestedingen, rentabiliteit en marketing, wordt nu ook meer de menselijke kant van het verhaal belicht. Capaciteitslimieten worden immers niet alleen bepaald door objectief meetbare gegevens zoals de fysieke en economische draagkracht, maar grotendeels ook door de sociale draagkracht van de betrokken gemeenschap. Het staat namelijk vast dat heel wat effecten van het toerisme betrekking hebben op de lokale bewoners van de bestemming. Deze lokale bewoners worden in hun dagdagelijkse leven immers in meerdere of in mindere mate geconfronteerd met toeristen en/of met de gevolgen van de aanwezigheid van deze toeristen en de toeristische voorzieningen. Kennis omtrent de wijze waarop de feitelijke impact van het toerisme op economisch, socio-cultureel en fysiek-ruimtelijk vlak door de lokale gemeenschap ervaren wordt en welke attitude doorheen deze gepercipieerde impacten ontwikkeld wordt, is dan ook van groot belang bij het vaststellen van de capaciteitslimieten en de duurzame groeimogelijkheden van toerisme. Hoewel de eerste impacten attitudestudies dateren uit de jaren ’60 van de 20e eeuw, is er evenwel pas vanaf de tweede helft van de jaren ’70 sprake van een heuse ‘onderzoekshype’ met betrekking tot dit gegeven. Terwijl aanvankelijk enkel op

311

bestemmingsniveau (macro-niveau) gekeken werd naar de impact van toerisme en de attitude van de lokale bewoners, vond er in de jaren ’90 een verschuiving plaats naar surveyonderzoek op individueel niveau (micro-niveau). Qua conceptuele modellen op bestemmingsniveau gelden Doxeys’ ‘Irridex model’ (1975) en Butlers’ ‘Tourist Area Life Cycle Model’ (1980) als voorname bijdragen. Bij attitude-onderzoek op individueel niveau vinden vooral de sociale ruiltheorie en de sociale representatietheorie ingang. Hoewel de sociale ruiltheorie (kosten-batenanalyse) het meest toegepast wordt in internationaal toeristisch attitude-onderzoek wordt algemeen aanvaard dat de sociale groep waartoe men behoort ook een belangrijke rol speelt in de vorming van attitudes, de verandering van attitudes en de link tussen attitudes en gedrag. Dit laatste vormt overigens veelal de reden waarom attitudes onderzocht worden. Het gedrag van mensen wordt vaak aanzien als een uiting van hun attitude en omgekeerd is het ook zo dat mensen hun gedrag vaak verklaren door te wijzen op hun attitude. Zeker is dat attitudes niet direct observeerbaar zijn. Enkel de stimulus en de reacties – cognitief, affectief en/of gedragsmatig – zijn observeerbaar. Attitudes werden lang bekeken als onveranderlijke, stabiele ideeën die mensen erop na houden en die men kon meten door er eenvoudigweg naar te vragen. Bij het vragen naar een bepaalde attitude zouden mensen als het ware een goed gestoffeerd dossier met argumenten uit een lade halen en de evaluatie daaruit rapporteren. De actuele visie op geformuleerde attitudes is evenwel dat deze vaak op het moment zelf tot stand komen, variabel zijn in tijd en erg gevoelig zijn voor de context waarbinnen ze opgeroepen worden. Attitudes verschillen bovendien niet alleen in de tijd, maar ook in de ruimte omdat de maatschappij en haar structurerende processen zelf grondig variëren van periode tot periode en van plaats tot plaats. Dit laatste geldt mede als verklaring voor de veelheid aan onderzoeken naar de attitude van lokale bewoners ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Elke onderzoekslocatie is uniek en het generaliseren van onderzoeksresultaten is dan ook uit den boze. Bovendien heeft het ontbreken van een algemeen aanvaarde onderliggende theorie geleid tot de toepassing van een waaier aan onderzoeksmethodologie met als gevolg dat er sprake is van een gefragmenteerde kijk op attitudes inzake toerisme en toeristische ontwikkeling. Hoewel de enkele bestaande onderzoeken op (groot)stedelijk niveau exemplarisch genoemd kunnen worden, is locatiespecifiek attitude-onderzoek aldus steeds aangewezen. Ook in Brussel was er nood aan dergelijke studie aangezien grootschalig attitude-onderzoek in de hoofdstad tot op heden onbestaande was. Teneinde deze lacune op te vullen en alzo een bijdrage te leveren tot het toekomstgericht beleid van de stad werd in het najaar van 2005 gestart met een onderzoek naar de attitude van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio. De Brusselse Vijfhoek beslaat pakweg 450 hectare en wordt omsloten door de grote lanen van de Kleine Ring. Het betreft het historisch centrum van de grootstad waar volgens een studie van het onderzoeksbureau Rambøll Management op ongeveer de helft van de oppervlakte sprake is van massatoerisme.

312

Gelet op de veelheid aan kritiek op de conceptuele fasemodellen baseerden we ons bij voorliggende studie op de principes van de sociale ruiltheorie, hoewel ook ideeën uit de sociale representatietheorie opgenomen werden [m.n. attitudes worden gedeeld door (sub-)groepen]. De grootstad Brussel leende zich overigens sowieso niet tot de toepassing van één van de conceptuele fasemodellen. De onderzoekslocatie wordt namelijk gekenmerkt door een zeer belangrijke toeristische industrie die evenwel slechts voor een heel klein deel van de economische input instaat. Er is sprake van massatoerisme in bepaalde zones in de grootstedelijke Brusselse regio (d.i. de consolidatiefase van Butler), doch het toerisme domineert de economie in de regio niet. Bijgevolg mag men niet veronderstellen dat Brussel op toeristisch vlak zal evolueren naar een situatie waarin er totale afhankelijkheid is van het toerisme en waar lokale bewoners zich vijandig zullen opstellen ten aanzien van het fenomeen. Een impacten attitudeonderzoek uitgaande van één van de vooraanstaande fasemodellen op bestemmingsniveau was binnen de onderzoekscontext dan ook niet aangewezen. Een theoretisch onderbouwde aanpak op individueel niveau bleek daarentegen wel geschikt. Drie onderzoeksvragen stonden centraal: 1. Welke attitude hebben lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek (≥18 jaar) ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio? 2. In welke mate houdt de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling een verband met het niveau van welzijn van de bewoners van de Brusselse Vijfhoek? 3. Welke profielen van lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek (≥18 jaar) kunnen onderscheiden worden op basis van de attitude ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling? Met het oog op het beantwoorden van bovenstaande onderzoeksvragen werd gebruik gemaakt van een kwantitatieve onderzoeksmethode. In totaal werden 725 bewoners van de Brusselse Vijfhoek (≥18 jaar) bevraagd. Gelet op de voldoende grote disproportioneel gestratificeerde steekproef is de representativiteit van het onderzoek gewaarborgd. Wel dient gezegd dat de steekproef naar opleidingsniveau en naar tewerkstellingsgraad scheefgetrokken is. In de enquête werden zowel feitelijke (o.m. bij identiteitsgegevens en gegevens inzake tewerkstelling), als evaluatieve meerkeuzevragen gesteld. Dit laatste vraagtype werd geïntegreerd om te kunnen vaststellen wat de attitude is van de respondenten ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Feit is dat ‘dé attitude’ niet bestaat, maar veelal is opgebouwd uit verschillende dimensies. Teneinde deze dimensies te ontdekken, werden de attitudestellingen uit de vragenlijst onderworpen aan een Principale Componentanalyse. Deze analyses resulteerden in de identificatie van twee positieve en twee negatieve dimensies: prijsstijgingen en de vermindering van de leefbaarheid van de stad (overlast) enerzijds, en socio-culturele en economische voordelen van het toerisme anderzijds. Deze vier attitudedimensies werden op hun beurt

313

omgevormd tot vier nieuwe inhoudsvalide en betrouwbare variabelen waarmee vervolgens via Clusteranalyse groepen van bewoners met een gelijkaardig attitudeprofiel onderscheiden werden. In voorliggend onderzoek werden de attitudes van de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling met andere woorden gekwantificeerd. Door dit te doen konden grote groepen mensen (clusters) met elkaar vergeleken worden en konden attitudeverschillen tussen groepen gerelateerd worden aan kenmerkende elementen zoals onder meer woonplaats binnen de Vijfhoek, leeftijd en opleidingsniveau. In totaal werden op basis van de attitude drie groepen van bewoners geïdentificeerd: de negatief ingestelde ‘tegenstanders’ (27,2%; 197) enerzijds, en de positief gezinde ‘fervente aanhangers’ (39,2%; 284) en ‘kritisch realisten’ (33,7%; 244) anderzijds. De fervente aanhangers en de kritisch realisten schatten de voordelen van het toerisme bijzonder hoog in, en achten het toerisme slechts in geringe mate verantwoordelijk voor overlast. Daar waar de fervente aanhangers over de ganse lijn uitermate positief staan ten opzichte van toerisme, zijn de kritisch realisten wel gematigder positief aangezien zij het toerisme meer dan de twee andere groepen als oorzaak zien voor prijsstijgingen. Hoewel minder uitgesproken dan de kritisch realisten, acht ook de tegenstandersgroep het toerisme in belangrijke mate verantwoordelijk voor prijsstijgingen. Voorts koppelt deze negatief ingestelde bewonersgroep in vergelijking met de twee andere groepen veel minder voordelen aan het toerisme en ziet de groep het toerisme meer als bron van overlast. Wanneer we de verschillende clusters bekijken naar leeftijdsstructuur valt op dat er in de tegenstandersgroep een oververtegenwoordiging is van 18-34 jarigen, terwijl er bij de kritisch realisten en de fervente aanhangers sprake is een oververtegenwoordiging van respectievelijk 35-54 jarigen en 55-plussers. Eveneens opmerkelijk is dat de fervente aanhangersgroep beduidend meer hoogopgeleiden bevat. Literatuuronderzoek wijst uit dat de persoonlijke economische voordelen die een bewoner ervaart van het toerisme voor een belangrijk deel zijn attitude tegenover het fenomeen bepaalt. Dit principe van sociale ruil is ook terug te vinden in voorliggend onderzoek. Zo is er binnen de fervente aanhangersgroep sprake van een overwicht aan respondenten bij wie het toerisme ofwel voor henzelf, ofwel voor familie en/of vrienden een bron van inkomsten is. Bevraagden bij wie er geen enkele economische link is met het toerisme (noch eigen job in de sector, noch familie/vrienden met een job in de sector) komen daarentegen beduidend minder voor. Bij de tegenstandersgroep geldt net het tegenovergestelde. Naast het economische aspect, blijkt ook de sociaal-ruimtelijke context van tel te zijn. De studieresultaten wijzen uit dat de tegenstandersgroep significant meer voorkomt in de toeristische concentratiezone rond de Grote Markt (district 1), terwijl de kritisch realisten opmerkelijk meer aanwezig zijn in de volkse wijk ‘de Marollen’ (district 3). Het feit dat de zone rond de Grote Markt relatief veel tegenstanders telt doet de hypothese rijzen dat de sociale capaciteitslimiet op deze plek reeds bereikt is. Extra steun voor deze hypothese kan gevonden worden in het feit dat in de tegenstandersgroep significant meer

314

bevraagden voorkomen die ijveren voor een behoud of zelfs voor een afname van het toeristenaantal. De fervente aanhangersgroep bevat daarentegen significant meer respondenten die pleiten voor een toename van het toeristenaantal, en significant minder respondenten die een afname van het aantal toeristen wensen. De vaststelling dat de groep fervente aanhangers en de groep kritisch realisten beduidend meer respondenten bevat die de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad’ (volledig) onderschreven terwijl dit binnen de tegenstandersgroep net het tegenovergestelde is, leidt tot het formuleren van een volgende hypothese, met name dat de mate waarin bewoners zich op de hoogte gesteld achten van het toeristisch beleid een rol speelt in de attitudevorming ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling. Dit is een belangrijk vermoeden, rekening houdende met het feit dat slechts iets minder dan een vierde van de totale respondentengroep de stelling ‘Ik ben op de hoogte van het toeristisch beleid van Brussel-Stad’ (volledig) onderschreef. Bovendien ging slechts één vijfde van de totale respondentengroep akkoord tot helemaal akkoord met de stelling ‘Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme’! De onderzoeksresultaten tonen evenwel dat de bevolking zich sterk betrokken voelt bij de toekomst van het toerisme in Brussel en dat er een behoefte bestaat tot uitgebreide(re) informatieverschaffing. Voorts werd meermaals de wens geuit voor het betrekken van de bewonersgroep bij de planning en mogelijks ook de uitvoering van toeristisch-recreatieve projecten. Tot slot wijzen de studieresultaten uit dat de tegenstandersgroep significant minder bevraagden bevat die aangaven zeer gelukkig te zijn op het moment van bevraging. Net zoals voorgaande vaststellingen, kunnen we hier echter geen uitsluitsel geven omtrent het al dan niet bestaan van een causaal verband tussen de attitude en het geluksniveau. Onderzoek naar geluk en welbevinden zijn interessante toepassingsgebieden van attitude-onderzoek, doch diepgaander onderzoek is noodzakelijk om hierover een meer gefundeerde uitspraak te kunnen doen. Een belangrijke eindconclusie van het onderzoek is dat de meerderheid van de respondenten een positieve attitude heeft ten aanzien van toerisme en toeristische ontwikkeling in de grootstedelijke Brusselse regio! Maar liefst 72,8% (528) van de bevraagden is optimistisch! Bovendien blijkt uit de analyses dat vrijwel alle respondenten van mening zijn dat Brussel niet beter af zou zijn zonder toeristen. De helft van de respondenten pleit zelfs voor een toename van het toeristenaantal in Brussel. De resultaten van dit onderzoek tonen met andere woorden dat de sociale draagkracht van de Brusselse Vijfhoek nog niet overschreden is. Wanneer er binnen de Vijfhoek per onderscheiden district gekeken wordt, dient deze uitspraak zoals eerder aangehaald (cfr. district 1) evenwel genuanceerd te worden.

315

Niettegenstaande de globaal positieve conclusie dient het beleid in de toekomst ons inziens meer dan voorheen aandacht te besteden aan de lokale bewonersgroep. De boodschap is een open beleid waarbij er op formele wijze sprake is van accurate en actuele informatieverschaffing naar bewoners toe en waarbij bewoners actief betrokken worden bij de planning en uitvoering van het toeristisch-recreatief beleid. Een exclusieve focus op de lokale bewonersgroep is evenwel niet opportuun. Het is wenselijk een beleidsmodel uit te werken dat oog heeft voor en ruimte laat voor de participatie van àlle betrokkenen. De toeristische expansie in Brussel drukt een merkbare stempel op economisch, sociocultureel en fysiek-ruimtelijk vlak. Teneinde de negatieve impact op de belevingswaarde van de stad als woon-, werken vrijetijdscentrum te minimaliseren dient het toerisme op een harmonieuze wijze ingebed te worden in het stedelijk weefsel. Hierbij moet tevens aandacht besteed worden aan andere elementen die kunnen gelden als voorwaarden voor een aangename en aantrekkelijke stad om in te wonen, te werken en te recreëren. Voorbeeld hiervan die ook veelvuldig als verbeterpunten aangehaald werden door de respondentengroep zijn onder meer de netheid en de veiligheid van de stad, het verkeer en de groene ruimten. Ondanks deze kanttekening wordt algemeen gesteld dat Brussel de laatste jaren veel geïnvesteerd heeft in zijn aantrekkelijkheid. Zowel op recreatief (leisure), als op niet-recreatief (MICE) vlak is Brussel uitgegroeid tot de Europese top inzake stedentoerisme. Brussel is vandaag de dag een belangrijk toeristisch-recreatief centrum waarvan de uitstraling tot ver buiten de grenzen van België reikt. Gelet op het belang van de steun van de lokale bewonersgroep bij de uitbouw van een kwalitatief hoogstaande vorm van duurzaam toerisme is kennisvergaring omtrent de manier waarop Brusselaars de impact van het toerisme en de toeristische ontwikkeling percipiëren, en kennisvergaring omtrent welke toerismeattitude op basis van deze perceptie ontwikkeld wordt, aldus van groot belang. Hoewel we erkennen dat de wijze waarop het toerisme zich in Brussel zal ontwikkelen mede afhankelijk is van externe factoren zoals trends in de toeristische markt en algemeen maatschappelijke processen, zijn we ervan overtuigd dat de resultaten van voorliggende studie bijzonder waardevol zijn aangezien we in kaart hebben gebracht hoe de lokale bewoners van de Brusselse Vijfhoek staan ten opzichte van het toerisme in hun stad en welke toekomstscenario’s zij verkiezen. Dit onderzoek biedt dan ook een belangrijke bijdrage tot het toekomstig toeristisch-recreatief beleid van de stad. In het huidige tijdperk van toenemende globalisering, grensvervaging en verdere uitbouw van de kennismaatschappij is het voor een stad immers van cruciaal belang dat ze weldoordachte strategieën toepast, gebaseerd op toekomstgerichte analyses en een marktgerichte planning.

316

BIBLIOGRAFIE

Gepubliceerde werken

Boeken

Anholt, S. (2007). Competitive Identity. The New Brand Management for Nations, Cities and Regions. Hampshire: Palgrave Macmillan. Ashworth, G.J. & Tunbridge, J.E. (1990). The tourist-historic city. Londen: Belhaven Press. Ashworth, G.J. & Voogd, H. (1990). Selling the city: marketing approaches in public sector urban planning. Londen: Belhaven Press. Ashworth, G.J. & Voogd, H. (1995). Selling the city: marketing approaches in public sector urban planning. West Sussex: John Wiley & Sons Ltd. Baarda, D. B, de Goede, M. P. M. & van Dijkum, C. J. (2003). Basisboek Statistiek met SPSS. Handleiding voor het verwerken en analyseren en rapporteren over (onderzoeks) gegevens (2 ed.). Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff bv. Billiet, J. & Waege, H. (eds.) (2003). Een samenleving onderzocht. Methoden voor sociaal-wetenschappelijk onderzoek (2 ed.). Antwerpen: De Boeck. Boerjan, P. & Lowyck, E. (1995). Basisbegrippen Recreatie en Toerisme. Brugge: TOBOS. Braun E., Otgaar A., & Van den Berg L. (2004). Op weg naar een geïntegreerde aanpak van citymarketing. Rotterdam: EURICUR. Butler, R. & Pearce, D. (eds.) (1995). Change in tourism. People, places, processes. Londen: Routledge. Buursink, J. (1991). Steden in de markt: het elan van city-marketing. Muiderberg: Coutinho. Chadwick-Jones, J. K. (1976). Social Exchange Theory: its structure and influence in social psychology. London: Academic.

317

Cole, S. (2001). Anthropologists, Local Communities and Sustainable Tourism Development. In Stabler, M. J. (Ed.), Tourism and Sustainability. Principles to Practice (219-230). Wallingford: CAB International. Cook, K. S. (1987). Social exchange theory. London: Sage. Cooper, J., Kelly, K. A. & Weaver, K. (2003). Attitudes, Norms, and Social Groups. In Brewer, M. B. & Hewstone, M. (Eds.), Social Cognition (244-267). Oxford: Blackwell Publishing. De Brabander, G. & Gijsbrechts, E. (1990). City-marketing, van promotie tot plan? Antwerpen: UFSIA: Studiecentrum voor economisch en sociaal onderzoek. De Groote, P. (1995). Panorama op toerisme (2 ed.). Leuven/Apeldoorn: Garant. de Heus, P., van der Leeden, R. & Gazendam, B. (2003). Toegepaste Data-analyse. 'sGravenhage: Reed Business Information. De Kadt, E. (1979). Tourism: passport to development? Perspectives on the social and cultural effects of tourism in developing countries. New York: Oxford University Press. De Lannoy, W., Lammens, M., Lesthaeghe, R. & Willaert, D. (2004). Brussel in de jaren negentig en na 2000: een demografische doorlichting Brussel: VUB. De Pelsmacker, P. & Van Kenhove, P. (2007). Marktonderzoek. Methoden en toepassingen (2 ed.). Amsterdam: Pearson Education Benelux bv. De Vocht, A. (2006). Basisboek SPSS 13 voor Windows. Utrecht: Bijleveld Press. Field, A. (2005). Discovering statistics using SPSS (2 ed.). London: Page. Goeldner, C. R. & Ritchie, J. R. B. (2003). Tourism: principles, practices, philosophies (9 ed.). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons Ltd. Gold, J. R. & Ward, S. V. (1994). Place promotion. The use of publicity and marketing to sell towns and regions. Chichester: John Wiley & Sons Ltd. Hair, J. F., Anderson, R. E., Tatham, R. L. & Black, W. C. (1998). Multivariate data analysis (5 ed.). Londen: Prentice Hall International Inc. Huizingh, E. (2004). SPSS 12.0 voor Windows en Data Entry. Den Haag: Academic Service. Jaffe, E. D. & Nebenzahl, I. D. (2007). National Image & Competitive Advantage. The Theory and Practice of Place Branding (2 ed.). Gylling: Copenhagen Business School Press.

318

Jansen-Verbeke, M. C. (1990). Toerisme in de binnenstad van Brugge: een planologische visie. Nijmegen: Katholieke Universiteit Nijmegen. Kaae, B. C. (2001). The perceptions of Tourists and Residents of Sustainable Tourism Principles and Environmental Initiatives. In McCool, S. F. & Moisey, N. R. (Eds.), Tourism, Recreation and Sustainability (289-314). Wallingford: CABI Publishing. Kesteloot, C., De Turck, A., Vandermotten, C., Marissal, P. & Van Hamme, G. (2006). Sociale structuren en buurten in moeilijkheden in de Belgische stadsgewesten. Brussel: Grootstedenbeleid. Kolb, B. M. (2006). Tourism Marketing for Cities and Towns. Using branding and events to attract tourists. Oxford: Elsevier. Kotler, P. & Armstrong, G. (1997). Marketing. An Introduction. New Jersey: Prentice Hall. Kotler, P. (1988). Marketing Management: Analysis, Planning, Implementation and Control. New Jersey: Prentice Hall. Kotler, P., Haider, D. H. & Rein, I. (1993). Marketing places: attracting investment, industry and tourism to cities, states and nations. New York: The Free Press. Lorenzi-Cioldi, F. & Clémence, A. (2004). Group Processes and the Construction of Social Representations. In Brewer, M.B. & Hewstone, M. (Eds.), Social Cognition (298320). Oxford: Blackwell Publishing. McCool, S. F. & Moisey, N. R. (2001). Tourism, recreation and sustainability: linking culture and the environment. New York: CABI Publishing. Meert, H., Blommaert, J., Stuyck, K., Peleman, K. & Dewilde, A. (2004). Van balen tot onthalen. Gent: Academia Press. Munsters W. (1994). Cultuurtoerisme. Leuven/Apeldoorn: Garant. Munsters W. (2004). Cultuur x Toerisme: louter een verstandshuwelijk? Maastricht: Hogeschool Zuyd. Murphy, P.E. (1985). Tourism. A community approach. New York: Methuen. Oskamp, S. & Schutz, P. W. (2005). Attitudes and Opinions (3 ed.). Londen: Lawrence Erlbaum Associates. Page, S. (1995). Urban Tourism. Londen: Routledge.

319

Pearce, D. & Moscardo G. (2000). Tourism community analysis: asking the right questions. In Pearce, D. & Butler, R. (Eds.), Contemporary Issues in Tourism Development (31-51). Londen: Routledge. Pearce, D. (1989). Tourist Development (2 ed.). London: Longman Scientific & Technical. Richards, G. & Hall, D. (2000). The community: a sustainable concept in tourism development? In Richards, G. & Hall, D. (Eds.), Tourism and Sustainable Community Development (1-14). London: Routledge. Rokeach, M. (1976). Beliefs, Attitudes and Values. The Theory of Organisation and Change (6 ed.). Londen: Jossey-Bass Limited. Rousseau, S. (2000). Atlas van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest op het einde van de 20ste eeuw (Rep. No. 37). Brussel: IRIS Uitgaven. S.N. (2006). Welzijns- en gezondheidsatlas van Brussel-Hoofdstad 2006 (2006). Brussel: Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel. Slotboom, A. (1996). Statistiek in woorden. De meest voorkomende termen en technieken (2 ed.). Groningen: Wolters-Noordhoff. Van der Pligt, J. & De Vries, N. K. (1995). Opinies en attitudes: meting, modellen en theorie. Amsterdam: Boom. Van der Poel, H. (1999). Tijd voor vrijheid: inleiding tot de studie van de vrijetijd. Amsterdam: Boom. Van Eeckhout, A. (1995). Structuur van de reisindustrie (6 ed.). Zedelgem: Vereniging Vlaamse Reisbureaus. Van 't Verlaat, J. (1997). Productontwikkeling binnen regio-marketing. Naar een nieuwe rol van overheden bezien in een Rotterdamse context. Rotterdam: De Kruijff. Weaver, D. B. & Lawton, L. J. (2002). Tourism management (2 ed.). Milton: John Wiley & Sons Ltd. Zeegers, W. (1988). Andere tijden, andere mensen: de sociale representatie van identiteit. Amsterdam: Bakker.

320

Tijdschriftartikels

Aas, C., Ladkin, A. & Fletcher, J. (2005). Stakeholder collaboration and heritage management. Annals of Tourism Research, 32, 28-48. Akis, S., Peristianis, N., & Warner, J. (1996). Residents' attitudes to tourism development: the case of Cyprus. Tourism Management, 17, 481-494. Andereck, K. L. & Vogt, C. A. (2000). The Relationship between Residents' Attitudes toward Tourism and Tourism Development Options. Journal of Travel Research, 39, 2736. Andereck, K. L., Valentine, K. M., Knopf, R. C., & Vogt, C. A. (2005). Residents' perceptions of community tourism impacts. Annals of Tourism Research, 32, 1056-1076. Andriotis, K. & Vaughan, R. D. (2003). Urban Residents' Attitudes toward Tourism Development: The Case of Crete. Journal of Travel Research, 42, 172-185. Ap, J. & Crompton, J. L. (1993). Residents' Strategies for Responding to Tourism Impacts. Journal of Travel Research, 32, 47-50. Ap, J. & Crompton, J. L. (1998). Developing and Testing a Tourism Impact Scale. Journal of Travel Research, 37, 120-130. Baum, T. (1998). Taking the Exit Route: Extending the Tourism Area Life Cycle Model. Current Issues in Tourism, 1, 167-175. Beerli, A. & Martín, J. D. (2004). Factors influencing destination image. Annals of Tourism Research, 31, 657-681. Beerli, A. & Martín, J. D. J. (2004). Tourists' characteristics and the perceived image of tourist destinations: a quantitative analysis - a case study of Lanzarote, Spain. Tourism Management, 25, 623-636. Besculides, A., Lee, M. E. & McCormick, P. J. (2002). Residents' perceptions of the cultural benefits of tourism. Annals of Tourism Research, 29, 303-319. Bigne, J. E., Sanchez, M. I. & Sanchez, J. (2001). Tourism image, evaluation variables and after purchase behaviour: inter-relationship. Tourism Management, 22, 607-616. Bramwell, B. & Sharman, A. (1999). Collaboration in local tourism policymaking. Annals of Tourism Research, 26, 392-415. Brunt, P. & Courtney, P. (1999). Host perceptions of socio-cultural impacts. Annals of Tourism Research, 26, 493-515.

321

Buhalis, D. (2000). Marketing the competitive destination of the future. Tourism Management, 21, 97-116. Bujosa Bestard, A. & Nadal, J. R. (2007). Modelling environmental attitudes toward tourism. Tourism Management, 28, 688-695. Carmichael, B. A. (2000). A matrix model for resident attitudes and behaviours in a rapidly changing tourist area. Tourism Management, 21, 601-611. Cave, J., Ryan, C. & Panakera, C. (2003). Residents' perceptions, migrant groups and culture as an attraction - the case of a proposed Pacific Island cultural centre in New Zealand. Tourism Management, 24, 371-385. Choi, H. C. & Sirakaya, E. (2006). Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism Management, 27, 1274-1289. Coshall, J. T. (2000). Measurement of Tourists' Images: The Repertory Grid Approach. Journal of Travel Research, 39, 85-89. Dyer, P., Gursoy, D., Sharma, B., & Carter, J. (2007). Structural modeling of resident perceptions of tourism and associated development on the Sunshine Coast, Australia. Tourism Management, 28, 409-422. Fallon, L. D. & Kriwoken, L. K. (2003). Community involvement in tourism infrastructure the case of the Strahan Visitor Centre, Tasmania. Tourism Management, 24, 289-308. Faulkner, B. & Tideswell, C. (1997). A framework for Monitoring Community Impacts of Tourism. Journal of Sustainable Tourism, 5, 3-28. Fredline, E. & Faulkner, B. (2000). Host community reactions: A cluster analysis. Annals of Tourism Research, 27, 763-784. Garrod, B. (2008). Exploring place perception a photo-based analysis. Annals of Tourism Research, 35, 381-401. George, R. (2003). Tourists’ perceptions of safety and security while visiting Cape Town. Tourism Management, 24, 575-585. Go, M. F. & Govers, R. (2000). Integrated quality management for tourist destinations: a European perspective on achieving competitiveness. Tourism Management, 21, 79-88. Godfrey, K. B. (1998). Attitudes towards ‘sustainable tourism’ in the UK: a view from local government. Tourism Management, 19, 213-224. Gu, H. & Ryan, C. (2008). Place attachment, identity and community impacts of tourism the case of a Beijing hutong. Tourism Management, 29, 637-647.

322

Gursoy, D., Jurowski, C. & Uysal, M. (2002). Resident attitudes: A Structural Modeling Approach. Annals of Tourism Research, 29, 79-105. Gursoy, D. & Rutherford, D. G. (2004). Host attitudes toward tourism: An Improved Structural Model. Annals of Tourism Research, 31, 495-516. Gursoy, D., Kim, K. & Uysal, M. (2004). Perceived impacts of festivals and special events by organizers: an extension and validation. Tourism Management, 25, 171-181. Haley, A. J., Snaith, T. & Miller, G. (2005). The social impacts of tourism: a case study of Bath, UK. Annals of Tourism Research, 32, 647-668. Haralambopoulos, N. & Pizam, A. (1996). Perceived impacts of tourism : The case of Samos. Annals of Tourism Research, 23, 503-526. Hernandez, S. A., Cohen, J. & Garcia, H. L. (1996). Residents' attitudes towards an instant resort enclave. Annals of Tourism Research, 23, 755-779. Horn, C. & Simmons, D. (2002). Community adaptation to tourism: comparisons between Rotorua and Kaikoura, New Zealand. Tourism Management, 23, 133-143. Huse, M., Gustavsen, T. & Almedal, S. (1998). Tourism impact comparisons among Norwegian towns. Annals of Tourism Research, 25, 721-738. Ishikawa, N. & Fukushige, M. (2007). Who expects the municipalities to take the initiative in tourism development? Residents' attitudes of Amami Oshima Island in Japan. Tourism Management, 28, 461-475. Jurowski, C. & Gursoy, D. (2004). Distance effects on residents’ attitudes towards tourism. Annals of Tourism Research, 31, 296-312. Kang, S. K., Lee, C. K., Yoon, Y., & Long, P. T. (2008). Resident perception of the impact of limited-stakes community-based casino gaming in mature gaming communities. Tourism Management, 29, 681-694. Kim, H. J., Gursoy, D. & Lee, S. B. (2006). The impact of the 2002 World Cup on South Korea: comparisons of pre- and post-games. Tourism Management, 27, 86-96. Kim, S. S. & Morrsion, A. M. (2005). Change of images of South Korea among foreign tourists after the 2002 FIFA World Cup. Tourism Management, 26, 233-247. Kim, S. S. & Petrick, J. F. (2005). Residents' perceptions on impacts of the FIFA 2002 World Cup: the case of Seoul as a host city. Tourism Management, 26, 25-38. Ko, D. W. & Stewart, W. P. (2002). A structural equation model of residents’ attitudes for tourism development. Tourism Management, 23, 521-530.

323

Kuvan, Y. & Akan, P. (2005). Residents' attitudes toward general and forest-related impacts of tourism: the case of Belek, Antalya. Tourism Management, 26, 691-706. Lam, T., Zhang, H. & Baum, T. (2001). An investigation of employees’ job satisfaction: the case of hotels in Hong Kong. Tourism Management, 22, 157-165. Lankford, S. V. (1994). Attitudes and Perceptions Toward Tourism and Rural Regional Development. Journal of Travel Research, 32, 35-43. Lawson, R. W., Williams, J., Young, T. & Cossens, J. (1998). A comparison of residents' attitudes towards tourism in 10 New Zealand destinations. Tourism Management, 19, 247-256. Lee, C. K. & Back, K. J. (2003). Pre- and post-casino impact of residents’ perception. Annals of Tourism Research, 30, 868-885. Lee, C. K., Kim, S. S. & Kang, S. (2003). Perceptions of casino impacts - a Korean longitudinal study. Tourism Management, 24, 45-55. Lee, C. K., Lee, Y. K. & Lee, B. (2005). Korea's destination image formed by the 2002 World Cup. Annals of Tourism Research, 32, 839-858. Lepp, A. (2007). Residents' attitudes towards tourism in Bigodi village, Uganda. Tourism Management, 28, 876-885. Lindberg, K. & Johnson, L. R. (1997). The economic values of tourism's social impacts. Annals of Tourism Research, 24, 90-116. Lindberg, K. & Johnson, R. L. (1997). Modeling resident attitudes toward tourism. Annals of Tourism Research, 24, 402-424. Lindberg, K., Andersson, T. D. & Dellaert, B. G. C. (2001). Tourism development: Assessing Social Gains and Losses. Annals of Tourism Research, 28, 1010-1030. Lindberg, K., Dellaert, B. G. C. & Romer Rassing, C. (1999). Resident tradeoffs: A choice modeling approach. Annals of Tourism Research, 26, 554-569. Litvin, S. W. & Ng Sok Ling, S. (2001). The destination attribute management model: an empirical application to Bintan, Indonesia. Tourism Management, 22, 481-492. Long, P., Perdue, R. R. & Kang, Y. S. (1996). Resident attitudes toward legal gambling. Annals of Tourism Research, 23, 71-85. Madrigal, R. (1995). Residents' perceptions and the role of government. Annals of Tourism Research, 22, 86-102.

324

Maitland, R. (2006). How can we manage the tourist-historic city? Tourism strategy in Cambridge, UK, 1978-2003. Tourism Management, 27, 1262-1273. Mason, P. & Cheyne, J. (2000). Residents' attitudes to proposed tourism development. Annals of Tourism Research, 27, 391-411. McCool, S. F. & Martin, S. R. (1994). Community Attachement and Attitudes Toward Tourism Development. Journal of Travel Research, 32, 29-34. McNaughton, D. (2006). The "host" as uninvited "guest": Hospitality, Violence and Tourism. Annals of Tourism Research, 33, 645-665. Miller, G. (2001). The development of indicators for sustainable tourism: results of a Delphi survey of tourism researchers. Tourism Management, 22, 351-362. Mohsin, A. (2005). Tourist attitudes and destination marketing - the case of Australia's Northern Territory and Malaysia. Tourism Management, 26, 723-732. Nadeau, J., Heslop, L., O'Reilly, N., & Luk, P. (2008). Destination in a country image context. Annals of Tourism Research, 35, 84-106. Nyaupane, G. P., Morais, D. B. & Dowler, L. (2006). The role of community involvement and number/type of visitors on tourism impacts: A controlled comparison of Annapurna, Nepal and Northwest Yunnan, China. Tourism Management, 27, 1373-1385. Obenour, W., Patterson, M., Pedersen, P. & Pearson, L. (2006). Conceptualization of a meaning-based research approach for tourism service experiences. Tourism Management, 27, 34-41. Pérez, E. & Nadal, J. (2005). Host community perceptions: a cluster analysis. Annals of Tourism Research, 32, 925-941. Perver, K. (1996). Resident Attitudes toward Tourism Impacts. Annals of Tourism Research, 23, 695-726. Pike, S. (2002). Destination image analysis - a review of 142 papers from 1973 to 2000. Tourism Management, 23, 541-549. Pizam, A., Uriely, N. & Reichel, A. (2000). The intensity of tourist-host social relationship and its effects on satisfaction and change of attitudes: the case of working tourists in Israel. Tourism Management, 21, 395-406. Prideaux, B. (2000). The resort development spectrum - a new approach to modeling resort development. Tourism Management, 21, 225-240.

325

Quan, S. & Wang, N. (2004). Towards a structural model of the tourist experience: an illustration from food experiences in tourism. Tourism Management, 25, 297-305. Quinn, B. (2007). Performing Tourism Venetian Residents in Focus. Annals of Tourism Research, 34, 458-476. Richards, G. (2002). Tourism attraction systems: Exploring Cultural Behaviour. Annals of Tourism Research, 29, 1048-1064. Robson, J. & Robson, I. (1996). From shareholders to stakeholders: critical issues for tourism marketers. Tourism Management, 17, 533-540. Russell, R. & Faulkner, B. (1999). Movers and shakers: chaos makers in tourism development. Tourism Management, 20, 411-423. Russell, R. & Faulkner, B. (2004). Entrepreneurship, Chaos and the Tourism Area Lifecycle. Annals of Tourism Research, 31, 556-579. Russo, A. P. & van der Borg, J. (2002). Planning considerations for cultural tourism: a case study of four European cities. Tourism Management, 23, 631-637. Sautter, E. T. & Leisen, B. (1999). Managing stakeholders a Tourism Planning Model. Annals of Tourism Research, 26, 312-328. Sharpley, R. & Forster, G. (2003). The implications of hotel employee attitudes for the development of quality tourism: the case of Cyprus. Tourism Management, 24, 687-697. Sheehan, L. R. & Ritchie, J. R. B. (2005). Destination Stakeholders Exploring Identity and Salience. Annals of Tourism Research, 32, 711-734. Sheldon, P. J. & Abenoja, T. (2001). Resident attitudes in a mature destination: the case of Waikiki. Tourism Management, 22, 435-443. Silberberg, T. (1995). Cultural tourism and business opportunities for museums and heritage sites. Tourism Management, 16, 361-365. Sirakaya-Turk, E. (2007). Concurrent Validity of the Sustainable Tourism Attitude Scale. Annals of Tourism Research, 34, 1081-1084. Smith, M. D. & Krannich, R. S. (1998). Tourism dependence and resident attitudes. Annals of Tourism Research, 25, 783-802. Snaith, T. & Haley, A. (1999). Residents' opinions of tourism development in the historic city of York, England. Tourism Management, 20, 595-603.

326

Snepenger, D. J., Murphy, L., Connell, R. & Gregg, E. (2003). Tourists and residents use of a shopping space. Annals of Tourism Research, 30, 567-580. Stewart, W. P. & Ko, D. W. (2002). A structural equation model of residents' attitudes for tourism development. Tourism Management, 23, 521-530. Stoeckl, N., Greiner, R. & Mayocchi, C. (2006). The community impacts of different types of visitors: an empirical investigation of tourism in North-west Queensland. Tourism Management, 27, 97-112. Teye, V., Sirakaya, E. & Sonmez, F. (2002). Residents' attitudes toward tourism development. Annals of Tourism Research, 29, 668-688. Tomljenovic, R. & Faulkner, B. (2000). Tourism and older residents in a sunbelt resort. Annals of Tourism Research, 27, 93-114. Tosun, C. (2006). Expected nature of community participation in tourism development. Tourism Management, 27, 493-504. Trauer, B. & Ryan, C. (2005). Destination image, romance and place experience - an application of intimacy theory in tourism. Tourism Management, 26, 481-491. Tsartas, P. (2003). Tourism Development in Greek Insular and Coastal Areas: Sociocultural Changes and Crucial Policy Issues. Journal of Sustainable Tourism, 11, 116-132. Tuson, C. (2002). Host perceptions of impacts. A comparative tourism study. Annals of Tourism Research, 29, 231-253. Upchurch, R. S. & Teivane, U. (2000). Resident perceptions of tourism development in Riga, Latvia. Tourism Management, 21, 499-507. Uriely, N. & Reichel, A. (2000). Working tourists and their attitudes to hosts. Annals of Tourism Research, 27, 267-283. Uriely, N. (2005). The tourist experience: Conceptual Developments. Annals of Tourism Research, 32, 199-216. Uriely, N., Israeli, A. A. & Reichel, A. (2002). Heritage Proximity and Resident Attitudes Toward Tourism Development. Annals of Tourism Research, 29, 859-861. Waitt, G. (2003). Social impacts of the Sydney Olympics. Annals of Tourism Research, 30, 194-215. Weaver, D. B. (2000). A broad context model of destination development scenarios. Tourism Management, 21, 217-224.

327

Weaver, D. B. & Lawton, L. J. (2001). Resident Perceptions in the Urban-Rural Fringe. Annals of Tourism Research, 28, 439-458. Williams, J. & Lawson, R. (2001). Community issues and resident opinions of tourism. Annals of Tourism Research, 28, 269-290. Wong, S. & Pang, L. (2003). Motivators to creativity in the hotel industry - perspectives of managers and supervisors. Tourism Management, 24, 551-559. Woodside, A. G. & Lysonski, S. (1990). A general model of traveller destination choice. Annals of Tourism Research, 17, 432-448. Yuksel, A., Kilinc, U. & Yuksel, F. (2006). Cross-national analysis of hotel customers' attitudes toward complaining and their complaining behaviours. Tourism Management, 27, 11-24. Zamani-Farahani, H. & Musa, G. (2008). Residents' attitudes and perception towards tourism development: A case study of Masooleh, Iran. Tourism Management, In Press, Corrected Proof.

Krantenartikels

Mouton, O., De nouveaux chemins pour les touristes. Le Soir, 26/10/2005, 26. Voogt, F., Un échantillon de la population de la Région sondé par téléphone: Le tourisme vu par le Bruxellois. Le Soir (edition Bruxelles), 14/02/2007, 8.

Rapporten

Infopunt Duurzaam Toerisme (2003). Syllabus "Vorm-de-vormers-cursus reis(bege)leiders en gidsen". Brussel: Toerisme Vlaanderen.

voor

Jaarverslagen

S.N. (2006). Observatorium voor Toerisme te Brussel. Jaarverslag 2005. Brussel: OBS.

328

S.N. (2006). Stad Brussel. Jaarlijks verslag van 2005. Brussel: College van Burgemeester en Schepenen. S.N. (2007). Stad Brussel. Jaarlijks verslag van 2006. Brussel: College van Burgemeester en Schepenen. S.N. (2007). Observatorium voor Toerisme te Brussel. Jaarverslag 2006. Brussel: OBS. S.N. (2007). Jaarverslag 2006 Brussel Internationaal - Toerisme en Congres. Brussel: BITC.

Overheidspublicaties

Anciaux, B. (2004). Beleidsnota Brussel 2004-2009. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Bourgeois, G. (2004). Beleidsnota Toerisme 2004-2009. Brussel: Ministerie van Bestuurszaken, Buitenlands Beleid, Media en Toerisme.

Niet-gepubliceerde werken

Thesissen

Bryon, J. (2005). De dialectische relatie tussen stadsbewoners en de toeristischstedelijke ruimte. Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Wetenschappen, Departement Geografie - Geologie (Proefschrift ingediend tot het behalen van de graad van Doctor in de Wetenschappen). Coppens F. (1998). City-marketing. Een praktijkstudie van digitale steden op het Internet. Vrije Universiteit Brussel, Faculteit Economische, Sociale en Politieke Wetenschappen (Eindverhandeling ingediend tot het behalen van de graad van Handelsingenieur).

329

Elektronische publicaties

Belga (2008). Brussel organiseert jaar van de gastronomie in 2012. ª Internet, 30/04/2008, Het Laatste Nieuws: http://www.hln.be/hln/nl/957/Belgie/article/detail/ 236242/2008/04/09/Brussel-organiseertjaar-van-de-gastronomie-in-2012.dhtml Cooper, C. & Ryan, C. (2003). Residents' perceptions of Tourism Development. The case of Raglan, New Zealand. s.l. ª Internet, 12/12/2004, http://www.raglan.net.nz/tourism/research/related.html De Jongh, A. et al. (s.d.). Clusteranalyse (powerpoint). s.l. Internet, 10/01/2008, http://www.flopclass.be/not_tew/clusteranalyse.ppt ETC (2005). City Tourism & Culture. The European experience. Brussels: LAgroup & Interarts. ª Internet, 10/01/2006, http://www.etc-corporate.org/resources/uploads/ETC_ CityTourism&Culture_LR.pdf Field, A. (s.d.). Cluster Analysis. s.l. ª Internet, 10/01/2008, http://www.statisticshell.com/cluster.pdf Kalliope. Detailkaart van de Brusselse Vijfhoek.

ª Internet, 07/05/2008, http://www.kalliope.be/media/stadsplannen/Brussel.jpg Ramchander, P. (2004). Towards the responsible management of the socio-cultural impact of township tourism. University of Pretoria etd., Department Tourism Management (Proefschrift ingediend tot het behalen van de graad van Doctor in Tourism Management). ª Internet, 09/02/2006, http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-08262004-130507/ Rátz, T. (s.d.). The socio-cultural impacts of tourism. Budapest: University of Economic Sciences. ª Internet, 18/11/2005, http://www.ratztamara.com/impacts.html S.N. (2002). Operationele aanbevelingen met het oog op een nieuwe strategie voor het toerisme in Brussel. Brussel: Observatorium voor Toerisme te Brussel. ª Internet, 15/07/2006, http://www.obs.irisnet.be/recommandations_nl.pdf S.N. (2005). Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme. Brussel: Rambøll Management. ª Internet, 03/07/2006, http://www.ramboll-management.com/plsresources/ aanbevelingenplan.pdf

330

S.N. (2007). Evelyne Huytebroeck ontwerpt een toeristische jaarbarometer! ª Internet, 14/02/2007, http://evelyne.huytebroeck.be/article.php3?id_article=250 S.N. (2007). Etude sur les perceptions par les bruxellois du tourisme à Bruxelles (Réalisée pour la Région de Bruxelles-Capitale, Commission communautaire française, Direction d'Administration des Affaires culturelles et du Tourisme). Brussel: Dedicated Research ª Internet, 30/04/2008, http://www.evelyne.huytebroeck.be/IMG/pdf/Etude_tourisme.pdf S.N. (2008). Brusselaar is trots op zijn stad.

ª Internet, 30/04/2008, Brussel nieuws: http://www.brusselnieuws.be/artikels/stadsleven/ brusselaar-is-trots-op-zijn-stad Stad Brussel (1998). Gemeentelijk Ontwikkelingsplan stad Brussel (GemOP) Ontwerpplan. De bestaande toestand besloten uit het basisdossier - Stad Brussel Vijfhoek. Brussel: Stad Brussel, Departement Stedenbouw. ª Internet, 11/10/2005, http://www.brucity.be/pdf/pcd/nl/PCD%20Ville%20de%20Bxl%20 Projet%20de%20Plan%20version%20neerlandais/Document%201%20Bestaande%20to estand%20-20basis%20dossier/Vijfhoek/Doc.%201%20Bestaande%20toestand%20 Vijfhoek.pdf Van den Berg L., Van der Meer J., & Otgaar A. (1999). De Aantrekkelijke Stad. Rotterdam: EURICUR. ª Internet, 18/11/2005, http://www.nicis.nl/kenniscentrum/binaries/kcgs/bulk/ onderzoek/2001/7/242756.pdf Van Garsse, S. (2008). Van den Broeke over congressen 'nieuwe stijl' aan Kunstberg. ª Internet, 31/05/2008, Brussel nieuws: http://www.brusselnieuws.be/artikels/stadsleven/ brusselaar-is-trots-op-zijn-stad Wuensch, K. L. (2007). Cluster Analysis with SPSS. s.l. ª Internet, 10/01/2008, http://core.ecu.edu/psyc/wuenschk/SPSS/ClusterAnalysisSPSS.doc WTO (2007). Tourism Highlights. 2007 Edition.

ª Internet, 30/04/2008, http://www.unwto.org/facts/eng/pdf/highlights/highlights_07_eng_lr. pdf WTO (2008). UNWTO World Tourism Barometer. ª Internet, 30/04/2008, http://www.unwto.org/facts/eng/pdf/barometer/UNWTO_ Barom08_1_excerpt_en.pdf

331

Websites

Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Internet, http://www.bruxelles.irisnet.be/nl/region.shtml Brussels Internationaal – Toerisme & Congres, Internet, http://www.brusselsinternational. be/wabxlint/splash.jsp Brussels Tof People. Internet, http://www.brusselstofpeople.eu/ De Vijfhoek online. Internet, http://www.ebru.be/ FOD Economie – Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, Dienst Demografie. Internet, http://www.statbel.fgov.be Herwaardering van de wijken in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Internet, http://www.wijken.irisnet.be/ Kalliope. Internet, http://www.kalliope.be/media/stadsplannen/Brussel.jpg Onthaal en Promotie Brussel. Internet, http://www.opbrussel.be/ Square Brussels. Internet, http://www.square-brussels.eu/home/index.php

E-mail

Dardenne, C., Verantwoordelijke Cultural marketing & Press relations Brussels International - Tourism & Congress ([email protected]). Link naar rapport ‘Etude sur les perceptions par les bruxellois du tourisme à Bruxelles’. E-mail aan Van Leeuw, A. ([email protected]), 30/04/2008. De Martelaere, D., medewerkster FOD Economie, Statistiek en Economische Informatie Antwerpen ([email protected]). Bevolkingsgegevens Brusselse Vijfhoek. E-mail aan Van Leeuw, A. ([email protected]), 11/06/2007. Delfairière, A., medewerkster Inter-Environnement Bruxelles asbl (Anne.Delfairiere @ieb.be). Lijst met bewonersverenigingen in de Vijfhoek. E-mail aan Van Leeuw, A. ([email protected]), 18/05/2006. Di Matteo, C., medewerkster Médiation Sociale - asbl Bravvo ([email protected]). Lijst met bewonersverenigingen in de Vijfhoek. E-mail aan Van Leeuw, A. ([email protected]), 08/06/2006.

332

Marbeuf, P., medewerker Maison de la Participation et de la Citoyenneté (Pascal. [email protected]). Lijst van verenigingen in de Brusselse Vijfhoek. E-mail aan Van Leeuw, A. ([email protected]), 10/02/2006. Thomas, C., Communicatieconsulente Rambøll Management Brussels (Celine.Thomas @r-m.com). Link naar rapport ‘Aanbevelingen voor het strategisch plan van het Brussels toerisme’. E-mail aan Van Leeuw, A. ([email protected]), 03/07/2006.

333

BIJLAGE: Attitudevragenlijst (invulexemplaar, Nederlandstalige versie)

ATTITUDE

VAN DE INWONER VAN DE VIJFHOEK T.A.V. TOERISME TOERISTISCHE ONTWIKKELING IN DE GROOTSTEDELIJKE BRUSSELSE REGIO

EN

A. WONEN 1. In welk district in de Vijfhoek90 woont u? Consulteer bijgevoegde kaart voor verduidelijking van de districten. District 1 District 2 Indien u niet onmiddellijk op de kaart kan terug District 3 vinden in welk district u woont, gelieve dan hier District 4 uw straatnaam te noteren. District 5 District 6 Straatnaam: ……………………………………... District 7 District 8 District 9 2. Hoe lang bent u in totaal al gedomicilieerd in de Vijfhoek1? Minder dan 1 jaar 1-5 jaar 6-10 jaar 11-15 jaar 16-20 jaar 21-25 jaar Meer dan 25 jaar 3. Bent u ooit buiten de Vijfhoek1 gedomicilieerd geweest? Ja Neen Indien ja, waar had u uw laatste domicilie buiten de Vijfhoek? In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest91, maar buiten de Vijfhoek Buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest2, maar in België In het buitenland 4. Bent u actief in een wijkcomité in de Vijfhoek1? Ja Neen

90

De Vijfhoek is het grondgebied dat ligt tussen de grote lanen binnen de Kleine Ring. Het omvat het oude Brussel. 91 Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest omvat volgende 19 Brusselse gemeenten: Jette, Sint-Joostten-Node, Schaarbeek, Evere, Sint-Lambrechts-Woluwe, Oudergem, Sint-Pieters-Woluwe, Watermaal-Bosvoorde, Etterbeek, Elsene, Sint-Gillis, Ukkel, Vorst, Anderlecht, Sint-JansMolenbeek, Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren, Koekelberg en Brussel-Stad.

335

B. TEWERKSTELLING 1. Oefent u momenteel een beroep uit? Ja Ö Ga naar DEEL JA Neen Ö Ga naar DEEL NEEN DEEL JA: Vul volgende vragen in indien u een beroep uitoefent: J1. Wat is de postcode van de gemeente waar u werkt (hoofdberoep)? Postcode = ……………. J2. Onder welke beroepscategorie ressorteert u (hoofdberoep)? Bediende Arbeider Zelfstandige J3. Werkt u in de toeristische sector (hoofdof bijberoep)? Ja Neen J4. Werkt iemand van uw naaste familie of vrienden in de toeristische sector (in België of daarbuiten)? Ja Neen DEEL NEEN: Vul volgende vragen in indien u geen beroep uitoefent: N1. Indien u momenteel geen beroep uitoefent, bent u dan: (één mogelijkheid aankruisen) Werkzoekend Huisvrouw/man Gepensioneerd / op brugpensioen Met bevallingsverlof / met ouderverlof Werkonbekwaam (arbeidsongeschikt) / met ziekteverlof Met loopbaanonderbreking / met verlof zonder wedde Student(e) Andere (vul in): ……………………………………… N2. Werkt iemand van uw naaste familie of vrienden in de toeristische sector (in België of daarbuiten)? Ja Neen

336

C. TOERISME 1. Hoe vaak komt u in contact met toeristen in Brussel92 (al dan niet beroepsmatig)? Nooit Enkele keren per jaar Enkele keren per maand Enkele keren per week Elke dag 2. Voor welke van de volgende toekomstscenario’s zou het bestuur van Brussel-Stad volgens u moeten kiezen (slechts één antwoord mogelijk)? Een afname van het aantal toeristen Het behoud van het aantal toeristen Een toename van het aantal toeristen Ik heb hierover geen mening 3. Hoeveel keer per jaar gaat u gemiddeld op vakantie (min. 1 overnachting in België of in het buitenland)? Gemiddeld ………. keer per jaar

D. ATTITUDE TEN AANZIEN VAN TOERISME

Helemaal akkoord

Akkoord

Neutraal

Niet akkoord


Geef aan in welke mate u akkoord gaat met onderstaande stellingen. Plaats bij elke stelling een kruis in het gepaste vak (helemaal niet akkoord; niet akkoord; neutraal; akkoord; helemaal akkoord).

Economisch Toerisme is goed voor de economie van Brussel3 Toerisme zorgt voor werkgelegenheid in Brussel3 De jobs in de toeristische sector in Brussel3 zijn aantrekkelijk Toerisme levert belangrijke economische voordelen op voor de bewoners van Brussel3 Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de vastgoedprijzen in Brussel3 Toerisme is verantwoordelijk voor een toename vd prijzen van goederen en diensten in Brussel3

92

Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Jette, Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek, Evere, Sint-Lambrechts-Woluwe, Oudergem, Sint-PietersWoluwe, Watermaal-Bosvoorde, Etterbeek, Elsene, Sint-Gillis, Ukkel, Vorst, Anderlecht, Sint-JansMolenbeek, Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren, Koekelberg en Brussel-Stad)

337

Helemaal akkoord

Akkoord

Neutraal

Niet akkoord



Milieu Toerisme heeft een negatieve impact op de stedelijke omgeving in Brussel4 (zwerfvuil op straat, geluidsoverlast door vliegtuigen, autocars, auto’s) Cultureel Toerisme stimuleert het culturele leven in Brussel93 Het culturele aanbod in Brussel4 is te veel op toeristen gericht Toerisme draagt bij tot de waardering en bescherming van het cultureel erfgoed in Brussel4 (restauratie van oude gebouwen en monu-menten, heraanleg van fonteinen, pleinen, parken, enz.) Wonen en levenskwaliteit Toeristen verstoren de rust en vrede in Brussel4 Ik vermijd zoveel mogelijk de toeristische plaatsen in Brussel4 Ik erger mij aan de aanwezigheid van toeristen in Brussel4 Toerisme verlevendigt de sfeer in de Vijfhoek94 Toerisme is verantwoordelijk voor een toename van de misdaad in Brussel4 Mobiliteit Toerisme is verantwoordelijk voor verkeersproblemen in Brussel4 (files en moeilijke doorgang door o.a. autocars en sightseeingbussen, enz.)

93

Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Jette, Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek, Evere, Sint-Lambrechts-Woluwe, Oudergem, Sint-PietersWoluwe, Watermaal-Bosvoorde, Etterbeek, Elsene, Sint-Gillis, Ukkel, Vorst, Anderlecht, Sint-JansMolenbeek, Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren, Koekelberg en Brussel-Stad) 94 De Vijfhoek is het grondgebied dat ligt tussen de grote lanen binnen de Kleine Ring. Het omvat het oude Brussel.

338

Helemaal akkoord

Akkoord

Neutraal

Niet akkoord



Sociaal Het in contact komen met toeristen uit verschillende landen is een waardevolle ervaring Er is meer wederzijds respect tussen culturen dankzij het toerisme

Algemeen De voordelen van het toerisme voor de inwoners van de Vijfhoek95 zijn belangrijker dan de nadelen Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek6 ervaart positieve gevolgen van het toerisme Brussel96 zou beter af zijn zonder toeristen Het toerisme is verantwoordelijk voor een positief imago van Brussel7 Slechts een klein deel van de inwoners van de Vijfhoek6 ervaart negatieve gevolgen van het toerisme Het toerisme levert mij persoonlijk voordelen op Ik ben op de hoogte van het toeristische beleid van Brussel-Stad Brussel-Stad informeert de bevolking voldoende over haar plannen inzake toerisme Ik ben trots op Brussel-Stad

95

De Vijfhoek is het grondgebied dat ligt tussen de grote lanen binnen de Kleine Ring. Het omvat het oude Brussel. 96 Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Jette, Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek, Evere, Sint-Lambrechts-Woluwe, Oudergem, Sint-PietersWoluwe, Watermaal-Bosvoorde, Etterbeek, Elsene, Sint-Gillis, Ukkel, Vorst, Anderlecht, Sint-JansMolenbeek, Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren, Koekelberg en Brussel-Stad)

339

E. IDENTIFICATIEGEGEVENS Deze gegevens worden anoniem verwerkt en worden niet aan derden doorgegeven. 1. Wat is uw geslacht? Man Vrouw 2. Wat is uw leeftijd? 18-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65 jaar en ouder 3. Wat is uw nationaliteit? Belg Brits Duits Frans Italiaans Marokkaans Nederlands Spaans Turks Andere (vul in): …………………………………………………… 4. Bent u geboren in Brussel97? Ja Neen 5. Heeft u kinderen? Ja Neen 6. Wat is het hoogste diploma dat u (tot nu toe) heeft behaald? Geen Lager onderwijs Lager middelbaar onderwijs Hoger middelbaar onderwijs Hogeschoolonderwijs korte type (3 jaar => bachelor/graduaat) Hogeschoolonderwijs lange type (4 of 5 jaar => master/licentie) Universitair onderwijs (master/licentie) Andere (vul in): …………………………………… 97

Brussels Hoofdstedelijk Gewest

340

F. WELZIJN 1. In welke mate gaat u akkoord met onderstaande stelling? Kruis slechts één mogelijkheid aan. ‘Ik ben op dit moment zeer gelukkig’

Helemaal niet akkoord Niet akkoord Neutraal Akkoord Helemaal akkoord

Wenst u nog iets toe te voegen inzake het toerisme in Brussel? ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………

BEDANKT VOOR UW MEDEWERKING AAN DIT ONDERZOEK!

341

Toerisme: een lust of een last?

Recommend Documents