Honden Therapieën VAN LEUKE PUP NAAR LEUKE HOND
Martin Gaus
Voorwoord Martin Gaus Dit is een boekje met maar een bedoeling: U te helpen een betere relatie met uw hond op te bouwen. Natuurlijk bent u dol op uw hond en waarschijnlijk ziet u uw hond als een lid van het gezin. U beseft dat uw hond rechten heeft op een goed en waardevol leven en dat juist u daar verantwoordelijk voor bent omdat uw hond nu eenmaal bij u woont. U beseft ook dat u verantwoordelijk bent voor het gedrag van uw hond, ook als onze drukke maatschappij gedrag van hem eist dat niet automatisch bij alle honden past. Honden hebben door onze selectieprocedures en daarop gerichte fok-programma’s gespecialiseerde taken gekregen. Herders werden zelfstandige bewakers van het vee en van erf en goed en zijn daardoor geen allemansvrienden. Jachthonden zijn bedoeld om samen te werken met een jager maar vaak resulteert dat in een ongewenste plezierjacht in hun eentje. En terriërs zijn bewust gefokt met een laagontwikkelde bijtrem, lage provocatiedrempel en hoge pijngrens die hen heel geschikt maakte om de strijd aan te gaan met venijnig wild of stieren en zelfs honden. Terriërs zijn daardoor vaak zeer luidruchtig, raken sneller betrokken bij felle vechtpartijen met soortgenoten en kunnen bezeten kattenjagers zijn. Dat is allemaal des honds maar in een overvolle maatschappij zijn die eigenschappen eerder een nadeel dan een voordeel. Ze worden niet getolereerd en daarom is het uw plicht uw hond te begeleiden naar gedrag dat wel gepast wordt geacht. Vaak lukt dat doordat u buiten een gerichte begeleiding van het probleemgevende gedrag de hond quality-time biedt waarmee ik bedoel dat hij een paar uur per week die dingen mag doen waar zijn hart ligt.
Colofon Martin Gaus Hondentherapêën is een uitgave van Martin Gaus Dierenhotel Lelystad bv, Martin Gaus Geleide- & Hulphonden bv en Martin Gaus Hondenscholen bv. Eindredactie Tamara Gaus Redactie Helly Gaus Serge Gaus Vormgeving/Beeldbewerking/Foto cover studio vandenberg, Hem Foto’s Martin Gaus Michel Grollé fotostudio
© 2011 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van derden zo goed mogelijk te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden. 2
Hondentherapieën - Martin Gaus
Daar gaat dit boekje over, het helpt u het gedrag van uw hond te begrijpen en waar nodig bij te sturen. Het vertelt u vanuit welke motivatie het ongewenste gedrag is ontstaan, welke invloeden u zelf op het ontwikkelen van dat gedrag heeft gehad en hoe u door op een andere manier invloed uit te oefenen dat ongewenste gedrag weer kunt bijsturen naar gewenst gedrag. Dat doet u niet door de boeman uit te hangen maar door de consequenties van het gedrag van uw hond heel bewust te beïnvloeden en aan te sturen. Want zo werkt leren en zo wordt uw hond de kameraad die u voor u zag toen u hem uit koos. Het gaat niet vanzelf, u zult opnieuw fouten maken, uw hond zal af en toe terugvallen in zijn ongewenste gedrag maar dat maakt allemaal niets uit. De aanhouder wint, zorg gewoon dat u dat bent. Door dit boekje te lezen en de adviezen toe te passen lukt u dat absoluut. U blij, uw hond blij. Hondentherapieën - Martin Gaus
3
VAN LEUKE PUP NAAR LEUKE HOND Zo wordt uw pup de hond van uw dromen Socialiseren, apporteren en zelfbeheersing Lekker mee uit wandelen, gezellig mee naar een terrasje, mee in de caravan, een betrouwbare kameraad voor uw kinderen en hun vriendjes, een speelse open hond die graag met andere honden ravot op de uitlaatplaatsen, u herkent hierin vast wel wat van uw eigen verwachtingen over uw hond. En natuurlijk beseft u wel dat niet al uw fantasieen vervuld zullen worden omdat iedere hond weer anders is en iedere hond een eigen karakter heeft. Maar u kunt er wel veel aan doen om de kans van slagen zo groot mogelijk te maken.
Zoek naar een puppyklasje met kwaliteit Overal in het land zijn puppyklasjes te vinden en natuurlijk gaat ook u met uw pup daar naar toe. Het is immers belangrijk een pup van jongsaf aan zo goed mogelijk op te voeden en begeleidingsfouten te vermijden. Dat gaat u leren op zo’n puppyklasjes. Samen leren met je pup, dat is alleen maar goed. U zult regelmatig vertederend glimlachen om het leukste puppy van het stel, uiteraard uw puppy. Maar… niet iedere puppyschool is even goed. Omdat juist op de puppyschool de basis voor later wordt gelegd zou je mogen verwachten dat de beste instructeurs daar les geven. In de praktijk is dat helaas niet het geval. Vaak worden de nieuwbakken instructeurs op de pups gezet, met niet meer kennis en ervaring dan het goed opgevoed hebben van de eigen hond. Het is daarom belangrijk dat u eerst gaat checken wie de leraar van u en uw pup gaat worden. Vraag naar zijn ervaring, naar zijn ideeën over hoe een hond opgevoed moet worden. Praat met andere cursisten die al op les zitten. Volg vrijblijvend een les. Vraag wat u gaat leren op de puppylessen. Gaat u alleen maar oefeningetjes als zit, af en hierkomen doen, ga dan op zoek naar een andere puppyschool. Want voor de leuke hond van 4
Hondentherapieën - Martin Gaus
de toekomst valt er juist nu heel veel te doen. En de tijd is maar kort.
Socialisatie op honden Spelen met andere pups, ja, dat is pure pret voor iedereen. En waar kan dat beter dan op de puppyklasjes waar de honden ongeveer dezelfde leeftijd hebben dus even ver in hun sociale ontwikkeling, zou je denken. Maar daar zit een addertje onder het gras. Juist omdat ze allemaal nog moeten leren hoe ze zich moeten gedragen is het misschien niet zo handig om juist hen bij elkaar te zetten. Het is essentieel de juiste karakters en verschillende vaardigheden bij elkaar te zoeken. Een heel open, speels puppy kan het verlegen, terughoudende puppy over zijn schroom heen brengen terwijl twee verlegen puppies bij elkaar elkaar juist stimuleren in het terughoudende gedrag. En dat is niet wat u wilt. Net zo kan het contact met een pup die weinig aanleg heeft tot het communiceren met andere honden en daardoor platwalserig is zonder acht te slaan met wat dat met de andere pup doet, zo’n platgewalst puppy heel onzeker maken. Omdat dat puppy het machtsvertoon eng en intimiderend vindt, zal hij zich klein maken, niet bewegen en als het allemaal te heftig wordt op zijn ruggetje gaan liggen. Allemaal lichaamstaal die bedoeld is om het geweld van de ander af te zwakken. Maar als de lichaamstaal niet met de juiste reactie van die andere pup gehonoreerd wordt, zal het puppy leren dat zijn lichaamstaal niet helpt dus dat hij geen mogelijkheden heeft om de ander te vertellen dat hij iets niet wil hebben. Een zeer ingrijpende en frustrerende ervaring die kan maken dat zo’n puppy de angstbijter van de toekomst wordt. Want geen grip hebben op wat er met je gebeurt maakt angstig en angst leidt tot vooringenomen reacties waarbij steeds wat meer agressie bij komt. Nu heeft u natuurlijk te doen met het door alle machtsvertoon ondergesneeuwde puppy maar als uw pup de platwalser is, moet u ook ingrijpen. Vaak geeft het stoere machogedrag de indruk dat zo’n pup zijn mannetje wel zal staan in het leven, daarom hebben vooral mannen waardering voor het imponerende gedrag van zo’n pup. Maar in feite duidt het gedrag niet op zelfvertrouwen maar op gebrek aan communicatievaardigheden. Zulke machopups worden als ze steeds succes met hun gedrag blijven hou-
den de platwalser van de toekomst, de ‘rothond’ van de buurt. Het is daarom belangrijk dat de instructeur van de puppyklas ingrijpt en het ‘spelletje’ stopt. Dergelijke machopups zijn veel meer gebaat met een volwassen, sociaalvaardige hond. Zo’n hond kan veel hebben zonder onmiddellijk van zich af te grauwen maar als het te gek wordt vertelt hij dat wel heel duidelijk. Maar niet overtrokken. Daardoor leert de machopup wel gedrag wel getolereerd wordt en wat een stap te ver is. Ziet u hoeveel invloed de ervaringen op de puppyschool hebben voor de toekomst? Dus check de kennis. Kijk eerst wat er gebeurt. Voelt het niet goed, zoek een andere puppyschool.
Socialisatie op mensen U wilt een open allemansvriend? In onze maatschappij is een schuwe hond niet handig omdat zijn schuwheid bij een onhandige of onjuiste benadering kan leiden tot dreigen bijtincidenten. Dat wordt niet (meer) getolereerd. Ook de hond die te weinig leiding voelt en daardoor erg veel praatjes en eigen initiatief vertoont zal in de problemen komen. Maar ook de drukke ‘allemansvriend’ die onvervaard iedereen tegen de borst springt in een onbesuisde begroeting maakt geen echte vrienden. Niet alleen omdat niet iedereen van zo’n wilde begroeting is gecharmeerd maar ook omdat zo’n begroeting vaak als onaangenaam wordt ervaren, al weet men dan niet precies waarom. (De reden is dat zo’n hond in wezen niet vriendelijk begroet maar onmiddellijk de leiding neemt door de persoonlijke ruimte en bewegingsvrijheid van die persoon te blokken). Het is dus zaak te zorgen dat uw hond op de juiste manier wordt gesocialiseerd. Socialisatie begint al bij de fokker, hij zal moeten zorgen dat zijn nest met pups genoeg mensen ziet tussen de drie en zeven weken. In die periode moet een pup kennis maken met alles waar hij later een verbond mee moet aangaan, waar hij sociaal mee zal verkeren. Veel fokkers doen dat niet omdat ze bang zijn dat hun pups een besmettelijke ziekte oplopen en dood zullen gaan. Informeer hoe de socialisatie van het nest waaruit u wilt gaan kiezen verloopt. Doet de fokker er niets of nauwelijks wat aan, en gaat het om een ras dat van nature terughoudend is, zoek dan liever een andere fokker. Betreft het een ras dat bekend staat als allemansvriend zorg dan hoeft u zich niet echt zorgen te maken hoewel het ook dan mooier is de hond al op te halen als hij zo’n zeven weken oud is, zodat u zelf aan de gang kunt om het hondje kennis te laten maken met andere mensen. Wen de pup vooral ook aan anders uitziende mensen, in onze multiculturele samenleving is het lastig om een hond te hebben die wegdeinst voor mensen die zich anders kleden. Of door hun angst agressief reageren.
Socialiseer op extremen! Liefde voor huisdieren is iets wat je geleerd wordt als kind, het is niet voor niets dat als iemand opgroeit met een hond en niet met een kat zijn voorkeur later uitgaat naar een hond als huisdier en niet naar een kat. En omgekeerd. Net zo hebben mensen die als kind geen huisdier hadden vaak minder behoefte aan een huisdier en nemen ze zo’n dier alleen maar in huis omdat hun partner dat juist wel graag wil. Veel mensen met een andere achtergrond zijn angstig voor honden, ze vinden ze eng of vies of allebei en zij begrijpen niets van onze liefde ervoor. Vaak deinzen ze terug als ze geconfronteerd worden met een hond, een reactie die juist zorgt dat een hond alert wordt. Honden reageren immers op dingen die buiten het normale patroon vallen. Aan de andere kant zijn er de ‘ik ben niet bang voor honden’ mensen. Die mensen aaien alles wat voorbij komt en letten niet of nauwelijks op de lichaamstaal van de hond. Ze aaien hem nietsvermoedend over zijn kop, in zijn nek en buigen zich frontaal over hem heen. Dat soort mensen jaagt met hun vrijpostige optreden menige hond de schrik van zijn leven aan en lokt een angstreactie van hem uit. Waarna die mensen boos constateren dat de hond vals is. Het zelfde vrijmoedige gedrag kunnen kinderen vertonen. Zolang we kinderen nog opvoeden met ‘doe maar aai, hondje doet niets’ inplaats van kinderen te leren hoe ze wel met andermans honden moeten omgaan, zijn ook kinderen vaak een schrikbeeld voor veel honden en hun eigenaars. Daarom is het handig uw hond van jongsaf aan te leren om te gaan met zulke uiteenlopende en extreme reacties. Oefen hem om niet te reageren op achteruit wegdeinzende mensen of op plotselinge aanrakingen op zijn kop of in zijn nek. Dat doet u door uw pup te laten ervaren dat het plotseling wegdeinzen van iemand hem iets leuks of lekkers oplevert. Dat doet u door te regelen dat mensen of kinderen uw pup plotseling van achteren af aanraken en uw pup dan tegelijk iets lekkers te geven. Op die manier leert uw pup om te gaan met dingen die zomaar kunnen gebeuren zodat hij als ze in het echt gebeuren daar mee om kan gaan. Hetzelfde geldt voor het aanraken van een etende hond. Veel honden associëren dat met de mogelijkheid dat hun lekkers wordt afgepakt en geven met gegrom of uitvallen aan dat ze niet gediend zijn van zo’n aanraking. Als u een hond van jongsaf aan meteen als u in de buurt van zijn eten komt of hem aanraakt als hij aan het eten is iets extra lekkers geeft, leert u hem dat die aanwezigheid juist prettig is. Oefen het weghalen van zijn etensbak door hem iets heel bijzonder lekkers in ruil te geven en hem daarna zijn bak weer terug te geven. Dat gaat zo: Laat de hond Hondentherapieën - Martin Gaus
5
eerst het heerlijks ruiken en als de hond uit zichzelf (!) zijn neus uit zijn bak zegt u gauw op vriendelijke toon ‘los’ en geeft u hem het lekkers terwijl u met uw andere hand rustig zijn bak weghaalt waarna u hem zijn eigen bak weer terug geeft. Je bak afgeven omdat je weet dat je dan iets extra lekkers krijgt en dan je bak ook weer terugkrijgen, dat is geen slechte deal. Zo voorkomt u al dat argwanende en verdedigende gedoe rond een etensbak of andere momenten waarop de hond met iets lekkers bezig is. En als u ooit uw hond iets moet afpakken omdat het iets gevaarlijks voor hem is, kunt u dat dan ook met een rustig ‘los’ doen.
Leer uw hond rustig onder tafel te liggen U wilt dat uw hond mee gaat als u naar een terrasje gaat. Leer uw pup daarom dat rustig liggen onder een tafeltje hem prettige dingen oplevert. Geef hem aandacht als hij nadat u hem heeft afgelegd rustig ligt. Stop hem af en toe wat lekkers toe. In het begin geeft u hem veel en oefent u kort. Maar langzaam aan verlengt u de duur van het rustig liggen in ruil voor wat lekkers. Net zo lang totdat het een gewoonte is geworden om rustig te blijven liggen. Een pup van vier maanden kan deze oefening al prima, vooropgesteld dat u het heeft geoefend en hem het voordeel van dat blijven liggen heeft leren ervaren! Geeft u namelijk niets als hij even rustig ligt, dan komt hij weer overeind en zoekt uw aandacht. Als u hem dan aait heeft hij meer succes met dat gedrag dan met het blijven liggen. Zelfs mopperen is aandacht. Dus zorg dat hij niet overeind komt door hem tijdens het leerproces ruim te belonen als hij blijft liggen!
Leer uw pup apporteren Eigenlijk is dat de belangrijkste oefening van allemaal. Een hond die kan apporteren is een hond die wil samenwerken. Zo’n hond is niet bezig met uitdagen en provoceren, niet bezig uw grenzen op te zoeken maar is uit op samen leuke dingen doen. Ook zal een hond die door de juiste manier van trainen geleerd heeft dat apporteren leuk is, met een blij gezicht ieder voorwerp dat hij te pakken heeft bij u terugbrengen. Ook uw zachtleren tas, uw schoenen of sokken. U hoeft niet te dreigen en niet te straffen. U roept vrolijk ‘apport’, beloont de hond voor de snelle actie en iedereen is blij. Leren apporteren gaat als volgt: u houdt een speeltje van de hond vast en beweegt dan van zijn neus vandaan heen en weer. Niet naar zijn neus toe want dan zal de hond zijn hoofd juist terugtrekken. Zogauw hij snuffelt aan het speeltje, zegt u vrolijk goed zo en geeft uw hem wat lekkers. Herhaal dat een paar keer (niet vaker dan drie, vier), een paar keer per dag. Als dat goed gaat wacht u even als uw hond weer aan het speeltje snuffelt. Grote kans dat hij nadrukkelijker zijn neus er tegen aanduwt, dat werkte im6
Hondentherapieën - Martin Gaus
mers? Misschien kijkt u niet goed! Dus doet hij extra zijn best. Grote kans dat uw hond het speeltje daarom vast pakt. Zeg snel ‘vast’, en geef wat lekkers. Zeg snel ‘los’ als uw hond het speeltje loslaat om het lekkers te pakken. Herhaal deze oefening ook weer een paar keertjes achter elkaar en een paar keer per dag. Gaat het niet, maakt niets uit. Blijf rustig en vriendelijk, er is immers een later. En het lukt uiteindelijk altijd! Hou de oefening zo klein en simpel mogelijk. En jubel als uw hond het speeltje even vastpakt. Voor hem is dat een metaprestatie als hij dat nooit gedaan heeft. Dat u in uw hoofd heeft dat de hond als een speer achter iets aanrent en dat gaat ophalen en als een speer naar u terugbrengt, dat weet u maar dat weet uw hond niet. Iedere stap de goede kant op is voor uw hond een hele prestatie. Dus geef hem alle lof daarvoor! Pas als dit eerste stukje goed gaat, gaat u het ‘vast’ ietsje naar voren brengen, dus vlak voordat uw hond het speeltje vastpakt maar wel op het moment dat u zeker weet dat hij het gaat doen. Zo gaat uw hond het woordje ‘vast’ begrijpen als een commando en zal hij het speeltje vastpakken nadat u ‘vast’ heeft gezegd. Net zo gaat hij automatisch verband leggen tussen het loslaten van het speeltje en het woordje ‘los’.Als u zover bent gekomen, heeft u het halve werk geklaard. Want omdat uw hond nu weet wat ‘vast’ is en weet wat ‘los’ is, kunt u het speeltje nu vlak naast u op de grond gooien terwijl u zit. Zeg ‘vast’ en steek uw hand uit. Automatisch zal de hond het speeltje aan u geven, hij heeft dat immers spelenderwijs zo geleerd. Zeg weer ‘los’ en beloon ruimharig. Dit is best moeilijk want het is toch een nieuwe situatie. Dus blijf vooral geduldig en hou uw gezicht vriendelijk. Ook als het even niet lukt. Uiteindelijk lukt het. Zo kunt u de oefening langzaam uitbreiden naar een echte apport: u gooit iets weg en uw hond brengt iets terug. Als hij op uw terugloopt, zegt u tegelijk ‘apport’ zodat uw pup ook nu weer als vanzelf gaat begrijpen dat naar u terugkomen met iets in zijn mond blijkbaar apport heet. Eenmaal daar gekomen bent u klaar, uw pup heeft leren apporteren en heeft ervaren dat dat echt leuk is. U heeft samenwerking met uw hond gecreëerd, daar heeft u de rest van uw leven samen alleen maar voordeel van! Let op: Op deze manier leert u uw pup tegelijk een heel belangrijke spelregel, u leert hem spelenderwijs ook wat los en vast betekent. Daarmee heeft u de spelregels vastgelegd waarop u trekspelletjes met hem gaat spelen. Pas als u vast zegt mag hij de flos of wat u ook gebruikt vastpakken en als u los zegt moet hij loslaten.
voorkomt niet alleen dat uw pup en straks uw volwassen hond u ‘per ongeluk’ in uw vingers als u hem wat lekkers geeft of in uw handen of armen bijt als u een trekspelletje met hem doet maar u zorgt daarmee ook voor een hele hoge bijtdrempel. Dat is een veiligheid die zo belangrijk is omdat de hond later als er omstandigheden zouden zijn dat hij zou willen bijten, dat toch niet doet omdat hij geleerd heeft dat lijf en kleding niet aangeraakt mogen worden. Die hoge bijtdrempel kan ooit uw hond redden van in beslagname door ongewenste en onbedoelde bijtincidenten. U leert uw hond niet in uw handen of kleding te bijten door op alle momenten dat hij dat wel doet onmiddellijk ieder contact met hem te verbreken. Dus bijt hij in uw vingers of handen als u een trekspelletje met hem speelt? Spelletje over en u loopt ook nog eens weg. Bijt hij in uw vingers, en dat hoeft helemaal niet hard te zijn!, als u hem iets lekkers geeft? Geen lekkers! U legt het demonstratief weg en loopt weg. Zegt niets, allemaal overbodig. Het gaat maar om een ding: als jij ergens in bijt, ga ik weg en dan ben ik er helemaal niet meer voor je. Dat vindt geeneen hond leuk, ook de uwe niet. Wel consequent zijn anders is het nutteloos. U zult zien hoe snel uw hond leert van de consequenties van zijn gedag. Even volhouden en succes verzekerd. Hij is namelijk niet achterlijk.
Blijf zitten waar je zit En tenslotte, leer uw pup te gaan zitten bij zijn etensbak en pas te gaan eten als u toestemming geeft. Leer hem te gaan zitten als u hem wilt aanlijnen. En leer hem te gaan en blijven zitten bij de voordeur, ook als u die opent en dat hij rustig achter u aan en niet voor u uit de deur schiet. Dat leert uw pup niet door op hem te mopperen maar door hem niet aan te lijnen als hij springt en danst of blaft en de lijn gewoon weer weg te leggen. Dat leert u hem door de deur weer rustig te sluiten als hij voortijdig opstaat. En dat leert u hem door zijn bak weer weg te halen als hij uit zichzelf er naar toe gaat. Consequenties van gedrag, daar draait heel het opvoeden om. Het gaat bij het leren van gewenst gedrag niet om straffen of om belonen maar om wat voor uw pup werkt!
Resumerend: Een pup leert het snelst tot de leeftijd van vier maanden, dan is iedere vezel van zijn lijfje ingesteld op leren. Door een pup dan al alles te leren wat vereiste vaardigheden voor het leven zijn, heeft u straks een fantastische kameraad in huis, een hond helemaal waard om van te houden!
Respecteer mijn lijf! Dit is de meest vergeten vaardigheid en toch is het absoluut noodzakelijk uw pup te leren dat uw lijf en andermans lijf en alle kleding gerespecteerd moeten worden. Dat Hondentherapieën - Martin Gaus
7
dviescen t &A
rum
Trainings -
H on de
Heeft u vragen in het algemeen, onduidelijkheid over de in te zetten begeleiding, over gedrag van ch ol en ns uw hond dat u niet begrijpt, kortom, zit u ergens mee, schroom dan niet om een beroep te doen op de kennis van de Martin Gaus Hondenscholen. Er zit er vast wel een bij u in de buurt. Martin Gaus Hondenscholen zijn professionele hondenschoMartin Gaus len die aangepaste begeleiding bieden in diverse levensstadia, van pup tot volwassen hond. Ze bieden een veelheid aan ondersteuning, vanaf puppycursussen, basiscursussen, hondensporten tot en met het individueel bijstellen van probleemgevend gedrag van de volwassen geworden hond. De Martin Gaus Hondenscholen zijn onderdeel van een franchiseorganisatie waarbij constante bijscholing de garantie biedt voor recente kennis. Voor een Martin Gaus Hondenschool bij u in de buurt kunt u terecht op onze site. Voor Nederland is dit www.martingaushondenscholen.nl en voor België www.martingaushondenscholen.be
Voor een intensievere begeleiding voor complex probleemgedrag kunt u uiteraard ook terecht op Martin Gaus het moederbedrijf in Lelystad. U kunt daartoe een gedragsspreekuur boeken. Tijdens dat gedragsspreekuur wordt eerst het gedrag van uw hond helder in kaart gebracht waarna een op uw probleem toegespitste gedragstest duidelijkheid geeft over de interne motivaties van uw hond. Dat te samen leidt tot een begeleidingsadvies. Dit advies wordt met u in de praktijk geoefend en tegelijk op schrift gesteld om thuis na te lezen. Nazorg en individuele begeleiding kunnen u helpen het advies ook in de praktijk makkelijker toe te passen. Voor een afspraak voor een gedragsspreekuur in Lelystad belt u: 0320 22 95 60
www.martingaus.nl
