Tilburg en de nijverheidstentoonstellingen De firma Pieter van Dooren op bedrijfsdrukwerk Bibliografie Tilburgse textielgeschiedenis Tilburg kort
Eerder verschenen Eerder verschenen bij de Stichting tot behoud van Tilburgs cultuurgoed als themanummers van Tilburg": — Norbertijnen 1134-1984
wisselexposities
(sept. 1984)
4 keer per jaar signalement iedere zes weken z i e m u s e u m l a d d e r s in l a n d e l i j k e bladen permanente
exposities
t e x t i e l i n d u s t r i e in n e d e r l a n d
— 200 j a a r b r a n d w e e r
El
D m (1) - O co l 3 -
beeldende kunst
0) ••-»
doorlopende demonstraties
X
spinnen, verven, weven, breien
CD
tapisserie
Tilburg ( m a a r t 1986) stadsgezichten i n Tilburg ( j u n i 1986) — Groene L o n g (september 1987)
CA) ^
filmzaal
— Openbare bibliotheek i n
diverse films Cö O o p e n : d i t / m v r i j 1 0 . 0 0 - 1 7 , 0 0 u. z a e n z o 1 2 . 0 0 - 1 7 , 0 0 u openingstijden
bel v o o r informatie d e infolijn (01 3) 4 2 2 2 4 1
CD • ö
groepsrondleidingen, vergaderingen en maaltijden
(D
na a f s p r a a k
c
De Schaduw A n t i q u a r i a a t , Uitgeverij en B o e k h a n d e l N i e u w l a n d s t r a a t 25 5038 S L T i l b u r g 013-431229 Antiquariaat De Schaduw:
Inkoop en verkoop van romans, wetensch. boeken, oude kinderboeken, gravures, landkaarten, enz. (open: na 12.00 uur.)
T i l b u r g 1913-1988 ( m a a r t 1988)
tel (01 3) 3 6 7 4 7 5
voor feestdagen gelden gewijzigde
I
(december 1985) — T e x t i e l f a b r i e k e n in
— V i e r beschermde
textieldesign
goirkestraat 96 5046 gn tilburg
in Tilburg
— Monumenten in Tilburg ( J u n i 1989)
I I Uitgeverij De Schaduw 1. Catechismus (herdruk) 2. Puk en Muk uit de Schaduw van Tilburg 3. Uri Nooteboom: Jeugd in een fabrieksstad 4. Sim en Sam (herdruk) 5. Jan Horsten: De Vier Winden 6. Willem II 90 jaar in beeld 7. De Doopkaars (herdruk) 8. Herman Post: De hemel is om de hoek 9. E.v.d. Wilk: E d de Nève 10. Herman Post: Te voet naar Rome
ƒ15,/15,ƒ / / ƒ ƒ
7,90 17,90 22,90 27,50 24,90
ƒ 17,50 / 29,95 / 24,50
TILBURG Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur Verschijnt vier maal per jaar.
Jaargang 8, nr. 1 maart 1990
Ten geleide Naar aanleiding van twee tentoonstellingen die momenteel in Tilburg plaatsvinden, verschijnen er in dit nummer van 'Tilburg' drie artikelen. In het Gemeentearchief is tot en met 4 mei een kleine expositie te zien over het textielbedrijf 'Pieter van Dooren'. De tentoonstelling sluit prima aan bij de wisselexpositie die momenteel in het Nederlands Textielmuseum plaatsvindt. Tot 27 mei is in het Mommerscomplex aan de Goirkestraat de tentoonstelling 'Textielindustrie verbeeld. Een eeuw presentatie en promotie van de Tilburgse textielindustrie' te zien. 'Textuur' het bulletin van het Nederlands Textielmuseum geeft een toelichting bij deze tentoonstelling. Voor de lezers van het tijdschrift 'Tilburg' stelde het Nederlands Textielmuseum een exemplaar van 'Textuur' beschikbaar, dat u bijgaand aantreft. Een onderdeel van deze expositie betreft de nijverheidstentoonstellingen die in het verleden in Tilburg georganiseerd werden.
ISSN: 0168-8936 Uitgave Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed K . v . K . S 096029 Redactie/Vormgeving Henlc van Doremalen Ronald Peeters Stukken voor de redactie te zenden aan redactiesecretariaat t.a.v. Ronald Peeters Montfortanenlaan 96 5042 C X Tilburg. Abonnementen Jaarabonnement ƒ 27,50 instellingen en bedrijven / 32,50 Losse nummers verkrijgbaar in de boekhandel ( ƒ 6 , 9 5 ) . Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting tot Behoud van Tilburgs CuUuurgoed, Beeklaan 57, 5032 A B T i l b u r g . Gironummer 5625554 A M R O - b a n k rek.nr. 42.81.63.343 onder vermelding van 'abonnement 1990' Foto's Indien niet anders vermeld: fotocollectie van het Gemeentearchief T i l burg. Omslagfoto: De nijverheidszaal op de tentoonstelUng 'Stad Tilburg 1909'. Druk Drukkerij Pabo Print b.v. Tilburg
Over de nijverheidstentoonstelhngen schrijft Henk van Doremalen. Het eerste deel gaat over de Tilburgse deelname aan tentoonstellingen zoals die in de 19e eeuw elders plaatsvonden. I n zijn verhaal gaat hij ook in op de nijverheidstentoonstellingen die in het begin van de 20e eeuw met groot succes in Tilburg georganiseerd werden. Henk Muntjewerff behandelt in zijn artikel het presentatieaspect bij Pieter van Dooren. Centraal staat het bedrijfsdrukwerk dat Pieter van Dooren liet vervaardigen. Muntjewerff bereidt een dissertatie voor over de bedrijfsgeschiedenis van Pieter van Dooren. Regelmatig wordt er gevraagd naar een overzicht van literatuur over de Tilburgse textielnijverheid. Tot op heden was dit niet voorhanden. Margriet Winkelmolen reikt met de beknopte bibliografie die ze heeft samengesteld bouwstenen aan voor een uitvoerig bibliografisch overzicht van de Noordbrabantse textielhistorie. Het is de eerste keer sinds 1955 (de 'bibhografie Schurink') dat er een historische bibliografie met betrekking tot Tilburg verschijnt. Tilburg Kort bevat zoals gebruikelijk veel nieuws op het gebied van geschiedenis, monumenten en cultuur. De redactie Deze uitgave werd mogelijk
gemaakt
door financiële
bijdragen
van Van Raak B. V. en Melis Gieterijen B. V.
Inhoud Tilburg en de nijverheidstentoonstellingen Henk van Doremalen
4
Een fabriek in vogelvlucht, de presentatie van de firma Pieter van Dooren op haar bedrijfsdrukwerk Henk Muntjewerff
12
Beknopte bibliografie Tilburgse textielgeschiedenis Margriet Winkelmolen
19
Tilburg kort
26
3
Tilburg en de nijverheidstentoonstellingen Henk
van
Doremalen
In 1909 herdacht Tilburg het feit dat het 100 jaar eerder tot stad was verheven. De gelegenheid werd aangegrepen om het Industriële karakter van de stad In de vorm van een nijverheidstentoonstelling uit te dragen. De tentoonstelling 'Stad Tilburg 1809-1909' was de eerste grote nijverheidsexpositie die in de stad gehouden werd. Toch had een gedeelte van het Tilburgse bedrijfsleven toen al een eeuw ervaring met deze mogelijkheid om produkten te exposeren en kennis te nemen van nieuwe ontwikkelingen. De Tilburgse (wollenstoffen)industrle was vanaf 1808 met individuele of collectieve inzendingen vertegenwoordigd bij diverse nationale en internationale tentoonstellingen. In een in 1955 verschenen artikel wees Van den Eerenbeemt al op de deelname van de Tilburgse nijverheid aan de 'Eerste Algemene Tentoonstelling voor Volksvlijt' die in 1808 in Utrecht werd gehouden.'' Tilburg was met elf inzendingen van lakenfabrikanten een van de belangrijkste deelnemers aan deze nijverheidstentoonstelling. De grondlegger van deze tentoonstelling, koning L o dewijk Napoleon, heeft bij een bezoek aan Tilburg in 1809 de industriële belangrijkheid van de plaats bevestigd door het dorp op 18 april 1809 het predikaat 'stad' te verlenen. Na een minder succesvol vervolg in 1809 in Amsterdam duurde het tot 1820 (Gent) en 1825 (Haarlem) voor er weer nijverheidstentoonstellingen werden gehouden.2* Bekend is dat in ieder geval de firma P. & H . Vreede op deze vroeg-negentiendeeeuwse tentoonstellingen succesvol aanwezig was. Uit een briefhoofd blijkt dat de firma Vreede zowel in 1808, 1820 als 1825 voor de door haar geproduceerde lakens bekroond werd. afb. 1 Briefhoofd Paulus & Hendrilc Vreede & Co. met vermelding van behaalde tentoonstellingsprijzen.
De volgende nationale nijverheidstentoonstelling met Tilburgse representanten vond eerst in 1852 in Arnhem plaats.^' De Tilburgse fabrikant J . H . A . Diepen maakte
aan PAOLÜS t HENDRIK VREEDE W 4
hiM^um^
deel uit van de tentoonstelUngscommissie. De Tilburgse wollenstoffenindustrie was met vier bedrijven op het eerste gezicht wat schaars vertegenwoordigd. De firma's Mutsaers en Kerstens, Pollet en Zonen, J . N . Diepen en Comp. en P. & H . Vreede en Comp. gaven acte de présence. Duffel, baai, vries en domets waren de belangrijkste stukken stof die zij inzonden; met andere woorden zware, grove wollen stoffen, die toen als voorbeeld golden voor het typisch Tilburgse produkt. Was het in het begin van de 19e eeuw vooral de firma P. & H . Vreede die bij tentoonstellingen op de voorgrond trad, vanaf de jaren vijftig komen we ook telkens dezelfde namen tegen. De wollenstoffenfabrikanten Gebr. Diepen, L . Ledeboer en Z n . , Gebr. Mutsaerts. Pollet en Zn. en P.& H . Vreede zijn vast terugkerende namen, terwijl ook de firma gebr. Bressers (handboog- en pijlenfabrikanten) en het bedrijf Smits-Lommen, dat 'alchoUsche vernissen' produceerde, meer dan eens aanwezig waren. Opvallend is overigens dat de Tilburgse industrie op twee tentoonstellingen die in 1855 en 1857 in 's-Hertogenbosch werden gehouden slechts mager vertegenwoordigd was. In 1855 vond in de provinciehoofdstad een 'algemeene tentoonstelling van landbouw en nijverheid' plaats, die georganiseerd werd door de afdeling 's-Hertogenbosch van de Noordbrabantse Maatschappij ter bevordering van Nijverheid.'" Slechts de gebroeders Bressers hadden de moeite genomen om zowel voor de afdeling landbouw (honing en was) als nijverheid (bogen, pijlen en pezen) produkten in te zenden. De textielindustrie in het algemeen was vrijwel afwezig op deze tentoonstelling, de Tilburgse textielnijverheid ontbrak volledig. Overigens laat de catalogus zien dat het nijverheidsaspect van deze tentoonstelling eerder betrekking had op de ambachtelijke dan de industriële produktiewijze. Bovendien stond de landbouw centraal.
1861 in Haarlem werd gehouden bracht eerste prijzen voor de lakens, flanellen en domets van de firma P.& H . Vreede. Vreede kreeg de prijs overigens niet uitgekeerd, omdat hij zitting had in de jury. Ook Ledeboer en Pollet werden in Haarlem met een gouden medaille bekroond. Kerstens en Diepen zagen hun inzendingen met zilver bekroond, terwijl de Goirlese firma W. van Enschot en Zonen een eervolle vermelding ontving.'''
Dat gold niet voor de eerste provinciale tentoonstelling van nijverheid, die in 1857 werd gehouden. 238 deelnemers zonden 781 voorwerpen naar Den Bosch.'' Ook hier valt weer op dat Tilburg relatief mager vertegenwoordigd was (dertig nummers ingezonden door acht deelnemers). Slechts de firma's Ledeboer, Diepen en Vreede waren aanwezig. Het vrijwel afwezig zijn van de wollenstoffenindustrie leidde in het eindverslag van de tentoonstellingscommissie tot de opmerking dat van het vak wollen manufacturen met recht een veel aanzienlijker inzending had mogen worden verwacht. Ledeboer en Diepen behaalden op deze tentoonstelling een zilveren medaille. Vreede werd voor 'verschillende soorten flanel, allen van goede hoedanigheid' beloond met brons, terwijl ook perkamentfabrikant P . C . de Bont en de fabrikant van stoom- en andere werktuigen De Bruyn-Kops en Co. een derde prijs ontving. Vernisfabrikant Smits en Lommen, schrijnwerker J . van Hoof en A . van der Vrande (die een tuinbank vervaardigd had) waren de andere representanten op deze provinciale nijverheidstentoonstelling.
afb. 3 Advertentie in Weekblad van Tilburg maart 1866.
24
Beperken we ons verder tot de textiehndustrie, met de landbouw het hoofdbestaansmiddel voor de Tilburgse bevolking in de 19e eeuw. Bij een tentoonstelling in 1858 in Middelburg was de bijdrage op het gebied van geweven stoffen uit Helmond en Leiden aanzienlijk omvangrijker dan die uit Tilburg.*' Alleen de firma Ledeboer was (weer) aanwezig met duffel en (lam)baai. Evenals Vreede was Ledeboer afkomstig uit Leiden. De algemene nationale tentoonstelling die in
Nationale nijverheidstentoonstelhngen vonden in het derde kwart van de 19e eeuw plaats in Arnhem (1853), Haarlem (1861), Amsterdam (1866) en nogmaals Arnhem (1868) en Amsterdam (1877). Het is toch op zijn minst opmerkelijk dat in belangrijke centra van de industrie als Twente, Maastricht en Tilburg geen (grote) tentoonstellingen werden gehouden. Een mogelijke verklaring wordt gegeven door Eliëns.^' Hij meent dat de eerste nijverheidstentoonstellingen vooral bedoeld waren om het peil van de nationale nijverheid te verbeteren, terwijl in de tweede helft van de 19e eeuw het ontwikkelen van de smaak bij het pubhek een rol ging spelen. Het kunstzinnige element, de wijze waarop kunst toegepast was op het industriële produkt, werd van meer belang. Gedeeltelijk geeft dit een verklaring waarom de Tilburgse fabrikanten op een enkele uitzondering na ontbraken op de meeste nijverheidstentoonstellingen. Mogelijke andere verklaringen zijn te vinden in de tot 1863 ronduit slechte verbindingen vanuit Tilburg en in de omstandigheid dat het traditionele afzetgebied afgezien van de legerorders voor de meeste bedrijven niet op Holland was georiënteerd. Pas in het laatste kwart van de 19e eeuw raakte men in Tilburg meer algemeen tot de overtuiging dat deelname aan nijverheidstentoonstellingen de naamsbekendheid van het
TMTöOKSTElllM MDERLMDSCIE te
h o u d e n
Vr. P I . A . \ T J ^ K I . I J K K CO.M.MISSIK voor THiury, Oi-^tenr'Jk t-n (toirle, hTJnnert !lrrr:'n Ifi'iuslriüclcn, lat
Plaaiutijke
Commissie voornoemd,
J . J . A . KEU.STK.NS, I V s i ü i i i t . II.
R 0 / . 1 ' : ^ D A A I , , Sccrelar'i!.
5
Swagemakers Caesar. No. 1
cBÊnaimitg..
Cenliiiiclcrs.
C. M o m m e r s & C°. cèciiaminq-.
p. Mfiicr.
Wolblauw Duiïül
'2
^ 5
\VolbhuwRalinéS:Duiï.:l'2i!ijdiii
"
Vriosbani
i:i8
"
liever
7
..
ÜMi
8
Yiiosbaai
VI
r.\
Blauw
» 1 401
•m
:i72
:i72 tj5 J 8 5
Flanel
>i:i8
Wiiiler Paletotslof
m
Holl. crt. p. Meier.
/•3.Ü0 3,M 3.Ö0
»
13.1/3G
Supra Castor o Grijs Diagonaal
Goïtrcept
3.— 3.-
1'28
1.7Ü
13C
•2.Ü0
u
EloITy Krimpvrij >•
1
Koper Moni.'c;l Bovpr
138/40
»
Zwart Tricol
Ropf^r Hevor Klaiiel
T.
Olyf
9 II
Zwart Mescowa Krimprvij
Kcpnr McTifel
G
10
1 '2
Conti meitrs.
1.75 •>
'2-50
0 "
2.5Ü
'2.5Ü
'2.5(1
•m
15
'Ml
'2.8r.
h;
7c:>
•2.85 2.85
i7 IB 10
132/34
Kstiuinios Kamgaron
20
'iM
io:.8
2.50
•27-2
21
2.50 2.D0
22 2:1
'2.50
•loriii
'2,50. ,
Kal[l^'al•^!ll
24
afb. 4 'Catalogus der Tilburgsche Af deeling op de Internationale, Koloniale en Uitvoerhandel tentoonstelling in 1883 te Amsterdam'. De inzendingen van de firma's Swagemakers Caesar en C. Mommers & Co.
afb. 5 Overzicht tentoonstellingsterrein 'Stad Tilburg 1809 - 1909'. Op de achtergrond de fabriek van Kessels en de Noordhoekse kerk.
sriO
2,50
7'J7
2.50
Tilburgse produkt ten goede zou komen. Het directe effect dat de fabrikanten ervan verwachtten, bleef overigens dikwijls uit. In de tweede helft van de 19e eeuw worden te beginnen met London 1851 de grote massaal bezochte wereldtentoonstelhngen gehouden. Met wisselend succes heeft de Tilburgse wollenstoffenindustrie aan de tentoonstellingen in Parijs (1867), Wenen (1873), Philadelphia (1876) en Parijs (1878) deelgenomen. Bij deze exposities en bij de Amsterdamse wereldtentoonstelhng van 1883 was de Tilburgse wollenstoffenindustrie met collectieve inzendingen aanwezig. Voor het eerst zijn dan de (tot in de jaren zestig en zeventig van deze eeuw bestaande) grote bedrijven zoals L . E . van den Bergh, Beka, G.Bogaers en Z n . , W. Brands en Z n . , J . Brouwers, Van Dooren en Dams, Pieter van
Dooren, H . Eras en Z n . , Janssens de Horion, C . Mommers en C o . , Gebr. Pessers, G . van Spaendonck & Zonen, B . F . Strater, F . A . Swagemakers als deelnemer aanwezig.'' Diepen, Kerstens, Pollet en Vreede hadden zich al eerder op nijverheidstentoonstellingen laten zien. Van de tentoonstelhngen in Wenen, Philadelphia en Parijs zijn diploma's en medailles voorhanden.'"' Terwijl Tilburg het industriële centrum was van Noord-Brabant, vonden de belangrijke tentoonstellingen of buiten de provincie plaats of werden ze in 's-Hertogenbosch of Breda georganiseerd. Niet onbelangrijk is in dezen de houding van de wollenstoffenindustrie geweest. De noodzaak om deel te nemen aan exposities elders werd inmiddels onderschreven, het organiseren van een nijverheidstentoonstelling in de eigen stad werd (nog) niet relevant geacht. Het initiatief hiertoe kwam dan ook uit een andere hoek. Stad Tilburg 1809 - 1909"' De vereniging Tilburg Vooruit is de initiator geweest van de tentoonstelhng 'Stad Tilburg 1809-1909'. Deze op 10 juh 1907 opgerichte organisatie had als algemeen doel 'het groot maken van de stad'. Centraal stond daarbij het bevorderen van handel, industrie en vreemdehngenverkeer. Daarnaast werd het bevorderen van letterkundige, muzikale en kunstlievende bijeenkomsten beoogd. Het voorstel om het 100-jarig bestaan van de stad Tilburg op 19 april 1909 niet ongemerkt voorbij te laten gaan was afkomstig van dr. B. Dijksterhuis. In de vergadering van Tilburg Vooruit van 28 oktober 1907 werd volgens de geschiedvorser Lambert de Wijs het besluit genomen om een grote tentoonstelhng voor handel en industrie te houden. Het initiatief om een eeuwfeest te houden was niet bij voorbaat van brede steun verzekerd. Het gemeentebestuur stelde zich aanvankelijk aarzelend op. Men had daarvoor twee redenen. In de eerste plaats vond de verheffing van Tilburg tot stad in 1809 onder Franse overheersing plaats. Volgens het gemeentebestuur bij monde van burgemeester G. Raupp 'geen aanleiding om het op bijzondere feestelijke wijze te herdenken'. Vooral ook niet - en dat was de tweede reden - omdat 'de 'gemeente' Tilburg niets meer heeft aan de voorrechten, die zij verkreeg door in den rang der steden te worden opgenomen' . De aarzeling van het gemeentebestuur moet overigens snel verdwenen zijn toen men ontdekte dat de vorm waarin het eeuwfeest gegoten werd, een nijverheidstentoonstelling, niet beperkt bleef tot een plaatselijke expositie van de lokale middenstand. Raupp en de
6
fenindustrie, had in eerste instantie bezwaren. We komen daar verderop nog op terug. Het comité dat zich met de voorbereiding van de tentoonstelling bezighield, bestond uit Leon Bruyelle, voorzitter van 'Tilburg Vooruit', dr. B. Daamen, E . Ehas, A. Weijers, mr. A . C . B . Arts, Albert van Beurden, J . K . Merckx, H.C.Milius, Jos van der Schoot, H . van den Muijsenbergh en M. Schreinemacher. Deze elf leden vormden het uitvoerend comité van de tentoonstelhng. Daarbij hielden Milius, Schreinemacher (eigenaar van een technisch installatiebureau) en Merckx zich in het bijzonder bezig met de bouwtechnische aangelegenheden. Daamen had de commissie 'Kunst' onder zijn beheer, terwijl Arts voorzitter was van de perscommissie.
afb. 6 De 1909.
kunstzaal,
afb. 7 Het tentoonstellingscomité, v.l.n.r. zittend: M. Schreinemacher, E. Elias, L . Bruyelle, H. v.d. Muijsenbergh en B. Daamen; staand: J.K. Mercx, A. V. Beurden, A. Weijers, J. v.d. Schoot, A.C.B. Arts en H.C. Milius.
Tilburgse wethouders P . F . Bergmans, L . Goijaerts en J . M . J . Kerstens hadden naast onder anderen de minister van landbouw, nijverheid en handel A . S . Talma en de commissaris van de Koningin in Noord-Brabant baron Van Voorst tot Voorst zitting in het ere-comité van de tentoonstelling. De gemeenteraad besloot voor een bedrag tot 5000 gulden deel te nemen in het waarborgfonds van de tentoonstelling. Daarnaast nam hij de kosten van het verbeteren van de toegangswegen naar het tentoonstelhngsterrein en de aanleg van gas- en waterleiding voor zijn rekening. Het ging hier om een bedrag van 4.000 gulden. Ook de Vereniging van Tilburgse fabrikanten van Wollen Stoffen, de V T F W S , representant van een groot deel van de belangrijkste industrietak van de stad, de wollenstof-
In het hoofdcomité waren de belangrijkste industrietakken vertegenwoordigd. Dat gold in ieder geval voor de wollenstoffenindustrie (Elias) en de metaalsector (machinefabriek Merckx, ijzerwarenhandel Van den Muijsenbergh en rijwielenfabriek Van der Schoot). Op 15 oktober 1908 kwam dit comité tot de definitieve vaststelhng van een reglement voor de tentoonstelling. Hierin stond omschreven waaruit de tentoonstelhng zou gaan bestaan. Bovendien werd aangegeven op welke voorwaarden en tegen welke kosten men kon deelnemen. Het reglement werd met een inschrijvingsbiljet en een toelichting toegezonden aan tal van bedrijven. De tentoonstelling in het 'Nederlandsche Leeds', zoals Tilburg werd omschreven, zou uit twee afdelingen gaan bestaan. Afdeling A betrof de plaatselijke nijverheid, handel en kunst; afdeling B bestond uit een internationale tentoonstelhng van kracht- en ambachtswerktuigen. In het voorjaar van 1909 wist men te melden dat het aantal exposanten dat ingeschreven had 'reeds het drievoudige bereikt had van het getal op vorige dergelijke in Nederland gehouden Tentoonstelhngen'. Toen stond ook vast dat de Tilburgse wollenstoffenindustrie geen verstek zou laten gaan. De textielindustrie 'Het idee om de Tilburgsche textielindustrie, door een retrospectieve tentoonstelhng te doen deelnemen, (werd) door onze leden met zeer weinig sympathie begroet', zo schreef de Vereeniging van Tilburgsche Fabrikanten van Wollen Stoffen toen haar door het college van B. & W. om advies werd gevraagd m.b.t. de tentoonstelling.'^' De belangrijkste industrie van Tilburg gaf 7
TENTOONSTELONG
dat de stedelijke weefschool in dezelfde ruimte een plaats zou krijgen. Uit de discussie die binnen de V T F W S over de tentoonstelling was gevoerd, kwam verder naar voren dat verschillende fabrikanten van mening waren dat deelnemen aan de tentoonstelling meer nadeel dan voordeel zou hebben, vooral omdat de artikelen die men vervaardigde in het buitenland werden afgezet. Kortom, men zag het directe eigenbelang van de tentoonstelling niet en men was aanvankelijk niet gevoelig voor het promotionele argument. Een groot deel van de fabrikanten (twintig) nam uiteindelijk toch aan de tentoonstelling deel. Een van de argumenten voor deelname was gelegen in het feit dat diverse buitenlandse constructeurs machines en hulpmiddelen zouden tentoonstellen.
ffi,STAD TILBURG 190^ HRNDEL li'JVERHEID e m KUHST
afb. 8 Ontwerptekening voor de tentoonstelling 1909. Gouache, waterverf, 110 X 81 cm (coll. Nederlands Textielmuseum, inv. nr. P 0152).
afb. 9 Speciale tentoonstellingskran t.
daarmee aan dat zij niet zonder meer wenste bij te dragen aan de tentoonstelling. De V T F W S was van mening dat het niet mogelijk was een 'eenigsinds getrouw beeld' te geven van de Tilburgse textielhistorie vooral ook niet omdat 'al deze verouderde Machineriën en gereedschappen bereids onder sloopershamers zijn verdwenen'. De V T F W S zag ook wel in dat ze moeilijk kon ontbreken op een zo groots opgezette manifestatie. Ze was tot de overtuiging gekomen dat een collectieve inzending de beste vorm van deelname was. Wel zag men graag
Bekende Tilburgse bedrijven die op de tentoonstelling ontbraken, waren ondermeer Beka (destijds een van de grootste bedrijven in Tilburg), Pieter van Dooren, G . Bogaers & Zonen, Strater, Blomjous, Kerstens en de Goirkese firma's A . Franken, gebr. Franken en De Rooy van Dijk. Met de collectieve inzending van de Tilburgse wollenstoffenindustrie en de bijdrage van de Tilburgsche weefschool, de textielvereniging (vakvereniging) Unitas en een aantal leveranciers van machines of onderdelen voor de (textiel)industriële produktie was de textielsector toch royaal vertegenwoordigd. Op de foto van de nijverheidszaal is de textielindustrie duidelijk aanwezig, op de opname van de machinehal is ze zelfs dominerend. In onderstaande tabel wordt een beeld gegeven van de deelname van het Tilburgse bedrijfsleven aan de tentoonstelling."'' Naast de textielindustrie was de metaalindustrie en de leer- en schoenenindustrie het belangrijkst in Tilburg. Bij de metaalindustrie moet men denken aan de machinefabrieken van Gebr. Deprez, H . Vorselaars, Jan Mandos en het bedrijf van de gebr. Merckx. Ook de Singer (naaimachine) Maatschappij, A . Hovers, N . van Blerk en de firma's Van der Schoot en Van den Muijsenbergh behoren tot deze categorie. In de sector leerindustrie komen we ondermeer de fabriek van Jan van Arendonk tegen, destijds een van de grootste schoenfabrieken in Nederland. De catalogus van bedrijven die aan de tentoonstelling deelnamen, laat zien dat sommige nog steeds bestaande Tilburgse bedrijven al een lange historie hebben. Drijfriemenfabriek D . P . van Maren (nu een bewerkingsbedrijf voor garens), kunsthandel Ant. de Jong, oliehandel Van Vollenhoven-Smulders, zadelmakerij Hamers van Hooff, glashandel Van Erp van Gorcum en de fabriek
8
Deelname van Tilburgse bedrijven aan 'Stad Tilburg 1809-1909', per indelingsgroep (klasse) groep 1. 2. 3. 4. afb. 10 S/uilzegel,
1909.
5. 6. 8. 9. 10-13.
soort machines voor het algemeen bedrijf werktuigen voor: textielindustrie overige industrie elektriciteit nijverheidsprodukten 1. wol-draden-garens-weefsels 4. leer-schoenen-lederwaren 6. bewerkte metalen - overige klassen (22) delfstoffen machinebehoeften vloer- en dakbedekking vervoermiddelen kunstafdeling overige tentoonstellingsonderdelen totaal aantal deelnemers
afb. 11 Het 1909.
feestterein,
voor kantoorbehoeften J . van Laarhoven zijn er voorbeelden van. De tentoonstelling 'Stad Tilburg 1809-1909' werd gehouden op een ongeveer 10 ha groot terrein ten westen van de toenmalige bebouwde kom van de stad. Het terrein lag tussen de spoorwegen BredaTilburg en Turnhout-Tilburg. Deze lijnen kwamen in die tijd bij de Gasthuisstraat (nu Gasthuisring) bij elkaar. De hoofdingang lag aan de Ie Herstalse dwarsstraat. Het tentoonstellingsterrein wordt nu grotendeels in beslag genomen door het raccordement van de NS en Van Gend en Loos. De bezoekers die door de poort het terrein betraden, zagen een ruim aangelegd park met een kiosk en enkele kleine gebouwtjes.
totaal 13 18 15 5
Tilburg 2 4 4 5
21 6 6 64 3 7 4 11 53 6
21 4 4 23
232
96
—
5 1 10 10 3
Dominerend waren echter drie grote gebouwen. Aan de rechterzijde (de noordelijke kant) was de grote nijverheidszaal met daartegenaan de kunstzaal. Een even groot (gelijksoortig) gebouw stond aan de linkerzijde tegen de spoorlijn naar Turnhout. Dat was de machine- en werktuigenzaal. Aan de oostkant van de tentoonstelling lagen het restaurant en de feestzaal met daarachter de sportterreinen en het kermisterrein. Tussen de machinezaal en het restaurant was 'Venetië' geconstrueerd. Door een weekblad uit die tijd werd het de 'clou van de tentoonstelling' genoemd. Waterpartijen, terrasjes, standjes, bruggetjes en gondels zorgden dat hier de sfeer van Venetië was nagebootst. De tentoonstelling stond gepland voor de periode 15 juli tot 8 augustus. A l spoedig bleek dat de tentoonstelling, niet in de laatste plaats door de manifestaties (speciale feesten ter gelegenheid van de 50.000ste inwoner van Tilburg), sportfeesten, kermisachtige attracties en dans- en feestavonden waarmee ze omgeven was succesvol verliep. Exacte bezoekerscijfers zijn niet bekend, maar in de pers werd melding gemaakt van dagbezoeken van 20.000. In totaal moeten enkele honderdduizenden mensen een bezoek gebracht hebben aan de expositie. De tentoonstelling werd met een week verlengd, al werd daar bezwaar tegen gemaakt door de gezamenlijke koffiehuishouders. Zij zagen hun klanten naar de tentoonstelling trekken en waren bovendien bevreesd dat de koopkracht van de Tilburgers danig te lijden had onder de tentoonstelhng. Met het oog op de naderende kermis wilden zij dan ook sluiting op de afgesproken datum. 9
Resultaten De tentoonstelling van 1909 is ondanks de bezwaren die er vooraf tegen gemaakt waren een succes geworden. De begroting die 78.000 gulden besloeg (waarvan 50.000 gulden voor de enorme tentoonstellingshallen, de aanleg van 'Venetië' en alle verdere gebouwtjes en omheiningen), bleek achteraf sluitend te zijn, zodat de gemeente niet verder hoefde bij te springen. Ook handel en industrie in Tilburg waren over de tentoonstelhng tevreden.
afb.
12
De pers had lovende kritieken. In dit artikel hebben we met name de rol van de textielindustrie bij de tentoonstellingen extra belicht. De textielnijverheid had geaarzeld deel te nemen aan 'Stad Tilburg 1909'. De Tilburgse textielindustrie en de buitenlandse en Nederlandse leveranciers van machines voor die industrie kregen een prominente plaats op de tentoonstelling van 1909. Ook bij de in 1913, 1924, 1934 en 1959 gehouden grote Tilburgse tentoonstellingen zou de textiel een voorname plaats innemen, ondanks de aarzelingen die er ook in die jaren waren. Noten
afb. 13 Tussen de machinezaal en het restaurant was 'Venetië' geconstrueerd, 1909. afb. 14 en 15 (foto's rechts) De machinehal, 1909.
1. H . F . J . M . van den Eerenbeemt, 'De Tilburgse nijverheid en de eerste algemene tentoonstelling van volksvlijt te Utrecht in 1808', i n : H . J . A . M . Schurink en J . H . van Mosselveld (red.). Van Heidorp tot industriestad. Verkenningen in het verleden van T i l burg, (Tilburg, 1955) 177-181.
10
2. Titus Eliëns, 'De nationale nijverheidstentoonstellingen in Nederland in de 19de eeuw', i n : Industrie en vormgeving in Nederland 1850-1950. Tentoonstellingscatalogus Stedelijk Museum Amsterdam 1985-1986, (Amsterdam, 1985). 3. Catalogus der voorwerpen ingezonden op de tentoonstelling van voortbrengselen der nationale nijverheid van Nederland en zijne overzeesche bezittingen te Arnhem, 1852, (Arnhem, 1852). 4 . Lijst van Voorwerpen ingezonden op de Algemeene tentoonstelling van landbouw en nijverheid te houden door de afdeeling 's Hertogenbosch der Noordbrabantsche Maatschappij ter bevordering van N i j verheid, ('s-Hertogenbosch, 1855). 5. Lijst van Voorwerpen ingezonden ter eerste Provinciale Tentoonstelling van nijverheid te 's Hertogenbosch, ('s-Hertogenbosch, 1857). Verslag van de eerste provinciale tentoonstelling van nijverheid te 's Hertogenbosch 6-26 augustus 1857, ('s Hertogenbosch, 1858). 6. Tentoonstelling van voorwerpen van nijverheid te houden te Middelburg, van 2 tot 14 augustus 1858, (Middelburg, z.j.) 45-51. 7. Algemeene nationale tentoonstelling Haarlem, 1861. Verslag uitgebragt door de j u r y van beoordeeling, (Haarlem, z . j ) . 8. Eliëns, a.w., 55-56 9. Catalogus der Tilburgsche afdeeling op de internationale, koloniale en uitvoerhandel tentoonstelling in 1883 in Amsterdam, ('s Hertogenbosch, z.j.). Nieuwe Tilburgsche Courant 26 februari 1926. Over de internationale tentoonstellingen zijn verslagen gepubliceerd. Een opsomming zou hier te ver voeren. Zie ondermeer b i j : P.C. Boeren, Het Hart van Brabant. Schets eener economische geschiedenis van Tilburg, (Tilburg, 1942) 84-86. A . W . M . Keune, 'De industriële ontwikkeling gedurende de 19e eeuw', i n : H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink (red.). De opkomst van Tilburg als industriestad. Anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkehng, (Nijmegen, 1959), 11-60. 10. A l in 1926 werd daarover het volgende meegedeeld: 'Collectieve diploma's van inzendingen op tentoonstellingen bezit de Gemeente en zij kunnen dus wandversieringen voor een komend museum worden'. Dit (stedelijk) museum dat ooit beoogd werd, is uiteindelijk het textielmuseum geworden. 11. De belangrijkste bronnen zijn: G A T , Secretarie-archief 1908-1937, stukken 1909, map tentoonstelling. Eveneens op het gemeentearchief berust een documentatiemap met knipsels betreffende de in Tilburg gehouden tentoonstellingen. Tilburgsche Courant en Nieuwe Tilburgsche Courant 1908 en 1909. Catalogus 'Tentoonstelling Stad Tilburg 1909'. In A c t u m TilHburgis j r g . 6 nr. 1 (mei 1975) is van de hand van P.J. van Berkel eerder een artikel over deze tentoonstelling verschenen. Daarin wordt een beschrijving gegeven van met name de opening op 15 j u l i 1909 door minister A . S . Talma en het bezoek van Prins Hendrik op 26 j u l i 1909. 12. G A T , Secr. A r c h . 1908-1937, 1909, 'tentoonstell i n g ' , brief Tilburg Vooruit en Tentoonstellingscomité d.d. 12 okt. 1908. Zie ook bijlage bij de catalogus van de tentoonstelling. 13. G A T , Secr. A r c h . 1908-1937, 1909, 'tentoonstell i n g ' , brief V T F W S aan B. & W . van Tilburg d.d. 2 maart 1909. 14. Samengesteld op basis van de catalogus en twee lijsten met deelnemers, die aangetroffen werden in de map 'tentoonstelling' (zie noot 11). De lijsten waren genaamd: 'Tentoonstelhng Stad Tilburg 1909. Indeeling der inzendingen' en '...Tilburgsche firma's...' 15. G A T , Gemeenteverslag 1909, 133. Verslag K v K (bijlage bij het gemeenteverslag 5).
Een fabriek in vogelvlucht De presentatie van de firma Pieter van Dooren op haar bedrijfsdrukwerk Henk
Muntjewerff*
De rijk versierde brieflioofden van handel en nijverheid spreken tot de verbeelding, niet alleen van de klant aan wie ze in eerste instantie gericht waren, maar vooral van de onderzoeker die geïnteresseerd is in de geschiedenis van een bedrijf. Als aspect van Industriële Archeologie worden briefhoofden reeds lang gebruikt als studiemateriaal bij het ontrafelen van de ontwikkelingsgeschiedenis van fabrieksgebouwen.'*
*) De auteur is als historicus verbonden aan de Economische Faculteit van de K U B en bereidt een proefschrift voor over de bedrijfsgeschiedenis van de firma Pieter van Dooren. H i j schreef eerder over Bredase industrieelarcheologische en bedrijfshistorische onderwerpen, o.a. in Jaarboek De Oranjeboom.
In het nu volgende artikel zullen we aan de hand van de afbeeldingen op het bedrijfsdrukwerk van de Tilburgse wolspinnerij Pieter van Dooren kijken naar de ontwikkeling van het familiebedrijf. Daarbij biedt de kennis over de totstandkoming van de briefhoofden inzicht in het ondernemersgedrag van de firmant Frangois P. J . M . van Dooren. Van 1880 tot en met 1948 was hij de leidende kracht achter het bedrijf, waarin sinds 1923 ook zijn drie zonen als directeur werkzaam waren. Onder een briefhoofd verstaan we het gedrukte opschrift boven briefpapier, uiteenlopend van een simpele tekst tot en met een afbeelding van het bedrijf omringd door rijke versiering. Het oudst bekende briefhoofd dat door een Tilburgs bedrijf is gevoerd, stamt uit omstreeks 1827 en is van de lakenfabriek Paulus en Hendrik Vreede; het bestond uit een aantal versierde medailles. De eerste briefhoofden met een afbeelding van het fabriekspand treffen we aan bij de grootste wollenstoffenfabriek uit die tijd, de firma J . N . Diepen & C o . , met een vooraanzicht van de gevel uit ongeveer 1840. In 1868 komt de ververij J . N . Franckenhoff met een
afb. I Briefhoofd van de firma J.N. Diepen & Co. mei afbeelding van het fabriekspand omstreeks 1840.
12
zijaanzicht dat al een enigszins panoramische indruk geeft. E n als in 1884 Pieter van Dooren zijn eerste briefhoofd laat maken is het algemeen gebruik om naast de fabriek ook wat van de omgeving te laten zien.^' Er is tot nu toe weinig serieus onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van het 'Nederlandse' briefhoofd. Giel van Hooff geeft in zijn artikel over het briefpapier van de Helmondse textielnijverheid een goed overzicht van de vele aspecten die er aan de briefhoofden vastzitten. Wat voor hem door gebrek aan bronnenmateriaal een vraag bleef, was de werkwijze van de drukker; hoe kwam zo'n briefhoofd nu tot stand en wat was daarvan de kostprijs?^' Bronnen Het rijke archiefmateriaal bij Pieter van Dooren biedt de mogelijkheid om op deze vragen een antwoord te vinden. Bedrijfsarchieven en overheidsarchieven bevatten meestal grote collecties correspondentie, terwijl facturen vaak, ten onrechte, worden vernietigd. Dat bemoeilijkt het onderzoek naar briefhoofden, die toch vooral op facturen
prijken. Voor Pieter van Dooren beschikken we gelukkig naast een uitgebreide correspondentie over het bedrijfsdrukwerk ook nog wel over enige bewaard gebleven facturen. Maar in het bedrijfsarchief vind je natuurlijk weinig facturen van het bedrijf zelf; die moet je zoeken in andere bedrijfsarchieven of in collecties briefhoofden op de gemeentearchieven.'*' Het bedrijfsdrukwerk Voordat we naar de briefhoofden overgaan, is het nuttig te kijken naar wat er zoal aan bedrijfsdrukwerk in de wollenstoffennijverheid gebruikt werd. We maken daarbij een onderscheid naar intern of fabrieksdrukwerk en extern of handelsdrukwerk. Voor de interne fabrieksregeling waren nodig: 1. produktielabels, e.d.; 2. stalenboeken t.b.v. produktie; 3. registers t.b.v. boekhouding; 4. loonregisters, loonboekjes en loonzakjes. Gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw werden deze stukken meestal met de hand geschreven en werden met rode inkt de kolommen ingedeeld. Pas vanaf 1880 verschijnen er voorgedrukte boeken, die geleverd werden door de kantoorboekhandel. In het contact met de klanten vormen kwitanties en wissels wel de oudste groep van handelsdrukwerk; daarnaast valt te denken aan 2. circulaires en prijscouranten (PvDprijscourant 1871); 3. memoranda en briefpapier 4. rekeningen; 5. vracht- en verzendbrieven; 6. stalenboeken en monsterzakjes
t.b.v. klanten; 7. adreskaartjes en briefkaarten; 8. enveloppen. Het merendeel van dit handelsdrukwerk bleef echter beperkt tot wat voorbedrukte tekst, zoals de firmanaam en plaats. Een verzorgd briefhoofd verscheen voor het eerst op de rekening, omdat dit het meest gebruikte handelsdrukwerk was; vervolgens werden brieven, briefkaarten, en wissels ermee opgesierd. Het diende naast reclamemiddel ook als publikatiemiddel, om de trotse prestaties van de ondernemer te verbeelden. Daarom werd er na iedere belangrijke verbouwing, die gepaard ging met een behoorlijke investering, een nieuw briefhoofd vervaardigd. Soorten briefhoofden A. Met afbeelding van fabriek 1. voor- en/of zij-aanzicht op grondniveau (portret) 2. vergezicht in vogelvluchtperspectief (landschap) 3. interieur B. zonder afbeelding van de fabriek 1. verzorgde letters met medailles 2. verzorgde letters met machine-afbeeldingen De categorieën A.1 en B.1 stammen uit de beginperiode van de industriahsatie, toen vooral in kleine fabriekjes werd geproduceerd. Nadat er rond 1880 grotere fabriekscomplexen waren ontstaan, was het aantrekkelijk om door middel van een fabrieksland-
13
{ Pieter v a n D o o r e n J i l b u r g .
afb. 3 Briefkaart 1888 vervaardigd door de firma Hyll & Klein.
schap een panorama met spoorHjnen en fabrieksschoorstenen af te beelden. Rond 1900 doet de geretoucheerde foto haar intrede, eerst alleen voor de interieurs en machines, daarna komen ook de fabriekgebouwen zelf aan de beurt en rond 1921 volgde de introductie van de luchtfoto. Met de luchtfoto waren eindelijk echte vogelvluchtperspectieven mogelijk. Vanaf 1921 fotografeerde de K L M objecten van industrie, handel en verkeer in opdracht en voor rekening van particulieren. Niet alleen behoorde Pieter van Dooren tot de vroege opdrachtgevers van de K L M (fotono's 445 en 446!), maar ook behoorde zij tot de eersten die de luchtfoto toepasten op hun briefpapier.'' Drukkers De mogelijkheden van de verschillende soorten handelsdrukwerk werden in belangrijke mate bepaald door de voortgang die de druktechniek maakte en de toepassing daarvan door de drukkerijen. Voor een eenvoudige opmaak van het briefhoofd voldeed de boekdruk, het afdrukken van tekst. Maar voor het drukken van afbeeldingen in grote oplagen was de lithografie of steendruk noodzakelijk. Vanaf het begin van de negentiende eeuw stonden de voornaamste steendrukkerijen in Duitsland; zij waren tot ver in de 20ste eeuw toonaangevend in de wereld van de lithografie.*' Voor het gewone drukwerk deed Pieter van Dooren een beroep op de Amsterdamse stoomdrukkerij J . J . Arnd & Zonen, terwijl hij de kantoorboeken bestelde in Tilburg, afwisselend bij de firma's Jan van Laarhoven en Everts & Co.. De meeste van zijn briefhoofden liet Pieter van Dooren vervaardigen door het Grafisch atelier van de Duitse steendrukkerij Hyll & Klein in Barmen. Het is de 14
werkwijze van deze firma die we nu nader onder de loep zullen nemen. Alhoewel de firma Hyll & Klein sinds februari 1889 een filiaal in Eindhoven bezat, dat in februari 1904 naar Amsterdam werd verplaatst, stond haar drukkerij en lithografieafdeling in de fabriek te Barmen. Het Nederlands filiaal deed dienst als magazijn, doorzendhuis en handelsvertegenwoordiging voor het Duitse moederbedrijf. Mogelijk werd in 1913, toen Ernst Klein onder de naam van Handelsmij Graphos opereerde, wel te Amsterdam in eigen beheer drukwerk verzorgd. Wanneer Pieter van Dooren een bestelhng plaatste voor een nieuw te maken briefhoofd, dan kwam eerst de Nederlandse vertegenwoordiger van Hyll & Klein een praatje maken in Tilburg. De omvang van het werk en de prijs voor de lithografie, het cliché, werden dan afgesproken. Vervolgens was het wachten op de vaste Duitse tekenaar van Hyll & Klein, die een potlood-schets van de fabriek ter plaatse moest maken. Dit gebeurde in nauw overleg met van Dooren. Daarna werd door de lithograaf de schets bewerkt en het ontwerp aan de opdrachtgever voorgelegd. Meestal was het dan noodzakelijk dat de Duitse lithograaf, op rondreis door Nederland, ook de fabriek van Pieter van Dooren bezocht voor nadere instructies met betrekking tot details van de opname. Pas dan kon de litho, dat wil zeggen de steen, worden gemaakt en een proefdruk ter goedkeuring worden overgelegd. Het was niet de bedoeling van de drukker dat dan nog uitvoerige wijzigingen werden aangebracht. Op dat moment moesten er nog afspraken worden gemaakt over de te gebruiken papiersoort en de omringende tekst in boekdruk, waarna offerte volgde. Meer dan eens bleken de oplagen voor de drukker veel te klein, maar om zijn klant niet te verliezen voor de toekomst, leverde hij dan tegen kostprijs. Voordat dan uiteindelijk het besteld briefpapier, na het nodige oponthoud aan de grens, bij de Tilburgse wolfirma was gearriveerd, was er soms wel een vol jaar verstreken. Opdrachtgever Met de wensen van Frangois van Dooren met betrekking tot het arrangement van het briefhoofd, de compositie van het formuher, de kleur, de papiersoort, de oplage en de prijs moest de drukker terdege rekening houden. Niet alleen werd de steen, en dus de afbeelding, eigendom van de opdrachtgever, maar waren nabestellingen mogelijk. Daarnaast was Fran^ois van Dooren iemand met een duidelijk idee van de manier waarop het handelsdrukwerk van de firma moest worden samengesteld.
De zakenrelaties van de firma Pieter van Dooren kunnen uit het soort en de oplage van het drukwerk worden afgeleid. De afnemers van de Spinnerij bestonden uit een vaste groep Nederlandse tapijtfabrikanten en Tilburgse wollenstoffenfabrieken, die hun rekeningen meestal halfjaarlijks betaalden en relatief weinig brieven hoefden te ontvangen. De klantenkring van de afdeling Wollen Stoffen, dit is de weverij, omvatte een veelheid aan confectiehuizen, Engelse mantelfabrieken en Nederlandse warenhuizen, die regelmatig om inlichtingen vroegen en geregeld de rekening gepresenteerd kregen. Het hoofdbedrijf was echter de wolspinnerij, en in 1909 werd de afdehng Wollen Stoffen gesloten, de specialisatie in grove garens bood betere perspectieven.
afb. 4 Factuur van Dooren
Pieter 1892.
Het ondernemersgedrag van Fran^ois van Dooren kunnen we vooral ten aanzien van de eisen aan de afbeelding goed volgen. Zo stelde hij er prijs op dat de fabriekspanorama's in hoge mate 'natuurgetrouw' werden afgebeeld. Aan al de aspecten waarmee de drukker zo vertrouwd was geraakt, om de fabriek grootser en mooier voor te stellen dan ze in werkelijkheid was, bood Van Dooren weerstand. De betrouwbaarheid van de afgebeelde fabrieksgebouwen zoals de perspectieftekening in de diepte; de verhoudingen van gebouwen en figuren (mens en machine); de vormgeving, de gevelschetsen en het landschap stonden voorop. Zelfs een detail als de elektrische klok van juli 1909 verscheen op het briefhoofd van 1913. In tegenstelling tot briefhoofden van andere fabrikanten bieden de opnamen van Pieter van Dooren dan ook een juiste illustratie van de ontwikkeling van het fabriekscomplex. Niet voor niets besloot Frangois van Dooren in 1922 een luchtfoto van zijn fabriek te laten nemen en die te gaan gebruiken voor zijn briefhoofd, want wat was er 'natuurgetrouwer' dan een foto? Het feit dat de firma Pieter van Dooren zich kon adverteren als de oudste industriële
m l*JNERI<JvA«,
,
voor W o l l e n - e n ^
Halfwollen Stoffen,
wolspinnerij in Nederland, met 'Opgericht in 1827', en vanaf de opname van 1902 ook met 'Eerste Stoomfabriek', droeg daaraan zeker bij. De briefhoofden Over het briefhoofd van 1884, voor de factuur, zijn twee interessante aspecten te vermelden: de drukker en de oriëntatie van de tekening. Op de factuur staat als drukker 'Ensinck, Tilburg' genoemd. Het gaat hier om de Gebroeders Fredericus Juhus en Johannes Petrus Ensinck, graveurs uit Antwerpen. Hun vader, F . J . Ensinck (1806-1883), was gedurende de periode 1841-1856 de lithograaf voor de Koninklijke Militaire Academie te Breda en vestigde zich daarna als zelfstandig lithograaf te Antwerpen.''' De Gebroeders Ensinck kwamen naar alle waarschijnlijkheid uitsluitend voor de firma Pieter van Dooren naar Tilburg; ze stonden van 19 maart tot en met 11 juni 1884 ingeschreven in het Bevolkingsregister van Tilburg. Mogelijk hadden ze hun hoop nog gevestigd op vervolgopdrachten van andere wollenstoffenfabrikanten, maar daarvan is mij niets gebleken. Nadat Frangois van Dooren zijn rekening had betaald, vertrokken de gebroeders Ensinck direct weer naar Antwerpen. Vergelijken we de afgebeelde fabriek met de plattegrondtekening voor de brandverzekering uit die tijd, dan blijkt dat de situering van de gebouwen en de bouwmassa aardig overeenkomen. Slechts een gebouwtje op de voorgrond is foutief geplaatst en de raampartijen zijn niet in het juiste perspectief. Opmerkelijk is dat het fabriekscomplex vanaf de veldzijde is opgenomen in plaats van vanaf de straatzijde, zoals bij de latere briefhoofden. Nadat in 1887 het kantoor, de paardenstal en het wolmagazijn door brand waren verwoest, vond nieuwbouw en gelijktijdige uitbreiding daarvan plaats. Op het briefhoofd uit 1888 zien we die nieuwe situatie duidelijk weergegeven, met een schitterend aangelegde tuin ernaast, en op de achtergrond hangen de wollen lakens te drogen. Achter op het terrein zien we nog de nieuwe stalgebouwen en midden op de bedrijfsweg staat een klein gebouwtje, de vrouwentoiletten. Dit fabriekslandschap werd, met toestemming van Frangois van Dooren, ook gebruikt door zijn zwager J . P . Wijers uit Dordrecht voor diens woUenmanufacturenfabriek. Dat Van Dooren zich intensief met de details van het fabriekslandschap bezighield, blijkt wel uit de opmerkingen die hij keer op keer maakte bij de ontwerpen en drukproeven. 'Zes boomen moestuin weg', '2 schoorstenen
15
W O L L E N G A R E N S voor T A P I J T E N G A R E N S en
VOOR
Halfwollen
B^*E i G A R E N S .
WOLLENStoffen, O p g , r i = ht Ir, 1837.
/g9
afb. 5 Factuur 1892 in andere vormgeving.
afb. 6 Adreskaartje (opname 1902).
1904
land weg', 'grooter aantal boomen aan den weg voor groote fabriek (er staan er eens zooveel), de boomen desnoods wat kleiner dat releveert de gebouwen', 'laan meer rechts, bredere tuin'. Voor de kleur kon Van Dooren kiezen uit zwart, staalblauw of zeegroen; facturen in die drie kleuren zijn aangetroffen in de archieven. Een tweekleurendruk, waarvan sprake was, is evenwel niet aangetroffen. Ter voorbereiding op de marktexpansie van de firma in Engeland werd in 1891 de weverij belangrijk uitbreid en het ketelhuis vernieuwd. Op het briefhoofd van 1892 zien we dat de zaagtanddaken zijn verlengd, de fabrieksschoorsteen bij de inrijpoort is vrij komen te staan en bij de gashouder is een nieuw ketelhuis uitgebouwd. Let ook eens op de afgebeelde mensen en vervoermiddelen; de eerste fietsen verschijnen. Ook dit keer bestelde Van Dooren net als in 1888 het hele pakket aan handelsdrukwerk: facturen, brieven, briefkaarten en wissels. Maar van de briefkaarten maakte hij blijkbaar weinig gebruik, want hiervan had hij nog zoveel in voorraad dat hij de nieuwe opname alleen wilde bestel-
TILBURC 0pn.^e1902,
HOLLAND. EERSTE
STOOMFABRIEK.
OPGERrCHT
16
IN 1827.
len als die niet te duur uitviel. Daarnaast moesten er nu ook veel Engelse formulieren gedrukt worden, zoals statements en ontvangstbrieven. Ondanks de vele kritieken die Van Dooren steeds had op de uitvoering van het fabriekslandschap, moeten we toch aannemen dat naar de stand van de techniek de drukker zijn uiterste best deed. In 1892 was de lithograaf van Hyll & Klein op reis ter opname van tekeningen en moest Van Dooren even geduld hebben voordat een nieuwe drukproef kon worden vervaardigd, daar '...wij dien arbeid maar niet aan lederen hthograaf kunnen opdragen', aldus de drukker. Ze hadden bovendien nogal problemen om 'eenen allessints bekwamen lithograaf' te vinden. Gedurende de jaren negentig volgden regelmatig nabestellingen, waarvan sommige met een nieuw tekstontwerp naar de stand van de mode. Regelmatig zat Van Dooren bijna zonder handelsdrukwerk, doordat Hyll & Klein nogal lange tijd nodig hadden om het briefpapier bij te drukken. Ze zonden steeds een drukproef in verband met de wisselende kwahteit van het drukwerk op de diverse papiersoorten en vanwege de nieuwe tekstarrangementen. Daardoor bestelde Van Dooren vaak gewoon briefpapier, met alleen tekst, bij J . J . Arnd & Zn. In 1894 moest de gasfabriek plaats maken voor een nieuwe machinekamer en in 1896 en 1903 werd direct achter het hoofdgebouw een wol- en garenwasserij gebouwd. Op het briefhoofd van 1904 ('opname 1902') zien we de wasserij wel getekend alhoewel zij vanuit die hoek niet zichtbaar geweest kan zijn; de andere gebouwen zijn daardoor naar boven opgeschoven. Dat het werk van 'onzen besten teekenaar' verschilt van de schets uit 1892 zien we het best aan de schaal van het woonhuis en het hoofdgebouw, die nu meer in verhouding zijn. Het landschap rondom de fabriek is minder belangrijk geworden in tegenstelling tot de fabriekstuinen. Op het briefhoofd van 1913 is de foutieve plaatsing van de wolwasserij van 1903 gehandhaafd. De tekenaar heeft zich geconcentreerd op de grote uitbreidingen van de spinnerij met machinekamer en ketelhuis in 1912-1913. Dat de hoek waaronder de tekenaar zijn schets maakte, veel uitmaakt voor het globale beeld blijkt wel uit vergelijking met de briefhoofden van 1892 en 1902, die meer een vogelvluchtperspectief weergeven. Wat de briefkaarten betreft, vraag je je bij Pieter van Dooren soms wel af waarom hij ze liet maken en of hij ze wel ooit gebruikte. Zo zijn er van de in 1913 bij de Tilburgse foto-
afb. 7 Factuur 1913. afb. 8 Adreskaartje 1913.
afb. 9 De eerste luchtopname van een Tilburgs bedrijf op briefpapier, 1925 (opname 1922).
graaf H . van der Schoot bestelde 200 gefotografeerde briefkaarten nu nog altijd 60 exemplaren over. Hetzelfde geldt voor de briefkaarten uit de twintiger jaren. Na het bezoek aan een grafische vakbeurs in het najaar van 1923 besloot Frangois van Dooren in zee te gaan met de Vereenigde Drukkerijen te Amsterdam, die gespecialiseerd waren in koperdiepdruk. Het gedrukte briefhoofd benaderde daarbij de kwaliteit van een foto. Wat zowel de drukker als de opdrachtgever niet in de gaten hadden, was dat die kwaliteit alleen bereikt kon worden indien men uitging van een fotonegatief. E n
P D H T E I ^ VAINl
©©©I^IllNl
SPINNERIJ V A N WOLLEN ÖARENS VOOR TAPIJTEN
GARENS VOOR W O L L E N EN HALFWOLLEN STOFFEN
EERSTE
BREIGARENS
STOOMFABRIEK
OPGERICHT 1827 OPNAME
1922
TDILI^yJI^© H O L L A N D
TELEFOON N:I43
van de luchtfoto die Van Dooren wilde gebruiken, berustte het negatief bij de K L M , die zelf daarmee op orders voor briefpapier hoopte. Omdat er bij de fabriek '...geen gelegenheid bestaat een vogelvlucht opname te maken anders als uit een vliegmachine' bleef het maar behelpen, zodat na bijna een jaar Van Dooren het vertrouwen in de drukker opzegde en naar een ander uitzag. De firma Emrik & Binger te Haarlem mocht in augustus 1924 offerte opmaken voor een briefhoofd in lichtdruk. Ook hierbij voldeed de kwaliteit niet aan de verwachtingen van Frangois van Dooren: de luchtfoto leek meer op een schilderij dan op een fotografie. Pas nadat de drukker het beeld 'geheel in Amerikaanse retouche opgewerkt' had, voldeed het briefhoofd enigszins aan de verwachtingen. Maar ook hier gold weer dat 'een reproductie van een reproductie' gemaakt moest worden door het ontbreken van het negatief. Augustus 1925 was eindelijk het briefpapier gereed. In tegenstelling tot voorgaande bestellingen, toen Van Dooren facturen, offertebrieven, verzendbrieven, e.d. apart had laten maken, ontving hij nu alleen een grote hoeveelheid briefpapier. Deze liet hij dan naar behoefte door W. Bergmans in Tilburg bedrukken met tekst van offertes, orderbevestigingen, nota's, en dergelijke. In de jaren tussen 1913 en 1925 vond er weinig bouwactiviteit plaats bij de fabriek, de introductie van de luchtfoto was de aanleiding voor een nieuw briefhoofd geweest. Achter het kantoor verscheen in 1915 een uitbreiding van zowel de spinnerij als van het kantoor. Het meest in het oog springend was de sloop in 1918 van de fabrieksschoorsteen bij de fabrieksweg; de voet bleef staan, want daaraan hing de fabrieksklok. Zeven jaar na de eerste luchtfoto was er op het fabrieksterrein zoveel bouwactiviteit geweest dat een tweede luchtfoto in 1929 loonde. De uitbreiding van de wolspinnerij met sheddaken en de nieuwbouw van de wolwasserij en wolmalerij met platte daken, alle uit 1928, zijn daarop goed zichtbaar. In 1931 liet Van Dooren daarvan door de vermaarde Franse briefhoofden-drukker B. Arnaud te Lyon een medaillonvormige afbeelding op het briefpapier drukken. Tijdens de crisisjaren volgden daarvan nog nabestellingen. In de loop van 1941 raakte de voorraad briefpapier met afbeelding op en liet de firma Pieter van Dooren bij H . C . van Grinsven in Tilburg briefpapier in staaldruk, zonder afbeelding, drukken. Niet alleen markeerde die bestelling het begin van een moeizame commerciële toekomst, maar ook het einde van een mode. Het gebruik van fabrieksafbeeldingen voor handelsdrukwerk was voorbij.
17
SPINNERIJ
VAN WOLLEN
GARENS
EERSTE STOOMFABRIEK OPGERICHT 1827,
T e l e f o o n No.14.3 P o s t g i r o r e K e n i n g Mo. 53952
afb. 11 Briefpapier (staaldruk) van 1941.
Pieter van Dooren Aantallen geleverd bedrijfsdrukwerk drukwerk
afdeling
1888
1892
1902
1913
factuur
wollenstoffen spinnerij adm. P. V . Dooren
2.000 1.500 0
1.000 1.000 0
2.000 2.000 1.000
0 3.000 0
brief
wollenstoffen spinnerij adm. P. V . Dooren
4.000 1.000 0
1.000 0 1.000
3.000 3.000 0
0 5.000 0
briefkaart
wollenstoffen spinnerij adm. P. V . Dooren
1.000 300 0
500 100 0
500 0 0
0 200 0
wissels
adm. P. V . Dooren
2.000
1.000
2.000
3.000
Noten 1) P.Nijhof, Oude fabrieksgebouwen in Nederland. Amsterdam 1985. En meer in het bijzonder: J . M . Bos en W . de Natris, 'Textielfabriek Pieter van Dooren te Tilburg 1825-1975', i n : P. N i j h o f ed.. Monumenten van bedrijf en techniek. Industriële archeologie in Nederland. Zutphen 1978. 2) Zie P . J . M . van Gorp en Ronald Peeters, Textielfabrieken op briefhoofden 1866-1956. Tilburg 1981. 3) Giel van H o o f f , 'Helmonds textielnijverheid i n de 19de eeuw op briefhoofden', i n : De Vlasbloem, Historisch jaarboek voor Helmond (1984) 135-155. Zie voor Enschede: T . Wiegman, Enschede van toen op briefpapier. Beelden van het oude Enschede aan de hand van illustraties op briefpapier en rekenin-
18
gen. Enschede 1981. 4) Gemeente Archief Tilburg, Archief Wolspinnerij Pieter van Dooren 1825-1975. Series: Ingekomen Stukken, Uitgaande Stukken (beide op naam en datum); Memoriaal en Onkostenboek. 5) Cees van Leeuwen, 'Vogelvluchtfotografie, 60 jaar K L M Aerocarto', i n : tijdschrift Foto (1982) 39-40. Zie ook: KLM Vogelvluchtopnamen van Nederland 1921-1939. Catalogus Fototechnisch en cartografisch bedrijf KLM-Schiphol, 1940. Meer in het b i j zonder: Henk van Doremalen, 'Textielfabrieken i n T i l b u r g ' , i n : Tilburg 4 (1986) 4-8. 6) Fabrik im Ornament. Ansichten auf Firmenbriefköpfen des 19. Jahrhunderts. Munster 1980. 7) Zie: Drie eeuwen Bredase boeken 1604-1900. Tentoonstellingscatalogus Stedelijk Museum Breda 1984. p. 59 en 66.
Pieter van Dooren handelsdrukwerk Kostprijs per 1000 stuks incl./excl. lithokosten opname
drukwerk
incl. prijs
1884 1888 1892 1892 1892 1892 1892 1892 1892 1902 1902 1913 1913 1922 1922 1922 1922 1929 1929 1941
factuur factuur, brief factuur, brief factuur factuur factuur factuur factuur factuur factuur, brief factuur, brief factuur, brief factuur, brief brief briefkaart briefkaart briefkaart brief brief brief
32,50
excl. prijs
lithoprijs
aantal
levering
13,-
(60,-) 60,— 60,—
2000 13800 5000 1000 3150 3110 3000 3150 3000 8435 2170 8320 3130 18500 1000 1000 1000 21700 10950 10150
juni sept aug aug jan febr nov juni nov sept nov sept mei aug
—
14,15,— 12,50 10,10,15,12,12,11,12,75
12,50 60,100,— 7 Emrik & Binger KLM Ver. Drukkerijen
37,84 10,45,— 49,50 30,75
? 11,41
14,36
staaldruk
1884 1888 1892 1895 1897 1898 1898 1901 1894 1904 1904 1913 1916 1925 1925 1925 1923 aug 1931 mrt 1937 juh 1941
Beknopte bibliografie Tilburgse textielgeschiedenis Margriet
*) Margriet Winkelmolen is bibliothecaresse bij het Nederlands Textielmuseum De samenstelster houdt zich aanbevolen als meidplaats voor belangrijke ontbrekende titels. Met dank voor hun medewerking aan het Gemeente-archief Tilburg, Joost Klijberg en Henk van Doremalen.
Winkelmolen'^
Tot omstreeks 1975 hielden de publikaties op textielhistorisch gebied in Nederland zich vooral bezig met de textielproducerende regio's ten noorden van de grote rivieren. Met name Twente kreeg daarbij veel aandacht. Een uitzondering daargelaten werd er weinig gepubliceerd over wat eens de wolstad van Nederland was: Tilburg. In de laatste decennia is hierin verandering gekomen en verschijnen er steeds meer publikaties over Tilburg. Een overzicht van de publikaties op textielhistorisch gebied is tot op heden niet verschenen. Deze beknopte bibliografie wil hiertoe een eerste aanzet zijn. De tentoonstelling 'Textielindustrie verbeeld. Een eeuw presentatie en promotie van de Tilburgse textielindustrie' die van 10 februari tot 27 mei 1990 in het Nederlands Textielmuseum te zien is, vormt de direkte aanleiding tot het samenstellen van dit voorlopige overzicht. Criteria Bij het samenstellen van het bibliografische overzicht hebben een aantal criteria een rol gespeeld. In de eerste plaats wordt tot Tilburg om diverse (historische) redenen ook de gemeente Goirle gerekend. De periode waarop het bibUografisch over-
zicht betrekking heeft, loopt van het ontstaan van de textielnijverheid in dit gebied tot februari 1990. Het materiaal dat in een bibliografie wordt opgenomen kan uiteraard onderwerp van discussie zijn. Op enkele uitzonderingen na zijn aUeen officieel gepubhceerde uitgaven opgenomen; d.w.z. in principe zijn niet opgenomen: jaarverslagen, statu-
19
ten, rapporten, brochures, scripties en kranteartikelen. Wat de inhoud betreft zijn pubhkaties op het gebied van genealogie, kledingindustrie, confectie, Nederlandse wolnijverheid in het algemeen (betreft dikwijls Tilburg) en het zogeheten ballenfrutten niet opgenomen. E r is beperkt gebruik gemaakt van algemene werken over Tilburg (die vaak betrekking hebben op textiel).
De beknopte bibhografie is als volgt samengesteld:
Vindplaats
I
Voor het samenstellen van het overzicht is gebruik gemaakt van de collectie van het Documentatiecentrum van het Nederlands Textielmuseum, aangevuld met titels uit de bibhotheek van het Gemeente-archief Tilburg. Beide instellingen zijn in principe gemakkelijk toegankelijk voor het publiek dat gebruik wil maken van de genoemde publikaties. Literatuurverwijzingen zoals die voorkomen in een aantal sleutelpublikaties en enkele standaardwerken over Tilburg, zijn nagekeken op hun bruikbaarheid voor dit overzicht. Een aantal tijdschriften waarvan bekend is dat ze regelmatig artikelen bevatten (of bevat hebben) over textielhistorie zijn
Behalve de meer gebruikelijke afkortingen staan s.L, s.n. en s.a. voor respectievelijk de aanduidingen zonder plaats, zonder naam en zonder jaar van uitgave.
1. 40 — 40 Jahre Kalfus Tilburg-HoUand / [Leon Kalfus en Zoon N . V . ] . - [ S . L ] : Kalfus, 1959. - 18p. : i l l . ; 21 cm. - Gedenkboek. - Tekst in het Duits, Nederlands, Engels en Frans. 2. 150 — 750 jaar Van den Bergh-AaBe Tilburg, 1811-1961 / [voorw. Gijs van den Bergh ; uitg. van Koninklijke AaBe wollenstoffen en wollendekenfabrieken. - [Den Haag : Congresbureau ' H o l l a n d Organizing Centre', 1961]. - 24 p. : i l l . ; 26 cm. - Gedenkboek. 3. Arendonk, J . A . M . van — De economische denkbeelden van de T i l burgse industrieel A r m a n d Diepen / door J . A . M . van Arendonk - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad: anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen: Centrale D r u k k e r i j , 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; d l . 6). - P. 109-128 - Met l i t . opg. 4. Betekenis — De betekenis van de wolnijverheid voor de welvaart van Nederland en in het bijzonder van Tilburg / Bureau voor de statistiek van de gemeente Tilburg. - Tilburg : Bureau voor de statistiek van de gemeente Tilburg, 1950. - 104 p. ; 29 cm. 5. Bierings, A . C . A . B . — Welke Bierens was de mede-oprichter van De Regenboog ? / door A . C . A . B . Bierings - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 13, nr. 3 (1982) ; p.71-79. 6. Boeren, P . C . — Het hart van Brabant : schets eener economische geschiedenis van Tilburg, uitgegeven bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan der Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Tilburg en omgeving : 11 October 1842-1942 / P . C . Boeren. - Tilburg : Bergmans, 1942. - 169 p. : i l l . ; 27 cm. - Gedenkboek - Textiel passim. 7. Boeren, P . C . — De Tilburgse wolnijverheid tot het begin der 17e eeuw / P.C. Boeren - I n : Van heidorp tot industriestad: verkenningen in het verleden van Tilburg / onder red. van H . J . A . M . Schurink en J.H. van Mosselveld. - Tilburg : Bergmans, 1955. - (Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem ; d l . 5). - P. 120-136 - Met l i t . opg. 8. Bos, J . M . en W . de Natris — Textielfabriek Pieter van Dooren te Tilburg, 1825-1975 : resuhaten van een verkennend onderzoek ter plaatse en van een oriënterend historisch onderzoek / J . M . Bos en W . de Natris - I n : Textielhistorische Bijdragen. - Enschede. -Jrg. 16 (1975); p. 69-93 - Met lit. opg. - Ook verschenen i n : Monumenten van bedrijf en techniek: industriële archeologie in Nederland / door P. N i j h o f (samenst.) en J . M . Bos ...[et a l . ] . - Zutphen : Walburg Pers, 1978. P.133-147.
20
exphciet geraadpleegd. Het betreft: Actum Tilliburgis, De Lindeboom, Noordbrabants Historisch Jaarboek, Textielhistorische Bijdragen, Industriële Archeologie en Tilburg. Gebruik
een alfabetische lijst omvattende de complete titelbeschrijvingen op auteursnaam (of eerste woord van de titel). Binnen de auteursnaam chronologisch op jaar van uitgave II een systematisch overzicht bestaande uit een index op (niet vooraf bepaalde) onderwerpen, inclusief personen en instellingen en een index op bedrijfsnamen III een overzicht van textielarchieven berustend bij het G A T (d.d. 14 februari 1990).
9. Brekel, J . C . J . van den — De ontwikkeling van het textielonderwijs tot 1940 / door J.C.J. van den Brekel - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad : anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen : Centrale D r u k k e r i j , 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; d l . 6). - P. 239-253 - Met l i t . opg. 10. Bruijn, M . de — 'Het Duvelhok' / door M a r t i n de Bruijn - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring •Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 8, nr. 5 (dec. 1977) ; p. 152-153 11. Bruijn, M . de — Verkenningen : Over de Middeleeuwse lakennijverheid i n Tilburg en omstreken / door M a r t i n de Bruijn - I n : Actum Tilliburgis: driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 9, nr. 4 (dec. 1978) ; p. 124-131 - Met lit. opg. 12. Bruijn, M . W . J . de, en H . T h . M . Ruiter — Een zeventiende-eeuws 'fabriekshuis' in Tilburg / M . W . J . de Bruijn, H . T h . M . Ruiter. - T i l burg: Stichting tot behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in het Zuiden van Nederland, 1988. - 52 p. : i l l . ; 29 cm. - Met lit. opg. 13. Catalogus — Catalogus van voorwerpen in het Textiel-Museum der Internationale tentoonstelling voor handel en industrie 1924 Tilburg, 18 juli-18 aug. / [voorw. en tekst: L a m b . G . de Wijs] - Tilburg : [s.n.], 1924 (Tilburg : Bergmans). - 87 p. : i l l . ; 19 cm. 14. Commandeur, J . , C . Jacobs en B . Westerhof — Ge waart mar arbeider: een beeld van de Tilburgse textiel, 1890-1980 / Jan Commandeur, Cor Jacobs, Bob Westerhof. - Tilburg : Gianotten, 1981. - I X , 166 p . : i l l . ; 29 cm. - Fotoboek. - L i t . opg.: p . 65. - Lijst van gesloten textielfabrieken i n Tilburg en Goirle na 1950. - Lijst nog draaiende textielfabrieken in Tilburg en omgeving per 1.1.1981. 15. Coolen, A . — Het AaBe-bedrijf / A n t o o n Coolen - I n : Kleding en het AaBe ervan / Broby-Johansen ; [met bijdragen van] A n t o o n Coolen. - Tilburg : Koninklijke AaBe wollenstoffen en wollendekenfabrieken, [1961]. - P. 321-383. 16. Dam, J . P . A . van den — Arnold Leon Armand Diepen, 1846-1895: industrieel en publicist over economische en sociale vraagstukken / J.P.A. van den D a m . - Tilburg : Stichting zuidelijk historisch contact, 1966. - X X I V , 429 p. : i l l . ; 24 cm. - (Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; d l . 5) - L i t . opg.: p . X V I - X X I V . - Register. 17. Delft, A . J . A . C . van — Gedenkboek der Tilburgsche Textielschool bij gelegenheid van haar gouden jubileum op 8 october 1928, 1878-1928
/ door A . J . A . C . van Delft. - Tilburg : Bergmans, 1928. - 82 p. : i l l . ; 25 cm. - Gedenkboek. 18. Delft, A . J . A C , van — Kinderarbeid en kinderexploitatie : een historisch overzicht, waarin voor bepaalde onderzoekingen meer speciaal op Tilburg de aandacht gericht werd / door A . J . A . C . van Delft. [S.1. : s.n.], 1928. - 63 p. ; 20 cm. 19. Delft, A . J . A . C . van — Textielschool T i l b u r g : 50-jarig jubileum / A . J . A . C . van Delft - I n : De Textielindustrie. - Doetinchem. - Jrg. 9, nr. 19 (2 oct. 1928) ; p. 1178-1181. 20. Delft, A . J . A . C . van — Bestaansjubileum na 125 jaren : 1 augustus 1933 / [ A . J . A . C . van Delft]. - Tilburg : Wollenstoffenfabriek Gebroeders Diepen, 1933. - 47 p. : i l l . , portr. ; 29 cm. - Gedenkboek 1808-1933. 21. Delft, A . J . A . C . van — Iets over de wolnijverheid gedurende de laatste veertig jaren / door A . J . A . C . van Delft - I n : Het bedrijfsleven tijdens de regeering van H.M. Koningin Withetmina, 1898-1938. - A m sterdam: Frijda, 1938. - P. 201-217 - Betreft grotendeels Tilburg. 22. Delft, A . J . A . C . van — Tilburg als woonstad en nijverheidscentrum / door A . J . A . C . van Delft. - 2e verb. dr. - Tilburg : Gianotten, 1974. - 146 p. : i l l . ; 24 cm. - P. 96-107, 111-124: textiel 23. Diepen, A . — Het verslag der Tilburgsche wol-industrie en Hendrik Muller Szoon, of bescherming contra vrijhandel / door A r m a n d Diepen. - [S.1. : s.n.]. 1887 (Tilburg : Luijten). - 120 p. ; 29 cm. 24. Diepen, A . — De arbeidswet: toelichting en beschouwingen voornamelijk met het oog op de Tilburgsche wolindustrie / door A r m a n d Diepen. - [S.1. : s.n.], 1889 (Tilburg : Luijten). - 64 p. ; 29 cm. 25. Dijksterhuis, B . — Bijdragen tot de geschiedenis der Heerlijkheid Tilburg en Goirle / Berend Dijksterhuis. - Tilburg : [s.n.], 1899 (Tilburg: Bergmans). - 244 p. ; 23 cm. - Proefschrift Rijksuniversiteit Leiden - P. 118-144 (hfdst. IV) geheel over wolnijverheid/handel in Tilburg. 26. Dijksterhuis, B . — Een industrieel geslacht 1808-1908 : gedenkschrift der firma's Diepen Jellinghaus & Co. gesticht in 1808, J.N. Diepen & Co. gesticht in 1845, Gebroeders Diepen gesticht in 1870 / door B. Dijksterhuis. - [Tilburg : Diepen, 1908]. - 69 p. : i l l . , portr. ; 26 cm. - Gedenkboek. 27. Dooren, P. van — Over het Fabrijkwezen / door Pieter van Dooren - I n : Tilburg ; tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - T i l b u r g , - Jrg. 4, nr. 4 (dec. 1986) ; p. 6-8 - In extenso afgedrukt artikel zoals verschenen in het Tijdschrift ter bevordering van nijverheid. - Haarlem. - D l . I V (1837) ; p. 460-464. 28. Doremalen. H . van — Sociale onrust, aktie en vroege organisatievormen onder de arbeidende bevolking in T i l b u r g , 1825-1875 / door Henk van Doremalen - I n : De Lindeboom. - T i l b u r g . - Jrg. V I (1982); p. 115-134 - Met l i t . opg. - Betreft o.a. textielarbeiders. 29. Doremalen, H . van — T i l b u r g en de ar beidsenquête van 1887 : achtergronden en kanttekeningen / door Henk van Doremalen - I n : De Lindeboom. - T i l b u r g . - Jrg. V I I (1983) ; p. 65-99 - Met l i t . opg. 30. Doremalen, H . van — Textielfabrieken in Tilburg / door Henk van Doremalen - I n : Tilburg: tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - T i l b u r g . - Jrg. 4, nr.1 (maart 1986); p. 4-19 - Tevens verschenen als catalogus bij gelijknamige tentoonstelling in het Nederlands Textielmuseum, T i l b u r g . 31. Doremalen, H . van — De Vereniging van Tilburgse Textieltechnici / Henk van Doremalen - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - T i l b u r g - Jrg. 5, nr. 4 (dec. 1987) ; p. 68-75. 32. Doremalen, H . van — TextieUndustrie verbeeld : een eeuw presentatie en promotie van de Tilburgse textielindustrie / [research en tekst: Henk van Doremalen] - I n : Textuur. - T i l b u r g . - Jrg. 7, nr. 26 (febr. 1990) ; p. 133-139 - Verschenen t.g.v. gelijknamige tentoonstelling in het Nederlands Textielmuseum, Tilburg, 10 februari-26 mei 1990. 33. Doremalen, H . van, en T . Wagemakers — Van wolfabriekje tot museumcomplex / door H . van Doremalen en T . Wagemakers - I n : Industriële archeologie. - T i l b u r g . - Jrg. 7, nr. 22 (1987) ; p. 12-27 - Met lit. opg. 34. Dun, P. van — De staking bij de wed. J.B. de Beer in 1908 / Paul van Dun - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - T i l b u r g . - Jrg. 7, nr. 4 (dec. 1989) ; p. 100-105 - Met l i t . opg. 35. Eerenbeemt, H . F . J . M . van den — Van Lanschot en het Tilburgse bedrijfsleven : 150 jaar geleden / H . F . J . M . van den Eerenbeemt. [S.1.]: Van Lanschot, 1959. - 64 p. : i l l . ; 20 cm. - Verschenen t.g.v. de opening van een eigen vestiging van Van Lanschot in T i l b u r g . - Met l i t . opg. - Hierin o.a. het hoofdstuk 'De Tilburgse wollenstoffenindustrie bij de overgang van de 18e naar de 19e eeuw' (p. 7-18). 36. Eerenbeemt, H . F . J . M . van den — Bestaan en bedrijvigheid : aspecten van het sociaal en economisch leven in stad en meierij van 's-Hertogenbosch, 1750-1850 / H . F . J . M . van den Eerenbeemt. - T i l -
burg : Stichting zuidelijk historisch contact, 1975. - X X X l l I , 252 p.. ; 23 cm. - (Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland; dl.32) - Index. - Met lit opg. - In hfdst. IV (armenzorg Tilburg), VI (Van Lanschot en Tilburgs bedrijfsleven) en VII (bedrijfsfinanciering) verspreid veel info over Tilburgse textielindustrie- en -bedrijven. 37. Eerenbeemt,H.F.J.M. van den — Ontwikkelingslijnen en scharnierpunten in het Brabants industrieel bedrijf, 1777-1914 / H . F . J . M . van den Eerenbeemt. - Tilburg : Stichting zuidelijk historisch contact, 1977. - X V I I , 170 p. ; 23 cm. - (Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; d l . 40) - Index. - Met lit. opg. - Tilburgse textiel verspreid in de tekst. Zie index personen en bedrijven. 38. ¥Ai\i.en&, A.M. — 30 jaren Nederlandse R.K. Vereniging van werkgevers in de textielnijverheid (1919-1949) / [ A . M . Eijkens]. - Tilburg : Nederlandse R . K . Vereniging van werkgevers in de textielnijverheid, 1949. - 85 p. ; 24 cm. - Gedenkboek. - Op titelpag.: Een overzicht in vogelvlucht samengesteld bij gelegenheid van haar dertigjarig bestaan op 20 januari 1949 - Vereniging van Tilburgse Fabrikanten van Wollen Stoffen passim. 39. Eindrapport — Eindrapport van de Commissie van onderzoek naar de gang van zaken betreffende de sloop van het complex 'Pieter van Dooren'. - Tilburg : Gemeente Tilburg, 1975. - 37, [37] p. : i l l . ; 30 cm. 40. F . — F.M. Straeter's Textiel Maatschappij N.V. Tilburg. - [S.1. : s.n., s.a.]. - [4] p. : i l l . ; 31 cm. - Uittreksel uit het 'Economisch Archief van Nederland en K o l o n i ë n ' . 41. Feestgids — Feestgids uitgegeven bij gelegenheid van het 60 jarig bestaansfeest van de Nederlandse Katholieke Kleding- en Textielarbeidersbond 'St. Lambertus', Afdeling Tilburg / tekst: M . C . Nabuurs ... et al.] - Tilburg : 'St. Lambertus', Afdeling Tilburg, 1955. - 48 p. : i l l . ; 22 cm. - Gedenkboek 1895-1955. 42. Gils, J . van — Leven in de textielnijverheid / Jef van Gils. - Goirle: Stichting CuUureel Contact, 1989. - 48 p. : i l l . . ; 29 cm. - (Twee eeuwen Goirle) - Met l i t . opg. - ISBN 90-72539-04-4. 43. Goldschmidt, H . O . — Rapport inzake het structuuronderzoek in de strijkgarenwollenstoffenindustrie / H . O . Goldschmidt. - Tilburg : Federatie Nederlandse wolindustrie, 1968. - 144 p. : tab. ; 30 cm. - Tilburg passim. 44. Gorp, P . J . M . van — Historische ontwikkeling van de Tilburgse wollenstoffenindustrie / door P . J . M . van Gorp. - Amsterdam : D i l i gentia, [1960]. - 26 p. : i l l . ; 24 cm. - Eerder verschenen als artikelenreeks in de Texpress tussen 28 maart 1959 en 4 j u l i 1959. - Met l i t . opg. 45. Gorp, P . J . M . van — History of the wool industry in Tilburg / P . J . M . van Gorp - I n : W o o l Record-Holland Survey / ed. by Randal Coe. - London. - May 9 1969 ; p. 33-40. 46. Gorp, P . J . M . van — Machinetechnische ontwikkeling in de lakenen wollenstoffenindustrie van Tilburg : vanaf het begin van de 19e eeuw / P . J . M . van Gorp - I n : De Tex. - Doetinchem. - Jrg. 28, nr. 11 (nov. 1969) ; p. 476-482. 47. Gorp. P . J . M . van — Kinderarbeid in de textielnijverheid / P . J . M . van Gorp ; met een bijdr. van A . M . Lauret. - Tilburg : Nederlandse Textielmuseum, 1979. - 77 p. : i l l . ; 24 cm. - Tentoonstellingscatalogus Nederlands Textielmuseum, Tilburg, 24 oktober-16 december 1979. L i t . opg. : p. 72-74 - P. 14-32, 58-69: Tilburg. 48. Gorp, P . J . M . van — Wollen stoffen : de industriële revolutie in Nederland / P . J . M . van Gorp. - [Eindhoven] : Archaeologische Pers, 1985. - 101, [9] p. : i l l . ; 21 cm. - (Textielhistorie ; 4) - Uitg. i.s.m. het Nederlands Textielmuseum. - Met l i t . opg. - ISBN 90-6585-530-Ogeb. Pag. 67-101: Tilburg. 49. Gorp, P . J . M . van — Tilburg, eens de wolstad van Nederland : bloei en ondergang van de Tilburgse wollenstoffenindustrie / P.J.M. van Gorp ; [met medew. van het Nederlands Textielmuseum Tilburg]. - Eindhoven : Bura boeken, 1987. - 336 p. : i l l . ; 25 cm. - (Monografieën van het Nederlands Documentatiecentrum van de Stichting Nationaal Industriemuseum ; 2) - L i t . opg.: p. 309-310. - Stofnamenlijst. - Register van persoons- en bedrijfsnamen. - Lijst textielfabrieken Tilburg per 1 j a n . 1986 - ISBN 90-6404-0192. 50. Gorp, P . J . M . van, en R. Peeters — Textielfabrieken op briefhoofden, 1866-1956 / P . J . M . van Gorp en Ronald Peeters. - Tilburg : Nederlands Textielmuseum, 1981. - 138 p. : i l l . ; 14 cm. - TentoonstelUngscatalogus Nederlands Textielmuseum, Tilburg, 30 april-9 juni 1981. 51. Gouden — Gouden feest der Tilburgsche Textielschool - I n : De Textielindustrie. - Doetinchem. - Jrg. 9, nr. 20 (16 oct. 1928) ; p. 1229-1239. 52. Harmsen, G . — De herinneringen van Bart van Pelt / Ger Harmsen - I n : Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland 1980 / onder red. van Jacques Giele ... [et a l . ] . Nijmegen: S U N , 1981. - P. 190-193. 53. Heere, W . R . — Waar bleven de textielarbeiders in Tilburg ? / door
21
W . R . Heere - I n : Maandschrift economie. - T i l b u r g . - Jrg. 12, nr. 2 (nov. 1947) ; p. 108-116 - Onderzoelc naar de oorzaken van het niet terugkeren van arbeiders na de oorlog in wollenstoffenindustrie. 54. Heerkens, J . — De economische denkbeelden van A r m a n d Diepen (1846-1895) / J. Heerkens - I n : Brabantia Nostra. - Tilburg. - Jrg. 2 (1935/36) ; p. 281-283 en p. 332-334. 55. Heerkens N . F . — De wolwevers / Norbert F. Heerkens. - De Bilt: De Fontein, 1975. - 267 p. ; 22 cm. - ISBN 90-261-2084-2. 56. Heijden, C . G . W . P . van der — Loonherzieningen in de Tilburgse wolnijverheid als indicator voor het 'succes' van de textielarbeidersbonden, 1920-1940 / door C . G . W . P . van der Heijden - I n : De Lindeboom. - Tilburg. - Jrg. I X - X (1985-1986) ; p. 244-301 - Met l i t . opg. 57. Heijden, C . G . W . P . van der — Personeel in de Tilburgse wolnijverheid, 1920-1940 / C . G . W . P . van der Heijden - I n : Textielhistorische Bijdragen. - Enschede. - Jrg. 26 (1986) ; p. 92-111 - Met l i t . opg. 58. Heijden, C . G . W . P . van der — De Tilburgse textielstaking van 1935 : een wisselwerking van economische, sociale en politieke factoren / C . G . W . P . van der Heijden - I n : Noordbrabants Historisch Jaarboek. - 's-Hertogenbosch. - Jrg. 3 (1986) ; p. 115-182 - Met l i t . opg. 59. Heijden, C . G . W . P . van der — De oprichting van het pensioenfonds voor de Tilburgse wolnijverheid 1927-1929 / C . W . G . P . van der Heijden - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 4, nr. 3 (sept. 1986) ; p. 13-16 - Met l i t . opg. 60. Heijden, C . G . W . P . van der — Personeelsbezetting, grondstoffenverbruik, mechanisatie en arbeidsproductiviteit i n de Nederlandse wolnijverheid, 1920-1940 / C . G . W . P . van der Heijden - I n : Textielhistorische Bijdragen. - Enschede. - Jrg. 27 (1987) ; p. 53-75 - Met l i t . opg. - Tilburg passim. 61. Heijden, P . M . J . R . van der, en T . P . F . Smits — Verzekert uzelve, zoo helpe u God en de gemeente : de gemeentelijke werklozenfondsen in Tilburg en 's-Hertogenbosch, 1890-1910 / P . M . J . R . van der Heijden en T.P.F. Smits - I n : Noordbrabants Historisch Jaarboek. - 'sHertogenbosch.-Jrg. 6 ( 1 9 8 9 ) ; P . 131-154 - Met lit. opg. 137-145: Tilburg, grotendeels textielindustrie. 62. Hendriks, J . — Plebs pileata i n Tilburg / Johan Hendriks - I n : Westerheem. - Jrg. 38, nr. 2 (april 1989) ; p. 122-123 - Over Tilburgse kruikezeiker. 63. Hoogendoorn, J . C . J . — Goirle zoals het was in de 19e eeuw / door J.C.J. Hoogendoorn ; red.: A . E . P . M . van Ostaden-de Jong. - Goirle: Stichting heemkundige kring 'De vyer heertgangen' , 1987. - 61 p. : i l l . ; 30 cm. - Verschenen t.g.v. het 10-jarig bestaan van 'Heemerf De Schutsboom' te Goirle, 1977-1987 - Hfdst.. IX, X en XII over textiel. 64. Horn-van Nispen, L . C . W . J . M . ten — Jan B.M. van Besouw : een sociaal geïnspireerd ondernemer rond 1900 / L . C . W . J . M . ten H o r n van Nispen. - Tilburg : Stichting zuidelijk historisch contact, 1971. X X I V , 242 p. : i l l . ; 23 cm. - (Bijdragen tot de geschiedenis van het Z u i den van Nederland ; d l . 21) - Register - L i t . opg.: p. X V I - X X I I . 65. Hornman, W . — Het geslacht Van Galen / W i m H o r n m a n . - A m sterdam : A l b i n i , 1983. -. 6 d l . ; 23 cm. 66. Horsten, J . — De vier winden - Jan Horsten. - Tilburg : De Schaduw, 1987. - 190 p. - Eerder verschenen onder het pseudoniem J. van Tilburg. - Amsterdam : Pegasus, 1952. - ISBN 90-5083-004-8. 67. Industriële — De industriële gebouwen van de wolnijverheid in T i l burg: rapport van de Werkcommissie textielindustriële archeologie, uitgebracht door de Gemeentelijke Monumentencommissie / Werkcommissie textielindustriële archeologie - I n : De Lindeboom. - Tilburg. Jrg. I I I - I V (19791980) ; p. 10-95 - L i t . opg.: p. 94-95. 68. Informatieboekje — Informatieboekje voor AaBe-medewerkers / [voorw. G . L . van den Bergh]. - 4e dr.. - Tilburg : AaBe, 1969. - 84 p . : ill ; 18 cm. - Ie dr.: 1952. 69. Introductieboekje — Introductieboekje Spandon / [uitg.] A n d r é van Spaendonck en Zonen N . V . ; [tek. Bernard van Vlijmen. - Tilburg: Van Spaendonck.[s.a.]. - 56 p. : i l l . , tek. ; 20 cm. 70. Janson, H . W . — Bijdrage tot de geschiedenis van Goirle / door H . W . Janson. - [S.1. : s.n.], 1953 ( V o o r h o u t : Foreholte). - 216 p. : i l l . ; 25 cm. - Gedenkboek. - Op titelpag.: Uitgegeven bij gelegenheid van de 150-jarige onafhankelijkheid van Goirle 3 februari 1803-1953. - Met l i t . opg. - P. 95-115 (hfdst. llcj: 'De Goirlese Textiel-Industrie sinds de 19e eeuw'. 71. Janssens, A . A . P . O . — Huishoudens en produktie : thuiswevers en fabrieksarbeiders in Tilburg i n de negentiende eeuw / A . A . P . O . Janssens - I n : Werk, kerk en bed in Brabant: demografische ontwikkelingen in oostelijk Noord-Brabant, 1700-1920 / red. G . J . M . van den Brink ... [et a l . ] . - 's-Hertogenbosch : Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening [ e t c ] , 1989.- P. 145-166 - Met Ht. opg. 72. Jong, G . F . A . de — Enige sociale aspecten van de arbeid i n de tex-
22
tielindustrie gedurende de 19e eeuw / door G . F . A . de Jong - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad : anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen : Centrale Drukkerij, 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland : d l . 6). - P. 167-199 - Met l i t . opg. 73. Jonge, J . A . de — De industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914 / J . A . de Jonge ; met een ten geleide van W . J. Wieringa. - Herdr.. - Nijmegen : S U N , 1976. - 544 p. : tab. ; 24 cm. - Register. - L i t . opg.: p. 523-536 - ISBN 90-6168-517-6 - P. 86-97 (hfdst. 7.2-7.4) wolnijverheid Tilburg. 74. Jubileum-nummer — Jubileum-nummer Hogere TextielschoolTilburg, 75 jaren, 1878-1953 / [voorw.: Dhr. Van Voorst tot Voorst ; tekst: A . Hombergen ... et a l . ] . - Tilburg : Vereniging van Tilburgse Textieltechnici, 1953. - 104 p. : i l l . ; 31 cm. - Verschenen als speciale editie van: V. T. T. : textiel-technisch maandblad. - Tilburg. - Jrg. 7, nr. 1 (7 oct. 1953). 75. Keune, A . W . M . — De industriële ontwikkehng gedurende de 19e eeuw / door A . W . M . Keune - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad: anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. Nijmegen : Centrale D r u k k e r i j , 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; d l . 6). - P. 11-60 - Met l i t . opg. - Betreft de textielindustrie. 76. Keune, L . , T . Korremans en A . de Rooij — De ondergang van de Tilburgse textieUndustrie, 1945-1980 / L o u Keune, T o m Korremans, A d de Rooij - I n : Mondelinge geschiedenis : over theorie en praktijk van het gebruik van mondelinge bronnen / red. Manuela du BoisReymond en T o n Wagemakers. - Amsterdam : S U A , 1983. - P. 101-114 - Met l i t . opg. 77. Kolenberg, P . — In de hoek waar de klappen vallen : 80 jaren katholieke vakbeweging van textielarbeiders in Goirle / [P. Kolenberg]. Goirle: Afdehng Goirle van de Industriebond F N V , 1980. - 101 p. : i l l . ; 21 cm. - Gedenkboek. 78. Kwaad — Een kwaad leven : de arbeidsenquête van 1887: heruitgave van de ' E n q u ê t e betreffende werking en uitbreiding der wet van 19 September 1874 (Staatsblad N o . 130) en naar den toestand van fabrieken en werkplaatsen' (Sneek, 1887) / bezorgd en ingel. door Jacques Giele. - Nijmegen : L i n k , 1981 ; 22 cm. - D l . 3: De vlasindustrie, T i l burg, Eindverslag. - X X , 373 p. - ISBN 90-6285-023-5. 79. Loon, A . J . A . van, R . M . Peeters en G . J . W . Steijns — Het Gemeente Archief van Tilburg / A . J . A . van L o o n , R . M . Peeters, G.J.W. Steijns. - Tilburg : Gemeente Tilburg, 1988. - 64 p. : i l l . ; 24 cm. - Met lit. opg. - P. 40-45: beschrijving Beka-gebouw. 80. Macht — Macht en onmacht: de ondergang van spinnerij SWABO / Groep Ex-SWABO-medewerkers ; [schrijvers: Albert ... et al. ; eindred.: H . C . Nooyen]. - Tilburg : Groep Ex-SWABO-medewerkers, 1979. - 153 p. : i l l . ; 21 cm. 81. Marcelis, T . — De geschiedenis van de Tilburgse lakenhalle, 1820-1868 / Theo Marcelis - I n : Argie : jeugdblad over archeologie en geschiedenis, met name van Tilburg en omstreken. - Tilburg. - N r . 46 (maart 1983) ; p. 3-13, 16-17. - Met l i t . opg. 82. Marnette, S. — In een uur tijd met kooi en al verkocht: ervaringen van arbeiders met de afbouw van de Hollandse Textiel Industrie (HTI), Goirle / door Sjef Marnette ; [publ. van het] Instituut Voor Ontwikkehngsvraagstukken. - Tilburg : Katholieke Hogeschool, 1981. - 163 p. ; 24 cm. - (Verslagen van het onderzoeksprojekt Ongelijke ontwikkeling Tilburg ; nr. 8). 83. Merkelbach, H . P . J . E . — Inventaris van het archief van de wolspinnerij 'Pieter van Dooren N. V.', 1827-1968 / door H.P.J.E. Merkelbach. - Tilburg : Gemeentearchief Tilburg, 1986. - 55 p. : i l l . ; 30 cm. - (Archiefinventarissen Tilburg ; 3) - ISBN 90-71241-03-3. 84. Mook, W . van — Een vrouw van formaat / door Willem van M o o k - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 11, nr. 2 (1980) ; p. 31-35. 85. Mook, W . van — De 'strooptiet' / door Willem van M o o k - I n : Actum Tilliburgis: driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 11, nr. 2 (1980) ; p. 51-54. 86. Mook, W . van — De Tilburgse textielstaking van 1935 / door W i l lem van M o o k - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 11, nr. 3 (1980) ; p. 58-64. 87. Mook, W . van — De vreüker : (episode uit de Tilburgse textiel) / door Willem van M o o k - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 11, nr. 4 (1980) ; p. 95-98.
88. Mook, W . van — Tilburg en Maastricht / door Willem van M o o k - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 11, nr. 4 (1980) ; p. 114-120. 89. Muller, H . — De Tilburgse wol-industrie / door Hendrik Muller Szoon. - Rotterdam : Nijgh & Van Ditmar, 1887. - 57 p. ; 23 cm. 90. N . — M K . Wollenstoffenfabrieken Thomas de Beer. - [S.1. : s.n., s.a.]. - [4 p. : i l l . ; 31 cm. - Uittreksel uit het 'Economisch Archief van Nederland en K o l o n i ë n ' . 91. Nederlands — Nederlands Textielmuseum i n Mommerscomplex Themanummer van: Tilburg: tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - T i l b u r g . - Jrg. 2, nr. 1 (febr. 1984) ; p. 4-12. 92. Nève, E . de — Bij ons op den Heuvel / E d . de Nève. - Enschede: v / h Van der Loeff, 1948. - 358 p. ; 22 cm. 93. Nooteboom, U . — Jeugd in een fabrieksstad / U r i Nooteboom. Tilburg : De Schaduw, 1987. - 50 p. : i l l . ; 23 cm. - Eerder verschenen in: Land en volk van Brabant. - Amsterdam[etc.] : Kosmos, 1950 ISBN 90-5083-002-1. 94. Ondergang — De ondergang van de Tilburgse textielindustrie / [Hans H a p p e l . . . et al.] ; [publ. van het] Instituut Voor Ontwikkelingsvraagstukken. - Tilburg. : Katholieke Hogeschool, 1980. - 6 d l . - : I I I . ; 24 cm. - (Verslagen van het onderzoeksprojekt Ongelijke ontwikkeling Tilburg ; nr. 6). 1: Geschiedenis van de ondergang. - 117 p. 2: De familie-eigendom. 79 p. 3: 't Fabriek: uitbuiting-onderdrukking-verzet. -233 p. 4: De levensomstandigheden. - 100 p. 5: De sluiting van de wolfabrieken. - 134 p. 6: De gevolgen voor de textielarbeiders. - 109 p. 95. Onderzoek — Onderzoek naar de besteding van het inkomen van vijf arbeidersgezinnen te Tilburg / mededelingen van het Economischtechnologisch instituut Tilburg - I n : Maandschrift economie. - Tilburg. - Jrg. 1, nr. 3 (dec. 1935) ; p. 163-174 - Betreft arbeidersgezinnen uit de textielbranche. 96. Onderzoekingen — Onderzoekingen naar de toestanden in de Nederlandsche hulsindustrie / [uitg.] Directie van den A r b e i d . - 'sGravenhage : Algemeene Landsdrukkerij - D l . . I I I : Textielindustriekleeding en reiniging / uitg. voor rekening van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel. - 1914. - 518 p. : tab. - P. 32-35: Tilburg. - P.36-43: Goirle. 97. Oomen, T . en W . Habraken — Textielbebouwing in Tilburg : gebouwen voorde textielindustrie in Tilburg / Toine Oomen, W i l Habraken. - Tilburg : A . B . T . , 1981. - 29 p. : i l l . ; 21 cm. - L i t . opg.: p. 29. 98. Opkomst — De opkomst van Tilburg als industriestad: anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen : Centrale drukkerij, 1959. - 253 p. : i l l . ; 23 cm. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; d l . 6). 99. Pelt, B . van — Herinneringen uit Brabant van een sociahst en vakbondsman / Bart van Pelt - I n : Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland 1980 / onder red. van Jacques Giele ...[et a l . ] . - Nijmegen : S U N , 1981. - P. 194-225. 100. Plechtige — Plechtige herdenking van het 75-jarig bestaan van de Hogere Textielschool te Tilburg, op woensdag 14 october 1953 - I n : V.T.T. : textiel-technisch maandblad. - Tilburg. - Jrg. 7, nr. 2 (7 nov. 1953) ; p. 113-117. 101. Poel, J . van der — Leven en bedrijf van Pieter Vreede / J. van der Poel - I n : Verslag van de algemene vergadering der leden van het Historisch Genootschap 3 nov. 1951. - Utrecht : Kemink, 1952. - P. 30-41 - Met lit. opg. 102. R . — R.K. Lagere Textieldagschool, Tilburg / [foto's J. van Berkel]. - Tilburg : R . K . Lagere Textieldagschool, [1952?]. - [21] p. : i l l . ; 32 cm. - Gedenkboek 1948-1952? 103. Rapport — Rapport bouwhistorisch onderzoek van de weverswoningen aan de Reitse Hoevenstraat 36 t/m 66 te Tilburg / [Werkgroep Bouwhistorie van de Stuurgroep 'Restauratie Reitse Hoevenstraat 36/66' ; tek.: H . Ruiter]. - Tilburg : Werkgroep Bouwhistorie, 1979. 46 p. : i l l . ; 30 cm. 104. Rapport — Rapport weverswoningen Reitse Hoevenstraat / [bew. door Ronald Peeters] - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 5, nr. 2/3 (sept. 1987) ; p. 51-55. 105. Robben, C . — Over ververs en ververijen te Tilburg en Goirle / C. Robben - I n : Historische Bijdragen : orgaan van de Heemkundekring Tilborgh. - Tilburg. - Jrg. 3, nr. 4/5 (okt. 1972) ; p. 56-63. 106. Rupp, J . C . C . — Het vormingsaspect van een democratiseringsexperiment bij een wollen-garenspinnerij / J.C.C. Rupp - I n : Democratisering, gedachten en ervaringen / een publikatie van het Interuniversitair instituut normen en waarden in de samenleving te Rotterdam. -
Rotterdam : Interuniversitair instituut normen en waarden in de samenleving, 1976. - P. 86-105 - Betreft Spinnerij SWABO. 107. Sassen, A . — Een blik op de nijverheid en den toestand der arbeiders te Tilburg / A r m a n d Sassen - I n : Staatkundig en staathuishoudkundigjaarboekje voor ... . - Amsterdam. - Jrg. 23 (1871) ; p. 229-243 - Behandelt hoofdzakelijk textielnijverheid. 108. Savelkoul, V . G . H . — De ondernemersstand in de jaren 1810-16 / door V . G . H . Savelkoul - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad : anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen: Centrale D r u k k e r i j , 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; dl. 6). - P. 61-69 - Met l i t . opg. - Behandelt alleen de textielindustrie. 109. Schulte, J . C . G . — De Kamer van Koophandel en Fabrieken, 1842-1862 / door J.C.G. Schulte - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad : anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen : Centrale D r u k k e r i j , 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland : d l . 6). - P. 83-108 - Met l i t . opg. - Textiel passim. 110. Sicking, J . J . M . — Rond de Tilburgse textielstaking van 1935 / door J . J . M . Sicking - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 10, nr. 2 Öuni 1979) ; p. 62-66. 111. Sneevliet, H . — Een lichtstraal uit het Zuiden : Tilburgse arbeiders muiten : waarschuwingssein voor de vakbeweging / door H . Sneevliet. - Amsterdam : N . A . S . , 1935. - 32 p. ; 22 cm. 112. Spaendonck, B . J . M . van — Waarom vragen de wollenstoffenfabrikanten invoerbelemmering? / door B . J . M . van Spaendonck ; uitg. der Vereeniging van Tilburgsche Fabrikanten van Wollen Stoffen Overdruk uit: Economisch-statistische Berichten. - N r . 324 (15 maart 1922) ; 11 p. 113. Spaendonck, B . J . M . van — Verleden, heden en toekomst van de Tilburgse nijverheid / B . J . M . van Spaendonck - I n : Brabantia nostra. - Tilburg. - Jrg. 9, nr. 5 Oan. 1951); p. 130-136 - Betreft hoofdzakelijk textiel. 114. Sterkens, J . C . M . — De zorg voor de vrouwelijke jeugd in de fabriek na 1850 / door J . C . M . Sterkens - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad: anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen : Centrale D r u k k e r i j , 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; dl. 6) - P. 214-238 - Met l i t . opg. 115. Stiphout, H . A . van — Ontstaan en eerste ontwikkehng der stands- en vakorganisaties / door H . A . van Stiphout - I n : De opkomst van Tilburg als industriestad: anderhalve eeuw economische en sociale ontwikkeling / onder red. van H . F . J . M . van den Eerenbeemt en H . J . A . M . Schurink. - Nijmegen : Centrale Drukkerij, 1959. - (Bijdragen tot de sociale en economische geschiedenis van het Zuiden van Nederiand ; d l . 6). - P. 200-213 - Met l i t . opg. 116. Straeter, B . T . C . — Het conflict 1917 in de wolindustrie I B . T . C . Straeter. - Tilburg : [s.n.], 1918. - 58 p. ; 31 cm. 117. Swinkels, T . A . T . — Ontwikkelingen in de Tilburgse textieUndustrie / T h . A . T h . Swinkels - I n : Sociaal maandblad arbeid. - Alphen a/d Rijn. - Jrg. 25, nr. 2 (febr. 1970) ; p. 96-106. 118. Swinkels, T . A . T . — Ontwikkelingen op de Tilburgse arbeidsmarkt / T h . A . T h . Swinkels - I n : Tilburg na 1945 : momenten van veranderingen in politiek, bestuur en beleid. - Tilburg : Stichting Bijzondere Wetenschappelijke Uitgaven, 1986. - P. 259-269. 119. Textielschool — Textielschool met middelbare textieldagschool Tilburg. - Tilburg : Textielschool, [s.a.]. - [12] p. : hoofdzakelijk foto's; 16 cm. 120. Thelen, T . — De R . K . Tilburgse Gildenbond : ontstaan van de katholieke arbeidersbeweging i n Tilburg 1894-1896 / T o n Thelen - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 7, nr. 3 (sept. 1989) ; p. 81-88 - Met l i t . opg. - P. 85-57: weversbond. 121. Tilburg — Tilburg, Hollands Leeds - I n : Nederland-Noord Europa : monthly review devoted to ... [etc.]. - Haarlem. - Vol. 1, nr. 11 (febr. 1949) ; p. 11-13. 122. Tilburg — Tilburg : textielcentrum i n de Benelux - Themanummer van: De Tex. - Doetinchem. - Jrg. 28, nr. 11 (nov. 1969). 123. Tilburg — Tilburg: textielcomplex : een tentoonstelling over textielbebouwing en hergebruik van industriële complexen / [samenst.:Hans Bekkers ... et a l . ] . - Tilburg : Nederlands Textielmuseum, 1981. - 90 p. : i l l . ; 21 cm. - Tentoonstellingscatalogus Nederlands Textielmuseum, Tilburg, 30 april-9 j u n i 1981. - Beknopte en bewerkte sa-
23
menvatting van het manuscript: Van wevershuizen tot moderne textielfabrieken in Tilburg / door P . J . M . van Gorp. - Tilburg, 1981. 124. Van — Van Dooren & Dams' Textielfabrieken N.V. Tilburg [S.1. : s.n., s.a.]. - [6] p. : i l l . ; 31 cm. - Uittreksel uit het 'Economisch Archief van Nederland en K o l o n i ë n ' . 125. Van — Van heidorp tot industriestad : verkenningen in het verleden van Tilburg onder redactie van H . J . A . M . Schurink en J . H . van Mosselveld. - Tilburg: Bergmans, 1955. - 272 p. : i l l . ; 26 cm. - (Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem). 126. Van — Van wevers en fabrikanten : onderwijspakket over de geschiedenis van de textielindustrie in Tilburg / [tekst: Onderwijswerkgroep Textielgeschiedenis Tilburg i.s.m. Nederlands Textielmuseum. Tilburg : Onderwijswerkgroep Textielgeschiedenis Tilburg [ e t c ] , 1980. - ... p. : i l l . ; 32 cm. 4- leerlingenboekje -I- dia's. 127. Veen, J . — Spoorwegaansluitingen in Tilburg, I I I Spooraansluiting textielfabriek van Ledeboer, later F. Mutsaerts & Z n / J. Veen. In: Tilburgse tijdingen. - Tilburg. - N r . 34 (febr. 1985) ; [3] p. 128. Vermeulen,T. — Drie spoelsters ; ervaringen en visies van drie textielarbeidsters uit Tilburg / samengest. door Thérèse Vermeulen ; [publ. van het] Instituut Voor OntwikkeHngsvraagstukken. - Tilburg : Kathoheke Hogeschool, 1983. - I I , 129 p. : i l l . ; 24 cm. - (Verslagen van het onderzoeksprojekt Ongelijke ontwikkehng Tilburg ; nr. 12) - ISBN 90-6629-019-6. 129. Verschuuren, C . en J . Verschuuren — Verschuuren 1921-1981: de andere kant van de textielindustrie / [Charles Verschuuren, Jan Verschuuren ; met medew. van H . A . J . Post]. - Tilburg : Verschuuren], 1981. - 190 p. : i l l . ; 21 cm. - Gedenkboek. - Verschenen bij het afscheid van Charles en Jan Verschuuren na 50 jaren dienstbaarheid in de familie vennootschappen, ter herdenking aan de oprichting 60 jaar geleden door C.P.C. Verschuuren en t.g.v. de opening van de nieuwe kantoren en magazijnen. - Lijst na-oorlogse textielfabrieken en aanverwante bedrijven in Tilburg e.o. 130. Vogels, J . — Duivelshokken in Tilburg / Joep Vogels ; [inl. A n dré van Tiggelen]. - Tilburg : [J. Vogels], 1980. - [38] b l . : uitsluitend foto's ; 30 cm. - Fotoboek. 131. Vugt, G . W . M . van — De kwestie 'Pieter van Dooren' en de macht van de Tilburgse gemeenteraad / G . W . M . van Vugt - I n : Tilburg na 1945; momenten van veranderingen in politiek, bestuur en beleid / (red.) J.E.L. Costongs ...[et al.] ; (org.) H . F . G . van Deyck ... [et a l . ] . - Tilburg : Stichting Bijzondere Wetenschappelijke Uitgaven, 1986. - P. 73-87. 132. Vuysters, F . — Het tekort in de vakopleiding van den Tilburgschen wolwever: voordracht gehouden voor de Vereeniging tot Bevordering der Textielnijverheid op 12 december 1922 / door Fr. Vuysters. - [S.1. : s.n.], 1922 (Tilburg : Van Laarhoven). - 16 p. ; 22 cm. 133. Wagemakers, T . — Jan Coolen en zijn Tilburgse textielstaking van 1935 / door T o n Wagemakers - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch' - Tilburg. - Jrg. 10, nr. 1 (maart 1979) ; p. 3-40 - Met l i t . opg. 134. Wagemakers, T . — Tilburgse pers en textielstaking van 1935 : een pershistorisch onderzoek / door T o n Wagemakers - I n : De Lindeboom. - Tilburg. - Jrg. I I I - I V (1979-1980) ; p. 211-242 - L i t . opg.: p. 240-242. 135. Wagemakers, T . — Mondelinge geschiedenis in de praktijk : mijn gesprekken met Jan Coolen over de textielstaking van 1935 / door T o n Wagemakers - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 11, nr. 4 (1980) ; p. 99-108 - Met ht. opg. 136. Wagemakers, T . — Over buitenwevers, kinderarbeid, lonen en hun woningen naar enquête 1887 / door T o n Wagemakers - I n : Actum Tilliburgis : driemaandelijks tijdschrift van de Heemkundekring 'Tilborch'. - Tilburg. - Jrg. 12, nr. 3/4 (1981) ; p. 114-123 - Met l i t . opg. 137. Wagemakers. T . — Een moderne textielfabriek omstreeks 1830 : een industrieel-archeologische reconstructie / door T o n Wagemakers In: De Lindeboom. - Tilburg. - Jrg. V I (1982) ; p. 91-114 - L i t . opg.: p. 111-112. 138. Wagemakers, T . — Een levensgeschiedenis in onderzoek : vakbondsbewustwording van een textielarbeider omstreeks 1900 / T o n Wagemakers - I n : Mondelinge geschiedenis : over theorie en praktijk van het gebruik van mondelinge geschiedenis / red.: Manuela du BoisReymond en Ton Wagemakers. - Amsterdam : S U A , 1983. - P. 115-126 - Met ht. opg. 139. Wagemakers, T . — Sleutel en snijpunt : in gesprek over een levensgeschiedenis / door T o n Wagemakers - I n : Mondelinge geschiedenis : handelingen van het tweede colloquium in Vlaanderen 27 februari 1982 / uitgave R. De Herdt. - Gent : Museum voor Industriële Archeologie en Textiel, 1983. - P. 24-30 - Met l i t . opg.
24
140. Wagemakers, T . — 'Gemeenzaamheid en toch begrepen onderdanigheid' : Tilburgse textieUekens (I) / door T o n Wagemakers - I n : Tilburg: tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 1, nr. 1 ü u h 1983) ; p. 12-14. 141. Wagemakers, T . — 'Kettingdrogen, dat kun je niet alleen' : T i l burgse textieltekens ( I I ) / door T o n Wagemakers - I n : Tilburg: tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Jrg. 1, nr. 2 (okt. 1983) ; p. 11-13. 142. Wagemakers, T . — 'Fransche ketels bij C. Mommers & C o . ' : T i l burgse textieltekens ( I I I ) / door T o n Wagemakers - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 2, nr. 1 (febr. 1984) ; p. 21-23. 143. Wagemakers, T . — Uitbreiding bij C. Mommers en Co 1899 : T i l burgse textieltekens ( I V ) / door T o n Wagemakers - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 2, nr. 2 (april 11984) ; p. 14. 144. Wagemakers, T . — Werklozenstrijd van de Tilburgse kameraden: een constructie in gesprek, 1932-1935 / T o n Wagemakers - I n : Bulletin Nederlandse Arbeidersbeweging. - Groningen. - N r . 2 (april 1984) ; p. 3-24 - Met lit. opg. 145. Wagemakers, T . — Excellente arbeiderscultuur; nr. 80 over C. Mommers & Co., 1907-1914 / T . Wagemakers - I n : Textielhistorische Bijdragen. - Enschede. - Jrg. 25 (1985) ; p. 59-69 - Met l i t . opg. 146. Wagemakers, T . — De weverswoning van Annekee : Tilburgse textieltekens (V) / door T o n Wagemakers - I n : Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 3, nr. 1 (april 1985) ; p. 13-16. 147. Wagemakers, T . — Een weverswoning uitgesproken : Tilburgse textieltekens ( V I ) / door T o n Wagemakers - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 3, nr. 2 (juni 1985 ) ; p. 15-17. 148. Wagemakers, T . — De Tilburgse textielstaking van 1935 : een beeldverhaal / T . Wagemakers - I n : Textielhistorische Bijdragen. - Enschede. - Jrg. 27 (1987) ; p. 94-105. 149. Wagemakers, T . — Wolstad van weleer : Tilburg / T . Wagemakers - I n : Op zoek naar ons industrieel verleden : gids langs monumenten van bedrijf en techniek. 2 / P. N i j h o f e.a. - Haarlem, Gottmer, 1987. - P. 218-232 - Met l i t . opg. 150. Wagemakers, T . — De architectuur van de weverswoning / T o n Wagemakers - I n : Tilburg : tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - T i l b u r g . - Jrg. 5, nr. 2/3 (sept. 1987) ; p. 48-50. 151. Wagemakers, T . — 'Den goeden geest en de prettige verhouding': Pieter van Dooren 100 jaar stoom / T o n Wagemakers - I n : Tilburg: tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. - Tilburg. - Jrg. 5, nr. 4 (dec. 1987) ; p. 76-78. 152. Wij — Wij van de T.K.T. / [uitg.] Tilburgsche Katoenspinnerij ; [omslag en tek. Kees Mandos]. - Tilburg : T . K . T . , [s.a.]. - 48 p. : i l l . ; 17 cm. - Introductieboekje. 153. Wijs, L . G . de — De geschiedenis der Tilburgsche lakennijverheid / door L a m b . G . de Wijs - Artikelenreeks i n : De Textielindustrie. - Jrg. 16 (1935) ; p. 125-129, 169-172, 209-213, 280-284, 319-321, 481-485. 154. Wijs. L . G . de. — 140 jaren Gebr. Diepen : [een blik in het verleden en heden] / door L a m b . G . de Wijs ; met tek. van Frans Mandos]. - [Tilburg : Gebr. Diepen, 1948]. - 16 p. : iU. ; 26 cm. - Gedenkboek 1808-1948. 155. Wildenberg, A . van den — N.V. Wollenstoffenfabriek Gebroeders Diepen Tilburg : uitgegeven op 1 augustus 1958 bij het 150 jarig bestaan / [geschreven door A . van den Wildenberg]. - [Tilburg : Gebroeders Diepen, 1958]. - [60] p. : i l l . ; 29 cm. - Gedenkboek 1808-1958. 156. Woordenboek — Woordenboek van de Brabantse dialecten. - Assen [ e t c ] : Van Gorcum. - (Opera theodisca) - D l . I I , afl. 4: Textiel / door P . H . Vos en H . van Lieshout. - 1988. - 1464 p . - Met l i t . opg. ISBN 90-232-2326-8 - Terminologie gebaseerd op interviews met o.a. Tilburgse wevers. 157. Zakboek — Zakboek Textielschool Tilburg, met Middelbare Textieldagschool. - [Tilburg : Textielschool, ca. 1937]. - 91 p. : i l l . ; 17 cm. 158. Zeeland, A . L . M . van — Inventaris van de archieven van de Textielververijen 'De Koningshoeven' N. V. voorheen de Coöperatieve ververijen van Tilburgsche fabrikanten van wollenstoffen U.A. te Tilburg, 1918-1985 / door A . L . M . van Zeeland. - Tilburg : Gemeentearchief T i l burg, 1986. - 58 p. : i l l . ; 30 cm. - (Archiefinventarissen Tilburg ; 2) ISBN 90-71241-0205.
Archieven textielindustrie Tilburg Lijst van archieven textielindustrie, welke berusten op het Gemeentearchief Tilburg. Opgave: Gemeentearchief d.d. 14 februari 1990. Na de titel van het archief wordt de periode aangegeven, vervolgens de omvang [1], gegevens over openbaarheid [2] en tenslotte o f er op het archief een nadere toegang is [3].
Archief van de Maatschappij voor Nijverheid, Departement Tilburg. 1860 - 1884. [1] 0,1 mtr. [2] volledig. [3]Inventaris. Archief van de Vereniging tot bevordering der Textielnijverheid te T i l burg. 1910 - 1925. [1] 0,1 mtr. [2] volledig. [3] geen.
- 1944. [1] 2 mtr. [2] niet openbaar, behoudens toestemming gemeentearchivaris. [3] Inventaris. Archief van de firma A . Franken en Z n . , wollenstoffenfabriek te T i l burg. 1895 - 1967. [1] 5,7 mtr. [2] volledig. [3] Inventaris. Archief van de n.v. Wollenstoffenfabriek Litex te Tilburg. 1934 - 1973. [1] 1 mtr. [2] beperkt, mbt. stukken jonger dan 30 jaar. [3] Inventaris. Archief van de Textielververij 'De Regenboog'. 1895 - 1899. [1] 0,1 mtr. [2]volledig. [3] geen. Archief van de wollenstoffenfabriek Van Dooren en Dams. ca. 1870. [1] 7 mtr. [2]volledig. [3] Plaatsingslijst in bewerking.
Archief van de weduwe Ludovicus Dams, handelaar in wol en wolprodukten te Tilburg. 1788 -1799. [1] 1 deel. [2] volledig. [3] geen.
Archief van Bernardus Mutsaers en Zoon, lakendrappiers te Tilburg. 1729 - 1792. [1] 0,1 mtr. [2] volledig. Vanwege de zeer slechte materiële toestand is het archief niet toegankelijk. [3] geen.
Archief van G . Pollet, lakenfabrikant te T i l b u r g . 1816 - 1817. [1] 0,5 mtr. [2]volledig. [3] geen.
Archief van de Researchvereniging van de Nederlandse WoUndustrie te Tilburg. 1965 - 1972. [1] 0,1 mtr. [2]volledig. [3] geen.
Archief van Paulus en Hendrik Vreede, lakenfabrikanten te T i l b u r g . 1826. [1] 0,1 mtr. [2] volledig. [3] geen.
Archief van de c v . Wasserij-Ververij 'Tilvetex' te Tilburg. 1964, 1972. [1] 0,1 mtr. [2] volledig. [3] geen.
Archief van de twernerij en ververij 'Broekhoven'. 1965 - 1975. [1] 1 omslag. [2] volledig. [3] geen.
Archief Verein Deutscher Farber, Landesgruppe Holland, afd. Tilburg. 1930 - 1933. [2] volledig. [3] Inventaris. In archief F. Becker, 2.01.00.37.
Archief van de n.v. spinnerij Pieter van Dooren te Tilburg. 1827 -1968. [1] 53 mtr. [2] beperkt, mbt. bescheiden jonger dan 30 jaar. [3] Inventaris.
Archief van de Nederlandse Linnengarentwernerij 'Tiltwern' 1937, 1942. [2] volledig. [3] Inventaris. In archief F. Becker, 2.01.00.37.
Archief van de wolhandel n.v. C.J. Wouters te Tilburg. 1849 - 1972. [1] 16 mtr. [2] volledig. [3] Plaatsingslijst. Archief van de wollenstoffenfabriek W . Brands en Z n n.v. te Tilburg. 1861 - 1873. [1] 0,2 mtr. [2] volledig. [3] Plaatsingslijst. Archief van de wollenstoffenfabriek A en N Mutsaers te Tilburg. 1863 - 1977. [ I ] 116 mtr. [2] beperkt, mbt. bescheiden ouder dan 15 en jonger dan 40 jaar. [3] Plaatsingslijst i n bewerking. Archief van de n.v. Wollenstoffenfabriek Janssens de H o r i o n . 1868 1963. [1] 11 mtr., 5 mtr. aanv. 1988 [2] beperkt [3] Plaatsingslijst (muv. aanvulhng 1988). Archief van de vellenbloterij, wolwasserij en wolhandel Bernard Pessers n.v. te Tilburg. 1885 - 1898, 1940 - 1945. [1] 2 m t r . [2] volledig. [3] Plaatsingslijst. Archief van de wollendekenfabrikant n.v. Simon de Cock en Z n . te T i l burg. 1856 - 1968. [1] 12 mtr. [2] volledig. [3] Plaatsingslijst. Archief van de n.v. textielfabriek Verschuuren-Piron te Tilburg. 1910 - 1972. [1] 31 mtr. [2] volledig. [3] Plaatsingslijst. Archief van de textielververij 'Koningshoeven'. 1918 - 1985. [1] 22 mtr. [2] beperkt, mbt. stukken jonger dan 30 jaar. [3] Inventaris. Archieven van de wollenstoffenfabrieken De Beer en Brouwers, J. Brouwers en J. de Beer en Z n . 1834 - 1952. [1] 15,1 m t r . [2] volledig. [3] Inventaris. Archief van de textielfabriek Enneking. 1875 - 1913. [1] 0,5 mtr. [2] volledig [3] Plaatsingslijst. Archief van de wollennanelfabriek 'Beka'. 1872 - 1971. [1] 1,7 mtr. [2] volledig. [3] Plaatsingslijst. Archief van de Brabantse Tricotagefabriek. 1958 - 1977. [1] 0,1 mtr. [2] beperkt, mbt. stukken jonger dan 20 jaar. [3] Plaatsingslijst. Archief van de wollenstoffenfabriek gebr. Diepen b.v. en voorgangers. 1808 - 1974. [1] 24 mtr. [2] beperkt, mbt. stukken jonger dan 30 jaar. [3] Inventaris. Archief van F. Becker, agenturen en commissiehandel te Tilburg. 1936
Register op onderwerpen en personen Annekee: 146 Besouw, Jan B . M . van: 64 Bierens: 5 Bladel, Antje en Sjareltje: 84 Coolen, Jacques: 144 Coolen, Jan: 133-135 Diepen. A r n o l d Leon A r m a n d : 3-16-23-24-54 Dooren, Pieter van: 27 Economisch-historische onderwerpen: 3-4-13-22-23-27-43-53-54-60-89107-108-112-113-117-121-122 (zie ook: historische ontwikkeling algemeen) Esch, Janus van: 144 Gedenkboeken: 1-2-6-15-17-20-26-38-41-129-154-155 Goirle: 42-63-64-70-77-82-96-105 Historische ontwikkeling algemeen: 6-7-11-21-25-35-36-37-42-44-45-4963-70-73-75-81-98-105-109-113-125-126-153 Huisnijverheid: 35-57-71-96-136 Industriële archeologie: 8-10-12-33-39-67-79-97-103-104-123-130-131 137-146-147-149-150 Janssens, Jaonneke: 138-139-145-147 Kamer van Koophandel en Fabrieken Tilburg: 6-109 Kinder- en vrouwenarbeid: 18-24-29-47-78-114-128-136 Lakenhal: 81 Lanschot, Firma F. van: 35-36 Meersbergen, Pietje van: 144 Nederlands Textielmuseum: 13-33-91 Nederlandse Katholieke Kleding- en textielarbeidersbond 'St. Lambertus', A f d . Tilburg: 41 Ondergang: 76-80-82-94-118-130 Onderwij s: 9-17-19-51 -74-100-102-119-132-157 PeU, Bart van: 52-99 Romans: 55-65-66-87-92-93 Sociaal historische onderwerpen: 14-24-28-29-36-41-52-56-57-59-61-6271 -72-77-78-80-82-84-88-95-99-106-107-115-118-120-136-138-139-140144-145-151 (zie ook: kinder- en vrouwenarbeid; zie ook: stakingen) Stakingen: 34-58-86-110-111-116-133-134-135-148 Techniek: 46-48-49-141-142-156
25
Textielfabrieken algemeen: 14-30-32-49-50-130 Vereniging van Tilburgse Fabrikanten van Wollen Stoffen: 38-59-112 Vereniging van Tilburgse Textieltechnici: 31 Vreede, Pieter: 101 Wevershuizen: 103-104-146-147-150 Register op bedrijfsnamen AaBe, Koninklijke Wollenstoffen- en Wollendekenfabrieken: 2-15-68 Beer, Wed. J.B. de: 34 Beer, Wollenstoffenfabrieken Thomas de: 90 Beka, Wollenstoffenfabriek: 10-79 Besouw, Van: 64 Brouwers Lakenfabrieken, J.: 67 Diepen, Wollenstoffenfabriek Gebr.: 16-20-26-154-155 (zie ook: A r nold Leon A r m a n d Diepen)
Tilburg kort
Dooren, Pieter van: 8-39-83-131-137-151 (zie ook: Pieter van Dooren) Dooren & Dams, Textielfabrieken Van: 124 Eras & Zonen, H . : 67-140 Hollandse Textiel Industrie ( H T I ) : 82 Kalfus & Z n . , Leon: 1 Koningshoeven, Textielververijen De: 158 Mommers & Co., C : 33-67-91-142-143-145 Mutsaerts Wollenstoffenfabriek, A & N : 85 Mutsaerts & Z n . , Frans: 84-127 Regenboog, De: 5 Spandon, Wollenstoffenfabriek: 69 Straeter's Textiel Maatschappij: 40 Swabo, Spinnerij: 80-106 Tilburgsche Katoenspinnerij ( T . K . T . ) : 152 Verschuuren: 129 Vreede, Pieter: 101
T e x t i e l i n d u s t r i e .
y e r b e e l d
Kunsthistorica Anita Hopmans deed een onderzoek naar het oeuvre van de Haarlemse schilder Kees Verwey, dat door Joh. Enschedé en Zonen werd uitgegeven (f 49,50). Hierin wordt ook aandacht besteed aan zijn contacten met de uit Tilburg afkomstige Stijldichter Antony K o k .
Tilburg signalement A.A.P.O.Janssens, Huishoudens en produktie. Thuiswevers en fabrieksarbeidsters in Tilburg in de negentiende eeuw, i n : red. G . J . M . van den Brink e.a., Werk, kerk, en bed in Brabant. Demografische ontwikkehngen in oostelijk Noord-Brabant 1700-1920, 's-Hertogenbosch, Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, Het Noordbrabants Genootschap, 1989, p. 145-166. ISBN 90-72526-09-0, geïll., / 29,50. Maarten Duijvendak, Rooms, rijk of regentesk. Elitevorming en machtsverhoudingen in oostelijk Noord-Brabant (circa 1810-1914), 'sHertogenbosch, Het Noordbrabants Genootschap, 1990, 408 blz., geïll., ISBN 90-70814-39-0 ƒ 39,50. N.b. dissertatie Utrecht. Vele verwijzingen naar Tilburg en Tilburgers. Annemiek van der Veen, Zij telt voor twee. Vrouwenarbeid in Noord-Brabant 1889-1940, Zutphen, De Walburg Pers, 1989, 'sHertogenbosch, Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, 1989, ISBN 90-6011-667-4, 126 blz., geill., ƒ 19,50. N . B . Tilburg passim. Gerard Steijns, De Koningen van het SintSebastiaansgilde Tilburg en hun zilver, T i l burg, Stichting Gildeschat Sint Sebastiaan, 1989, 99 blz., geïll., losbl. Toine Mol, Openbare orde en gezag, i n : Twee eeuwen Goirle, deel 4, Goirle, uitg. Stichting Cuhureel Contact, 1989, 49 blz., ISBN 90-72539-05-02, geïll., ƒ 7,50. N . B . Tilburg passim (o.m. rechtspraak voor 1800 en het Galgeveld). Harry de Kok, De Slag van Turnhout (27.10.1789), i n : Taxandria, Jaarboek van de koninklijke geschied- en oudheidkundige kring van de Antwerpse Kempen, 1989, Nieuwe Reeks L X I , p. 17-241. N . B . Tilburg passim.
26
Gerritje Woudenberg-Bogerd, Kok van de Stijl. Spoorwegbeambte aan vergetelheid ontrukt, i n : Brabantia, 39, febr, 1990, nr. 2, p . 24. N . B . Recensie.
EEN EEUW PRESENTATIE E N PROMOTIE
M. van Bommel e.a.. Signatuur Molenkamp, Venlo, Van Spijk B V , 1989, 143 blz., geïll., ISBN 90-6216-4641, ƒ 125,-. N . B . Een in samenwerking met galerie W i l l y Schoots te Eindhoven vervaardigde monografie over de i n Tilburg woonachtige kunstenaar Nico Molenkamp.
TILBURGSE TEXTIELINDUSTRIE
Ronald Peeters 32S jaar gilde Sint Dionysius
N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m Goirkestraat 96 5046 GN Tilburg Wilfred Leeuwen en H. Romers, Een spoor van verbeelding, 150 jaar monumentale kunst en decoratie aan Nederlandse stationsgebouwen, Zutphen, De Walburg Pers, 1989, ƒ 29,50. N . B . Station Tilburg passim. J.L.L.J. Wieërs, Nieuwbouw voor een nieuwe bibliotheek. Bouwplannen van de Katholieke Universiteit Brabant, i n : Open. Vaktijdschrift voor bibliothecarissen, literatuuronderzoekers en documentahsten, 22, 1990, nr. 1, p. 2-7. KUBUS is het kwartaalblad van de Katholieke Universiteit Brabant ( K U B ) . Het geeft informatie en achtergrond over (de resultaten van ) het wetenschappelijk onderzoek en het onderwijs dat aan de K U B wordt gegeven en de wisselwerking met de samenleving. I n 1989 verschenen de eerste twee nummers. Redactie-adres: K U B U S , afd. Pers & Voorlichting, Postbus 90.153, 5000 L E Tilburg, tel. 013-66.20.00. Broer Donders, Per ongeluk mens deel 2, T i l burg, uitg. eigen beheer, 1990, ƒ 12,50.
Op 11 april 1665 werd de zogenaamde gildekaart van het Tilburgse Kolveniersgilde Sint Dionysius bevestigd door Margrieta de Noyelles, gravinne van Grobbendonck en vrouwe van Tilburg en Goirle. Dit gilde, dat met de beide zustergilden Sint Joris en Sint Sebastiaan tot de oudste Tilburgse verenigingen behoort, viert op 6 mei a.s. zijn 325-jarig bestaan met een groot gildefeest op een terrein aan de Vlashoflaan. De opbrengst komt gedeeltelijk ten goede aan de restauratie van de Mariakerk aan de Schans. RP Merkwaardigheden in Brabant Ieder plaats heeft haar merkwaardigheden: opmerkelijke, grappige en soms zelfs lugubere zaken. A n t o n van Oirschot en Jacques Akerboom namen het initiatief hiervan voor onze provincie een verzameling aan te leggen en deze te bundelen i n het boek 'Merkwaardigheden in Brabant'. Het zijn zo'n 550 beschrijvingen, die nagenoeg allemaal van een foto werden voorzien. Compleet is zo'n verzameling natuurlijk nooit. De auteurs verontschuldigen zich daar al meteen voor i n de inleiding, en zij roepen de lezers op aanvullingen en reacties te geven. Aanvullingen zullen er zeker komen.
w
mm "1
I
want in de gelcozen opzet van het boel< zijn er natuurlijlc wel meer zaken aan te dragen. Het boek had daarom gerust deel I genoemd kunnen worden. Tilburg is in het boek goed vertegenwoordigd met 25 merkwaardigheden: o.a. een straatje dat met een deur afgesloten kan worden, een reuzenkraan in een gevel, koninklijke grond in Tilburg, een geboortehuis dat geen geboortehuis is (P.Donders), de eerste stenen van het St. Elisabeth-ziekenhuis die meeverhuisden, een koninklijk paleis dat nooit paleis was, enzovoort. Bij het 'verdraaid beeld' van koning Willem I I op de Heuvel vragen de auteurs zich af waarom dat beeld naar de Heuvelpoort was gericht. Dat lijkt mij duidelijk. Toen dit beeld hier in 1924 (tweedehands van Den Haag) werd geplaatst, liep er tussen het beeld en H o tel Riche (de Heuvelpoort werd pas in 1982 geopend) een straat. Het beeld was dus naar de straat gekeerd en het stond bovendien nog in een fraai plantsoen met laag hekwerk. Deze situatie is tot in de jaren zestig zo gebleven. Later is op 1 april nog eens gepoogd het beeld te draaien. Bij gebrek aan belangstelling is dat niet doorgegaan. 'Merkwaardigheden in Brabant' is een aardig boek geworden dat je met een glimlach leest. Onwillekeurig ga je dan nadenken o f er in eigen omgeving nog meer te vinden zijn. Stad en streek zijn op deze wijze te bekijken. Anton van Oirschot en Jacques Alierboom, Merkwaardigheden in Brabant, Hapert, uitg. De Kempen Pers B. V., 1990, 352 blz., geïll., ISBN 90-70427-62-1, ƒ 36,50. Ronald Peeters
Tentoonstelling 'Pieter van Dooren' Ter gelegenheid van de plaatsing in het Gemeentearchief van de gerestaureerde monumentale klok die vroeger bij de inrijpoort van de gesloopte textielfabriek 'Pieter van Dooren' aan de Hilvarenbeekseweg hing, is een tentoonstelhng ingericht over deze fabriek. Het Gemeentearchief is i n bezit van het
Lambert Poell
bedrijfs- en familiearchief van Van Dooren, dat een periode van ruim 150 jaar bestrijkt. De grondlegger van het bedrijf, Pieter van Dooren, was een pionier in de Tilburgse wolindustrie. In zijn bedrijf werd in 1827 de eerste stoommachine in gebruik genomen. De tentoonstelling 'Anderhalve eeuw Pieter van Dooren' geeft door middel van archiefstukken, stalenboeken, publikaties en foto's een aardig beeld van deze bekende T i l burgse textielfabriek. Daar zijn onder andere aspecten te zien van de produktie, de stoommachine, het gebouw, de bedrijfsprestatie, j u bilea en de firmanten. De tentoonstelling 'Anderhalve eeuw Pieter van Dooren' is te bezichtigen in het Gemeentearchief, Kazernehof 75 te Tilburg, van 6 februari tot en met 4 mei 1990 tijdens kantooruren: dinsdag en woensdag 9.00-12.30 en 13.00-17.00 uur, donderdag 9.00 -12.30, 13.00-17.00 en 19.00-22.00 uur, vrijdag 9.00 -12.30 uur. Toegang gratis. Ronald Peeters
Op 2 maart j l . promoveerde aan de K . U . B . Ton Thelen op een proefschrift over de priester Lambert Poell (1872-1937). Met name door zijn werk voor de Bossche Diocesane Textielarbeidersbond St. Severus is Poell voor de sociale geschiedenis van Tilburg een belangrijk persoon geweest. Thelen schreef geen complete biografie van Poell, maar beperkte zich hoofdzakelijk tot de periode waarin het werk voor de katholieke arbeidersbeweging Poells voornaamste bezigheid was. D i t was van 1896 tot 1915; voor de ontwikkeling van de katholieke arbeidersbeweging waren dit bewogen jaren. Lambert Poell kwam in 1896 als assistentkapelaan in Tilburg terecht. Hier maakte hij contact met de 'sociale' fabrikant Jan van Besouw uit Goirle. Deze zou voor Poell op het gebied van de sociale actie een blijvende steun blijken te zijn. I n deze periode begon Poell o.a. met het geven van cursussen over het maatschappelijk vraagstuk. In 1898 werd Poell naar Woensel overgeplaatst. Ook daar zou hij veel organisatorisch en propagandistisch werk voor de opkomende katholieke arbeidersbeweging doen. I n 1904 kreeg Poell van de bisschop de opdracht om de katholieke textielarbeidersorganisatie diocesaan te gaan organiseren. Dit bracht Poell terug in Tilburg. H i j heeft voor de organisatorische uitbouw van de Bossche bond bergen werk verzet. Zo voerde hij o.a. de redactie van het bondsorgaan 'Het H o o g Ambacht', schreef hij verschillende brochures en gaf hij zogenaamde sociale cursussen. Door al zijn werkzaamheden haalde hij zich meermalen de woede van de Tilburgse textielfabrikanten op de hals. Van de 'rode' kapelaan Poell moesten zij niets hebben. In zijn proefschrift gaat Thelen uitgebreid in op de stellingnames die Poell met betrekking tot de inrichting van de katholieke vakbeweging innam. Belangrijke twistpunten waren onder andere het al dan niet interconfessioneel georganiseerd zijn en de positie van de geestelijke adviseur. Poell stond aanvankelijk aan de 'progressieve' kant, maar moest zich uiteindelijk conformeren aan de bisschoppelijke standpunten. Door uitgebreid in te gaan op de controverses die tijdens de beginjaren van de katholieke sociale beweging speelden en door Poell daarbij centraal te stellen, heeft Thelen een fraai beeld kunnen schetsen van deze beweging in het Bossche diocees. Dat er in zijn proefschrift een paar kleine feitelijke onjuistheden voorkomen doet niets af aan de belangrijke bijdrage die Thelen met zijn proefschrift heeft geleverd aan de geschiedschrijving van de katholieke arbeidersbeweging.
Dr. A.A.J. Thelen, Lambert Poell (1872-1937) en de katholieke sociale beweging. Sociaalklerikaal spanningsveld in het Bossche Diocees 1896-1915. Analyse van een mentaliteit, Tilburg, uitg. Stichting Zuidelijk Historisch Contact, (Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Nederland LXXXII), 1990, XXXIX, 460 blz.. geïll., ISBN 90-70641-32-1, ƒ 75,— (ook verschenen als proefschrift Tilburg). Paul van D u n
27
Zojuist verschenen:
G E S C H I E D E N I S VAN B R E D A I I I , Hoofdlijnen en accenten 1795 — 1960 door Drs. M . J . M . D u i j g h u i s e n , m . m . v . P r o f . D r . P . M . M . K l e p Een nieuw boelc over de geschiedenis van Breda. Deze uitgave behandelt de geschiedenis van Breda van 1795 tot 1960. Vele aspecten van de stadsgeschiedenis k o m e n aan b o d . D i t prachtige boek is voorzien van vele nog niet eerder gepubliceerde foto's en illustraties. D i t boekwerk heeft drie oogmerken. Allereerst geeft het de huidige stand van het historische onderzoek naar de geschiedenis van Breda, 1795-1960, weer. T e n tweede w i l het als basis dienen voor verdere studie. M e n mag het boek als zodanig een handboek noemen, voorzien van een uitgebreide inhoudsopgave, tabellen, grafieken, indices, een notenapparaat en literatuurgegevens. Ten derde heeft b i j de opzet en bewerking van het boek naast degelijkheid o o k leesbaarheid vooropgestaan. Een vlotte tekst die de algemene l i j n geeft van de Bredase geschiedenis, en daarbij bepaalde themata/aspecten bij wijze van selectie verder u i t b o u w t . omvang : formaat : uitvoering:
foto's, i l l . :
384 pagina's. 17 X 24 cm. gebonden in linnen band, voorzien van goudopdruk met luxe stofomslag in full colour. 128 foto's, waarvan een aantal in kleur. ruim 50 grafieken en tabellen. achterin het boek zijn 4 losse stadsplattegronden opgenomen uit de jaren 1830, 1890, 1931 en 1963.
b o e k h a n d e l
gianotten
tilburg
w i i i k c k T n i r u m heuvclpoort iel. 013-682991
breda
veemarklstraat 70-72 tel, 076-149700
Meer dan een kritisch oog voor drukwerk speciaal aanbevolen: boeken • tijdschriften • brochures losbladige interieurs • kalenders hard-kartonnen kinderboeken
Kapt. Hatterasstraat 46 5015 BB Tilburg • Postbus 10029 5000 JA Tilburg Holland Telefoon 013 - 353015
Telefax 013 - 358955
