Preek van de Leek in Appingedam, 12 mei 2013 Thema: ”Terug naar het begin…de terugkeer” in aansluiting op het cultureel festival dat deze dagen in Appingedam gehouden wordt. Het thema: ‘Terug naar het begin- de terugkeer’ staat de afgelopen dagen centraal in Appingedam in deze tijd rond Hemelvaart. Onze historische stad en haar karaktervolle bebouwing en haar mooie omgeving leent zich als decor er bij uitstek voor om zo’n festival hier te vieren en je vanuit vele invalshoeken te laten inspireren rond dit thema… Donderdag speelde en zong, hier in dit prachtig historische kerkje, een veel belovende jonge musicus, de van oorsprong Groninger singer-songwriter Djurre de Haan, woonachtig in Amsterdam. Hij verbond met liedjes over reizen, vertrekken en aankomen, je niet op je plek voelen, de kracht en de sfeer van deze kerk op prachtige wijze met zijn hedendaagse muzikale expressie en werkelijkheid. Ook de gedichten van O. Jellema, opgegroeid in een familie van herenboeren en predikanten, zijn verbeeld door studenten van Minerva op de expositie in de Noordelijke Kunsthof. Als eerbetoon aan de overleden dichter brengen ze ons terug bij het begin, de bron, de kern van zijn schrijver en dichterschap en de betekenis het werk van Jellema in deze tijd. Kunsthistoricus Henk van Os en Marjoleine de Vos leerden ons op Hemelvaartsdag in de Nicolaïkerk op een andere manier te kijken en te luisteren naar beelden en gedichten over terugkeer: de schilderijen van de verloren zoon van Rembrandt of de Russische schilder Repin die niet vertellen of uitleggen, maar emoties oproepen…..laten zien wat terugkeren en het verlangen naar huis betekenen. En het verhaal van Odysseus dat ons leert dat echte terugkeer niet mogelijk is, want de wereld is immers veranderd en jijzelf bent veranderd sinds je vertrokken bent. De hunkering blijft maar de werkelijkheid is een andere……. Vervolgens de première van de film van de orgelbouwer Eppo Ottes, woonachtig te Appingedam, die meer dan 70 orgels bouwde door heel Europa. Kende u hem?! Het orgel, het instrument dat onlosmakelijk met religie, bezinning en kerk te maken heeft. Als orgelbouwer beweeg je je op het snijvlak van ambacht en kunst op zoek naar een vrijer geluid.
Ook de tentoonstelling ”de Terugkeer” van de Joodse gemeenschap in Museum Stad Appingedam laat indringend zien, wat er van de oudste Joodse gemeenschap in de provincie ontstaan rond 1600 is overgebleven, na de Tweede wereldoorlog. Zes inwoners uit Appingedam overleefden deze vreselijke periode.Maar ook de reünie van leerlingen van oude Rijks HBS past in dit thema: de terugkeer. Vonden ze terug wat in hun herinnering was achtergebleven? Op vele manieren en vanuit verschillende perspectieven wordt deze dagen teruggekeken naar essentiële momenten in onze geschiedenis en ons bestaan: soms confronterend, soms hilarisch dan weer reflecterend maar vooral verrijkend en voedend voor de eigen gedachtevorming! Toen mij dan ook gevraagd werd of ik hier vanochtend de Preek van de Leek wilde houden, moest ik daar over nadenken: wil en kan ik dat…….. niet meer behorend bij een kerkgenootschap. Maar het is de Preek van de Leek en nu het thema: “Terug naar het begin” in onze omgeving zo centraal staat, kan ik er niet omheen om ook vanochtend dit thema vanuit de cultuur, de religie en de maatschappelijke en politieke invalshoek te benaderen en dat wil ik dan ook doen. Juist vandaag op de Wezenzondag- een verweesd moment in het kerkelijk ritme: de zondag tussen Hemelvaart en Pinksteren.. een ongebonden moment waarin een Preek van een Leek goed past. Hier in dit kerkje in Solwerd met haar boeiende geschiedenis en haar eigenzinnige verschijningsvorm. Als je samen terug gaat naar het begin: dan kom je onvermijdelijk bij de indrukwekkende bijbeltekst van Genesis 1: In den beginne schiep God de hemel en de aarde. Een prachtige tekst hoe God in zeven dagen de hemel en de aarde schiep. .Keek wat nodig was om tot een volwaardige schepping te komen met plaats voor de natuurelementen, voor mens en dier…ieder met een eigen plek en functie en God zag dat het goed was. Nu ik de tekst na jaren teruglees word ik geraakt door de eenvoud van de tekst en de aandacht en de betrokkenheid waarmee het scheppingsproces beschreven wordt; de zorgvuldigheid voor de aarde die er bij elke stap in doorklinkt.
Het scheppingsverhaal is de eeuwen er na haar eigen weg gegaan en er is op vele manieren over gepraat. Maar de boodschap die er voor mij uit spreekt en nog altijd voor ons allemaal van belang is, is de noodzakelijke zorgvuldigheid waarmee wij met onze aarde, met mens en dier en de natuur omgaan. En dat vraagstuk is in deze tijd minstens zo actueel als honderden jaren terug.(het broeikaseffect, maar dichterbij de aardbevingen in onze regio als gevolg van de gaswinning; de nieuwe winning van schaliegas. Het dringend dilemma tussen gebruik en misbruik en de manier waarop we ermee omgaan) Uitgaande van het thema:’Terug naar het begin’ heeft de geschiedenis van deze kerk of deze plek ons ook iets te vertellen……. In het boek ‘100 jaar Vrijzinnigheid Modern geloof …als rustig zielbezit ‘, is dat prachtig beschreven. Hoe tussen 750 en 1000 na Christus de inwoners van deze streek overtuigd werden de natuurgoden, als Wodan en Donar in te ruilen voor God de vader, de zoon en de Heilige Geest. In de jaren er na werden er kloosters en kerken gebouwd, zo ook Solwerd. Maar al snel volgde de strijd tussen de Katholieken en de volgers van Calvijn. En het verhaal gaat dat in die tijd ‘de zilveren kelk met de gewijde hostie’ uit de kerk van Solwerd werd gestolen. De dieven waren blij met de zilveren kelk maar toen ze het hazenpad kozen gooiden de hostie in een sloot. De hostie werd echter teruggevonden omdat het straling gaf en het verhaal verspreidde zich. Solwerd werd een bedevaartsplaats waar pelgrims van heinde en ver naar toe kwamen. Er werd een kapel gebouwd met een put, die het water markeerde waarin de hostie was gevonden. Het werd een heilige put vanwege de genezende werking die het water zou hebben. Dit bracht veel geld in het laatje, maar dat geld niet altijd gelukkig maakt zag je ook hier… iedereen was jaloers. Appingedam en Groningen eisten een deel van de opbrengst. De Reformatie kreeg de overhand, de mis verdween uit de kerken en de preek deed zijn intrede. Een aanstotelijk misdrijf oordeelde de kerk over de bedevaart. De put werd uiteindelijk gedempt en in 1783 was de nieuwe kerk van Solwerd gereed en de ‘beruchte kapel’ verdwenen. En daarmee verdween een interessant hoofdstuk uit onze geschiedenis….De Reformatie koos voor de lijn, waarin er maar één weg en één geloof getolereerd werd! Mooi om te constateren dat we wat dat betreft in de 21ste eeuw stappen voorwaarts hebben gezet.
Niet één geloofsopvatting is de juiste, er bestaan geen absolute waarheden. In Appingedam kennen we de ‘kerkencarrousel’ waarbij we proberen leegkomende kerkgebouwen, als pijlers van onze geschiedenis, naast kerkelijk gebruik opnieuw een betekenisvolle functie in de samenleving te geven en een zichtbare plek in de openbare ruimte. De Nicolaïkerk, de oude Gereformeerde Kerk, de Synagoge ieder met het eigen verhaal. En ook de eerste stappen met de Molukse kerk zijn gezet! Zo zetten we de verschillende geloofsgemeenschappen midden in de samenleving om ook bij te dragen aan die samenleving. Voor mijzelf betekent ‘terug naar het begin’…terug naar mijn ouderlijk huis waar ik in een gereformeerd gezin ben opgegroeid…de School met de Bijbel bezocht, de Chr. HBS en waar aan tafel gebeden werd en uit de Bijbel voorgelezen en op zondag twee keer naar de kerk; alles in een vaste traditie. Ik moet u zeggen de afgelopen weken had ik een ontroerend moment toen ik op zolder op zoek ging naar een verhuisdoos met bijbels en liedboeken en de bijbel vond waar ik u nu uit voorlees met daarin twee briefjes. De aanbiedingsbrief van de bijbel door de kerkenraad bij ons huwelijk uit 1972 en het menubriefje van het verzorgingshuis waar mijn moeder de laatste maanden woonde. Het menu met aspergesoep, koolrabi, gekookte aardappelen en cordon bleu lag als bladwijzer bij Leviticus 26.Echt terug naar het begin! Toen ik mij neerzette om de Lekenpreek voor te bereiden kwamen die beelden weer terug. .Het psalmversje leren, de jongerenvereniging. Ik moest denken aan de keer dat ik als gevolg van de eerste vernieuwingen in de kerk als 13 jarige op paasmaandag op de preekstoel mocht staan om een kort toespraakje te houden. ‘een kinderpreekje’. De exacte tekst weet ik niet meer, maar het was een beetje ongeduldig en licht provocerend:’ Nu gaan we deze paasdagen voor de derde keer naar de kerk.. maar we weten nu toch wel waar om het gaat’, een jeugdig ongeduld om met name in het dagelijks handelen te laten zien waarom het gaat. Wat heeft de kerkdienst voor zin als je niet werkt aan meer hemel op aarde?!
Dit element heeft er vooral ook aan bijgedragen dat ik de kerk verlaten heb en me actiever met het maatschappelijk leven, de politiek ben ga bemoeien. Geloof en maatschappelijke betrokkenheid hangen voor mij samen………… veel PvdA-leden zijn dezelfde weg gegaan. Oud minister-president Den Uyl was ook van gereformeerde huize en probeerde zijn maatschappelijk engagement en zijn idealen te realiseren in de PvdA. Opkomen voor de zwakkere en het delen van kennis en macht. ”Geen recht waar plicht is opgeheven, geen plicht leert zij waar recht ontbreekt”, de tekst van de Internationale. Geen eenvoudige boodschap in deze tijd waarin veel mensen te maken hebben met materiële achteruitgang! En we dus moeten kiezen voor de kwetsbaren en voor medemenselijkheid bijvoorbeeld het strafbaar stellen van de illegaliteit van buitenlanders. Vandaag het hoofdthema. Een geweldig moeilijk vraagstuk om trouw te blijven aan je idealen en principes, maar ook een betrouwbare partner in een samenwerkingscoalitie te zijn. Het is goed dat de discussie hierover plaatsvindt. Deze ongemakkelijke dilemma’s als triggers voor ons geweten dwingen tot een voortdurende afweging hoe wij een rechtvaardige samenleving vorm moeten geven. Als 13-jarige ongeduldig op de preekstoel. Maar als de jaren verstrijken zie je de dingen genuanceerder.. en voel je ook in tijden van de ontkerkelijking en de afbrokkeling van de zuilen hoe mensen op zoek gegaan zijn naar een nieuw kompas. En hoe juist de verdieping vanuit de cultuur en verbinding tussen cultuur, natuur, religie en soms politiek een belangrijke drijfveer en inspiratiebron voor mensen kan betekenen. Maar dat alles moet geschraagd worden door een diepere motivatie.. de liefde zoals ze in 1 Kor. 13 wordt aangegeven. Het gaat hier niet om de oppervlakkige liefde, maar om een liefde die een diepere dimensie in het leven brengt. Niet alleen maar succesverhalen, maar de mensen zien in hun eigenheid, hun kracht en hun kwetsbaarheid. Leven in een wereld waarin de sociale media steeds dominanter worden. Het is een mooie verworvenheid van deze tijd maar de keerzijde verdient ook aandacht. Op Facebook ed. vind je vooral de succesvolle verhalen van mensen, met de korte oneliners en het lijkt of we allemaal winners zijn. Een prachtig medium, maar vluchtig en de achterkant, de verdieping van het leven en de reflectie op ons leven is ook van grote betekenis!
Als met Pasen de EO de Matthäus-Passion uitzendt, dan haalt Jezus’ lijden recordcijfers. Is dat werkelijke verdieping en reflectie of zijn we zo druk met hypes en Bekende Nederlanders, die zich in bijzondere rollen storten?. De liefde in Kor. 13 gaat om mensen om ons heen..los van wat als ze beroep doen…..maar wie we zijn en waar ze voor staan. Tot 2008 kenden we sterke economische groei waardoor de welvaart in ons leven toenam en hebben we ons kunnen vergewissen van alle voorzieningen en zorg en luxe die we nodig vonden. Gericht op het eigen ik en of het met mezelf goed gaat, want als je niet succesvol bent val je er buiten…kiezen voor mezelf, opkomen voor mezelf: individualisme s het toverwoord. En daar is ook niets mis mee, want we moeten als mensen onze kwaliteit en kracht volop benutten, want dat brengt energie en vitaliteit.(niet: doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg!) Maar zijn we daar niet te egocentrisch in geworden en dan EGO met hoofdletters?! Ik ben tevreden, met mij gaat het goed maar als collectief zijn we ontevreden……want die en dat en dat……….en dat ligt buiten onszelf. Nelson Mandela, nog altijd in ons midden, zegt in het gedicht:’Als de zon’ daarover het volgende. ’Onze diepste angst is niet dat we onmachtig zouden zijn- onze diepste angst betreft juist onze niet te meten kracht.-Niet de duisternis maar het licht in ons- is wat we het meeste vrezen. Als we van onze diepste angst bevrijd zijn- zal alleen al onze nabijheid anderen bevrijden’. Maar we zitten in een maatschappelijke ommekeer.. Het eigen-ik loopt tegen haar grenzen aan. Door de economische teruggang en de verdergaande vergrijzing is de overheid niet meer in staat om haar burgers alle diensten te bieden die prettig zijn. Dat is een hard besef en niet een goedkoop politiek praatje. Want de overheid zal haar basisverantwoordelijkheid moeten blijven nemen in de zorg voor de kwetsbaren. Maar wij zullen als mens de komende jaren meer terug moeten naar de kern van ons bestaan, voor onszelf maar ook in de zorg en aandacht voor onze medemens; niet alles kan door professionals opgepakt worden. Het noaberschap, omzien naar elkaar en zorg dragen voor elkaar...Het komt als een golfbeweging in de tijd weer terug, maar we kunnen het ook zien als een nieuwe opgave, een andere kijk op de toekomst.
Hoe geven we het leven samen vorm en inhoud…de overheid, het individu en verbonden groepen, misschien is de volgorde wel anders. .Het gedicht van Václav Havel, ontstaan in tijden van moeizame veranderingen, spreekt me bijzonder aan. Hoop als drijvende kracht, als inspiratie in ons bestaan. Hoop als drijfveer om samen de taak op te pakken die ons leven meebrengt: staan voor onszelf, voor elkaar en voor de gemeenschap. Vanuit het gevoel van hoop en engagement komt er een betrokkenheid op gang, die het beste in onszelf omhoog haalt. Op het moment dat we ons definitief met iets verbinden komt er positiviteit in beweging en gebeuren er dingen die er anders niet zouden gebeuren. Vanuit commitment vloeit een stroom van activiteit voort. Voor velen zoals u hier bijeenkomt, is die bron het “kritische geloven, het modern geloof als rustig zielbezit”, die altijd overgeleverde waarden en waarheden toetsen op hun zeggenschap in veranderende tijden. Nederland blinkt uit in verschillen in geloofsbeleving, politieke partijen, diversiteit van mensen en laten we dat zien als een verrijking ten opzichte van 1783, toen deze kerk gebouwd werd voor de ‘enige ware leer’. Maar laten we naast die verschillen de verbondenheid en saamhorigheid zoeken als inspiratiebron voor onze gemeenschap en samenleving. Terug naar het begin. De terugkeer is ook terug naar de basis, naar de omgeving waar wij leven, de omgeving waardoor we gevoed worden: Appingedam als historische stad, waar de levensreis van velen nog van de panden af te lezen is en het Hogeland in al haar schoonheid ons omgeeft. Verbinding, engagement, liefde en hoop zijn daarbij voor ons allen belangrijke inspiratiebronnen, laten we dat met elkaar levend houden! Het basisgevoel voor de natuur en onze leefomgeving wordt prachtig weergegeven in het gedicht van Alfred van Hall, woonachtig in onze gemeente,” getiteld: Hogeland. Hogeland wie niet van grootse luchten houdt van dunne repen land, van weidse vergezichten van leven op de rand van zoete maren, zilte zee, van paarse kwelders geharnast vee -die heeft hier niets te zoeken
wie niet de wind omarmt de gure maartse buien wie hier wil komen lui en loom om slechts te profiteren van alles wat de zomer biedt om dan weer snel te vluchten de ijskou in ’t verschiet -die mijde waar hij blind voor is welkom zijn de gasten die het geheim begrijpen, die taal en teken ondergaan ; en met hun voeten willen staan in natte klei en schapenstront, die luisteren naar verhalen van hoe het hier ooit was; het Hogeland, het platte Wad zij sloten een verbond: ‘voor wie ons volk beschimpen wordt nooit de lucht geklaard, de oester blijft gesloten ’t mysterie blijft bewaard’ Alfred van Hall
Slotwoord Het thema Terug naar het begin heeft ons de afgelopen dagen op velerlei wijze bezig gehouden. En ik wil afsluiten met datgene waarmee de schrijver Edzard Mik, woonachtig in Amsterdam maar geboren in Groningen/Haren, dinsdag het festival opende. Hij beschreef hoe hij voor een spreekbeurt naar Groningen terugkeerde….. op zoek naar zijn Groningen: het Zuiderdiep, de Grote Markt, de geur van Hoogkerk, het ouderlijk huis. Maar “echte terugkeer’’ kan niet, is niet meer mogelijk. De omgeving is veranderd en jij bent veranderd. Het is de ervaring en de herinnering die je beleeft en vooral een aanmoediging en een oproep om op je eigen weg verder te gaan….. Ik wens u allen een goed vervolg op uw weg, met als bakens de liefde en de hoop, verbonden met de omgeving waar u leeft…
