Thomas van Dooren ( ) koopman en kunstverzamelaar in Tilburg en Parijs. Michiel van Bommel ( ) eerste textielfabrikant te Tilburg

Thomas van Dooren (1754-1836) koopman en kunstverzamelaar in Tilburg en Parijs Michiel van Bommel (1669-1763) eerste textielfabrikant te Tilburg Het oudste graf in Tilburg De perszuivering in Tilburg na de oorlog

Ten geleide tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur Verschijnt driemaal per jaar.

H e t tweede n u m m e r v a n de 16e jaargang v a n het t i j d s c h r i f t ' T i l b u r g ' bevat vier artikelen w a a r v a n er d r i e b e t r e k k i n g hebben op personen die

Jaargang 16, nr. 2 september 1998 Uitgave Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed K.V.K.: S 41096029 • ISSN: 0168-8936

i n de jaren dat i n T i l b u r g de industriële p r o d u c t i e gestalte begon te k r i j gen, een belangrijke r o l hebben gespeeld. D i e a r t i k e l e n hebben d a n weer b e t r e k k i n g o p twee personen te w e t e n M i c h i e l v a n B o m m e l en Thomas van Dooren.

H e t v i e r d e a r t i k e l i n d i t t i j d s c h r i f t heeft betrek-

k i n g o p de p e r s z u i v e r i n g . G e r a r d v a n G u r p tekent v o o r een verhaal over M i c h i e l v a n B o m m e l , d o o r h e m T i l b u r g s eerste t e x t i e l f a b r i k a n t g e n o e m d . O v e r de persoon

Redactie Henk van Doremalen Ronald Peeters Vormgeving Ronald Peeters Bart Gladdines Stukken voor de redactie te zenden aan redactiesecretariaat t.a.v. Ronald Peeters Montfortanenlaan 96 5042 CX Tilburg. Abonnementen Jaarabonnement f27,50 instellingen en bedrijven f32,50 Losse nummers verkrijgbaar i n de boekhandel (f8,50). Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed te T i l b u r g

Van B o m m e l , die aan de meer bekend g e w o r d e n f a m i l i e Vreede voorafg i n g , was niet al te veel b e k e n d . V a n G u r p s bijdrage w e r p t meer licht o p deze l a k e n f a b r i k a n t . B e d u i d e n d m i n d e r i n t r o d u c t i e behoeft T h o m a s v a n D o o r e n , ook 'Parijs' van D o o r e n g e n o e m d . De bijdrage over z i j n persoon is i n tweeën gesplitst. R o n a l d Peeters geeft een t o e l i c h t i n g o p de persoon T h o m a s v a n D o o r e n die geplaatst moet w o r d e n i n een geslacht v a n lakenhandelaren en textielfabrikanten, die z i c h o o k b e s t u u r l i j k niet o n b e t u i g d hebben gelaten. Cees v a n Raak gaat i n o p het graf v a n T h o m a s v a n D o o r e n , het oudste graf dat a a n w e z i g is o p de begraafplaats v a n de parochie

Binnenstad

aan de Bredaseweg. A n t o n v a n Oirschot z o r g t v o o r het v i e r d e a r t i k e l i n d i t tijdschrift. H i j gaat nader i n op de p e r s z u i v e r i n g die i n de eerste jaren na de o o r l o g i n T i l b u r g heeft plaatsgevonden

en w a a r b i j

de

Nieuwe

C o u r a n t ('de k r a n t v a n A r t s ' ) een v e r s c h i j n i n g s v e r b o d

Tilburgsche kreeg.

Van

Oirschot geeft enkele feiten en o p v a t t i n g e n weer r o n d o m de perszuivering in Tilburg.

De redactie

Gironummer 5625554 AMRO-bank rek.nr. 42.81.63.343 onder vermelding van 'abonnement 1998'

Inhoud

Foto's Indien niet anders vermeld: Fotocollectie van het Gemeentearchief Tilburg. Omslagfoto: Thomas van Dooren (1754-1836)

27

Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., T i l b u r g

42

Cees van Raak: Het oudste graf

47

A n t o n van Oirschot: De perszuivering in Tilburg in de eerste jaren na de oorlog Uiteenlopende opvattingen en de feiten

35

Gerard van G u r p : 'Seer oploopende en dangereus om met om te gaen' Michiel van Bommel (1669-1763), eerste textielfabrikant R o n a l d Peeters: Thomas van Dooren (1754-1836), in Tilburg en Parijs

koopman en

te

Tilburg

kunstverzamelaar

'Seer oploopende en dangereus om met om te gaen' Michiel van Bommel (1669-1763), eerste textielfabrikant te Tilburg

* Gerard van Gurp

(1929)

studeerde na zijn pensionering te Utrecht,

geschiedenis

loaar hij in

lief doctoraal aflegde (specialiteit: en

1996

examen sociale

economische

geschiedenis).

Hij is

momenteel bezig met een onderzoek naar de protoindustrie

in de Meierij

van

's-Hertogenbosch.

In 1729 tekende Michiel van Bommel, een Tilburgse lakenfabrikeur een contract met Geraert Huybert Smariën, waarbij de laatste werd benoemd tot opzichter van de werklieden die voor Michiel lakens moesten weven in zijn fabriekshuis. Dit betekende het begin van de eerste textielfabriek in Tilburg. Wie was deze Michiel van Bommel, die tot op zeer hoge leeftijd (hij werd 93 jaar) zich liet gelden?

E

T r is het een en ander over h e m bekend, maar veel is onzeker. Volgens V a n J G o r p , die veel over de geschiedenis v a n de T i l b u r g s e l a k e n n i j v e r h e i d heeft geschreven, z o u h i j een Leidse l a k e n k o o p m a n en d r a pier geweest zijn, d i e z i j n bedrijf naar T i l b u r g overplaatste o m d a t de l o n e n daar lager w a ren.^ M a a r i n een aantal b r o n n e n , d o o r Posth u m u s gepubliceerd, k o m t z i j n n a a m daarna o o k n o g i n L e i d e n voor.- O v e r zijn persoon w e t e n w i j helemaal w e i n i g . W a t was hij v o o r iemand? I n d i t artikel w i l i k p r o b e r e n de sluier over het leven v a n M i c h i e l v a n B o m m e l enigszins o p te lichten en na te gaan w a t v o o r activiteiten hij i n T i l b u r g o n t p l o o i d heeft. M a a r eerst iets over de l a k e n n i j v e r h e i d i n T i l b u r g aan het b e g i n v a n de achttiende eeuw. D e Tilburgse lakennijverheid T i l b u r g bestond u i t een v e r z a m e l i n g gehuchten, de zogenaamde herdgangen, met een i n w o n e r t a l dat tijdens de zeventiende eeuw verd u b b e l d was v a n ongeveer 4000 tot 8000 zielen.^ Deze b e v o l k i n g s g r o e i was gepaard gegaan met een toenemende w e r k g e l e g e n h e i d : de p r o d u c t i e v a n w o l l e n lakens. O n d e r de

T i l b u r g s e drapiers of w o l l e w e v e r s , die lakens v e r v a a r d i g d e n , w a r e n er ook die w o l kochten en lakens d o o r anderen i n huisarbeid lieten m a k e n . Z i j w e r d e n k o o p l i e d e n van w o l en w o l l e n lakens g e n o e m d : het w a r e n ondernemers, tevens handelaars. Bij de Tilburgse handelaars b e v o n d e n zich kleine drapiers, die h u n eigen lakens verkochten, maar o o k grote voor w i e vele wevers w e r k t e n . Deze wevers, die v o o r h u n w e r k w e v e r s l o o n betaald kregen, w e r d e n reijers genoemd."* Z i j kregen de w o l v a n h u n opdrachtgever en lieten deze spinnen, vaak d o o r h u n v r o u w . De drapiers voor w i e zij w e r k t e n , noemde m e n v a n lieverlee fab r i k e u r s . De l a k e n n i j v e r h e i d was d o m i n a n t i n T i l b u r g : slechts ongeveer een derde v a n de ber o e p s b e v o l k i n g stond te boek als agrarisch, de rest beoefende een ambacht, met name i n de wol."" Tijdens de zeventiende eeuw h a d d e n de T i l burgse handelaars een uitzonderingspositie v e r w o r v e n i n de Generaliteitslanden en h a d d e n zij een concessie v a n de Staten-Generaal o m v a n en naar de Republiek w o l i n te voeren en lakens u i t te voeren zonder dat zij i n - en u i t voerrechten h o e f d e n te betalen.*' Deze concessie, die aanvankelijk elke d r i e jaar verlengd moest w o r d e n , was i n 1687 definitief geword e n en een algemene regeling w e r d i n 1725 i n een Plakkaat o p g e n o m e n . H e t was echter niet toegestaan o m geverfde lakens u i t te voeren naar H o l l a n d en naar Brabant. W a t w e r d u i t gevoerd w a r e n onbereide w i t t e lakens. De verdere b e r e i d i n g v a n de lakens w e r d i n H o l l a n d en i n Brabant gedaan. Dat v e r b o d g o l d niet v o o r de lakens die plaatselijk of i n de naaste o m g e v i n g w e r d e n afgezet. De h a n d e l i n w o l en lakens v e r l i e p hoofdzakelijk via A m s t e r d a m , maar er was ook handel met L e i d e n , A n t w e r p e n en Rotterdam. De T i l b u r g s e lakens w a r e n goedkoop, o m d a t de lonen i n T i l b u r g veel lager w a r e n dan i n H o l l a n d . De Leidse drapiers w a r e n dan ook fel gekant tegen de i n v o e r v a n deze lakens, waar-

Woonhuis van Michiel

van

Bommel aan de Nieuwcndijk Bisschop

(huidige

ZiL'ijsenstraat)

volgens een foto van rond de eeuwwisseling.

Het is

niet bekend of het gehele gebouzv zo is als Michiel

het

liet bouwen, of dat er latere toevoegingen zijn Gemeentearchief

(coll.

Tilburg).

tegen haast niet te concurreren was. De w o l lenstoffenproductie i n L e i d e n was, mede als g e v o l g v a n de concurrentie v a n T i l b u r g en A k e n en andere plaatsen, aan het e i n d v a n de zeventiende eeuw aan het ahiemen, en de p r o ductie v a n lakens n a m na ongeveer 1720 zelfs d r a m a t i s c h af. I n de achttiende eeuw k w a m de zogenaamde commissionaire l a k e n n i j v e r h e i d i n T i l b u r g op. D i t h i e l d i n dat s o m m i g e handelaars i n H o l l a n d h u n w o l naar T i l b u r g s t u u r d e n en daar lakens v a n lieten w e v e n , die d a n weer i n H o l l a n d v e r d e r bereid w e r d e n . Tegen deze achtergrond speelde het leven v a n M i c h i e l v a n B o m m e l z i c h af. M i c h i e l s jonge j a r e n O v e r de j e u g d v a n M i c h i e l is w e i n i g bekend. H i j k w a m u i t een o m v a n g r i j k geslacht i n D o n g e n , w a a r h i j i n 1669 geboren werd.^ H i j was de oudste z o o n v a n Jan W i l l e m s v a n B o m m e l en M a r i a Peters v a n L o o n . I n de bijlage zijn de n a m e n v a n de leden v a n d i t gezin o p g e n o m e n , v o o r z o v e r bekend. D o n g e n l i g t niet ver v a n T i l b u r g , w a t i n M i c h i e l s j e u g d al een b e l a n g r i j k c e n t r u m v a n l a k e n n i j v e r h e i d was en dus velen u i t de o m g e v i n g aantrok v a n w e g e de w e r k g e l e g e n h e i d . O f M i c h i e l als jonge m a n i n T i l b u r g heeft g e w e r k t , w e t e n w i j niet. W e k o m e n h e m v o o r het eerst tegen i n Leiden, w a a r hij i n 1695 knecht was bij een lakenbereider. W a t h i j precies deed, w o r d t niet v e r m e l d , v e r m o e d e l i j k was h i j droogscheerder of was hij b e t r o k k e n bij andere bereidingsw e r k z a a m h e d e n . I n een verslag v a n een verg a d e r i n g v a n lakenbereiders u i t een aantal H o l l a n d s e steden k o m t z i j n n a a m i n L e i d e n v o o r als ' v r i j gast', dat w i l zeggen een knecht die zijn tweejarige leertijd h a d volbracht.** H e t was niet o n g e b r u i k e l i j k v o o r jongeren v a n b u i ten L e i d e n o m het lakenbereiden te leren i n

het belangrijkste c e n t r u m v a n de w o l n i j v e r h e i d i n de Republiek. I n 1696 - hij was toen 27 jaar - t r o u w d e M i c h i e l i n T i l b u r g m e t M a r i a v a n D a l , dochter v a n Jan M a r q u i s (of: M a r c u s ) v a n D a l , k o o p m a n v a n w o l en w o l l e n lakens. M i s s c h i e n h a d h i j Jan en M a r i a v a n D a l leren k e n n e n v o o r hij naar L e i d e n g i n g , of w e l l i c h t deed Jan v a n D a l zak e n met Leidse lakenbereiders. M a r i a was een o n g e h u w d e moeder. Toen zij met M i c h i e l t r o u w d e , h a d zij een zoontje v a n v i j f jaar: Johannes. Deze was v e r w e k t tijdens een gew e l d d a d i g e o v e r v a l i n haar vaders h u i s i n 1690 d o o r een r u i t e r v a n een zekere k a p i t e i n Guarrie, maar zij w i s t niet hoe de vader heette. Zoals g e b r u i k e l i j k w e r d z o ' n v e r k l a r i n g door de v r o e d v r o u w tijdens de b e v a l l i n g opgetek e n d u i t de m o n d v a n de moeder ' i n u y t t e r sten n o o t ' en daarna tegenover de schepenen afgelegd.'' De genoemde o v e r v a l h a d te m a k e n m e t de w e i g e r i n g v a n M a r i a ' s vader o m een beweerde s c h u l d te betalen. De samenleving was over het algemeen t a m e l i j k g e w e l d d a d i g . Z o h a d Jan v a n D a l , toch een gerespecteerd k o o p m a n , i n 1677 de drossaard met een d o l k aangevallen.'" De rechten v a n M a r i a o p v e r g o e d i n g v a n de geleden schade en v a n de kosten v a n het k r a a m b e d en v a n de o p v o e d i n g v a n de kleine Johannes, w e r d e n afgekocht i n een overeenk o m s t m e t k a p i t e i n G u a r r i e v o o r 1800 g u l den.^' M i c h i e l h a d het k i n d bij h u n h u w e l i j k aangenomen als het zijne en het d r o e g voortaan de n a a m Johannes v a n B o m m e l . Je z o u je k u n n e n voorstellen dat Jan v a n D a l zijn schoonzoon w e l enige financiële h u l p heeft gegeven. N a h u n h u w e l i j k s s l u i t i n g z i j n M i c h i e l en M a r i a op de V e l d h o v e n gaan w o n e n . I n deze h e r d g a n g was veel l a k e n n i j v e r h e i d te v i n d e n . K o r t tevoren was Jan v a n D a l overled e n en de erfenis leverde h u n het een en ander op. Z o v e r k o c h t e n zij een h u i s aan de H e i k a n t , de h e r d g a n g w a a r Jan g e w o o n d h a d , en erfd e n zij o o k een hoeve te L o o n o p Z a n d , die zij verhuurden. Er w o o n d e o p de V e l d h o v e n o o k n o g een A n t h o n y v a n B o m m e l , d i t z o u w e l een v a n M i c h i e l s broers k u n n e n zijn, maar w e w e t e n w e i n i g v a n hem.'-' Waarschijnlijk h i e l d M i c h i e l zich bezig met het bereiden v a n lakens. D i t b l i j k t u i t een paar bew a a r d gebleven r e k e n i n g e n u i t 1698 en 1702 v o o r het persen v a n lakens en v o o r het bereid e n v a n z w a r t e lakens.'* D i t bereiden z o u k u n n e n slaan o p persen, maar o o k o p d r o o g scheren. I n 1703 h u u r d e h i j v o o r de tijd v a n vier jaar i n de h e r d g a n g K e r k en H e u v e l een o p k a m e r en d a t gedeelte v a n een zolder, dat hij n o d i g h a d , v e r m o e d e l i j k als o p s l a g r u i m te.'^ O o k h u u r d e h i j de t u i n v a n 6 roeden, dat is ongeveer 200 m - . Deze k a n h i j g e b r u i k t heb-

b e n o m w o l of lakens te d r o g e n . O m d a t er i n T i l b u r g niet zo veel lakens te ber e i d e n w a r e n , wegens de handelsbeperkingen, was er v e r m o e d e l i j k i n L e i d e n meer te v e r d i e n e n v o o r M i c h i e l en hij v e r t r o k met v r o u w en k i n d daarheen. D e eerste L e i d s e p e r i o d e I n 1704 kocht M i c h i e l v o o r 1050 g u l d e n contant een h u i s i n L e i d e n aan de H o g e w o e r d (dat h i j i n 1713 weer v e r k o c h t ) ' * en i n 1707 aan de Herengracht v o o r niet m i n d e r dan 8000 g u l d e n , met een aanbetaling v a n 1000 g u l den.'^ Blijkbaar g i n g het h e m v o o r de w i n d . Tijdens zijn v e r b l i j f i n L e i d e n stichtte hij sam e n met Johannes de f i r m a M i c h i e l v a n B o m m e l en Z o o n , die zich b e z i g h i e l d met de p r o d u c t i e v a n en de handel i n lakens. Z i j z u l len o o k w e l w i t t e lakens u i t T i l b u r g v e r w e r k t hebben. Toen i n 1718 de d a n 28-jarige Johannes t r o u w d e met Elisabeth v a n A n r a e , een meisje u i t Leiden, kreeg hij als royale h u w e lijksgift het o u d e r l i j k h u i s aan de H e r e n gracht.'** M i c h i e l en M a r i a v e r t r o k k e n weer naar T i l b u r g . Johannes voerde n u i n L e i d e n de directie over de Leidse v e s t i g i n g v a n de f i r m a M i c h i e l v a n B o m m e l en Z o o n , waarmee hij f o r t u i n maakte. O m d a t hij r o o m s - k a t h o l i e k was, w e r d hij echter niet geroepen tot enig bestuurlijk a m b t . " D e Tilburgse periode I n T i l b u r g t e r u g gingen M i c h i e l en M a r i a weer op de V e l d h o v e n w o n e n , i n een g e h u u r d huis.-" M i c h i e l h i e l d zich n u i n T i l b u r g bezig m e t de producHe v a n lakens. H i j stond bekend als een v a n de ongeveer 40 k o o p l i e d e n v a n w o l en w o l l e n lakens, die h a n d e l d e n met o n der andere A m s t e r d a m . - ' U i t het testament dat M i c h i e l en M a r i a i n 1721 maakten, b l i j k t dat zij i n m i d d e l s een b e h o o r l i j k v e r m o g e n h a d d e n vergaard: een bedrag v a n 12.000 g u l d e n z o u w o r d e n nagelaten aan M i c h i e l s b l o e d v e r w a n t e n . Johannes z o u bij o v e r l i j d e n v a n een der echtgenoten parels en een d i a m a n t e n r i n g met een gezamenlijke w a a r d e v a n ongeveer 1300 g u l d e n erven; daarnaast de helft v a n het m e u b i l a i r , v a n 'de gereede ende uytstaende gelden en capitaele v a n negotie volgens de boecken daervan sijnde, w o l l e en w o l l e laeckenen, schulden, actiën ende crediten'.^^ D a t M i c h i e l tot de belangrijke Tilburgse ingezeten e n w a s gaan behoren, b l i j k t u i t een lijst v a n 25 ' c o o p l u y d e n , gegoeden en geërfden', waaro p o o k hij voorkomt.^-^ H e t betrof een klacht over de overlast v a n landlopers en bedelaars, die i n 1719 bij het dorpsbestuur w e r d ingediend. K o r t na h u n 25-jarig h u w e l i j k i n 1721, k w a m M a r i a te o v e r l i j d e n , 54 jaar o u d . M i c h i e l bleef niet o p de V e l d h o v e n w o n e n , maar v e r h u i s d e

i n 1722 naar een g e h u u r d huis i n de herdgang K e r k en Heuvel.^'* Een jaar later trad hij opn i e u w i n het h u w e l i j k , met de 30-jarige M a r i a A n n a S p r o n g h u i t Breda (op huwelijkse voorw a a r d e n ) . Was z i j n eerste h u w e l i j k waarschijnlijk kinderloos, u i t d i t h u w e l i j k w e r d e n tussen 1724 en 1735 acht k i n d e r e n geboren. O o k i n h u n testament u i t 1726 w o r d e n net als i n 1721 de bedrijfsgoederen en het bedrijfskapitaal g e n o e m d . - ' O v e r zijn bedrijf zijn w e i n i g archivalia te v i n d e n . H e t enige w a t i k gevonden heb, was i n een artikel v a n De Wijs. Deze h a d i n s t u k k e n v a n Denijs de Jongh, een fabrikeur, g e v o n d e n dat M i c h i e l i n 1726 bij h e m 50 k a m m e n en rieten, onderdelen v a n het weefg e t o u w , kocht.-'' H e t g i n g blijkbaar goed met de zaken, w a n t M i c h i e l liet een huis b o u w e n tussen de Ouded i j k en de N i e u w e n d i j k en zegde i n 1726 de h u u r i n V e l d h o v e n op.^'' H i j g i n g n u ook het bedrijf scheiden v a n zijn w o n i n g . I n 1728 h u u r de hij n a m e l i j k v a n Cornelia de Bont, de w e d u w e v a n Floris v a n Heijst, een huis aan de K e r k dijk, w a t een andere naam was v o o r de N i e u wendijk-**, met de v o o r w a a r d e dat hij de w o n i n g en de schuur naar eigen g o e d d u n k e n m o c h t v e r b o u w e n o m daar g e t o u w e n te plaatsen.-'' I n hetzelfde jaar kocht hij v o o r 450 g u l den het huis er naast, ook van Cornelia de Bont.-*" Daarbij w e r d bepaald dat zij i n het huis i n een kamertje m o c h t b l i j v e n w o n e n , t e r w i j l M i c h i e l haar b o v e n d i e n een j a a r i n k o m e n v a n 40 g u l d e n z o u betalen. De afbeelding op p. 30 geeft de p l a t t e g r o n d v a n K e r k en H e u v e l i n 1737. H e t huis w a a r Cornelia w o o n d e , is op de kaart te v i n d e n als n u m m e r 29, het andere huis, later o o k e i g e n d o m v a n M i c h i e l , als n u m m e r 28. Deze twee w e r d e n de fabrieksh u i z e n . H e t w o o n h u i s v a n de f a m i l i e was n u m m e r 30.-^' M i c h i e l en A n n a h a d d e n i n 1728 behalve twee m e i d e n , ook Cornelis v a n B o m m e l , de z o o n v a n M i c h i e l s broer Peter, i n huis.''^ Dat was toen een j o n g e n v a n 15 jaar u i t D o n g e n , die v e r m o e d e l i j k bij z i j n o o m het v a k k w a m leren. Cornelis' broer A n t h o n y , ook u i t D o n g e n , k w a m i n 1746 i n het fabriekshuis w o nen.-*^ Deze was toen 27 jaar. Cornelis is later naar L e i d e n v e r t r o k k e n , A n t h o n y w e r d f a b r i keur i n Tilburg. Dat het M i c h i e l goed g i n g , b l i j k t ook u i t het feit dat hij i n een stuk v a n 29 k o o p l i e d e n i n 1731 n u als eerste w e r d g e n o e m d . Michiel h a d i n deze t i j d een zekere s t a n d i n g bereikt, w a n t i n acten heette hij ' v o o r n a e m coopman'.-''^ Z i j n huispersoneel bestond u i t twee m e i d e n en een knecht^''. H i j was ook l i d v a n de Jachtsociëteit Hubertus"*^ en hij bekleedde i n 1739 het kerkmeester-regentschap v a n de s c h u u r k e r k o p het Heike."*** Behalve v a n de fab r i e k s h u i z e n en het w o o n h u i s aan de K e r k was M i c h i e l eigenaar v a n twee h u i z e n i n Oerle

en Broekhoven, een i n W e s t - H e i k a n t en een i n L o v e n . Daarnaast bezat h i j veel l a n d . V e r d r i e t is h e m en zijn v r o u w niet bespaard gebleven. I n 1728 overleden twee kleine k i n deren, een v a n 7 w e k e n en een v a n een jaar en i n 1732 o o k twee: een v a n 2V2 w e e k en een v a n 8V2Jaar. Het fabriekshuis I n 1729 w a r e n de twee fabriekshuizen blijkbaar i n g e r i c h t en sloot M i c h i e l een contract met Geraert H u y b e r t Smariën, w a a r b i j deze v o o r de tijd v a n tien jaar w e r d aangesteld als meesterknecht.^'' Z i j n taak was het o m te fabriceren i n de ' m a n i f a c t u r e v a n het w o l l e ambagt ende het maecken der laeckens v a n d i e n ' . H i j moest o p z i c h t h o u d e n over en l e i d i n g geven aan de andere w e r k l i e d e n . Z i j n verdiensten bedroegen een g u l d e n per d a g en elke twee jaar zoveel bereid laken als n o d i g was v o o r een stel b o v e n k l e d i n g v a n een k w a l i t e i t als M i c h i e l dacht dat n u t t i g en d i e n s t i g was. D i t was een heel b e h o o r l i j k l o o n . Eten, d r i n k e n en h u i s v e s t i n g w a r e n v o o r z i j n eigen r e k e n i n g , omdat h i j g e t r o u w d was en dus niet i n het huis woonde.

30 Plattegrond herdgang Kerk en uit 1737. Het van Michiel nr. 30, de

van de Heuvel woonhuis

van Bonuucl is fabriekshuizen

zijn de nrs. 28 en 29 (tekening L. 1957, coll.

Langeweg,

Gemeentearchief Tilburg).

H e t heeft er alle schijn v a n dat Geraert Smariën het niet l a n g heeft v o l g e h o u d e n , w a n t i n 1731 was er een n i e u w e opzichter, A d r i a e n Smolders, die zelf vertelde hoe h i j bij V a n B o m m e l was k o m e n w e r k e n . Naar a a n l e i d i n g van ongeregeldheden bij het fabriekshuis w e r d o o k h i j o n d e r v r a a g d . " " Daarbij verklaarde h i j ' d a t V a n B o m m e l h e m i n de maent v a n A u g u s t y 1730 heeft o n t b o d e n d o o r een quesel met naeme Cornelia de Bont o m bij h e m te k o o m e n . En als daer was gekoomen, heeft V a n B o m m e l voorgestelt dat i n een v a n sijn huysen o p de D i j c k soude k o o m e n w o o n e n en dat o p -

sigt soude neemen o p acht g e t o u w e n waer v o o r h i j soude hebben v r i j h u y s h u e r en t w i n tig g u l d e n sjaers. En dat V a n B o m m e l h e m v r i j soude over haaien. En ingeval naer v e r l o o p v a n een jaer en malcanderen niet aenstaende dat h e m d a n weer v r i j w e g h soude laten b r e n gen daer ' t h e m belieffden, doch dat hoopte dat het v o o r geen een jaer sal sijn, maer dat het v o o r tien en meer jaeren sal sijn, waer op den d e p o n e n t d a n alsoo met V a n B o m m e l is geaccordeert, en i n t h u y s g e k o o m e n den v i j f d e n A u g u s t y des voors. jaers 1730.' H e t l o o n v a n Smolders was nogal w a t lager d a n dat v a n Smariën, maar Smolders had vrij w o n e n en w a a r s c h i j n l i j k o o k de kost. H i j vertelde v e r d e r dat hij z i j n w e r k steeds goed gedaan h a d . M a a r i n de week v o o r vast e n a v o n d gebeurde het dat hij kettinggaren v o o r een k l a n t . Jan Cal, b o v e n de kachel te d r o g e n h a d gezet. Toen M i c h i e l v a n B o m m e l d i t zag, w o n d deze z i c h o p en voegde A d r i a e n Smolders toe dat h i j dat niet w i l d e hebben en hij gaf h e m een u i t b r a n d e r i n a a n w e z i g h e i d v a n alle w e r k l i e d e n : ' " w a t scheelt het m i j n off j o u w , off die Jan Cals een d a g off vier leeg l o o p t " , waer over h i j veel schel t w o o r d e n h e m d e p o n e n t toebragt, waer o p d e n d e p o n e n t seijde: " M i j n heer, w a e r o m affronteert gij m i j n v o o r ' t v o l c k , isser iets, segt het m i j n i n h u y s " , waer over V a n B o m m e l g r a m m o e d i g w i e r t en h e m d e p o n e n t vatten, m e t sijn a r m trock en neep, dat niet w i s t waer te b l i j v e n en tegens h e m deponent toen seijde: " g i j sult te halff april vertrecken"'. Blijkbaar d u u r d e dat V a n B o m m e l toch te lang, misschien h a d h i j al een o p v o l g e r . Enige dagen daarna n a m e l i j k w e r d A d Smolders d o o r de vorster aangezegd dat hij b i n n e n tweemaal 24 u u r met z i j n b e z i t t i n g e n u i t het fabriekshuis, w a a r h i j w o o n d e , moest vertrekken, ' w a e r o p hij d a n is v e r t r o c k e n o m geen aff r o n t e n v a n h e m V a n B o m m e l meer te w a g t e n , alsoo h i j seer oploopende"*' is en dangereus o m met o m te gaen'. H o e o p v l i e g e n d V a n B o m m e l was, aldus Smolders, bleek o o k u i t een i n c i d e n t dat enige tijd d a a r v o o r had plaatsgevonden. M i c h i e l v a n B o m m e l k w a m een keer het w e r k h u i s b i n nen en zag dat een v a n de w e v e r s een schep i n z i j n h a n d e n h a d met v u u r u i t de kachel. M i c h i e l sloeg d i t meteen u i t z i j n h a n d e n en smeet de w e v e r tegen een g e t o u w aan. Tot A d Smolders zei h i j , (en Smolders zei weer dat dat gebeurde i n a a n w e z i g h e i d v a n de w e r k l i e den): als er i e m a n d aan de kachel k o m t , sla ze maar een gat i n de k o p , i k zal het l o o n w e l betalen en z o r g e n dat jij er geen schade v a n lijdt. Een o n g e m a k k e l i j k mens.

1737

Fabrieksgebouw

aan de

Nieuwendijk Martinus

zoals

van Bommel de

fabriekshuizen

van

Michiel

heeft laten verbouwen.

Foto

eind vorige eeuw (coll. Gemeentearchief

Tilburg).

I n t e r m e z z o : e e n rel b i j V a n Bommels fabriekshuis Smolders was dus ontslagen en moest o p stel en s p r o n g z i j n s p u l l e n ophalen. H i j v r o e g een bevriende v o e r m a n , A d r i a e n Vermeer, o m m e t z i j n kar en p a a r d dat v o o r h e m te doen. O p 9 f e b r u a r i i n de n a m i d d a g g i n g m e n op stap."*^ M a a r het liep v o l l e d i g u i t de h a n d en e i n d i g d e i n een groot t u m u l t bij het fabrieksh u i s v a n M i c h i e l v a n B o m m e l . Daarbij w e r d gevochten en er vloeide bloed. W a t was er gebeurd? De v r i e n d e n v a n A d Smolders u i t de V e l d h o v e n die v e r o n t w a a r d i g d w a r e n dat V a n B o m m e l h u n v r i e n d i n de w i n t e r u i t z i j n huis h a d gezet, w i s t e n de nachtroeper G e r r i t W i n n i n c k te bewegen met h e n mee te gaan o p de kar. Deze n a m z i j n klepper en hellebaard, die h i j 's nachts gebruikte, mee. O p de kar zaten o o k T o o n H a m e l s en Peer Vos met een paar jongens. A d Smolders was er zelf niet b i j . Ze h a d d e n een ' h o o r e n en een pan, waer op bloesen en k l o p t e n ' en W i n n i n c k gebruikte zijn klepper. Bij het h u i s v a n M i c h i e l v a n B o m m e l o p de N i e u w e n d i j k aangekomen, k w a m een aantal w e r k l i e d e n o p het geraas naar b u i t e n . Er was een p a k sneeuw gevallen en de w e r k l i e d e n begonnen met sneeuwballen te gooien over de heg die de anderen 'soo d i g t op haer lijff kreegen dat niet w i s t e n waer sij b l i j v e n souden'. De m a n n e n op de kar reageerden d o o r de w e r k l u i u i t te schelden en i n een m u m v a n tijd was er op de d i j k een vechtpartij aan de gang. De w e r k l u i w a r e n g e w a p e n d met r o n d e stokken, w a a r w o l mee gevlaakt w e r d , en G e r r i t W i n n i n c k h a d z i j n hellebaard. Er

w e r d zo h a r d geslagen dat er bloed vloeide en de stukgeslagen stokken op straat bleven l i g gen. Toen T o o n H a m e l s en G e r r i t W i n n i n c k b l o e d e n d op de g r o n d lagen, t r o k k e n de w e r k lieden zich t e r u g i n het huis. De c h i r u r g i j n die later de g e w o n d e n v e r b o n d , beschreef de verw o n d i n g e n : een o p e n h o o f d w o n d ter grootte v a n een h a n d en een andere ter lengte v a n een v i n g e r en een halve v i n g e r breed, doorgaande tot op het beenvlies. Ze w a r e n f l i n k tekeergegaan. V a n het ophalen v a n het huisraad k w a m die d a g niets meer. M i c h i e l v a n B o m m e l , bang dat er 's nachts opn i e u w t r a m m e l a n t z o u k o m e n , vroeg het dorpsbestuur o m bescherming."'-'' I n een b u i tengewone v e r g a d e r i n g w e r d daarop besloten o m een k a p i t e i n met zes m a n 's nachts de w a c h t te laten h o u d e n bij V a n Bommels huis. A l deze verhalen laten iets zien v a n w a t er i n en o m het fabriekshuis v a n V a n B o m m e l o m g i n g . I n de verslagen v a n de o n d e r v r a g i n g e n naar a a n l e i d i n g v a n al deze gebeurtenissen staan de n a m e n v a n 15 w e r k l i e d e n v a n M i chiel v a n B o m m e l . H e t is waarschijnlijk dat er w e l w a t meer w e r k t e n . Er stonden dus acht get o u w e n , die w e r d e n meestal door twee personen b e d i e n d . Waarschijnlijk w e r d de w o l gewassen (het fabriekshuis stond aan een waterl o o p ) en blijkbaar o o k gevlaakt. A l s m e n aanneemt dat het spinnen w e r d uitbesteed, k o m t m e n op een aantal w e r k l i e d e n v a n minstens 20. H e t l i g t v o o r de h a n d dat de lakens v a n d i t bed r i j f naar L e i d e n g i n g e n o m daar gevold, geschoren en geverfd te w o r d e n .

hartelijk. D i t b l i j k t onder andere u i t een stuk v a n de deken en h o o f d l i e d e n v a n het lakenbereidersgilde u i t 1741, toen M i c h i e l dus i n T i l b u r g woonde.'"' H e t stuk was gericht tegen enkele k o o p l i e d e n en fabrikeurs, w a a r o n d e r ook M i c h i e l v a n B o m m e l en Z o o n , die goedkope lakens lieten m a k e n i n T i l b u r g en andere plaatsen, w a a r d o o r er i n L e i d e n gebrek aan w e r k was g e k o m e n . De lakenbereiders zeiden dat de k o o p l i e d e n de mensen daar de kunst v a n het l a k e n p r o d u c e r e n h a d d e n geleerd o m er zelf v a n te p r o f i t e r e n . Er w a r e n zelfs f a b r i keurs die 'niet alleen sooveel m o e y t e n en kosten hebben gedaan o m de fabricq i n T i l b u r g te perfectioneeren, maar selfs het plaisier v a n h u n leven daaraan gesacrifieert en deeze aangenaame w o o n p l a a t z verwisselt m e t zoo een bedroefde als T i l b u r g ' . Deze o p m e r k i n g had klaarblijkelijk betrekking op Michiel van Bommel.

Haiicttekeningcn Michiel

van

van Bommel en

Geraert Huybert (of: Smariën)

Smarius onder liet

contract uit 1729 Gemeentearchief N66-1, 27 juli

(coll.

Tilburg, 1729).

D e Bredase e n de t w e e d e L e i d s e periode In 1744 overleed te Breda Michiels v r o u w M a r i a A n n a Sprongh, n o g slechts 51 jaar o u d . M i c h i e l , n u 75 jaar, bleef achter met vier k i n d e ren tussen 9 en 18 jaar. H i j kocht een huis i n Breda en g i n g er wonen."*"* W a a r o m hij T i l b u r g verliet, is niet bekend. Z i j n bedrijf k w a m verm o e d e l i j k onder l e i d i n g v a n een opzichter te staan. I n 1751 kocht hij een huis i n L e i d e n aan de H o o g l a n d s e K e r k g r a c h t / M i d d e l w e g v o o r 8500 g u l d e n , dat hij contant betaalde.-*^ H i j g i n g daar w o n e n en opende er o o k een w e r k plaats.**" Er w a r e n er n u twee i n L e i d e n onder de naam M i c h i e l v a n B o m m e l en Z o o n : Johannes, aan de Herengracht en M i c h i e l aan de Hooglandse Kerkgracht. H i j w e r d i n m i d d e l s bijgestaan d o o r zijn jongste zoon M a r t i n u s , die i n 1751 zestien jaar was. Zoals ook d o o r andere handelaars w e r d er handel gedreven o.a. met steden i n Italië en Smyrna."*'' De relatie v a n M i c h i e l met zijn beroepsbroeders i n L e i d e n was waarschijnlijk niet echt

In 1756 o n t s t o n d een geschil tussen M i c h i e l v a n B o m m e l en Gijsbert Schott, friseerder i n Leiden."*'^ Deze w e i g e r d e n o g langer o m v o o r M i c h i e l de ratijnen, die u i t T i l b u r g k w a m e n , te friseren.^" Z i j n a r g u m e n t w a s dat de ratijnen u i t T i l b u r g g o e d k o o p w a r e n en als hij het toch z o u b l i j v e n doen, z o u d e n de andere k o o p l i e d e n ook b u i t e n L e i d e n fabriceren met als gev o l g leegloop v a n w e r k v o l k . De Gouverneurs v a n de L a k e n h a l w a r e n het met Schott eens. M i c h i e l bracht daartegen i n dat zijn ratijnen geen v r e e m d e w a r e n , ze w a r e n binnenslands gemaakt en d u s niet te v e r g e l i j k e n met die u i t A k e n en andere plaatsen. H e t z o u v o o r de stad juist n a d e l i g z i j n als Schott het niet meer w i l d e doen, w a n t dat betekende m i n d e r w e r k . De G o u v e r n e u r s v a n de L a k e n h a l lieten Schott echter v r i j o m te beslissen w a t hij w i l d e doen en laten. I n een s t u k v a n V a n B o m m e l en Z o o n zeiden dezen dat L e i d e n zijn h u i d i g e bestaan met b e t r e k k i n g tot w i t t e lakens alleen aan T i l b u r g en het G o o i te d a n k e n h a d en dat er i n L e i d e n juist veel w e r k w a s d o o r d a t V a n B o m m e l z i j n s t u k k e n i n L e i d e n liet b e w e r k e n . De t o o n v a n de correspondentie is k o r z e l i g . Z o schreven de V a n B o m m e l s over het stuk v a n de L a k e n h a l : ' D u s vals r e d e k a v e l d m e n als d r i f t of eigenbelang het oordeel bestierd!'. En d o o r de Lakenhal w e r d over het stuk v a n V a n B o m m e l en Z o o n gezegd: ' o n n o z e l , ongeg r o n d , behelzende zo w a t w o o r d e n en geen saaken, geen w e d e r z e g g i n g w a a r d i g ' . V a n B o m m e l w e r d zelfs i n t i m i d e r e n d gedrag verw e t e n . H e t l i j k t er erg o p dat de oppositie tegen V a n B o m m e l v o o r a l gericht was tegen z i j n persoon. Weer i n T i l b u r g Waarschijnlijk verbleef M i c h i e l tijdens zijn tweede Leidse p e r i o d e r e g e l m a t i g i n T i l b u r g ,

w a n t h o e w e l hij i n het k o h i e r v a n de h u i z e n niet als b e w o n e r w o r d t v e r m e l d , staat hij i n notarisakten v a a k te boek als w o n e n d e i n T i l b u r g . ^ ' I n het fabriekshuis i n T i l b u r g w o o n d e n steeds verscheidene personen, v e r m o e d e l i j k i n w o n e n d personeel. H e t w o o n h u i s w e r d eerst b e w o o n d d o o r zijn dochter Jacoba Catharina en schoonzoon Cornelis D u b b e l d e m u t s , later door een h u i s h o u d s t e r , de w e d u w e v a n C o n s t a n t i n u s v a n Be ur de n. Behalve i n het fabriekshuis w e r d i n T i l b u r g o o k i n h u i s n i j v e r h e i d v o o r V a n B o m m e l gew e r k t . I n een v e r k l a r i n g die ongedateerd is, maar v e r m o e d e l i j k u i t de tweede helft v a n de achttiende e e u w stamt, staat dat o p dat m o m e n t v o o r M i c h i e l v a n B o m m e l en Z o o n i n T i l b u r g 50 w e e f g e t o u w e n w e r k t e n . I n 1760 - M i c h i e l w a s toen 91 jaar - t r o k h i j zich t e r u g u i t het b e d r i j f i n L e i d e n en w e r d h i j u i t geschreven u i t het gilde als w i n k e l h o u d e n d e m e e s t e r . H i j d r o e g zijn deel over aan zijn z o o n M a r t i n u s , die toen 25 jaar was. H e t jaar d a a r v o o r w a s Johannes gestorven, diens bed r i j f w e r d tot 1782 voortgezet d o o r zijn z o o n Johannes jr., die toen overleed. Beide zaken w a r e n doorgegaan onder de naam M i c h i e l v a n B o m m e l en Z o o n . M i c h i e l g i n g zijn laatste levensjaar w e e r i n z i j n h u i s i n T i l b u r g w o n e n m e t z i j n huishoudster.^" O p 24 j a n u a r i 1763 overleed h i j , 93 jaar o u d .

4.

Zie bijvoorbeeld de boedclrekening 1661(4) in het Gemeentearchief Tilburg (verder G A T ) van Laureys Jan Colen, waarin men een lijst van zijn reijers aantreft.

5.

Dit blijkt uit een stuk van het dorpsbestuur uit 1766 (GAT. O u d Administratief Archief (verder O A A ) . 8-32,3 juli 1766).

6.

Zie voor de geschiedenis van de Tilburgse lakenhandel: Gerard van Gurp, De Tilburgse lakenhandel met Holland en Brabant in de zeventiende en achttiende eeuw, Textielhistorische Bijdragen, 1998.

7.

Voor een uitvoerige genealogie en bijzonderheden over de familie Van Bommel zie: W. van Bommel, Viereeitzven Van Bonnnel, 1995.

8.

N.W. Posthumus, Bescheiden betreffende de provinciale organisatie der HoUandsche lakeidiereiders (de zoogenaamde droogschi'crdcrssynode), Amsterdam 1917,26,106.

9.

G A T . R625, 2 april 1691.

10. G A T . Criminele processtukken, 1677. 11. G A T . Notarieel Archief (verder N ) 46, 5v, 23 februari 1695. 12. G A T . N48-27,14 juli 1696. R427-135, 23 oktober 1697. N4954, 29 december 1700. 13. G A T . N62-83, 20 maart 1702. O A A . 333a-2. Lijst van ingezetenen 1707. O A A . 337. Idem 1707,1710,1719. 14. G A T . Voogdij-en boedelrekeningen 1701(1), Heyliger Jan Colen; 1702(2), Peter van Woensel. 15. G A T . R469-69V, 30 oktober 1703. 16. Gemeentearchief Leiden (verder G A L ) . SAII6635. Bonboek Suyt Rijnevest 25v. 26 april 1704, 23 mei 1713. 17. G A L . SAIl 6633. Bonboek Noordrijnevest 10-llv, 71v. 16 september 1707. 18. G A L . SAII 6633. Bonboek Noordrijnevest 10-llv, 71v. 29

Naschrift U i t het vo o r ga a nde is w e l d u i d e l i j k dat M i c h i e l een belangrijke schakel is geweest tussen de l a k e n n i j v e r h e i d i n L e i d e n en die i n Tilburg. De f a b r i e k s h u i z e n aan de N i e u w e n d i j k , die door Martinus verbouwd waren, werden i n 1782 m e t alle fabrieksgereedschappen samen m e t het Leidse b e d r i j f en fabrieksgoederen d o o r M a r t i n u s v a n B o m m e l v e r k o c h t aan de heren Vreede en V a n M a r l e te Leiden.^^ H e t w o o n h u i s g i n g i n 1786 naar de f a b r i k e u r en later o o k lakenverver Cornelis Verbunt^*" en i n 1800 naar de f a b r i k e u r en later burgemeester v a n T i l b u r g M a r t i n u s C. v a n Dooren,^'' die er i n 1809 k o n i n g L o d e w i j k N a p o l e o n o n t v i n g . Helaas z i j n al deze g e b o u w e n i n de l o o p der t i j d gesloopt.

april 1718. Notaris Gerard Wolff 1738-278. Acte van cessie 30 april 1718. 19. Zie bijvoorbeeld M.R. Prak, Gezeten burgers. De elite in een Hollandse stad. Leiden 1700-1780, Dissertatie Utrecht 1985, 140, 226. D.J. Noordam, 'Textielondernemers en het Leidse patriciaat, 1574-1795', Textielhistorische Bijdragen 36 (1996) 32. 20. G A T . N68-77,13 mei 1719. 21. G A T . N69-151,17januari 1722. 22. G A T . N69-112,113. 7 en 9 juli 1721. 23. G A T . O A A . 2-75. 24 maart 1719. 24. G A T . N69-121. 6 augustus 1721. 25. G A T . N71-2. 8 januari 1726. 26. G A T . 351. Collectie L . G . de Wijs. Doos 5. Plakboek D, 10. 27. G A T . N7Ü-160,8 oktober 1725. 28. Zie J . R . O e n M.P.E. Trommelen, Tilburgse toponiemen in de 16e eeuw. Een leutalieve reconstructie en naamsverklaring, Tilburg 1994,313. 29. G A T . N71-65,11 februari 1728. 30. G A T . R433-125,15 oktober 1728. 31. Deze nummers blijken uitde'Lijsteoftequohiervan alle de

Noten 1.

P.J.M. van Gorp, 'Historische ontwilckeling van de Tilburgse wollenstoffenindustrie', Texprcss 1959, IV. Idem,

2.

huysen en wooningen binnen de heerlijckheyt Tilborg met bijvoeginge van den eygenaar van ider huys'. G A T . O A A . 340-345 (1736-1761). De lijsten gaan door tot nr 351 (1791).

Tilburg, eens de wolstacl imn Nederland, Eindhoven 1987,84.

32. G A T . O A A . 337, Kerk en Heuvel 1728.

N.W. Posthumus, Bronnen tot de geschiedoiis van de Leidsche

33. G A T . O A A . 342. Kerk en Heuvel, huis 28,1746.

textielnijverheid, 's-Gravenhage 1922, V I .

34. G A T . R473-41V, 31 maart 1731.

3. T. Kappelhof, 'Overheidsfinanciën en plaatselijke belastingen in het grootste dorp van Staats-Brabant: Tilburg 16211790', Bijdragen lot de Geschiedenis 66 (1983) 35-67.

35. G A T . N66-125, 9 november 1733. N66-131, 20 januari 1733. 36. Willem van Granaten was in 1734 knecht bij Michiel. G A T . O A A . 333a-3. Kerk en Heuvel, 1734. In 1763 was hij nog

40. G A T . R627.12-14 februari 1731. Behalve ondervragingen zijn hier ook verklaringen van de chirurgijn Franciscus de Mei] over de gewonden te vinden. 41. Opvliegend, driftig. 42. Behalve de in de hiervoor genoemde ondervraging, is er over dit voorval meer te vinden in het G A T in de Criminele processtukken van Pieter van Hoven, drossaard tegen Gerrit Winninck, 1734. Deze werd vervolgd wegens een dreigbrief aan de president-schepen, waarbij de geschiedenis uit 1731 weer werd opgehaald. 43. G A T . O A A . 3-87v, 9 februari 1731. 44. W . van Bommel, Vier eeuwen, 18. 45. G A L . SAII 6620. Bonboek Kerkvierendeel 174, 267.1 mei 1751. 46. Posthumus, Bronnen, V L nr 320, 5 juni 1755. 47. Zie bijvoorbeeld G A L . Notaris Abraham Vromans F251,64 (24 juni 1740), 165 (30 april 1741). 48. Posthumus, Bronnen, V I . nr 291,23 augustus 1741. 49. G A L . Stadsarchief 2437. Papieren betreffende de zaak van de friseerder Schott. Een aantal stukken hieruit zijn ook te vinden bij Posthumus, Bronnen V L nrs 321 en 322.1756. 50. Het betreft een behandeling van wollen stof met lang haar, waarbij dat in bosjes gekruld wordt. 51. G A T . N79-54, 22 juh 1752; N80-222, 20 juli 1757; N80-234,3 oktober 1757; N81-45,26 juni 1758. In de huizenlijsten van 1751 en 1756 staat hij niet als woonachtige vermeld. G A T . O A A , 343 en 344. 52. Posthumus, Bronnen VI, nr 359. De akte is hier niet helemaal correct weergegeven. In het origineel staat Adriaan Kooien niet voor het accoladeteken. Hij was een Tilburger, geen Leidenaar. Hnndtekeiiingcn Michiel

van

van Bommel

('voornaam fabriceur

en

coopman in laakenen') op 88-jarige leeftijd, en van zijn neef Anthony

van

Bommel als getuige onder

steeds bij de familie, nu als voerman bij Martinus van

53. Posthumus, Bronnen VI, nr 330, april 1766.

Bommel. G A T . O A A . 7-16.9 april 1763.

54. G A T . O A A . 345,1761.

37. A.J.A. van Loon, 'De Tilburgse jachtsociëteit Sint Hubertus', De Lindeboom 9/10 (1985-1986) 110,113.

55. G A L . Notaris Etienne Luzac. 657,13-15 april 1782. G A T . R448-107v,4meil782.

38. W . van Bommel, Vier eeuwen, 18.

56. G A T . R451-23,18 februari 1786.

39. G A T . N66-1,27 juli 1729.

57. G A T . R 4 5 9 - n 2 , 1 9 mei 1800.

een notariële akte. De handtekening

van Michiel

vertoont tekenen van zijn ouderdom (coll.

Gemeente-

archief Tilburg,

N80-234,

3 oktober

1757).

Bijlage - Stamboom

• 1. Anneke (* 1668) • 2. Mi c hi el (1669-1763) X (1696 Tilburg) Maria Jans van Dal (1668-1721) XX (1723 Breda) Maria Anna Sprongh (1692-1744)

1. Johannes (1691 -1759) 2. Maria A n n a (1724-1732) 3. Jacoba Catharina (1726-1806)

Jan Willems van Bommel X (1667 Dongen)

- 3. Anthony (*1671)

4. Joanna Catharina (1727-1728)

Maria Peters van Loon

- 4. Adrianus (* 1673)

5. Michael Joannes (1728 -1728)

- S.Margaretha (1676-1720)

6. Joanna Catharina (1729 -1803)

- 6. Willem (1677-1758)

7. Johannes Gerardus (1731 -1754)

- 7. Cornelis (* 1680)

8. Michael Joannes (1732 -1732)

- 8. Peter (* 1682) X (Dongen) Maria NicolaasGroenendaal

9. Martinus Theodorus(1735 -1783)

1. Cornelis (1713-1791) 2. Nicolaus(*1715) 3. Anthony (1719-1786) 4. Johanna (* 1721)

Thomas van Dooren (17541836), koopman en kunstverzamelaar in Tilburg en Parijs' R o n a l d Peeters

Geboren in Tilburg in 1754, broer van Martinus van Dooren de eerste 'maire' (burgemeester) van Tilburg in 1809, oom van de bekende fabrikant Pieter van Dooren, vriend van de prins van Oranje, de latere koning Willem II, vermogend koopman en kunstverzamelaar. Thomas van Dooren, vanwege zijn verblijf in Frankrijk ook wel 'Parijs' van Dooren genoemd, werd in 1836 begraven op het kerkhof aan de Bredaseweg.

H

et praalgraf v a n Thomas v a n Dooren en z i j n v r o u w is het oudste g r a f m o n u m e n t v a n de stad. Cees van Raak gaat hierop i n een afzonderlijke bijdrage i n d i t tijdschrift (p. 42-46) nader i n . O p 23 j a n u a r i 1754 w o r d t Thomas Josephus v a n D o o r e n te T i l b u r g rooms-katholiek ged o o p t als zoon v a n l a k e n k o o p m a n Cornelis v a n D o o r e n (1700-1767) en Johanna Margaretha v a n Son u i t Boxtel (overl. T i l b u r g 1788).Het grote gezin v a n Cornelis en Johanna telde twaalf k i n d e r e n , w a a r v a n acht zonen en vier dochters; Thomas was het tiende k i n d . ' Koning Lodewijk Napoleon Z i j n jongere broer M a r t i n u s Cornelis van D o o r e n (1756-1811) was de bekende lakenfab r i k a n t v a n de f i r m a V a n D o o r e n & Dams en v a n 1809-1811 de eerste ' m a i r e ' (burgemeester) v a n T i l b u r g . Deze b e w o o n t vanaf 1800 een groot herenhuis, 'het kasteeltje', aan de N i e u w e n d i j k (de latere Bisschop Zwijsenstraat), dat na zijn d o o d i n 1811 i n h a n d e n k o m t v a n Thomas." I n dat h u i s logeerde i n 1809 k o n i n g L o d e w i j k N a p o l e o n , die T i l b u r g bij die gelegenheid tot stad verhief.'' Een z o o n v a n M a r t i n u s is de bekende Pieter v a n D o o r e n (1784-1845), die z i j n vader i n de fabriek o p v o l g t en i n 1827 een eigen w o l s p i n nerij aan de Broekhovenseweg begint. I n 1827 installeert hij er als eerste i n T i l b u r g en omgev i n g een stoommachine. A n d e r h a l v e eeuw later, i n 1975, z o u deze w o l s p i n n e r i j 'Pieter van D o o r e n ' na een felle p o l i t i e k e strijd i n de Tilburgse gemeenteraad, w o r d e n gesloopt o m plaats te m a k e n v o o r het n i e u w e St. Elisabethziekenhuis.'' Pieter was g e h u w d met zijn i n Rotterdam w o nende nicht Sophia M a r i a v a n D o o r e n (17961871). N a het o v e r l i j d e n v a n haar vader Jan Baptist v a n D o o r e n i n 1813, verblijft zij tot

Links: Petrus Ludovicus

Cornelis

('Pieter')

Dooren (1784-1843), van Martinus

van

van zoon

Dooren.

Rechts: Sophia Maria

van

Dooren (1796-1871),

zijn

nicht met wie hij in 1815 te Rotterdam

trouwde.

Foto ca. 1864 Gemeentearchief

(coll.

Tilburg).

haar h u w e l i j k i n 1815 i n het h u i s v a n haar o o m Thomas, die sinds 1781 met tussenpozen i n Rotterdam w o o n t / T h o m a s v a n D o o r e n t r o u w t te R o t t e r d a m o p 25 september 1780 met de i n A n t w e r p e n gebor e n A n t o n i a M a r t i n a Joanna M a r i a D e l f o n taine (1757-1827), dochter v a n Cornelis W i l h e l m u s Delfontaine en M a r i a Catharina L o u i sa v a n Breugel.* B i s s c h o p p e l i j k p a l e i s te P a r i j s Vanaf ongeveer 1789 v e r b l i j f t Thomas vaak i n Parijs, w a t h e m de bijnaam 'Parijs v a n D o o r e n ' bezorgt. H i j zal daar o n g e t w i j f e l d contact hebb e n gehad met de u i t T i l b u r g afkomstige bekende bloemschilders de gebroeders G e r a r d en Cornelis v a n Spaendonck. Tijdens de Franse Revolutie w o r d t o p 19 j u l i 1792 door de reg e r i n g de v e r k o o p v a n alle bisschoppelijke paleizen bevolen. V a n D o o r e n k o o p t het aartsbisschoppelijk paleis met inboedel te Parijs als zijn tweede h u i s . I n die tijd moet h i j een aanzienlijk f o r t u i n hebben v e r g a a r d als bankier en z i j d e k o o p m a n , die de zijde haalde i n L y o n en via N e d e r l a n d naar Engeland exporteerde. I n diverse notariële Bredase akten tussen 1803 en 1813 w o r d t als z i j n beroep o o k handelaar of v i s v e r k o p e r te Parijs o p g e g e v e n . ' V a n D o o r e n neemt later onder andere een t w i n t i g t a l schilderijen u i t Parijs mee naar N e d e r l a n d . " ' D a a r o n d e r z i j n twee w e r k e n die hier bijzondere aandacht v e r d i e n e n . N a teruggave v a n de k e r k (van ' t H e i k e ) d o o r de h e r v o r m d e gemeente aan de k a t h o l i e k e n i n 1824, w o r d t deze, u i t g e z o n d e r d de toren, vervangen d o o r een n i e u w k e r k g e b o u w dat o p 29 oktober 1829 p l e c h t i g i n g e b r u i k is g e n o m e n . " Een groot aantal geestelijken is d o o r V a n

D o o r e n i n z i j n h u i s v o o r een d i n e r u i t g e n o d i g d . De daarbij u i t g e n o d i g d e gereformeerde burgemeester J.A. v a n M e u r s en n o g enige andere gereformeerde gemeentebestuurders 'hebben dé eer gehad, vóór de R.K. Parochianen geplaatst te w o r d e n o p stoelen'. Bij deze gelegenheid schenkt h i j twee grote schilderijen v o o r de a a n k l e d i n g v a n de k e r k . Z i j w a r e n afk o m s t i g u i t het Parijse bisschoppelijk paleis. D r i e jaar eerder was h e m zelfs v o o r die schilderijen n o g een b e d r a g v a n t w a a l f d u i z e n d g u l d e n geboden, aldus de k r o n i e k s c h r i j v e r De Beer.'2

H e t ene schilderij stelt de hemelvaart v a n M a r i a v o o r , het andere de k r u i s i g i n g v a n Petrus.''' De t e n h e m e l o p n e m i n g v a n M a r i a (200 x 133 cm) is een spiegelbeeldkopie v a n het retabel v a n Rubens o p het hoogaltaar v a n de A n t w e r p s e k a t h e d r a a l . H e t w e r d i n 1719 (of 1749) geschilderd d o o r C. v a n de K e i v e n . H e t h i n g o o r s p r o n k e l i j k b o v e n het Maria-altaar, maar h a n g t n u tegen de z u i d e l i j k e t o r e n w a n d v a n de Heikese k e r k . H e t b a r o k k e schilderij 'de k r u i s i g i n g v a n Petrus' (160 x 115 c m ) is een 17e-eeuwse k o p i e v a n een Caravaggio (15651609) die i n de Santa M a r i a d e l P o p u l o te Rome hangt. D i t schilderij h i n g b o v e n het Petrus-altaar en het h a n g t thans i n het priesterkoor v a n de Heikese k e r k . I n 1988 w e r d het n o g gerestaureerd.'** H u i s i n de H e u v e l s t r a a t N a zijn v e r b l i j f i n Parijs en R o t t e r d a m , gaat Thomas v a n D o o r e n omstreeks 1815 i n het 'kasteeltje' aan de N i e u w e n d i j k te T i l b u r g w o nen, dat v a n 1800 tot 1811 v a n z i j n broer M a r t i n u s was geweest. I n j u n i 1815 k o o p t hij v a n de w e d u w e M a r i a A l d e g o n d a v a n B o m m e l - v a n L i e m d t v o o r v i j f d u i z e n d g u l d e n een

Het schilderij

'de

hemelvaart vau Maria' de Heikese kerk te FotoH.v.d. (coll.

in

Tilburg.

Schoot

1946


Het schilderij kruisiging

de Heikese kerk te Foto Frans van 1990 (coll.

'de

van Petrus'

in

Tilburg. Ameijde


k a p i t a a l h u i s aan de Steenweg, de h u i d i g e Heuvelstraat.'^ T h o m a s is i n m i d d e l s 'gewezene k o o p m a n ' en gaat rentenieren. D i t thans n o g deels bestaande p a n d dateert vermoedel i j k u i t het m i d d e n v a n de 18de eeuw. Er zijn t e g e n w o o r d i g d r i e verschillende w i n k e l s i n gevestigd: D i x o n , H e t Lichtpaleis en het K r u i d v a t (voorheen vanaf 1865 w i j n h a n d e l W e d . P.J. Knegtel).'* I n de bovengevels is het o u d e p a n d n o g enigszins te herkennen. O o r s p r o n k e l i j k was het h u i s n o g groter en strekte het z i c h u i t tot het Comediepleintje. H i e r a a n lagen de s c h o u w b u r g , het postkantoor en enkele h u i z e n . I n 1870 w o r d e n deze p a n d e n afgebroken en is hier de Comediestraat (sinds 1881 W i l l e m Il-straat) aangelegd, die naar de Spoorlaan liep. A a n d i t pleintje stonden i n 1815 o o k vier lindeboompjes en er lag een gemeentelijke b r a n d k u i l . T h o m a s m o c h t deze b o m e n r o o i e n o m er een zogenaamde 'fraaije balie' v a n e i k e n b o m e n v o o r i n de plaats te zetten en hij k r i j g t o o k v e r g u n n i n g o m zijn h u i s ' b u i t e n de r o o i l i j n ' te vergroten.'^

De v o o r d i e tijd e n o r m grote w o n i n g was als v o l g t ingedeeld. A a n beide zijden v a n het grote v o o r h u i s lagen twee r u i m e vertrekken, waarachter weer grote t u i n k a m e r s w a r e n gelegen, die o n d e r l i n g en met de eetkamer voor r u i m d e r t i g personen v e r b o n d e n w a r e n . De v l e u g e l d e u r e n w a r e n g e b e e l d h o u w d en i n de hal leidde een brede m a h o n i e h o u t e n trap met gepolijst koper en beslagen spijlen naar de 'gem a k k e l i j k ingerichte' slaapvertrekken, een grote b i l j a r t k a m e r en de ' r i j k voorziene boeker i j ' . A l l e kamers i n het h u i s w a r e n o v e r v l o e d i g met schilderijen, vazen en andere kostbaarheden v e r s i e r d . ' " A a n enkele w a n d e n prijkte g o u d l e d e r b e h a n g . D i t is i n 1961 weer tevoorschijn g e k o m e n toen tijdens de b o u w v a n de w i n k e l v a n Peek en C l o p p e n b u r g een m u u r v a n d i t p a n d w e r d afgebroken. Diverse oude kranten, w a a r o n d e r 'Le M o n i t e u r U n i v e r s a l ' v a n 27 n o v e m b e r 1812 met verslagen over een veldslag d o o r N a p o l e o n , Parijse uitgaansagenda's en beursberichten, alsmede fragmenten v a n boekenkaternen bleken als o n d e r g r o n d v o o r dat behang g e b r u i k t te z i j n . " A c h t e r en naast het h u i s strekte zich de reusachtige, gedeeltelijk als Engels p a r k smaakvol aangelegde t u i n u i t tot aan de tegenwoordige Tuinstraat. De t u i n w e r d v a n de straatzijde afgeschermd d o o r een smeedijzeren hek dat d o o r de k l i m o p de nodige p r i v a c y v a n V a n D o o r e n en z i j n gasten w a a r b o r g d e . De achterp o o r t i n de t u i n gaf toegang tot de stallen.-" I

H e t oostelijk deel v a n het h u i s w e r d vanaf 1827 b e w o o n d door zijn neef Pieter v a n

Jacobus A r n o l d u s Mutsaers (1805-1880), onder meer v a n 1848 tot 1861 met o n d e r b r e k i n g m i nister v a n R.K. Eredienst. Z i j w e r d overigens samen met haar broers en zusters d o o r T h o mas i n zijn testament v a n 1835 als erfgenamen uitgesloten. H u n aandeel g i n g naar h u n moeder de w e d u w e M a r i a Josepha Bakkers.^' I n deze tijd heeft Thomas v a n D o o r e n b i j z o n dere vriendschappelijke b a n d e n aangeknoopt m e t de p r i n s v a n Oranje, de latere k o n i n g W i l l e m I I , die tijdens de Belgische O p s t a n d , tussen 1831 en 1835, v a a k m e t zijn h o f h o u d i n g i n het h u i s v a n Thomas logeert en er grote d i ners geeft v o o r de a u t o r i t e i t e n v a n de stad. En o o k andere h u i z e n v a n de f a m i l i e V a n D o o r e n d i e n e n tot gastverblijf v a n het g e v o l g v a n de p r i n s . Generaal b a r o n De Constant logeert bij Pieter v a n D o o r e n , en een tiental andere stafofficieren w o o n t i n en nabij het 'kasteeltje' v a n diens moeder, de w e d u w e v a n M a r t i n u s v a n D o o r e n , aan de N i e u w e n d i j k . O p een d a g zendt de p r i n s z i j n a d j u d a n t naar Pieter v a n D o o r e n o m diens 11-jarig dochtertje M a r t h a u i t te n o d i g e n o m met prinses Sophie te kom e n spelen. Later o n t v a n g t h i j h i e r v o o r een p o r t r e t v a n de k r o o n p r i n s . Vele b e w a a r d gebleven notariële akten ( k o o p akten v a n onroerende goederen te T i l b u r g ) w o r d e n tussen 1834 en 1837 d o o r de p r i n s v a n Oranje o n d e r t e k e n d ' t e n h u i z e v a n Thomas v a n Dooren'.^'' I n 1835 k o o p t h i j twee w o n i n gen naast elkaar v a n lakenverver Frankenhoff aan de M a r k t . Daar sterft de i n m i d d e l s k o n i n g g e w o r d e n W i l l e m I I , o p 17 maart 1849.2**

//( dit huis aan de Nieuioendijii Bisscliop

{huidige

Zioijsenstraat)

zmonde Ttionias Dooren korte tijd tot

van 1815.

Foto korf voor de sloop eind vorige ecuzü (part. coll. Apeldoorn).

D o o r e n . Thomas, die i n het westeHjk deel w o o n d e , was de v o o g d v a n diens echtgenote Sophie. O m d a t hij zelf geen mannelijke nakom e l i n g e n h a d , n a m hij Pieter i n bescherming als was het zijn eigen zoon. W e l l i c h t stak h i j o o k geld i n diens f i r m a 'Pieter v a n D o o r e n ' . V e r m o e d e l i j k z i j n Pieter en z i j n gezin daar k o m e n w o n e n na de d o o d v a n de v r o u w v a n Thomas. V r i e n d s c h a p met W i l l e m II L a n g heeft Pieter v a n D o o r e n niet i n het h u i s van zijn o o m g e w o o n d . I n de V o l k s t e l l i n g v a n 1830 is h i j geregistreerd i n het h u i s aan de Steenweg nr. M 1248, naast f a b r i k a n t G e r a r d Bogaers. Thomas, i n m i d d e l s 75 jaar o u d , w o o n t n o g steeds o p nr. M 1246, samen met de 22-jarige A n n a v a n D o o r e n en d r i e dienstbodes. H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k is d i t de k l e i n d o c h ter v a n z i j n broer Ignatius, n a m e l i j k A n n a O d i l i a v a n D o o r e n (1805-1872). Z i j t r o u w d e i n 1834 met de advocaat en kantonrechter m r .

Nalatenschap O p 29 j a n u a r i 1835 heeft Thomas v a n D o o r e n , ' z w a k v a n lichaam, edoch z i j n verstand en z i n nen m a g t i g ' i n zijn h u i s z i j n testament laten o p m a k e n ten overstaan v a n notaris Pieter G e r a r d M o l e n g r a a f f . Pieter v a n D o o r e n en zijn neef Gabriel Baesten te A n t w e r p e n w o r d e n , tegen een v e r g o e d i n g v a n ƒ 1000, executeurs v a n het testament. O n d e r G i n n e k e n en o m l i g gende gehuchten bezit h i j zogenaamde ' L a m m e r t i e n d e n , graan- en vlastienden'. Deze legateert h i j aan de n i c h t e n v a n z i j n overleden v r o u w , de te A n t w e r p e n w o n e n d e A n t o n i a v a n de V e n en de te L i e r w o n e n d e begijn M a r i a Louisa de Vries. Een b e d r a g v a n ƒ 3000 w o r d t bestemd v o o r de p e t e k i n d e r e n v a n h e m , respectievelijk v a n z i j n v r o u w : neef Thomas A n t o n i u s en n i c h t A n t o n i a Josepha L e u r s - v a n D o o r e n , en v o o r t w e e k i n d e r e n v a n z i j n overleden p e t e k i n d n i c h t A n t o i n e t t e Josepha v a n B o m m e l - v a n D o o r e n . O p m e r k e l i j k is dat h i j o o k ƒ 1000 nalaat aan de d r i e dienstboden die tijdens z i j n o v e r l i j d e n i n zijn dienst z u l l e n z i j n . A l l e andere na te laten roerende en onroerende goederen legateert h i j

aan de w e t t i g e a f s t a m m e l i n g e n v a n w i j l e n zijn v i j f broers en een zuster. H i j m a a k t echter een v o o r b e h o u d v o o r k l e i n d o c h t e r Caroline D i e n e m a n v a n z i j n broer H e n d r i k , v o o r neef Jan Baptist v a n D o o r e n , z o o n v a n z i j n broer Ignatius, en alle k i n d e r e n v a n z i j n reeds o v e r l e d e n neef Cornelis v a n D o o r e n , eveneens een z o o n v a n z i j n broer Ignatius.^^

D o o r e n , de v r o u w v a n Pieter. Een zesde deel d a a r v a n is echter haar erfdeel. De tienden onder L i e m p d e w o r d e n v o o r ƒ 2.010 gekocht d o o r 'grondeigenaar zonder beroep' Joseph H e i l i g e r v a n lersel te U d e n h o u t namens zijn moeder Johanna M a r i a v a n Abeelen ook u i t Udenhout.-**

E n d a n , een goed jaar later, op 4 december 1836 k o m t T h o m a s v a n D o o r e n op r u i m 82-jarige leeftijd te overlijden.^* H i j w o r d t begraven o p het k e r k h o f aan de Bredaseweg i n een o p m e r k e l i j k g r a f m o n u m e n t , w a a r i n i n 1832 o o k zijn v r o u w was bijgezet.

De inboedel u i t het w o o n h u i s w o r d t v a n 20 tot en met 27 m e i gedurende vijf veilingdagen i n 831 kavels openbaar verkocht. Deze bestaan u i t een enorme partij huisraad, waaronder een bijl, p l a n k e n , enkele m o l l e n - en muizenvallen, een nationale vlag, een wafelijzer, een zakje met koffiebonen, goed v o o r ƒ 8,75, een vergrootglas, een ' g o u d v i s c h glas', snuifdozen, tabakspotten, veel keukengerei en serviesgoed, o p v a l l e n d veel beddengoed en de n o d i ge b e d d e n en matrassen, h o n d e r d e n flessen w i j n , w a a r o n d e r t w i n t i g 'Chateaux M a r g a u x ' (ƒ 15 samen!), etc.

Verkoop van inboedel Enige m a a n d e n na z i j n d o o d w o r d t de nalatenschap v a n Thomas v a n D o o r e n i n enkele v e r k o p i n g e n d o o r de notarissen Pieter G e r a r d M o l e n g r a a f f en H e n d r i k Bernard Beckers openbaar g e v e i l d . O p 12 m e i 1837 zijn dat de onroerende goederen: het huis en erf (met o n der andere een achterhuis, koetshuis en een ' w a n d e l b o s c h ' ) aan de Heuvelstraat en de zogenaamde k o r e n - en smaltienden, genaamd de 'Boschtiende' te L i e m p d e . De t i e n d e n o n der G i n n e k e n w a r e n toen blijkbaar niet meer i n z i j n bezit. O p m e r k e l i j k is dat bij de v e r k o o p v a n het h u i s expliciet m e l d i n g w o r d t gemaakt dat 'een spiegel, hangende tegen d e n m u u r ten oosten en vastgemaakt aan het behangsel i n de v o o r k a m e r genaamd de geele kamer, l i n k s bij het i n k o m e n der g a n g ' niet bij de k o o p is inbegrepen. O p 26 m e i v o l g t de finale t o e w i j z i n g . D e T i l b u r g s e k o o p m a n Nicolaas Reabel k o o p t het h u i s v o o r ƒ 16.000 namens Sophia v a n

verbouwde huizen rechts in de Heuvelstraat

waren

destijds een geheel.

Thomas

van Dooren woonde hier van 1815 in 1836.

tot aan zijn dood

Foto ca. 1925

Gemeentearchief

(coll.

Tilburg).

Veel zaken w o r d e n gekocht d o o r familieleden, maar o o k door opkopers als Cornelis Stoops en Nicolaas Reabel. Neef Thomas A n t o n i u s v a n D o o r e n was blijkbaar een klokkenliefhebber. H i j k o o p t v o o r ƒ 13,25 een 'Vriesche k l o k ' , v o o r ƒ 61 een g o u d e n horloge en voor ƒ 81,50 een ' g o u d repetitie H o r l o g i e ' . O o k k o m t er een grote hoeveelheid z i l v e r w e r k onder de hamer, w a a r b i j een z i l v e r e n soupterrine als klapstuk v a n de v e i l i n g v o o r ƒ 280 er w e l erg u i t s p r i n g t . Baesten w o r d t de g e l u k k i g e eigenaar. Thomas h i e l d v a n spelletjes. O n d e r de lotn u m m e r s b e v i n d e n zich een schaakbord, een d a m b o r d met schijven, een d o m i n o s p e l , een

Twee broers van Links: Martinus van Dooren

Thomas. Cornelus

(1756-1811).

Rechts: jan Baptist van Dooren (1758-1813) Cemeentearchief

(coll.

Tilburg).

t r i k t r a k b o r d en een ' b i l l a r d met toebehooren'. H i j h a d o o k een behoorlijke bibliotheek. Behalve vele p a k k e n boeken vi'ordt o o k een tachtigtal titels v a n afzonderlijke boeken en seriewerk e n g e n o e m d w a a r o n d e r b i j v o o r b e e l d een bes c h r i j v i n g v a n A m s t e r d a m , de w e r k e n v a n Cats, ' A l t a a r g e h e i m e n ' v a n V o n d e l , w o o r d e n boeken, atlassen, ' V o o r s c h r i f t e n o m de oogen te behandelen' en veel Franstalige w e r k e n , zoals 'Fables de Lafontaine', 'Geographie de la France', ' A l m a n a c h de commerce', 'Descript i o n de la v i l l e de Paris', 'La v i e de Peintres', ' D i c t i o n n a i r e H i s t o r i q u e de Feller', ' H i s t o i r e N a t u r e l l e de B u f f o n ' en 140 delen v a n d e ' E n cyclopedie M e t h o d i q u e ' . De totaal 831 l o t n u m mers brengen ƒ 10.454 op.-'' V e i l i n g v a n de k u n s t v e r z a m e l i n g De v e r z a m e l i n g v a n 62 schilderijen w o r d t o p 30 m e i 1837 a f z o n d e r l i j k geveild.-'" De speciaal v o o r deze v e i l i n g g e d r u k t e catalogus is verkrijgbaar bij d r u k k e r i j de W e d . J. v a n G e m e r t en z o n e n v o o r 15 cent. De opbrengst v a n de catalogus is bestemd v o o r de a r m e n . De erfgenam e n v a n Thomas m o c h t e n v o o r de schilderijen ƒ 2213 o n t v a n g e n . L o t n u m m e r een is een bijzonder schilderij v a n L u d o l f B a k h u i z e n (1631-1708), gezicht vanaf het IJ op A m s t e r d a m met Schreierstoren, dat i n 1698 d o o r de N e de r la nds e ambassadeur aan de Franse k o n i n g L o d e w i j k X I V w e r d geschonken. Tijdens de Franse R e vo l utie is het i n het bezit v a n V a n D o o r e n g e k o m e n . D i t schilderij w o r d t echter niet v e r k o c h t , e v e n m i n die v a n A n t o i n e v a n D i j c k ( i n het z w a r t geklede m a n en een tweede schilderij de d o o p v a n de H . Johannes), Jan Steen (twee v r o u w e n aan een tafel), Diégo Velasquez (Susanne met grijsaards en Daniël),

Carrache (de heilige Johannes i n de woestijn) en T h e o d o o r v a n T u l d e n (Christus v a n het k r u i s genomen). E i g e n l i j k z i j n er maar 26 v a n de o v e r w e g e n d religieus getinte 62 schilderijen verkocht, w a a r o n d e r overigens een P.P. Rubens (een Bacchus o p een ton) v o o r ƒ 186 aan de A m s t e r d a m s e kunsthandelaar Jan de Lelie. Een v a n de kopers is de pastoor v a n het H e i k e en latere aartsbisschop, Joannes Z w i j sen. H i j k o o p t v a n Carena ' D e H e m e l v a a r t v a n M a r i a ' v o o r ƒ 15, v a n (of naar) Raphael D ' U r b i n 'Mozes v e r b r i j z e l t de Tafels der W e t ' v o o r ƒ 7 en v a n Daniël de V o l t e r r e 'De afdoen i n g v a n het k r u i s ' v o o r ƒ 26. W a t er met de niet-verkochte schilderijen gebeurd is, k o n i k niet achterhalen. M i j n speurtocht naar de lotgevallen v a n d i t k u n s t b e z i t en z i j n vroegere eigenaar gaat verder.

Noten 1.

Geannoteerde bewerking van: Ronald Peeters, 'Thomas van Dooren (1754-1836). Koopman en kunstverzamelaar te Tilburg', in: Tilburg Magazine, jrg. 8, nr. 3, okt. 1997, p. 47-55. De auteur heeft een uitvoerige biografie over Thomas van Dooren in voorbereiding.

2.

Gemeentearchief Tilburg (GAT), Doopboek pastoor, 23 ja-

3.

G A T , Genealogisch kaartsysteem. Genealogische aanteke-

nuari 1754.

ningen V a n Dooren en Genealogische Databank G A T in Hazadata-Mega (met dank aan drs. G.J.W. Steijns); H . A . Muntjewerf, De spil waar alles om draaide. Opkomst, bloei en neergang van de Tilburgse famdie-onderneming Wolspinnerij Pieter van Dooren IS25-397,'5 (Tilburg, 1993), p. 111-112,128, 133-134, 282. 4.

G A T , Notarieel archief inv. nr. 125, fol. 11 e.v., 6 februari 1800; Rechterlijk archief, inv. nr. 459, fol. 112 e.v., 19 mei 1800; Huizenregister Kerk en Heuvel, huis 30.

5.

6.

7.

8.

9.

Uit liet dagboek van eeti Tilburger. Cliroiüque in en omtrent

meen zelfs kardinaal-aartsbisschop van Parijs, als dank

Tilburg voorgevallen aangeteekcnd door L.D. Lelie en ƒ.6. de Beer

voor het bewaren van zijn huis in de Franse revolutie. De

(Tilburg, 1918), p. 14-15; A . W . M . Keune, ' D e industriële

huizen van buitenlanders werden namelijk met rust gela-

ontwikkeling gedurende de 19e eeuw', in: De opkomst va)i

ten, en hij had hem gevraagd zijn huis te kopen en te bewa-

Tilburg als industriestad (Tilburg, 1959), p.11-60.

ren. Dat heeft hij gedaan. Het huis is bewaard gebleven en

H.P.J.E. Merkelbach, Inventaris van het archief van de loolspin-

onder dank geretourneerd na de revolutie, met als dank

nerij "Pietervan Dooren N.V." teTilburg 1827-1968 (Tilburg,

dus de twee religieuze schilderijen, die Th.J.

Gemeentearchief), 1986; Muntjewerff, De spil waar alles om

heeft aan de Heikese kerk. Het schilderij 'Judith met 't

doorgegeven

draaide.

hoofd van Holofernes', ook een levensgroot schilderij, heeft

G A T , Oud-administratief archief Tilburg, inv. nr. 145: uit-

een pastoor van 't Heike voor een anker wijn verruild, en is

gaande borgbrief voor Rotterdam nr. 139, f. 147r, 21 juli

in de familie Kerstens gekomen. Dat ruilen zal wel niet in

1781.

de boeken staan, denk ik!!', aldus mevr. Mutsaerts-van

G A T , Overlijdensregister, 1827, akte 116; Huwelijksdatum

Dooren. Een soortgelijke lezing gaf mevr. Van Spaendonck-

staat op het grafmonument van dit echtpaar op het kerkhof

van Dooren aan Cees van Raak op 18 februari 1991. Het

aan de Bredaseweg, Tilburg.

'Dagboek van een Tilburger' is een eigentijdse bron en m.i.

Vriendeljke mededeling Henk Muntjewerff, Breda.

betrouwbaarder dan de door beide dames geschetste familie-overlevering, als het gaat om de schenking van 1829.

10. Jan Donders, 'Kerkelijke kunst in Tilburg V I ' , in: Rooms

Het is mogelijk dat Thomas van Dooren bedoelde schilde-

Leven van 5 oktober 1946.

rijen later aan de pastoor heeft geschonken. Het blijft een in-

11. C J . Weijters, 'De parochie Tilburg en de abdij van Tongerlo', in: De Lindeboom II (Tilburg, Archiefdienst van de gemeente Tilburg, 1978), p. 73.

trigerend gegeven. 14. Inventaris van liet liertcelijl< t
12. Dagboek van een Tilburger, p. 57.

('t Heitce) te Tilburg, manuscript Bisdom 's-Hertogenbosch,

13. Ibidem. In een brief van mevrouw Mutsaerts-van Dooren te

p. 15 en 31; Jan Donders, 'Kerkelijke kunst in Tilburg V i l ' ,

Turnhout d.d. 17 augustus 1998, gericht aan Cees van Raak

in: Rooms Leven van 12 en 19 oktober 1946; Het Nieuwsblad

was 'het ene schilderij een groot kruis met Christus, het an-

van 15 en 30 juli 1988; Joost van Hest, 'De huidige kerk van

dere een Judith met 't hoofd van Holofernes'. Zij vervolgt

't Heike', in: Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumen-

dan: 'Thomas Josephus had ze gekregen van de bisschop. Ik

ten en cultuur, jrg. 8, nr. 3,1990, p. 88-89 (zie ook 'gids inventaris', p. 78 nr. 29 en p. 80 nr. 54).

"^pr

15. G A T , Notarieel archief, inv. nr. 221, akte 157,30 juni 1815.

,

16. G A T , Kadasterkaarten 1832 en 1883; De Bas, ' Aanteekeningen' p. 292 zegt: 'Ofschoon het vroegere huis van den heer T.J. van Dooren thans tot drie perceelen, nos. 4

65, 67 en 69, is verbouwd, geeft het gemeenschappelijke dak duidelijk de vroegere uitgestrektheid aan'.

D' ÜNE B E L L E COLLECTION DE

17. G A T , Secretarie-archief 1810-1908, inv. nr. 2120, 5 juli 1815;

,

L u u d de Brouwer en Joost van Hest, 'De Willem ll-straat, voorheen Komediestraat (1870-1992)', in: Tilburg. Tijdschrift

Des Maitret les plux cëlèbres,

voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 10, nr. 3,1992,

BOIXANPAU, IXAMANDS, ITALIENS, FBANfOIS BT EaPAGNOI.8. formée

aveo

beaucoup

cU lavoir

P i n M v .

lEhe,

et

de

p. 56-69. 18. F. de Bas, Prins Frcderik der Nederlanden en zijn tijd, deel 4

goüt,

(Schiedam, 1913), p. 881-883.

FEU

19. Hef Nieuwsblad van het Zuiden van 19 december 1961 en 16

oAtt

J o g .

SDoorctt.

juni 1965. 20. De Bas, Prins Frcderik, t.a.p.

: Dolt U T«iit« pobliqac et lax enclJHi aon HM k Tilhmtrg , le 3i M . i 1857, P u le B i o i i U r e . F. G. MOLKNUBAiFF et U . B.

tdilbeum.

21. G A T , Bevolkingsregister 1830, fol. 498-499, Kerk 1246;

BECKBBS, Nsteira. Bajraox r<Mil»t ei ! • ilile Ville, loae U linelig* LOUIS S A L i , VmUüi

t^».

G A T , Notarieel archief, inv. nr. 239, akte 13, testament d.d.

d . TeUeeaz k B
29 januari 1835.

Op ^«fT* eUBÏnet lee TekleeeK troif joon eviBt U veBt4, ^lau: SlMlol

22. A . L . N . Baron Sloet tot Everlo, Koning Willem II en Tilburg •~ . Qh*»

On paurra U'e

te proeurer

LOUIS

SALA

a

le

Boia.

(Tilburg, 1895), p. 32 e.v.

Catalogus le-

£| chez

Duo.

les Libraires Suivants HIKDEnUlM A. J. ,

^

C

a

b;

fê^ve

tj.» n O S S D U

4:4-

<» la

Haye.

p., 25-26. 25. G A T , Notarieel archief, inv. nr. 239, akte 13, testament d.d.

aUtreeht.

j . v i , G E M E B T ' 4" F l t S

Tilburg', aangelegd door archiefmedewerker L . Langeweg. 24. Ronald Peeters, Konmg Willem II en Tilburg (Tilburg, 1987),

Amtterdam.

P. Ti» L A K G E N H U Y Z E N

23. Zie: G A T , Register 'Bezittingen (koning) Willem 11 te

«

Tilbourg.

29 januari 1835. 26. G A T , Overlijdensregister 1836, akte 286.

k n Ï M B de i5 ceeti en profït dei Fiuvrte.

27. Zie artikel Cees van Raak in dit tijdschrift. 28. G A T , Notarieel archief, inv. nr. 240,1837, akten 28,29,30, 31, 32,35 en 36; 1838, akte 13. Chez

la

Yeme

J.

GEME&T 1837.

yah

f

FILS.

29. G A T , Notarieel archief, inv. nr. 240,1837, akte 34. 30. G A T , Notarieel archief, inv. nr. 240II, 1837, akte 39.

Het oudste graf Cees van Raak*

* Cees van Raak (1954) publiceerde dichtbundels

drie

(pseudoniem:

Cees Verraak),

enkele

bloemlezingen, funeraire studies

en de

'Verstüde

stad. De oude begraafplaatsen Tilburg'

(special

'Tilburg',

tijdschrift

1991),

vredig ontslapen.

van

'Heden Funeraire

geschiedenis van het huis Oranje-Nassau' 'Dodenakkers.

(1995), Kerkhoven,

begraafplaatsen, grafkelders en grafmonumenten

in

Nederland (1995).

Hij

werkt aan een

publicatie

over begraafplaats 'Binnenstad'.

Het graf van Thomas van Dooren (17541836) en zijn vrouw Maria Delfontaine (1757-1827) is het oudste van begraaf-

T

Ihomas

Josephus

van

Dooren

(1754-

1836) w a s een z o o n v a n Cornelis v a n D o o r e n (1700-1767) en Johanna M a r g a -

retha v a n Son (?-1778). Z i j n broer w a s M a r t i -

plaats van parochie 'Binnenstad', een sa-

nus v a n D o o r e n (1756-1811), de eerste ' m a i r e '

menvoeging van de voormalige pa-

geeft elders i n d i t tijdschrift (p. 35-41) een b i o -

rochies het Heike, Sint Anna en

grafische schets v a n deze i n F r a n k r i j k rijk ge-

Noordhoek. Deze rustplaats was voor-

(burgemeester) v a n T i l b u r g . ' Ronald Peeters

w o r d e n z i j d e k o o p m a n en kunstverzamelaar.

heen exclusief voor parochianen van het

Begraafplaats

Heike, maar nog vroeger de gemeentelij-

E v e r m o d u s D u c h a m p s (pastoraat 1807-1832),

ke begraafplaats, van 1813 tot 1832. Het

(1829) en de laatste n o r b e r t i j n (witheer-pas-

grootste deel kwam pas in 1832 in handen van parochie het Heike. Mogelijk door een gift van de rijke Thomas van Dooren.

b o u w p a s t o o r v a n de h u i d i g e Heikese

kerk

toor), o p parochie het H e i k e , v o n d i n 1828 de gewenste m e d e w e r k i n g v a n de toenmalige, bijna geheel

roomse

gemeenteraad

o m het

grootste deel v a n de begraafplaats (47,7 aren) over te n e m e n . De rest, 10,7 aren, bleef bes t e m d v o o r de algemene begraafplaats, te w e ten v o o r de n i e t - k a t h o l i e k e n (met name

de

protestanten - het stond d a n o o k b e k e n d als het ' g e r e f o r m e e r d k e r k h o f ' - en w a a r s c h i j n l i j k w e r d e n i n deze gemeentelijke g r o n d tevens o n g e d o o p t e n en ongeïdentificeerde d o d e n , zoals z w e r v e r s en d r e n k e l i n g e n , begraven). De prijs bedroeg 580 g u l d e n , w a a r v a n 150 v o o r de b e u k e n h a g e n i n het z u i d w e s t e n en het noord e n en v o o r de h e l f t v a n de haag die de twee h e l f t e n scheidde. I n de o v e r l e v e r i n g b i n n e n de f a m i l i e V a n D o o r e n l u i d t het dat het geld h i e r v o o r geschonken w e r d d o o r Thomas v a n D o o r e n , die, zoveel

is zeker,

puissant

r i j k was. I n het

Register v a n jaarrekeningen 1823-1878 v a n de parochie is deze g i f t niet t e r u g te v i n d e n . H i j k a n echter o n d e r h a n d s plaatsgevonden hebben. W a t h i e r v o o r pleit is het gegeven v a n de aanwezige zogenaamde

'perpetuele g r a v e n '

(eeuwig), g e l d e n d v o o r Thomas v a n D o o r e n / M a r i a D e l f o n t a i n e en twee andere f a m i l i e g r a ven, die d a n bij o v e r d r a c h t g e c o n d i t i o n e e r d waren.2 O o k de gift v a n twee schilderijen k a n i n deze richting

wijzen.

Deze

schilderijen

schonk

T h o m a s v a n D o o r e n i n 1829, twee jaar na de d o o d v a n z i j n v r o u w , aan de parochie het Heike.

Links en rechts: tekeningen van

twee

Nolthenius

de Man. Reproductie

Frans

van Ameijde

(coll

KUB, inv. nr.T

1993

Brabant-collectie, 34/453

DELF).

Uiterst links (p. 42):

De

f '

••

-

-

ingang van het kerkhof aan de Bredaseweg

in

1892.

Rechts is het graf van Van Dooren nog juist (coll.

zichtbaar


C'>

Onder: Foto 1991 Gemeentearchief

.-^ï^

j ^ A ^

(coll.

tilburg).

Begrafenis O v e r de begrafenis v a n M a r i a Delfontaine i n 1827 is het een en ander overgeleverd. Z o lezen w e i n ' U i t het Dagboek v a n een T i l b u r g e r ' v a n D e Lelie en De Beer: 'Op 19 juni 1827 is begraven: vrouw Antonia Martina Johanna Maria Delfontain huisvrouw van den Heer Tomas Joseph van Dooren. Bij deze begrafenis is voor 't eerst, in Tilburg, een lijkwagen gebruikt. De Hr. v. D. had 1000 broden van 2V2 Ned. pond laten bakken om uit te deelen aan de armen door 't armbestuur, aan hen die de lijkdienst hadden bijgewoond. De Protestantse als ook de Jode arme konden hier ook deel aannemen.' Een andere b r o n , ' H a n d s c h r i f t v a n een T i l b u r g e r ' (coll. Gemeentearchief T i l b u r g ) , v e r m e l d t : 'De lijkstatie, die plaats had op den 19e was plechtig. Een rouwkoets had men expresse uit Breda laten komen, waarmede het lijk naar de Kerk en het Kerkhof wird gebracht. Paarden en koets waren met zwart laken omhangen. Vier schreeuwers liepen naast de koets. Een lijkdienst met 4 priesters. Op het Geurke ook een lijkmis. 1000 brooden werden aan de armen uitgedeeld, die in de lijkdienst waren tegenwoordig geweest. 10 lijkdragers en 4 slippendragers waren erbij.' Tot n u toe z i j n er geen d o c u m e n t e n g e v o n d e n die b e t r e k k i n g hebben op de begrafenis v a n T h o m a s Josephus; m e n w o r d t er w e l n i e u w s gierig naar, gezien de bovenstaande beschrijv i n g e n v a n de laatste gang v a n z i j n v r o u w .

Het graf van Thomas van Dooren en zijn Antonia Delfontaine. 1991 (coll.

vrouw Foto


Praalgraf H e t Gemeentearchief T i l b u r g heeft foto's v a n vier tekeningen v a n het praalgraf v e r v a a r d i g d d o o r een zekere N o l t h e n i u s de M a n ; deze z i j n a f k o m s t i g u i t de Brabantica Collectie v a n de K a t h o l i e k e U n i v e r s i t e i t Brabant.^' H i e r o p staan de volgende teksten: 'Schetstekening van het monument op het graf der familie Van Doren op het kerkhof te Tilburg, gesteld in 1833, en aldaar in datzelfde jaar in tiovember door den ondergeteekende afgeteekend.' En: 'Plaats bestemd voor den naam van den Heer Van Doren, wanneer die zal komen te overlijden.'I 'Gesteld in 1833': met andere w o o r den, M a r i a Delfontaine (gestorven 15 j u n i 1827) w e r d niet o n m i d d e l l i j k onder het p r a a l graf begraven. D i t k w a m er pas i n 1833 of zelfs later, helemaal u i t A n t w e r p e n . A a n n e m e l i j k is dat het verrees o p dezelfde p l e k als w a a r zij ter aarde was besteld.Evenzo ziet m e n recent ged o l v e n g r a v e n die n o g een zerk ontberen meestal k o m t de d o o d o n v e r w a c h t s .

i m m e r niet w i e er onder de derde zerk l i g t - d i t b l i j f t een i n t r i g e r e n d mysterie.

O p 4 december 1836 k w a m Thomas v a n D o o r e n op r u i m 82-jarige leeftijd te o v e r l i j d e n . V o o r z i j n n a a m was reeds plaats gereserveerd op de tekstgedeelte v a n de o p s t a n d (zie aantek e n i n g N o l t h e n i u s de M a n ) . Bij het g r a f m o n u m e n t l i g g e n d r i e hardstenen en onbeschreven kelderzerken. Volgens M u n t j e w e r f f h a d het echtpaar geen k i n d e r e n . * Een m o g e l i j k jonggestorven dochtertje, A n n a (een eerder gedane suggestie v a n m i j ) , b l i j k t niet te traceren.^ M e t andere w o o r d e n , w e w e t e n n o g

1. twee h a n d e n die elkaar v a n u i t wolkjes rak e n ('eeuwige t r o u w ' ; indicatie dat er een echtpaar begraven ligt),

D a t het het oudste graf is, daar w i j s t m e t name de o p m e r k e l i j k e l i g g i n g o p : de d r i e kelderzerk e n l i g g e n i n n o o r d - z u i d r i c h t i n g , als enige. N o g r u i m t e genoeg i n die dagen. D i t fraaie hardstenen neo-classicistische g r a f m o n u m e n t w e r d zoals gezegd v e r v a a r d i g d i n A n t w e r p e n en i n 1833 op het k e r k h o f geplaatst. H e t graf w o r d t d o o r een e e n v o u d i g ijzeren h e k m e t t w a a l f manshoge, bakstenen palen o m k a d e r d . I n o k t o b e r / n o v e m b e r 1993 w e r d de o m h e i n i n g gerestaureerd. De b e s c h r i j v i n g v a n het graf l u i d t als v o l g t . D r i e oplopende, hardstenen, kelderzerken zonder tekst l i g g e n i n n o o r d - z u i d r i c h t i n g , w a a r v a n de m i d d e l s t e aansluit bij het neoclassicistische m o n u m e n t . D i t m o n u m e n t w o r d t aan alle vier de zijden naar b o v e n toe afgesloten d o o r een t i m p a a n (bekronende geveldriehoek) met een reliëf v a n :

2. een 3. de staart kelijk telijk

k r u i s met stralen en w o l k e n , ouroboros, de slang die i n z i j n eigen bijt ( s y m b o o l v a n e e u w i g h e i d , al g e b r u i i n de Indiase m y t h o l o g i e ; helaas gedeelafgebroken),

4. een gevleugelde zandloper met l i n k s en rechts een omgekeerde fakkel (de t i j d verv l i e d t ; de f a k k e l v a n het leven gedoofd).

De acroteria, d i t z i j n decoraties op de hoeken v a n het t i m p a a n , stellen C h r i s t u s k o p p e n voor, zoals o o k de tekst bij de t e k e n i n g v a n N o l t h e nius de M a n v e r m e l d t . H e t m o n u m e n t w o r d t b e k r o o n d d o o r een w i t m a r m e r e n u r n met een guirlande van klimop.

legen, werd namelijk in 1811 begonnen; de ingebruikname

O p de rechterzijde, centraal, b e v i n d t zich een w i t m a r m e r e n plaat met bovenaan het w a p e n v a n de f a m i l i e .

brief, beginnend met een beschrijving van de penibele situ-

D e tekst eronder l u i d t : 'Hier ligt begraven / Thomas Josephus van Dooren / geboren te Tilburg / den 23 januari 1754. / Aldaar overleden/den 4 december 1836.1 Gehuwd te Rotterdam / den 25 september 1780 met de / almede hier begravene vrouioe I Antonia Martina Joanna / Maria Delfontaine I geboren te Antwerpen / den 7 november 1757 / en overleden te Tilburg! den 15 juny 1827. / Bid voor de zielen.'

Kerkhof/zvelk Kerkhof/zig bevind rondom die Kerk hou t, te wee-

was pas twee jaar later. Martinus van Dooren zelf had in opdracht van de Franse prefect - de functie van maire betekende slechts administrateur / uitvoerder - naar geschikte grond gezocht voor een nieuwe begraafplaats. Hij schreef op 24 oktober 1810 een

atie in en rond de kerk:'(-) heb ik de eer UE te informceren, dat men alliier voor eeu regel in 't begraven, zoo in den Kerk als op 't

ten in de Kerk ivorden de Leijken ieder in een daar toe affzondcrlijk gemaakt gra/begraaven, op een verre destantie van elkaar, de graaven zijn ongeveer zoodiep dat er circa twee voet aarde op de kisten komt, het kerklw/f zijnde voor zeeker geen 50 roeden groot, is men verpligt de volgende ordre te houden, de graaven worden aldaar des zoomers gemaakt ter diepte dat men 3a4 kisten op malkauderen kan zetten, des wi)iters worden die gemaakt dat er 5, 6 en 7 op den anderen konnen geplaats worden, met in agt neming dat er op de bovenste kist 2 voet aarde komt, de kisten worden zijdelings tegens malkanderen geschooven, de lijken blijven

Aantekeningen 1.

ordinair drie volle daagen boven aarden staan, nochthans met

Waar Martinus van Dooren, 'maire' van Tilburg, vader van

uitsondering in tijde van besmettelijke ziekten wanneer die met

Pieter, broer van Thomas, begraven werd, heb ik tot op he-

voorkennis en permissie van de Schout Civiel binnen de 24 uuren

den niet kunnen achterhalen. Hij stierf op 15 juni 1811 op

des avons ter aarde worden besteld, - uit allen 't hier voor opgege-

55-jarige leeftijd te Tilburg. Minstens twee mogelijkheden

evene zal UE ten klaarste constateeren dat het Kerklw/f alhier 't

doen zich voor: hij werd begraven in de oude Heikese kerk,

eene maal ongeschikt is voor eene zoogroote Gemeen te als deze.'

of op het oude kerkhof eromheen. Gezien zijn maatschap-

Hierop vervolgt 'maire' Van Dooren met een concreet voor-

pelijke positie ligt de eerste optie het meest voor de hand;

stel: 'Ik heb mij op eene geschikte plaats tot het aan leggen van een

het kerkhof gold immers voor de mindergegoeden, het

nieuw Kerkho/geïn/ormeerd, en o/schoon noch niemand gevon-

volk. Even heb ik gedacht aan de derde zerk van het graf

den heb, die Zijne erve wil verkoopen, is er zeker geen geschikter

van Thomas van Dooren/Maria Delfontaine, maar dit is ge-

plaats dan een o/ander Acker in een uitgestrekte plek lands van

zien de datering zeer onwaarschijnlijk. Er zou dan sprake

circa een uur in den omtrek, genaamd de Schijffen geleegen in 't

geweest moeten zijn van exhumatie, het opnieuw teraarde-

Centrum dezer gemeente op een genoegzaamen a/stand van alle

bestellen van Martinus van Dooren. Met de aanleg van de

de heerden.' ( G A T , Oud-administratief archief Tilburg,

nieuwe dodenakker, tegenwoordig aan de Bredaseweg ge-

Concepten en resolutiën van het gemeentebestuur 18031810, inv. nr. 1110-3).

oVevteXü,,.

-

. . _

4 liv^Hî'ea. I8;>&.

TIL1iVn(i,1eti

Sbb.

îafi^/^/^!i«!e;.^<»;'e«<^

jyi,

31.

E c c i . . J,, 13.'

> t i T T T , 7.

H£ER,tJEEP HUM (Coll.


EETTWÎftE

KtTST!

(Coll.


2.

Graven van de familie Van Dooren zijn in beheer bij de Sophie van Dooren-Koppei Stichting te Turnhout. Andere graven van de familie Van Dooren die door deze stichting

BU

beheerd worden en die zich ter rechterzijde van het graf van Thomas van Dooren / Maria Delfontaine bevinden, zijn

poor de ziel van V R O u w K

ANTONI/V M\1UA

met name de volgende 'perpetuele': - T w e e identieke, grote, hardstenen grafzerken uit 1877 resp. 1911.

MAllTINA JOANNA DEL-rOiNTAlNE,

UUISVROUNV

Bovenaan elk: links en rechts een witmarmeren rosette,

Zaliger

VAN BEN

HEERE

T H O M A S JOSRPHUS v a n

midden een kruis.

DOOllEN,

overleden le Tilburg den i 5 juag 1827, in den ouderdom van G9 j a r e n , 7 maanden en 8 dagen.

Onderaan elk: idem, met in het midden een fraai doodshoofd, ook witmarmer, met gekruiste beenderen . Tekst linkerzerk: Herinnering / aan / den hoogedel ge-

Hoe

strengen heer / Frans Willem Hendrik van Opstall / hoofdingenieur van s Rijks Waterstaat / ridder der Orde / van

goed is de God van Israël poor die opregt van harte zgn, i ' s A L M L X X I I . 1.

den Nederlandschen Leeuw / van de Kroonorde / van

De benauwdheden en pynen hebben mij üper pallen, docli ik heb den naam des lleeren aangeroepen,

Pruissen 3de klasse / geboren te Ginneken 10 julij 1824 / overleden te s Hertogenbosch / 13 november 1877 Tekst rechterzerk: Herinnering / aan / mevrouw Marie

r3Ai,M

Sophie / Theresia van Dooren / weduwe van den / hooge-

11.

del gestrengen heer / Frans Willem Hendrik van Opstall /

c x i Y .

I .

4.

\

geboren te Tilburg 24 januari 1822 / overleden aldaar 17 maart 1911 - Drie hardstenen zerken, schuin naar achter oplopend, op

Noot: d.i. Pieter van Dooren, zoon van Martinus, neef van

hardstenen voet.

Thomas Josephus.

Linker- en rechterzerk identiek, de middelste is groter en

Tekst middelste zerk: Herinnering / aan den heer /

steekt boven de andere twee uit. Linker en rechter hebben

Franciscus Martinus / Ludovicus van Dooren / geboren te

bovenaan een reliëf van een zandloper doorkruist met kruis

Tilburg / den 11 december / 1817 en aldaar / overleden

en zeis.

d e n / 3 0 april 1863 / R . l . P .

Tekst linkerzerk: Hier ligt begraven / de heer / Petrus

Tekst rechterzerk: Ter nagedachtenis / van wijlen / vrou-

Cornelis Ludovicus / van Dooren / geboren teTilburg /

we Sophia Maria / van Dooren / weduwe / van wijlen den

den 22 februari 178fi (1784?) / en aldaar overleden / den 27

heer / Petrus Cornelis Ludovicus / van Dooren / geboren

januari 1845 / R.l.P.

te Rotterdam den 10 maart 1796 / overleden / te Tilburg den 29 maart 1871 / R.l.P. 3. 4.

Brabant Collectie K U B T34/453 D E L F . Wel wordt in Muntjewerff's genealogie vermeld dat Sophia Maria, dochter van Jan Baptist van Dooren (1758-1813), broer van Thomas, vanaf 1813 inwonend was bij Thomas Josephus te Rotterdam; aldaar huwde zij Pieter van Dooren

Foto 1991

op 27 april 1815, zoon van Martinus, haar volle neef dus.

(coll.

Gemeen tearch lef Tilb u rg).

5.

'Verstilde stad', p. 75.

Bronnen - L . D . Lelie, J.B. de Beer, Uit liet dagboek van een

Tilburger

(Tilburg, 1918). - H . A . Muntjewerff, De spil loaar alles om draaide. Opkomst, bloei en neergang van de Tilburgse familie-onderneming. Wolspinnerij Pieter van Dooren 1825-1975 (Tilburg, 1993). - Ronald Peeters, 'Thomas van Dooren (1754-1836). Koopman en kunstverzamelaar te Tilburg', in: Tilburg Magazine, jrg. 8, nr. 3,1997, p. 47-55. - Cees van Raak, 'Verstilde stad'. Special tijdschrift Tilburg, jrg. 9, nr. 3,1991. - Cees van Raak, Monumenten Inventarisatie Projckt. jongere stedebouw en bouwkunst, inventarisatie begraafplaatsen. R.K. begraafplaats Bredaseweg. Interne uitgave Publieke Werken Tilburg, afd. Stedebouw, jan. 1991. - G.J.W. Steijns: 'De geschiedenis van de parochie Tilburg 't Heike', in: Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monunwnlen en cultuur, jrg. 8, nr. 3,1990, p. 64-75.

De perszuivering in Tilburg in de eerste jaren na de oorlog Uiteenlopende opvattingen en de feiten Anton van Oirschot*

'Anton

van

Er is - voornamelijk achter gesloten deu-

Oinctiot

(1927)

studeerde

ren - heel wat te doen geweest over de

gescliiedenis aan de R.K. Leergangen

te Tilburg

aan het Instituut

en

Perswetenschappen Amsterdam.

verschillende opvattingen en tegenstrij-

te

Hij begon zijn

journalistieice

digheden daarbij een rol hebben ge-

loopbaan in

1950 bij de NTC,

werkte

vervolgens

speeld. Dat gold ook bij de Commissie

bij de

Maasbode-pers, Eindhovens

perszuivering in Tilburg; temeer omdat

z'oor

het

voor de Perszuivering, die in 1945 was in-

Dagblad en de

Brabant Pers; vestigde

gesteld, en de Raad van beroep voor de

zich

in 1967 als freelance jounialist/antenr was o.m. docent

Hij

H

publiciteit

en PR aan het Schoevers

Perszuivering uit 1947.^

op kasteel

Nemerlaer te Haaren.

et w a r e n p r o f . m r . J. Jurgens, m r . d r . W . v a n W y m e n en p r o f . d r . P. van B e r k u m , die v o o r de f a m i l i e A r t s , de uitgevers v a n de N i e u w e Tilburgse Courant, i n de bres s p r o n g e n toen naar h u n oordeel ' m e t de goede en eerbiedwaardige f a m i l i e g i n g gesold w o r d e n '

Instituut

te Tilburg

Eindhoven.

en

Hijlweft

tientallen boektitels op zijn naam

staan.

H e t k w a m tot een v o n n i s , w a a r i n w e r d vastgel e g d dat de N i e u w e T i l b u r g s e C o u r a n t tot i n 1951 een v e r s c h i j n i n g s v e r b o d kreeg o p g e l e g d .

PLEITNOTA in

d e zaak

van

de

NIEUWE TILBURGSCHE betreffende en C .

P.

de J.

heren

Dr. A. C.

B.

COURANT

Arts,

L . J. J.

Arts

V . Beek. P R O F . MR. J . J U R G E N S MR. DR. W. J . I. VAN WYMEN

M a a r i n feite k w a m hieraan al i n 1945 een einde d o o r d a t er een ' s l i m m i g h e i d j e ' w e r d uitgeh a a l d . De N i e u w e Tilburgse C o u r a n t had nam e l i j k i n 1931 de n o o d l i j d e n d e Tilburgse C o u rant (opgericht i n 1866) opgekocht en samengevoegd en g i n g toen onder die naam verschijnen. (Eenzelfde geval speelde zich af bij H e t V a d e r l a n d , dat i n december 1945 tijdelijk v e r d e r g i n g onder de titel N i e u w e Courant.)-^ Maar het v o n n i s tegen de N i e u w e Tilburgse C o u r a n t ( N T C ) bleef omstreden en dat niet alleen - w a t overigens i n de pleidooien van de j u r i d i s c h e adviseurs v a n de N T C wél doork l i n k t - o m d a t 'anderen d a n i n ' t v a k doorgew i n t e r d e , althans zeer geoefende mensen zitt i n g h a d d e n i n de Commissie v o o r de Perszuiv e r i n g en de Raad v a n Beroep'."* M a a r eveneens o m d a t de straffen, ook aan de betrokken personen, die toegemeten w e r d e n 'ongeveer gelijkstaande (waren) i n aantal jaren met dat w a t w e r d gegeven bij doodslag', zoals prof. m r . Jurgens en m r . d r . V a n W y m e n i n h u n pleid o o i stelden.' A a n v a n k e l i j k g i n g het namelijk o m straffen ( o n t z e t t i n g u i t h u n beroep) van zev e n en tien jaren.'' G o e d Nederlanderschap In elk geval z o u bij het v o n n i s tegen Leo A r t s toch n o g r e k e n i n g gehouden zijn met het feit dat hij ' b u i t e n z i j n h o u d i n g i n de pers, als goed N e d e r l a n d e r m a g w o r d e n gequalificeerd.' Het gaat d a n o m de inzet v a n zijn neef Loek L a n s d o r p (geb. 1921). Deze neef en pleegzoon v a n L. A r t s , is meer d a n v i j f t i e n jaar bij h e m als k i n d i n h u i s opgevoed, i n de w e r k e l i j k e illigaliteit. M e t m e d e w e t e n v a n zijn o o m v e r b o r g hij wapens i n diens h u i s en maakte d i t zelfs tot een c e n t r u m v a n zijn illegale werkzaamheden. L o e k L a n s d o r p w e r d d o o r de Duitsers opgep a k t en i n a p r i l 1944 gefusilleerd.**

Loek Lansdorp (coll.

(1921-1944)

kende illegaal Laslo Bubenik, l i d v a n de C h r i s t o f o o r g r o e p , w e r d b e w a a r d , en dat aan A r t s m i d d e l s z i j n dochter d o o r d i e verzetsgroep w e r d verzocht artikelen v o o r d a t illegale b l a d te schrijven en dat i n de kelder v a n A r t s meerdere m a l e n Christofoor-publicaties w e r den gestencild."


K o r t voor de oorlog D o o r d r s . W . Pouwelse en d r . F. v a n Puijenbroek^ w o r d t geconstateerd d a t de N T C i n de jaren v o o r de o o r l o g i n eigen k o l o m m e n (enigszins m e n i n g s v o l ) publiceerde over de jod e n v e r v o l g i n g d o o r de nazi's, zoals b i j v o o r beeld i n de k o p p e n v a n 11 n o v e m b e r 1938: 'Woeste aanval o p de Joden i n D u i t s l a n d . Gebedshuizen v e r b r a n d , w i n k e l s en w o n i n gen v e r n i e l d en g e p l u n d e r d , t e r w i j l de p o l i t i e w e r k l o o s toezag'; ' A f s c h u w i n de Engelse, Franse en A m e r i k a a n s e pers' (12 n o v e m b e r 1938); ' D e n Joden is het leven i n D u i t s l a n d zoo goed als o n m o g e l i j k gemaakt. Mateloos h a r d e decreten' (14 november 1938). E n er w e r d o o k een kaartje gepubliceerd w a a r o p de concentrat i e k a m p e n z i j n aangegeven. 'Terecht is de gehele w e r e l d v e r o n t w a a r d i g d over de afpersing v a n een m i l j a r d M a r k , d i e de Duitse Joden als boete is o p g e l e g d ' (19 n o v e m b e r 1938) en o p 23 november w o r d t het v e r n i e t i g e n d o p t r e d e n v a n de nazi's t e n aanzien v a n joodse kunst, de 'ontaarde' kunst, afgekeurd. ( A l w i j z e n P o u welse en V a n Puijenbroek w e l o p een 'vergaande p o l i t i e k e argeloosheid, d i e A r t s toen n o g deelde met vele anderen'.)'"

Leo Arts (1883-1965)

(coll

GemeentearchiefTilburg).

Illegaliteit D a t 'goed Nederlanderschap' g o l d o o k w e l v o o r d r . A.C.B. A r t s . I n de pleitnota v a n 1948 w o r d t erop gewezen, d a t de z o o n v a n d r . A r t s onder gevaar v o o r eigen leven naar Engeland was u i t g e w e k e n en als bestuurder v a n een Engelse jager herhaaldelijk b o v e n N e d e r l a n d v l o o g , w a a r b i j h i j u i t e i n d e l i j k g e w o n d raakte. En o o k dat de i n w o n e n d e dochter A n n e M i e k e met m e d e w e t e n v a n de hoofdredacteur v a n de N T C i n de illegaliteit zat en d a t i n de kelder v a n z i j n h u i s de b i b l i o t h e e k v a n de h e m be-

Contra bolsjewisme A r t s w e r d o o k v e r w e t e n dat hij het bolsjewisme bestreed, w a a r b i j de Commissie v o o r de P e r s z u i v e r i n g m e t de v e r k l a r i n g k w a m , d a t ' b e s t r i j d i n g v a n het bolsjewisme v o o r de k a tholieke lezerskring niet bijzonder n o d i g w a s ' . ' - A r t s deed d a t i n n a v o l g i n g v a n de Encycliek D i v i n i Redemptoris v a n 19 m a a r t 1937 w a a r i n de paus het bolsjewisme als een g r o o t gevaar v o o r de katholieke godsdienst signaleert. Z i j n pleiters w i j z e n erop d a t A r t s zich tegen het bolsjewisme keerde al v o o r de o o r l o g . Een sterk p u n t i n het p l e i d o o i is, d a t d r . A r t s als hoofdredacteur (en redacteur) aftrad o p 19 augustus 1941, t e r w i j l er toen n o g een v r i e n d s c h a p p e l i j k v e r d r a g bestond v a n Stalin m e t H i t i e r t o t j u n i 1941, toen d i t pact niet d o o r Stalin, maar d o o r H i t i e r w e r d verb r o k e n . ' D i e b e s t r i j d i n g v a n het bolsjewisme k a n d a n o o k m o e i l i j k als een b e z w a r e n d feit v o o r A r t s w o r d e n g e n o e m d zolang Stalin vriendjes met H i t i e r was.''^ Boete e n u i t b r a n d e r s I n f e b r u a r i 1941 kreeg de N T C d o o r de bezetter een boete opgelegd v a n ƒ 50.000, o m d a t de k r a n t v a n A r t s , evenals het D a g b l a d v a n A r n h e m , het N i e u w s b l a d v a n het Z u i d e n en het E i n d h o v e n s D a g b l a d de bisschoppelijke

(Coll.

Ceiucciitearclüef Tilburg).

n m t t l k i : rSM per ) mMUiUra. p*r wMk: tOJO p€a poM t l J t . Met InbcfTIp **Q \a Zondftnol-: C>ccL f S U p. 1 mD± ptr «Mk I O JS pet P0« ( 1 50. Ee&mul pet «Mk 1 t.n pet 6 niuL per port f 1 i T n o m u l per «Nk 1140 p 9 mni. pet-e«kioiï,ptf po«rM»-

NIEUWE TILBURGSCHE COURANT NiWMiL H

TILBURGSCH DAGBLAD wMrln opganomoR

Y r t B U R G S C H E

Ie JaarganK No. 32238

Joden en Grieken.

KEMAL ATATURK f DE PRESIDEN

Bet kan oiuen Uztn bekeitd zün — , heliben er althans «enige malen over •proken — dat de tegenwoordige ret-oartsl>ifWfhop van Sabbnrft, dr. S. ailE e*n i n waarhwd mpeatnlük werk tl6T den iêilijren I'auliu heeft Kesohre•pn. Een otunmentaar voor dMPn tijd, Iwriiouwinjten over ohndt^lijk leven en lw>rjt ^•oo^ ona (rp«la
C O U R A N T , HooftliwlMtw

VAN

TVRKIJE

HEDENMORGEN

DAGBLAD Dr.

KEMAL ATATVBK t Na een langdurige eniitige ziekte, waarvan hij verleden week lichtelijk herttelde,

doch

eergialeren

wederom

aware

iniinking

een

\72a

Jaargang)

DonderdaK 10 NovembM-1

NIEUWE AANVALLEN OP DE JODEN I N DUITSCHLAND

kreeg — hij werd opnieuw door

brief h a d d e n gepubliceerd o n d a n k s het verb o d v a n de bezetter. D o o r de N T C is p e r t i n e n t schriftelijk g e w e i g e r d de NSB financieel te steunen. D e 'Beauftragte' v o o r N o o r d - B r a b a n t heeft tot t w e e m a a l toe z i j n o n t s t e m m i n g b e t u i g d over het niet o p n e m e n v a n een r e d e v o e r i n g v a n V o n Ribbent r o p , o n d a n k s een bevel daartoe, w e l k a r t i k e l overigens i n alle andere N e d e r l a n d s e k r a n t e n wél w e r d geplaatst. O o k w e r d een a a n k o n d i g i n g v o o r een openbare v e r g a d e r i n g v a n de NSB i n T i l b u r g d o o r de N T C genegeerd. De 'Beauftragte' h a d het over een 'stelselmatige hetze tegen het nationaal s o c i a l i s m e ' . N a het t e r u g t r e d e n v a n d r . A r t s als h o o f d r e d a c t e u r n a m eerst diens broer H a r r i e A r t s de l e i d i n g over. H i j overleed echter reeds i n oktober 1942, maar o o k onder l e i d i n g v a n V a n Beek k w a m het meer d a n eens tot een b o t s i n g met de D u i t s e instanties. De N T C kreeg niet v o o r niets een ' u i t b r a n d e r ' v a n de 'Pressereferent'.^*' E i n d 1942 k w a m de bevestiging v a n het gerucht, dat het b l a d z o u w o r d e n opgeheven en tegelijkertijd w e r d i n een a f z o n d e r l i j k schrijven het bevel gegeven, dat de N T C met het ( p r o - D u i t s e ) D a g b l a d v a n het Z u i d e n te E i n d h o v e n moest fuseren. De l e i d i n g v a n de N T C heeft d i t g e w e i g e r d , met het g e v o l g dat de N T C toch als z e l f s t a n d i g b l a d m o c h t b l i j v e n verschijnen.^'' M a a r o p a a n d r a n g v a n D u i t s e zijde moest V a n Beek w e l als h o o f d r e d a c t e u r v e r d w i j n e n en v e r v a n g e n w o r d e n d o o r een zekere H o l t h u i z e n , een oud-NSB-er. D a t w e r d ten slotte w e l geaccepteerd, maar eerst 'nadat de R.K. geestelijkheid i n z i j n w o o n p l a a t s Goes

B U H E T S P E L E N OP STRAA CEDOOD Tien jarige knmap door rerAuifM

Sroacofe te BartUa ia linaÉ-

BBRLLIK. 10 November De lynaïoge In de Priniregenlen»lraiae te Wilmeradorl. een der wettelljt* wUken ™n Betlljti. s t u t In brand. De brandweer U bei l j hel Tuur l * beilrljden en i l ] trwHl te vrrhlndertn, dal de brand ave t i l aai naai WOESTE REACTIE OP DEN een «angtenzend contecllemagaiUn. Ben gioole menigte slaat h « Khouwspel gade. MOORD TE PARIJS -•- 'n het kleeding._ . perionen brengen de tnagaajn aanwezige goederen BEBUJN, !• Notembet (lUalet). l bchalHavas meldi uil BerlUn mder. re die In de PnniwgentenjlraaM ooa ae i j nagoge In de Faianensltisae In brand la ge,a o daad T»B Van Eatk wvftlt T U llok»n. De eer»M brand heen belangtUke d»«c arenü In DaltachlMid iclaeht »ehade aangerlchl Drie andere lynagogen ïouden eïeneeni tn brand lUan. doar hal In brud itaaao na tnuGroepje» JongelleOen trokken vanochtend fattn. bet l u l u n T M I ralUa cn hai tegen 3 uur door de hooMi.raWn en de weiMTartoarcD n n io&BO. telUke wuken .TUI Berlun. waar de Jood*ene laken nog lalrljk ilJn M « hamer» sloegen Ta Berlltii ittn nat da Initalatas ilj de vensterruiten In. Nergens werd evenraltoD opaehrHUn reP"»**- "*••» wel geplunderd. De politie kwam niet tua„Fuehrw. varte. aoi T U da J«>d«;ha tc hen belde. part". Uil Keulen meldl Reuter, dal daar vannacht de luiken en v e n i l e r » ^ ^loodache Ta Haniburi U de vemlellnf wel leer f o n d l i . Nlel ilechta d« winkelruiten il]n ingt-rant Ingealagen iUn. terwijl binnen alle» alagen, doeti ook de vïrurtert op d* eeriie werd vernield. Niemand kreeg echter peren twaede nnlleplnc van aan twlen behoo- joonlUk let«l. De poUile bewaakt Ihans de De eenl»» tjn^tot'. "elk* not te Mutn-de vernielde panden. chen w u oTergebleren. «lond bedeooehWMeDbatlt V Mr»d In brind Het ruur «toef over naar een •chUr da trnafoaa (elefen actiool en van De rljkilelder der 8, B en chef der DulUche beid» lebouwen Ij niet »M1 oTeriobleien Al- politie heeft de volgende verortlenlng uitle mannelUlw Inwooara öJn »anochl*nd troe» gevaardigd: door dB geheime poUtl» T»n hun bed teltcht Perionen, die volgeOJ de wetten van Neuan naar poll He barakken overtabraeht. Om- renberg alj joden gelden. U elk wapenbeill trent hun lol i» nleu bekend. Ook te WeaOrertreden worden naar concenoen lUn he*roehl«nd twee «mafofen door verboden. IraUekampen gebracht en gedurende twlnbrand rerwoeil. vlg Har In .achutihaft" genomen. De Reul«r-corr«»pond»nt U Waaoen meldt, dat Mn menlft» ran bOO peraonan, die betooAUei wat }oadKb la, wordt vert l n f t n tegen de Joden hield. (inoehWniJ dt nield.

in brand

I S T A N B O E L . 10 November.

ZUIDEN

A. C. B. A B T 8 .

Overal staan synagogen

OVERLEDEy

VAN HET

Tan I UK » rtfaK t L I * . H M * r •naw tOJB: T U b n l t n TUb f I . - tn M c t ; vaat BultenJuii «- per rec«L Rfclvoet ondar l oenUni] pw n f t i rOOO root I ten TUboft lOTSopda TDorpai ' 1 ^ PU««nilmle b u m n d

nge longen. H P. geheeten en In die i woonachtig, bij het ipelen met een vi trokken door een Iratto; opgeloopen. • bU hU kwam te vallen. De wagen, gbn knaap over hel lichaam, ten gevolge t-an hU op alag werd gedood. NACHTELIJKE FABRIEKl BRAND T E BREDA.

Vannacht o broken In di landicha gc forUUaat b Ondanks het lelt. dat da brandwMi spoedig met veel materiaal aaowedg brandde de fabriek doordat teer vael brandbaar materiaal. Koali gimimlartl gummiregenjassen eni. wai opgealaga heel uil. De brandweer alaagde ar echter In naast de brandende fabriek gdefen pa felfabrlek. dl« reedi vtam had gevat. I houden. Vertekertng dekt da Khadc. welka groot is. DB PUÜt>B n I I

In verband net de berkbtan o

D. welka op bet - Nederlandacbe 1 Maastricht i sUndsbank lUn gepleegd, v gebleken l i , dat de piocuraUehoodat K, gedurende eenige Jaren boeken en bea den heetl vervabchl. teneinde ipecalatl llexen van hem «n een der tUénlen U

gesteld h a d , dat zij over h e m "geen o n g u n s t i g o o r d e e l " had'.^^ O p het m o m e n t v a n z i j n aanstelling was H o l t h u i z e n al een jaar geen l i d meer v a n de NSB, o m d a t h i j - volgens de Commissie voor de Perszuivering - 'het bedrieglijke en verderfelijke v a n het nationaal-socialisme h a d ingezien'. D e N T C en Het N i e u w s b l a d D r . A . v . d . Poel, l i d v a n de door de Duitsers i n gestelde Raad v a n V o o r l i c h t i n g , een Belg die i n de Eerste W e r e l d o o r l o g al met de Duitsers h a d samengewerkt, beklaagde zich i n een brief aan z i j n 'amice' Goedewaagen over o n eerlijke concurrentie, o m d a t het N i e u w s b l a d ' m i n d e r slaafs d a n de N i e u w e Tilburgsche C o u r a n t de wenschen v a n den v i j a n d realiseerde'.-^ Jurgens en V a n W y m e n w i j z e n er overigens n o g o p , dat de N T C stééds heeft gew e i g e r d a r t i k e l e n op te n e m e n v a n zekere Ten Brake, een jarenlang i n D u i t s l a n d g e w o o n d hebbende NSB-er, w i e n s artikelen, zij het d a n w e l eens met een onderschrift, door H e t N i e u w s b l a d v a n het Z u i d e n wél w e r d e n opgenomen.-^ H e t N i e u w s b l a d bleef tot 1 oktober 1941 bestaan. Toen w e r d het d o o r de Duitse bezetter opgeheven. Volgens de ene b r o n (Pouwelse en V a n Puijenbroek) wegens papierschaarste, w a a r d o o r de kleinste k r a n t moest v e r d w i j nen—, volgens de andere b r o n (Jurgens en V a n W y m e n ) wegens z i j n 'onbetekenendheid'. De directeur v a n de N T C , L . A r t s , heeft toen aan de directeur-hoofdredacteur Oltheten en

Antoon Bcnwrdiis

Het Episcopaat

Cliristinaii Arts

(1873-

D e C o m m i s s i e v o o r de Perszuivering heeft de

1955) op jonge leeftijd (coll.

N T C v e r w e t e n dat de k r a n t door het Neder-

Genieentenrchief

Tilburg).

lands Episcopaat i n j u l i 1944 v e r o o r d e e l d z o u zijn.-** Jurgens en V a n W y m e n k o m e n echter met de stelling, dat v a n een dergelijke veroordeling

n o o i t sprake

is geweest:

'Kennelijk

doelde de commissie o p het op 16 j u l i 1944 v a n de kansels voorgelezen

H e r d e r l i j k Schrijven

w a a r i n staat dat er "geen specifieke k a t h o l i e k e b l a d e n " meer w a r e n en w a a r i n w e l een vero o r d e l i n g w e r d u i t g e s p r o k e n over het D a g b l a d v a n N o o r d - B r a b a n t en Zeeland ( h o o f d r e dacteur d r . v . d . Poel), De L i m b u r g s e Koerier, de Utrechtse C o u r a n t en de

Residentiebode'.

N a a r a a n l e i d i n g v a n de bisschoppelijke brief, voorgelezen o p 16 j u l i 1944, hebben de h e r e n A r t s zich g e w e n d tot m g r . H e n d r i k x , vicarisgeneraal

v a n het b i s d o m

's-Hertogenbosch,

' w i e n zij u i t d r u k k e l i j k hebben gevraagd of die algemene u i t s p r a a k v o o r hen n u geen aanleid i n g moest z i j n o m verdere v e r s c h i j n i n g v a n h u n d a g b l a d te staken'.'Van de vicaris k r e g e n zij de m e d e d e l i n g , dat zij maar moesten d o o r gaan en e r v a n moesten trachten te m a k e n w a t twee redacteuren E m i c h en V a n R i j t h o v e n het

er onder d i e o m s t a n d i g h e d e n v a n te m a k e n

aanbod gedaan h u n 'een zeer belangrijke tege-

was.'""' Pouwelse en V a n Puijenbroek w i j z e n

m o e t k o m i n g bij gemis v a n h u n salaris te ge-

o p de b e w e r i n g , dat veel eerder de k r a n t o p

v e n totdat zij bij tijd en w i j l e een n i e u w e be-

verzoek v a n het Nederlandse Episcopaat, v i a

t r e k k i n g z o u d e n hebben gevonden.'^"* D i t aan-

T i t u s Brandsma - d i e i n 1942 i n het concentra-

b o d is d o o r de d i r e c t e u r - h o o f d r e d a c t e u r v a n

t i e k a m p D a c h a u o m k w a m - daartoe aange-

de h a n d gewezen,

s p o o r d , 'bleef d o o r g a a n o m het k w a a d v a n

d o c h aanvaard

door

de

twee redacteuren, en aan hen is d a n o o k g e d u -

een NSB-orgaan te keren'.^'

rende een jaar een gezamenlijk b e d r a g u i t g e keerd v a n ƒ 3325,55.25

De b e v r i j d i n g v a n T i l b u r g o p 27 oktober 1944 legde de activiteiten v a n de N T C stil (door i n -

Toen het N i e u w s b l a d w e r d opgeheven, kreeg

g r i j p e n v a n het M i l i t a i r Gezag) tot 21 a p r i l

de N T C de b e s c h i k k i n g over de p a p i e r v o o r -

1945, toen de k r a n t met een n o o d e d i t i e weer

raad. ' D e directie v a n het N i e u w s b l a d v a n het

m o c h t verschijnen.^-

Z u i d e n heeft toen verzocht enkele r o l l e n te

M a a r v a n de C o m m i s s i e v o o r de

m o g e n b e h o u d e n . ' A a n O l t h e t e n is toen ge-

r i n g en de Raad v a n Beroep v o o r de Perszui-

zegd, dat h i j zoveel m o c h t h o u d e n als hijzelf

v e r i n g w a r e n de A r t s ' e n en de N T C n o g niet

wenste. Deze geste is d o o r het N i e u w s b l a d

af, al moet w o r d e n gezegd, dat i n het alge-

(dat o p 2 n o v e m b e r 1944 weer verscheen) na

meen de o n t h e f f i n g s t e r m i j n d o o r de Raad v a n

de b e v r i j d i n g , toen de N T C o p last v a n het

Beroep drastisch w e r d bekort.^-'

Perszuive-

M i l i t a i r Gezag w e r d stilgelegd, b e a n t w o o r d

De v e r o o r d e l i n g e n v a n d r . A . C . B . A r t s , d i e

met het w e g h a l e n v a n de gehele p a p i e r v o o r -

eerst i n 1951 weer de h o o f d r e d a c t i e o p z i c h

raad, w a a r o n d e r zelfs een grote partij v l a k -

n a m , v a n Leo A r t s als directeur en Pierre v a n

d r u k p a p i e r , hetgeen bestemd

de

Beek als redacteur b l e v e n grotendeels staande,

particuliere h a n d e l s d r u k k e r i j en niet v i e l o n -

o o k al z o u d e n zij z i c h i n de p r a k t i j k veel eer-

der de 'officiële'

der weer actief met de pers b e z i g h o u d e n .

krantenpapier

was v o o r

v o r d e r i n g , die alleen

betrof.-^

Maar

- zo

het

zeggen

Leo A r t s t r o k z i c h eerst o p 80-jarige leeftijd, i n

Pouwelse en V a n Puijenbroek - 'het v e r b o d

j a n u a r i 1964 v a n de k r a n t terug, nadat deze

dat het N i e u w s b l a d v e r h i n d e r d e tijdens

de

eerst i n 1945 onder de naam T i l b u r g s e C o u r a n t

Tweede W e r e l d o o r l o g te verschijnen, verleen-

verscheen en vanaf 1951 weer de o u d e titel

de het ' t h e l d e n d o m v a n de opera. A r t s kreeg

N T C met de T C als o n d e r t i t e l g i n g voeren. I n

de Z w a r t e Piet toegespeeld'.

hetzelfde jaar -1964 - w e r d de N i e u w e T i l b u r -

Toen personeel v a n de N T C o n d e r d o o k o m

gse C o u r a n t d o o r het N i e u w s b l a d v a n het

niet

Z u i d e n overgenomen,

het

slachtoffer

te

worden

van

de

w a a r b i j enige t i j d de

'Arbeitseinsatz', w e r d d o o r A r t s steeds h u n

oude naam

salaris d o o r b e t a a l d .

v o e r d . M a a r d r i e jaar later was het de b e u r t

als o n d e r t i t e l z o u w o r d e n

ge-

aan het N i e u w s b l a d o m o p te gaan i n een g r o ter concern, de Brabant Pers.-'''

Loek Lansdorp stond in de illegaliteit bekend onder de namen Cario, Cario Croix, Paul van den Heuvel, Charles van den Heuvel (De krant van Arts was gevestigd op de Heuvel in Tilburg). Hij kreeg met René Norenburg uit Tilburg een

Noten 1.

2.

militaire opleiding in Deurne. Norenburg werd gevangen

RenéVos, 'Nictvoorpublkalie'.

genomen. Lansdorp vluchtte naar de 'Zwarte Plac' in

De legale Nederlandse pers tij-

dens de Duitse bezetting (1988); Jan Driever en Jan Brauer,

America in de Peel. Hij bracht geallieerde piloten over de

Perszuivering in de Nederlandse pers 1944-1957 (1984).

grens, zorgde voor foto's voor de geallieerden, pleegde

Pleitnota in de zaak van de Nieuzve Tilburgsche Courant, be-

o.m. de aanslag op de beruchte NSB-er Driessen. De Raad

treffende de heren dr. A.C.B. Arts, Lfj. Arts en C.P.j. van Beek.

van het Verzet haalde hem naar de Veluwe. Lansdorp werd

opgesteld door prof nw. ƒ. jurgens oi mr.dr. W.j.l. van Wi/ftwn

door verraad gevangen genomen en vermoedelijk op Dolle

(1948).

Dinsdag, 3 september 1944, op 23-jarige leeftijd gefusil-

3.

Zie noot 1.

leerd.

4.

Zie noot 2.

5.

Idem.

6.

Doordegetuige-deskundige in perszaken, A. Covers, werd

10. Idem.

tegen dr. Arts (1873-1955) lioofdredacteur tot augustus

11. Zie noot 2.

9.

Drs. W. Pouwelse en dr. F. van Puijenbroek, 'Kranten in Tilburg', in: De Lindeboom tll-tV (1979-1980).

1941 van de N T C , een ontzetting van 4 jaar gevraagd. De

12. Zie noot 7.

commissie komt in haar vonnis tot een ontzetting voor de

13. Zie noot 2.

tijd van 7 jaar, ingaande 5 mei 1945, 'rekening houdend met

14. Zie noot 1.

de leeftijd van de verdachte' (72 jaar). Enkele weken later

15. Zie noot 2.

kwam een stencil binnen waarin werd vermeld dat het von-

16. Idem.

nis niet met ingang van 5 mei 1945, maar op 20 januari 1947

17. Zie noot 1.

zou ingaan. Dr. Arts nam binnen 6 jaar weer de functie van

18. Zie noot 2.

hoofdredacteur op zich.

19. Zie noot 7.

Leo Arts (1883-1965), directeur van de N T C , kreeg van de

20. Zie noot 2.

commissie een ontzetting opgelegd voor de tijd van 10 jaar,

21. Idem.

ingaande 5 mei 1945; enige tijd later kreeg ook hij een ge-

22. Zie noot 9.

stencild briefje waarbij werd medegedeeld dat het vonnis

23. Zie noot 2.

eerst inging op 30 januari 1947. Leo Arts wasechter na en-

24. Pleidooi-nota van prof.mr. Jurgens en mr.dr. Van Wymen

kele jaren weer in functie ais directeur, eerst van de

over Het Nieuwsblad van het Zuiden, p. 10 e.v.

Tilburgse Courant, sinds 1951 van de N T C .

7.

25. Zie noot 2.

C.P.J. (Pierre) van Beek (1907-1993) kon zijn journalistieke

26. Zie noot 24.

werkzaamheden niet verrichten van oktober 1944 tot mei

27. Zie noot 9.

1945 en vanaf 30 januari 1947 tot in maart 1948, toen de zaak

28. Zie noot 7.

in beroep diende. Kort na de (her)verschijning van de krant

29. Zie noot 2.

trad Van Beek weer in functie. Na de 'fusie' van Het

30. Idem.

Nieuwsblad trad Van Beek toe tot de redactie van die krant.

31. Zie noot 9.

Vonnis van de Commissie voor de Perszuivering, januari

32. Idem.

1947 en van de Raad van Beroep voor de Perszuivering,

33. Zie noot 1.

maart 1948 en opmnerkingen dienaangaande in de pleitno-

34. Anton van Oirschot, De kranten in Noord-Brabant (1964);

ta van Jurgens en Van Wymen. (Coll.

Anton van Oirschot (red.), Encyclopedie van Noord-Brabant (1990) onder: Arts, Nieuwe Tilburgse Courant en

Cemeentearchief Tilburg).

Nieuwsblad van het Zuiden.

™ '-'"V'rr^"'^-

• • WELKOM

,

DÈ TILBÜRGm DAGBLAD VOOR C » T R A A L

\ • ,

M*t dit tmrut numrrmr r«m',.Ö« TUburgtrhf^ rml" het tuff^f tUgbl^ voor '•Tilburg intr^^ tia He }>^rij
Couxijnm

Daarmede trordt ds toettand op het gebied drr 'pUaxJehjke daghladprrt kermtM, xf>f>aU d^vt VMM ^ in df vooroorioftchm fart-n fn'in d^ tijd der Diiit-, " tch« brxettinf. io*n de dooddoener papicrwkn^êrh- ' te nog^nitt «n* uitgevonden. fi{erinnr%t u voor de, ftdëthfid van dit arfumtryt of^lini Ottrenhliknp het gebit^ def pen den oipra^f van'd*rfS^.-h!aden, hei Ihtittctie dagblad voor .Nederland, rni.) •'. In de voor nor logwhe /aren vat er pinatt voor • dagbladen Doar»m 'püch

ik

^

Tilburg, nu ereraeer. de vertchijning vvn

. dit

Jhlad

BRABANT

DUiïSCHERS OPENEK SLÜIZEK VAK IJMUIDEN 'DE RUSSEN-IN B E R I M _ mSlsM Ip^wl 'BESPi!AKE\iiTUATricBijBriEMF:\.-s'^T.

rt.„ ^.Sh„l,.r,.

T-rr,!.,».,

^, ^„t„„„

r,t

.n

~

•"(^"vrn.'iriT

n

"

t.

m.™,n

hlnd.s

D. pardon

p p t4 orte ten h j ^ J O rt>*T>fTi4e tcHAnAdatirn ie «:ne P n U - r t ftrOÜ*» «cft ondfT m t r r taitn iaopen

mniffrr

itfic d^n (U hetU

« p o r mMr att o*6er r l o t . trl/t.pnO^ ffvui vnit i^tomr-, nariï/jHM U. ia. nol mitdr.iiig. C , k r , - rr.! U i p ' - n .ijrlüf--.x-r LÜf U irn,vudlg >iond<-rC(l •^-•u,-';/n orn . t i (••

Sfei^ïS^'ï' Am.r-

piépn

rn t-r* m^' in cl;» pr;<J laiut t * ~ a n ^ : nr^ l,

ïs'.JS.;:;SKS

^^^^XBS:

Bolo..a_vcr^-onI ,

WERE '

Begunstigers:

Mm

Gianotten Boeken,

BREDASEWEG 207 5038 NE T i l b u r g T e l , 013-535 23 25 Fax 013-535 23 21

VANRAAK STAAL

B.V.

CD's

& Multimedia

E m m a p a s s a g e 1 7 Tilburg.Tel. ( 0 1 3 ) 4 6 5 1 1 1 1

Rabobank Tilburg

030

VéLLENHOVEN OLIE

Bressers

sinds 1893 Heieinde 14. 5047 SX Tilburg Tel (013) 570 30 09, Fax (013) 570 43 29

Melis Gieterijen b.v. Tilburg

O-»^

,/VW AANNEMINGSBEDRIJF

C.J.M. VAN GAALB.V.

d

TILBURG

r

u

k

k

e

r

i

j

BREDASEWEG 61 TILBURG _

DE

BRON

VOOR

ELKE

POELMAN DENNEMAN BRUINSMA

DAG

advocaten

TILBURG -WAALWIIK - EINDHOVEN

"ôoger^juk)elM Besterdplein 32, 5014 HP Tilburg. (013) 542 50 86 Westermarkt 2 1 , 5042 MD Tilburg, ( 0 1 3 ) 4 6 7 30 72 O o k vestigingen in O s s , U d e n e n Eindtioven

TEL013-542 50 50

—

FUJI PHOTO FILM B.V.

Anmti BELLEN

!

Thomas van Dooren ( ) koopman en kunstverzamelaar in Tilburg en Parijs. Michiel van Bommel ( ) eerste textielfabrikant te Tilburg

Recommend Documents