Marloes Hoogerbrugge TU Delft en Platform31 [email protected] Evert Meijers TU Delft [email protected] Martijn Burger Erasmus Universiteit Rotterdam [email protected] Rotterdam in de metropoolregio Internationaal legt Rotterdam met 618 duizend inwoners niet veel gewicht in de schaal, maar het inwoneraantal van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag – 2,2 miljoen – maakt al meer indruk. Rotterdam zet sterk in op deze metropoolregio. Wat heeft de metropoolregio Rotterdam te bieden? En omgekeerd: wat kan Rotterdam de regio bieden? Kortom, hoe leent de stad kracht en functies bij de buren? Lang geleden waren Minneapolis en Saint Paul in de Verenigde Staten twee onafhankelijke steden, maar nu zijn ze het bekendste voorbeeld van twin cities. Twee steden die door de tijd naar elkaar toe gegroeid zijn, steeds meer op elkaar zijn aangewezen en daar kracht aan ontlenen. Rotterdam en Den Haag kunnen gezien worden als de ‘Hollandse twin cities’. De steden liggen op minder dan twintig kilometer van elkaar en maken steeds meer deel uit van één daily urban system. Dagelijks verplaatst een half miljoen mensen zich door de regio. De RandstadRail, de lightrailverbinding die Rotterdam en Den Haag met elkaar verbindt, heeft hierin een belangrijke rol gespeeld. Dat Rotterdam en Den Haag steeds meer deel uitmaken van één stedelijk systeem betekent niet dat het een gesloten systeem is. Rotterdam heeft ook nauwe relaties met andere steden, zoals de Drechtsteden, steden in West-Brabant en de stad Antwerpen. Op verschillende schaalniveaus kent de stad (economische) relaties met andere steden en regio’s. Bij de complementariteit van het Haagse en Rotterdamse kunnen wel vraagtekens gezet worden. De verschillen tussen de industrie- en havenstad Rotterdam en bestuursstad Den Haag zijn vaak benadrukt om aan te geven hoe goed de steden elkaar kunnen aanvullen. Maar tegelijkertijd kun je je afvragen of ze niet te verschillend zijn; van related variety lijkt maar beperkt sprake. Bovendien is het de vraag of de verschillen tussen de steden niet steeds kleiner worden. In de Rotterdamse Economische Verkenningen 2013 staat dat de gemeente wil inzetten op een groei van de hoogwaardige zakelijke dienstverleningssector door onder andere te investeren in een aantrekkelijk leefklimaat, voorzieningen voor de internationale gemeenschap, de arbeidsmarkt en in de bereikbaarheid van de regio. Dit beleid wijkt niet veel af van het beleid van andere steden in de regio en elders in Europa, dat vaak gericht is op het aantrekken en/of vasthouden van kenniswerkers en internationale bedrijven. Lenen De ligging van Rotterdam in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag kan de stad potentiële voordelen bieden, zoals een grote afzetmarkt en arbeidsmarkt, en een gedifferentieerd aanbod van voorzieningen en woon- en leefmilieus (keuzemogelijkheden). Dergelijke agglomeratievoordelen zijn 1
van belang voor steden om bedrijven en kenniswerkers aan te trekken en/of vast te houden. Wat zijn de economische voordelen van metropoolvorming? Hoe kan Rotterdam optimaal gebruik maken van de nabijheid van de andere steden door kritische massa/draagvlak uit de regio te lenen (borrowed size) voor Rotterdamse stedelijke functies? En welke functies waar Rotterdam zelf een tekort aan heeft, kan de stad van de andere steden in de metropoolregio lenen (borrowed function)? Door massa en functies te lenen kunnen de steden samen agglomeratiekracht genereren. Op basis hiervan kan een netwerk van middelgrote en kleine steden gezamenlijk draagvlak creëren voor functies die normaal gesproken alleen in grotere steden te vinden zijn.[NOOT #1] De aanwezige functies in een stad kunnen verklaard worden door de omvang van de stad of regio (massa) of door andere factoren, zoals de positie van de stad in een stedelijk netwerk. De achterliggende vraag is of een stedelijk netwerk bestaande uit verschillende middelgrote en kleine steden over dezelfde functies kan beschikken als een grote stad door van elkaar massa en functies te lenen. In hoeverre functioneren de 24 gemeenten van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag als een metropool van 2,2 miljoen inwoners? Metropolitane functies Metropolitane functies, functies kenmerkend voor een grote stad met een zekere internationale allure, kunnen ingedeeld worden in vijf categorieën: bestuur, economie, wetenschap, transport en cultuur/sport. De aanwezigheid van metropolitane functies voor de steden Rotterdam, Den Haag, Amsterdam, Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH), Metropoolregio Amsterdam (MRA) en de Noord- en Zuidvleugel wordt weergegeven in figuur 1 op pagina XX (een totaalindex).[NOOT #2] Figuur 1: Metropolitane functies in stad, metropoolregio en Randstadvleugel. De Noordvleugel noteert de hoogste score in Nederland en is hierom geïndexeerd op honderd.
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
2
Rotterdam kan veel functies lenen op het schaalniveau van de metropoolregio. De potentiële toegevoegde waarde van de metropoolregio is groter dan bijvoorbeeld in Amsterdam. Deze stad kan relatief weinig metropolitane functies lenen van de rest van de metropoolregio. Het totaal aan metropolitane functies in de MRDH en de MRA ontloopt elkaar niet veel. Tussen de beide vleugels van de Randstad is het verschil duidelijker; de Noordvleugel beschikt over iets meer metropolitane functies dan de Zuidvleugel. Op papier hebben de steden in de Noordvleugel meer mogelijkheden om functies te lenen dan de steden in de Zuidvleugel, al is het wel vrij eenzijdig van Amsterdam. In principe hoeft Rotterdam alleen functies te lenen als de stad bepaalde functies zelf niet voldoende heeft. Rotterdam kan bovendien alleen functies lenen als die bovengemiddeld aanwezig zijn in andere steden, en dus in meer dan een lokale behoefte voorzien. Heeft Rotterdam zelf meer functies dan de stad nodig heeft, dan kunnen andere steden die van Rotterdam lenen. Zij kunnen hier gebruik van maken en er hun voordeel mee doen (borrowed function). Tegelijkertijd bouwt Rotterdam op deze manier aan groter draagvlak dan de stad zelf kan bieden (borrowed size). Zes metropolitane functies zijn bovengemiddeld aanwezig in Rotterdam (zie tabel 1 op pagina XX): kennisintensieve dienstverlening, universiteiten, internationale samenwerkingsverbanden in onderzoek, internationale spoorwegverbindingen en stadions en sportevenementen. Daarnaast is Rotterdam natuurlijk onbetwist de Europese nummer 1 op de functie zeehaven. Voor negen metropolitane functies kent Rotterdam een score die lager is dan er van een stad met dergelijke omvang verwacht mag worden. Dit hoeft geen probleem te zijn zolang die missende functies in de omgeving te vinden zijn. Als de functies bovengemiddeld in Den Haag of Delft aanwezig zijn, en dus een supralokale betekenis lijken te hebben, dan geeft dit Rotterdam de mogelijkheid om ze van de metropoolregio te lenen. Den Haag kent een bovengemiddelde aanwezigheid van top-500 multinationale ondernemingen en internationale congressen en deze functies kan Rotterdam van Den Haag lenen. En uiteraard zit Rotterdam dicht bij het Haagse bestuurlijke en politieke vuur. Rotterdam kan daarnaast profiteren van de nabijheid van de Technische Universiteit in Delft.
3
Tabel 1: Aanwezigheid metropolitane functies in Rotterdam, afgezet tegen verwachting en bovengemiddelde aanwezigheid in Den Haag of Delft
3. Bovengemiddelde aanwezigheid in Den Haag of Delft
2. Afwijking van verwachting
1. Score en rangschikking Rotterdam in Europa (max. score = 100)
Tabel 1 toont voor 15 metropolitane functies (1) de score van Rotterdam op de functie en de rangschikking in West-Europa, (2) de mate waarin de score afwijkt van wat verwacht mag worden van een stad met de omvang van Rotterdam en (3) of de betreffende functie bovengemiddeld aanwezig is in Delft of Den Haag. De afwijking van de verwachting kan positief (meer functies dan verwacht) of negatief zijn (minder functies dan verwacht). De verwachting is gebaseerd op het gemiddelde verband tussen bevolkingsomvang en functies van alle Europese steden uit de database.
Politieke instituties Nationale overheid
0.0 (---)
-
JA
Internationale Organisaties
1.8 (38)
- 65.6%
JA
Top 500 multinationale ondernemingen 4.8 (25)
- 17.9%
JA
Kennisintensieve dienstverlening
23.1 (28)
+ 17.5%
JA
Financiële dienstverlening
0.2 (103)
- 96.8%
JA
Top 500 universiteit
9.4 (57)
+ 9.6%
JA
Internationale samenwerkingsverbanden onderzoek
8.3 (17)
+ 31.0%
JA
Internationale congressen
5.7 (43)
- 40.2%
JA
Luchthaven
0.5 (100)
- 89.1%
NEE
Internationale spoorwegverbindingen
21.0 (23)
+ 95.9%
JA
Zeehaven
100.0 (1)
>+100%
NEE
Internet exchange point
2.9 (30)
- 45.9%
NEE
Cultuur en sport Culturele instellingen
6.1 (65)
- 50.1%
NEE
Concerten en tentoonstellingen
5.6 (71)
- 51.6%
JA
Stadions en sportevenementen
20.7 (19)
+ 62.3%
NEE
Bedrijvigheid
Onderwijs en wetenschap
Transport
4
De lage score van Rotterdam op de functies financiële dienstverlening, luchthaven, internet exchange points en culturele instellingen kan echter niet door de metropoolregio gecompenseerd worden; deze functies zijn niet bovengemiddeld aanwezig in Den Haag, Delft of de rest van de metropoolregio. Voor dit soort functies zal Rotterdam dus verder moeten kijken dan de metropoolregio en wellicht functies moeten lenen van Amsterdam. In Amsterdam zijn de vier functies namelijk wel bovengemiddeld aanwezig. Voor Rotterdam The Hague Airport is dit panklaar: deze ligt in de schaduw van Schiphol en biedt daardoor minder verbindingen dan normaliter past bij de stad en de regio. Regionale functies Het is ook interessant om te kijken naar de aanwezigheid van regionale functies. Regionale functies kunnen onderverdeeld worden in zes categorieën: zorg, sport, onderwijs, cultuur, horeca en winkels.[NOOT #3] In tegenstelling tot metropolitane functies zijn regionale functies minder sterk geconcentreerd in grotere steden; regionale functies zijn ook terug te vinden in kleinere plaatsen. Drie regionale functies zijn bovengemiddeld aanwezig in Rotterdam (zie tabel 2 op pagina XX), namelijk: ziekenhuizen, medische specialisten en winkels in het segment mode en luxe. Voor deze functies leent de stad draagvlak van de regio en kent Rotterdam een regiofunctie. Op de functies voortgezet onderwijs en cafés scoort de stad zoals verwacht. Voor de andere zeven regionale functies zijn er in Rotterdam minder functies aanwezig dan verwacht. Vooral op de functies poppodia, sportaccommodaties en restaurants scoort de stad laag. Deze scores kunnen maar beperkt regionaal gecompenseerd worden; alleen het tekort aan sportaccommodaties wordt teniet gedaan doordat dit in de rest van de metropoolregio bovengemiddeld aanwezig is. Daarnaast kan het Rotterdamse tekort aan bioscopen, restaurants en musea enigszins gecompenseerd worden door een ‘overschot’ aan deze functies in Den Haag en/of Delft. Voor de andere regionale functies is dit niet het geval. Hiervoor zal Rotterdam dus niet alleen naar de metropoolregio, maar ook daarbuiten moeten kijken. Kracht van de regio De havenstad Rotterdam kan haar buren meer bieden dan één van de grootste havens ter wereld; de stad beschikt over een groot aantal metropolitane en regionale functies die de andere steden van Rotterdam kunnen lenen (borrowed function). Deels drijven deze functies ook op draagvlak uit de regio (borrowed size). De functies die in Rotterdam ontbreken kunnen soms dicht bij huis in de metropoolregio geleend worden, maar in andere gevallen zijn de functies ook niet in de metropoolregio aanwezig en is de Randstad het schaalniveau waar Rotterdam zich op moet richten. Rotterdam heeft, kortom, de wijdere regio nodig om een volwaardige rol van betekenis te kunnen spelen in het internationale krachtenveld. In vergelijking met andere metropolen in Europa is het vrij uniek dat de Rotterdamse minpunten gecompenseerd kunnen worden door nabijgelegen steden (en vice versa). Dit is de kracht van de metropoolregio en de Randstad; gezamenlijk bieden ze een compleet areaal aan metropolitane en regionale stedelijke functies. Door optimaal gebruik te maken van elkaars nabijheid kan duplicatie van functies worden voorkomen en kunnen de steden samen een gedifferentieerd en kwalitatief hoogwaardig aanbod van functies bieden. Rotterdam, Den Haag en de andere steden in de Randstad zijn de komende tijd aan zet om dit te realiseren. Het besef dat de steden elkaar nodig hebben is cruciaal. Het gezegde luidt niet voor niets: ‘liever een goede buur dan een verre vriend’.
5
Tabel 2: Aanwezigheid regionale functies in Rotterdam, afgezet tegen verwachting en bovengemiddelde aanwezigheid in Den Haag of Delft
4. Bovengemiddelde aanwezigheid in de metropoolregio
3. Bovengemiddelde aanwezigheid in Den Haag of Delft
2. Afwijking van verwachting
1. Score en rangschikking Rotterdam in Nederland (max. score = 100)
Tabel 2 geeft voor 12 regionale functies per functie (1) de score van Rotterdam en de rangschikking in Nederland, (2) de afwijking van de verwachting, (3) bovengemiddelde vertegenwoordiging in Den Haag en/of Delft en (4) bovengemiddelde vertegenwoordiging in de metropoolregio. In de laatste kolom staat aangegeven of de metropoolregio als geheel een eventueel tekort in Rotterdam kan compenseren.
Zorg Ziekenhuizen
100 (1)
8,4%
Medische specialisten
94,3 (2)
25,3%
72,7 (3)
-31,5%
Voortgezet onderwijs
99,6 (2)
-0,1 %
Speciaal basisonderwijs
100 (1)
-6,1%
Bioscopen
91,9 (3)
-4%
Poppodia
18,5 (6)
-58%
Musea
41,2 (3)
-19,1%
Restaurants
35,4 (3)
-31,8%
Cafés
56,7 (2)
0,3%
Detailhandel
98 (2)
-1,1%
Retail: mode & luxe
95,6 (2)
11,5%
JA
NEE
NEE
NEE
JA
JA
JA
NEE
NEE
NEE
JA
NEE
NEE
NEE
JA
NEE
JA
NEE
NEE
NEE
JA
NEE
NEE
NEE
Sport Sportaccommodaties Onderwijs
Cultuur
Horeca
Winkels
6
Noten 1
2
3
Dit artikel is gebaseerd op voorlopige resultaten van het onderzoeksproject Napoleon; een onderzoek uitgevoerd door de Universiteit Utrecht, Technische Universiteit Delft, Erasmus Universiteit Rotterdam en Planbureau voor de Leefomgeving binnen het Platform31-onderzoeksprogramma Kennis voor Krachtige Steden. In het project wordt onder andere onderzoek verricht naar het borrowed size-effect op basis van een Europese en Nederlandse database met daarin de aanwezigheid van metropolitane en regionale functies per plaats. De steden zijn afgebakend als functionele stedelijke gebieden en bestaan dus ook uit de omliggende gemeenten die onderdeel uitmaken van de stad. De gemeenten Schiedam, Spijkenisse en Vlaardingen maken onder andere deel uit van het functionele stedelijke gebied van Rotterdam. Er is hierbij alleen gekeken naar de kwantiteit van de functies, en niet zozeer naar de kwaliteit.
