Thema: (Hoogstam)Fruit(bomen) Wandelen door de boomgaard Oude fruitrassen registreren Een huppelende Moerbei

De boom in

HERFST - 2012

Kwartaalblad van Stichting Landschapsbeheer Zeeland

Thema: (Hoogstam)Fruit(bomen) • Wandelen door de boomgaard • Oude fruitrassen registreren • Een huppelende Moerbei

Biodiversiteit in en om de boomgaard: honingbij Foto: Luciën Calle

JAARGANG 26 HERFST - 2012 De Boom In is een uitgave van Stichting Landschapsbeheer Zeeland (SLZ) en wordt vier keer per jaar verzonden aan vrijwilligers in het landschapsbeheer in Zeeland, overeenkomsthouders, relaties en medewerkers. Redactie: Caroline Geluk Foort Minnaard

Ton de Koning Robert Wielemaker

Verder werkten aan dit nummer mee: Jan Meijer Kees Tonkens Loek en Anita de Kerf-Jansen Rudie Geus Nelleke en Petra Luteijn Pieter Voets Rinus van ‘t Westeinde Peter van der Vliet Nanning Jan Honingh Harry Verkaart Advertenties: Ook uw advertentie in De Boom In? Bel Ton de Koning, tel. 0113-23 09 36 voor de mogelijkheden. Foto omslag: Fruitbomen ’s Heer Abtskerke met Grunsvelder Klumpke appels Fotograaf: Sandra Dobbelaar Met dank aan alle fotografen. SLZ heeft getracht alle rechthebbenden van de geplaatste foto’s te achterhalen. Degenen die desondanks menen aanspraken te kunnen doen gelden op de rechten van gebruikte foto’s worden verzocht contact met ons op te nemen.

Opmaak en drukwerk: Drukkerij Zoeteweij, Yerseke Oplage: 2000 ex.

Redactie- en bezoekadres: Ravelijn de Groene Jager 5 4461 DJ Goes Tel. 0113-23 09 36 [email protected] www.landschapsbeheerzeeland.nl Abonnement Wilt u ook De Boom In ontvangen? Voor slechts € 10,- per jaar ontvangt u ons kwartaalblad. Bel naar 0113-23 09 36 of meld u direct aan via www.landschapsbeheerzeeland.nl/nieuwsbrief ISSN nummer 1876-5491 Stichting Landschapsbeheer Zeeland zet zich in voor behoud, beheer en aanleg van kleine landschapselementen. Zie www.landschapsbeheerzeeland.nl voor meer informatie. De Boom In is gedrukt op FSC-gecertificeerd papier. SLZ wordt financieel gesteund door de Nationale Postcode Loterij en Provincie Zeeland.

Inhoudsopgave

Mooie boomgaard Foto: Arjan de Hulster

Bijzondere alledaagse planten en dieren op en rond het Zeeuwse erf: Biodiversiteit in en om de boomgaard In een boomgaard is biodiversiteit erg belangrijk. Alles wat leeft, groeit en bloeit zorgt er samen voor dat het geheel weerbaar en duurzaam blijft. Plant en dier versterken elkaar waardoor goede leefomstandigheden ontstaan voor de groei van de (hoogstamfruit)bomen.

2

Mijn Favoriete Zeeuwse Element: Jans Huppelende Moerbei Dat Jan Meijer een enthousiaste vrijwilliger is, dat wisten we al. Maar dat hij zelfs moerbeien ziet huppelen, vinden we wel een erg creatieve kijk op het buitenleven. Hij vertelt over één van zijn mooiste plekjes in Zeeland waar hij regelmatig bij deze bijzondere boom gaat kijken. 6

Paradijsvogels met hoogstamfruit in Zeeuws Vlaanderen Als je de omgeving waar je woont een ‘taart in het landschap’ noemt, voel je je echt een paradijsvogel! Loek en Anita de Kerf-Jansen uit Hulst vertellen over hun bijzondere boomgaard waar ze hun rust en stabiliteit vinden. 10

En verder • Tips uit Grootmoederstijd • Vrijwilligersdag 2013 • Gerealiseerde ommetjes: Het Kiekendiefpad, ook door boomgaard • Enkele feiten over fruitteelt • Fruitverwerking • Natuurbeheer in productieboomgaard • Een bevolkingsregister voor fruitbomen!? • SLZ en hoogstamfruitbomen • Belagers in de boomgaard • Kort Nieuws • Overzicht Vrijwilligersorganisaties in Zeeland • Agenda De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

5 9 12 16 18 22 24 26 28 32 33 34 1

Bijzondere alledaagse planten en dieren op en rond het Zeeuwse erf:

Biodiversiteit in en om de boomgaard Door: Nanning Jan Honingh, medewerker SLZ

De titel zegt het al een beetje: alledaags, maar toch bijzonder. Soorten die we allemaal kennen en ook vaak zien in onze omgeving. En die soms ook overlast veroorzaken waardoor we snel de schoonheid of het nut van deze tóch bijzondere flora en fauna vergeten. In deze aflevering: biodiversiteit in en om de boomgaard. Een boomgaard van appels, peren, pruimen en notenbomen kan het hele jaar door een bron van leven zijn. Een paar algemene diersoorten wil ik aan je voorstellen. Ik vertel er ook bij wat je voor ze kan doen. Honingbij Als de peren- en appelbomen bloeien, worden ze druk door honingbijen bezocht. Honingbijen zijn economische nectar- en stuif-

2

Akkerdistel - Circium Arvense Foto: Tonnie Outermans

meel verzamelaars en gaan voor de bulk. Ook zweefvliegen en solitaire bijen als hommels en andere insecten profiteren van de bloesem. Honingbijen zijn gemakkelijk te herkennen aan hun driftige gedrag en de hoge zoemtoon van de vleugels. De opbrengst van nectar en stuifmeel duurt maar een paar weken. Wil je de honingbijen en andere insecten meer bieden dan moet je zorgen voor een zgn. bloeiboog. Vanaf het vroege voorjaar (wilg, paardenbloem), in de zomer (linde, wilgenroosje) tot aan de herfst (guldenroede) moet je dan zorgen voor bloeiende planten in of om de boomgaard. Omdat ik zelf bijen heb, laat ik zelfs akkerdistels staan! In de bloeiarme periode in juni trekken die mijn bijen er door heen. De zaadpluiskoppen knip ik af. Daarbij word ik geholpen door grote groepen putters die de zaden van de akkerdistel eten.

Vleermuizen en vogels Als je een boomgaard hebt aangeplant of al jaren in beheer hebt, dan zijn er allerhande beesten en beestjes die zich ermee gaan bemoeien. Allerlei spanners, rollers, knagers, vreters en boorders doen hun best om een deel op te eisen. Gelukkig staan de fruitbomen en mens niet geheel weerloos tegen deze plaaggeesten. Een sterke fruitboom kan zich goed weren tegen plagen en aantastingen. Vleermuizen vangen ’s nachts muggen en nachtvlinders waaronder de fruitmot. Koolmezen en pimpelmezen verorberen allerlei rupsen. Lieveheersbeestjes, gaasvliegen, zweefvliegen doen zich te goed aan allerlei luizensoorten. Maar net als bij de honingbijen moeten we deze helpers

De rups van de Sint-jacobs vlinder (Jacobs rups) op Jacobskruiskruid Foto: Robert Wielemaker

het hele jaar wat bieden. Sluipwespen die van bladrollers leven bestrijden deze in de boomgaard. Door andere soorten bladrollers op bomen en struiken om de boomgaard heen de ruimte te geven, blijven de sluipwespen het hele jaar in de buurt. Mezen die in een nestkast bij de boomgaard broeden, nemen deze op in hun territorium. Ze hoeven niet ver te vliegen tussen de rupsen en de jongen. Ze houden ook ‘vrije vogels’ buiten de deur die alleen hap snap aan de peren komen pikken. Verwacht overigens geen wonderen van deze biologische bestrijders; ze zullen nooit de laatste luis opeten. Alleen mensen slachten de laatste dodo. Neem liever genoegen met een paar plekjes op uw peer of appel; het beste bewijs van een natuurvriendelijk product. Egel en kleine marters Voor het zien van een egel, een bunzing, wezel of een hermelijn moet je geluk hebben. In de ochtend of avondschemering kan het gebeuren dat je elkaar tegenkomt. Je kan het toeval wel een beetje helpen. In het najaar als het waterschap de sloten heeft geklepeld, kun je het maaisel bij elkaar harken en op een hoop zetten. Om die reden heb ik zelfs met het waterschap afgesproken dat ik zelf de sloten schoon, door het inhuren van een korfmaaier. Het rietmaaisel heb ik langs de slootkant op hopen gezet om te drogen en te laten verteren. Die hoopjes geven dekking en schuilgelegenheid; tijdens de sneeuwperiode was er een oude haas die er rustig onder kon sterven. Afgelopen voorjaar vond ik bij het weghalen van een van de hopen een dikke egel die nog niet helemaal bij kennis was. De kleine hopen riet heb ik op drie grote gezet. Hierin kunnen een wezel, bunzing of hermelijn een schuilplaats of muizenvoorraad in maken.

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

3

Kramsvogel Foto: SLZ Neringweg Neringweg 11, 11, 4501 4501 PB PB Oostburg Oostburg telefoon: 0117-474000www.leenhoutsoostburg.nl www.leenhoutssluis.nl telefoon: 0117-474000

nieuwbouw verbouw restauratie asbestsanering

erkend restauratieaannemer

Kramsvogel In najaar en winter is het ‘tsjak-tsjak-tsjak’ van de kramsvogel zeer regelmatig te horen in de boomgaard. Vooral als er veel valfruit onder de bomen ligt. De kramsvogels die we dan zien, zijn vogels uit Rusland en Zuid Scandinavië. Daar zijn talrijke broedvogels die het liefst in kolonieverband broeden. De kramsvogel broedt in bosranden, in bossen bij open plekken en moerassen, in meer open parkbossen en struweel, in tuinen, boomgaarden en andere gecultiveerde gebieden met bomen. In Nederland is de kramsvogel als broedvogel vrij schaars. Naast de lichtgrijze stuit en witte ondervleugels hebben kramsvogels een roodbruine mantel en een overwegend grijze kop. De onderzijde is zwaar getekend met een oranjegele tint op de borst. Kramsvogels zijn familie van de merel en de lijster. Ze zijn vrij schuw. Je kunt de kramsvogels in de boomgaard dichterbij halen, door er regelmatig wat fruit met rotte plekken te leggen.

4

Tips uit GrootmoedersTijd

Opoe dopt boontjes

Door: Klazien uut Zalk

Weet je nog, die zelfgemaakte brouwseltjes van opoe, die overal ‘goed’ voor waren? Ze had voor alles een trucje: gemakkelijk tomaten ontvellen, zelf boter maken, dieren wegjagen bij de prullenbak, de hik bestrijden, oude houten meubels en zilverwerk oppoetsen etc. Het ging er in ieder geval om dat je je problemen oplost met wat je in huis hebt, in plaats van steeds maar weer een wondermiddel kopen.

De appel is een van onze oudste cultuurv ruchten. Van oudsher wordt deze vrucht gewaard eerd vanwege de smaak, voedingsmogelijkheden en geneeskracht. Een oud rijmpje zegt: Wie een appel eet elke dag, zorgt dat de dokter niet komen mag. Voor wie verkoud en is en moet hoesten, is er een recept voor appelthee . Snijd een appel in dunne schijfjes en giet er kokend wate r op. Tien minuten afgedekt laten staan en de thee is klaar. Citroensap toevoegen, werkt koorts verd rijvend en thee met honing is goed tegen heesheid. App elmoes en appelstroop helpen ook tegen verkoudheid. Appelthee werkt kalmerend en laat u beter slapen. Maa r u kunt ook een appel eten voor u naar bed gaat. Ook goed is een appel in melk te koken en deze na afkoeling rust ig op te eten. Gebraden appels zijn goed tegen verstopp ing en geraspte appel tegen buik loop. Begin de dag met een rauwe appel. Dat is heel goed voor het geheugen. App els bevatten ijzer, fosfor en appelzuren. Door het ijzer kleurt hij gauw bruin. Dat is geen bederf. De zuren werk en gunstig op alle stofwissel ingsorganen. Goudreinett en schijnen goed te zijn tegen ischias (heupjicht). Herinner je je ook zo’n panacee van je grootje, mail die naar: [email protected] en wie weet staat hij in de volgende De Boom In. De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

5

Mijn Favoriete Zeeuwse Element

Jans Huppelende Moerbei In deze rubriek zijn we op zoek naar de favoriete elementen van onze vrijwilligers in Zeeland. Zij komen vaak op schitterende plaatsen of zien soms bijzondere elementen. Heeft u ook een favoriet element? Mail het ons! [email protected]

“Het is niet makkelijk om een favoriete plek aan te wijzen. Maar als ik er een moet noemen is dat een privéterrein; de plusminus 65 jaar oude hoogstamfruitboomgaard van de Fam. Verhage aan de Molendijk te Nieuw- en St. Joosland. ” Door: Jan Meijer, vrijwilliger SLZ Het terrein heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. In het begin van de vorige eeuw werd het daar ingepolderd; op de plaats van de huidige boomgaard lag een zandlaag onder een dun laagje teeltaarde. De zandlaag was er waarschijnlijk de reden van dat er geen landbouw kwam. Direct ernaast werd de grond wel in cultuur gebracht. In de 2e wereldoorlog werd het zand er gedeeltelijk afgegraven waardoor het terreintje nu licht glooit. De vorige eigenaar, een aannemer, bouwde er een huis met werkplaats, richtte er een “bedoeninkje” in. Een volière, een drinkput en een hoogstamfruitboomgaardje. De man plantte er na enige tijd nog wat laagstamfruitboompjes bij en omzoomde het geheel met diverse populierensoorten als windscherm. Helaas overleed hij vrij vroeg en zijn weduwe bleef op het plekje wonen terwijl zij met het ouder worden, minder geïnteresseerd raakte in de flora en fauna om haar heen.

6

De populieren (Vereeckens) begonnen de fruitbomen te overschaduwen en onttrokken veel water aan het terrein, zij waren naast de slootkant dieper geworteld. De dikke zandlaag, amper een spade diep onder de teeltlaag, waterde veel af en de wortels bleven aan de oppervlakte, wat de conditie en zeker de stabiliteit van de bomen niet ten goede kwam. Via SLZ kwam in 1991 het verzoek bij de weekendwerkgroep Walcheren om de bewoonster te polsen of wij het terrein konden gaan verzorgen. Aan Thomas Collette (de huidige coördinator van de Werkgroep Landschapsverzorging Walcheren), de eer om door het amper geopende luikje van de voordeur (bijna met de hoed in zijn hand...) zijn verhaal te doen. En het mocht! Vanaf dat jaar stond deze boomgaard jaarlijks op het programma van de WLW. Er werd gesnoeid, een houtril aangelegd, jonge fruitbomen aangeplant, de meidoornheg ingeboet en ook de drinkput, die bevolkt was met kleine watersalamanders, bruine kikkers en gewone

Jan bij de huppelende moerbei Foto: Jan Meijer

padden werd “en passant” geschoond. De heer Adrie Verhage, de nieuwe eigenaar, zorgde in de pauze voor koffie met koek en na afloop van de werkochtend zelfs voor erwtensoep, wat door de werkers zeer gewaardeerd werd. In het najaar werd er een fruitplukdag georganiseerd en konden de snoeiers het resultaat van hun inzet bekijken en proeven. Na verloop van jaren werd het echter meer op de winkel passen, terwijl er toch door veroudering gerestaureerd en groot onderhoud gedaan moest worden. Dat was meer een taak voor SLZ. En die kwam er niet aan toe omdat o.a. het werkprogramma van de hoogstamfruitploeg vol zat. Ik was in die tijd door de week veel thuis en heb het (aanvankelijk tijdelijk) op me genomen om ver-

der te gaan met het geheel. Sinds kort heb ik mijn buurman weten te enthousiasmeren en we gaan er bijna elke vrijdag samen heen. Een nieuwe eigenaar, nieuwe ideeën en plannen en er werden afspraken gemaakt over nieuwe aanplant en onderhoud van dit - voor deze omgeving- unieke stukje natuur: vlakbij het Sloegebied en een verstedelijking richting Middelburg. Mijn interesse werd groter naarmate ik meer over de achtergrond te weten kwam en hier wel een heel erg frappant voorbeeld voor me zag van Luctor et Emergo. Een zwakke ondergrond, daardoor verzwakte bomen, welke op hun beurt weer slachtoffer werden van allerlei schimmels en ziektes. In feite verwaarlozing vóór 1991, gebrek aan goede voeding enz. enz.

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

7

Erg leuk om te zien dat er zoveel ‘mis’ is en dat er toch zoveel moois te zien is. Ook een dode boom, vol met schimmels en insecten is waardevol. Het is een doorlopend leerproces. Mooi voorbeeld: vorig voorjaar heb ik een glanzende houtmierennest gevonden, die raten hadden gemaakt in een oude pruimenboom en heb ik de larven van de bastaardsatijnvlinder leren herkennen. Mede door deze boomgaard te blijven volgen, een evenwicht zoekend om de biotoop te verbeteren en er af en toe een deskundige bij te halen, heb ik me daardoor kunnen ontwikkelen tot hoogstamfruitsnoeier. Inmiddels loop ik daardoor volop mee in de snoeiploeg van SLZ onder begeleiding van Kees Tonkens. En het begint nu ook echt leuk te worden. De houtril rondom de drinkput is teruggebracht tot een kwart en er is elders een nieuwe aangelegd, deels om wat variatie in het terrein te krijgen en op verschillende plaatsen een dumpplek te hebben voor het snoeiafval. Er staan drie prachtige zwarte moerbeien welke een paar keer omgevallen zijn wegens de slechte ondergrond waarna ze weer opnieuw begonnen. Dikkere wortels bleven aan de oppervlakte en het dunnere spul ging dieper op zoek naar water en voeding.

8

In feite huppelen ze meer door de boomgaard, een prachtig gezicht en om de wortels dieper te kunnen laten groeien hebben we nu een paar gaten in de spiegels gegraven en daar een mengsel van goede klei, wat humus en een klein beetje mest in gedaan tot op het grondwaterpeil, in de hoop dat de moerbeien steviger in de grond komen te staan. De fruitbomen welke zich kunnen handhaven in deze omstandigheden worden met extra zorg behandeld en voor de rest zal mettertijd vervanging worden gezocht. Spechten zijn er in hun element, maar hebben in het verleden al een paar bomen om zeep geholpen en er broedden in het verleden drie paar huiszwaluwen. Helaas, door vervanging van wat houtwerk aan het woonhuis en alle complete schuren zijn de nesten gesneuveld maar hopelijk komen er weer nieuwe. Het is een heleboel werk maar ik kan er mijn ei in kwijt. Leuke bijkomstigheid is de aanleg van een nieuwe Hoogstamboomgaard aan de overzijde van de dijk, een project in samenwerking met SLZ wat een leuke aanvulling is in de buurt. Voorlopig kunnen we dus nog vooruit, in de hoop dat de HSFploeg het kan inplannen en we ons kunnen toeleggen op het terrein zelf.

Vrijwilligersdag 2013? Kort nieuws

Erftrofee

SLZ Vrijwilligersdag Zuiddorpe 2012 Foto: Tonnie Outermans

Door: Peter van der Vliet, medewerker SLZ De afgelopen 12 jaar heeft Stichting Landschapsbeheer Zeeland i.s.m. met regionale vrijwilligersgroepen / natuurverenigingen de Vrijwilligersdag georganiseerd. Deze dag is onder meer bedoeld als blijk van waardering voor onze vrijwilligers. In de loop van de tijd is de organisatie van de dag in overleg met vertegenwoordigers van de vrijwilligersgroepen aangepast.

Maar … we willen meer vrijwilligers bereiken. Echter, dit levert problemen op met de combinatie van veldactiviteiten en accommodatie. Verder is er een flinke toename van cultuurhistorie – en wandelnetwerkvrijwilligers.

We willen samen met jullie ontdekken in welke vorm we onze waardering aan jullie kunnen tonen en kennis kunnen maken met elkaars activiteiten. Naast activiteiten die vrijwilligers voor de eigen groep organiseren (al dan niet met SLZ bijdrage), denken we aan regionale activiteiten met een thema (en bv. daarnaast een centrale activiteit). Graag horen we ook jullie mening en ideeën hierover! Met een aantal coördinatoren gaan we zelf contact opnemen. Laat maar weten via [email protected]

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

9

Paradijsvogels met hoogstamfruit in Zeeuws Vlaanderen De boomgaard van de fam. de Kerf Door: Loek en Anita de Kerf-Jansen

In deze rubriek gaan we op bezoek bij de eigenaren van de parels in het landschap, de mooie erven, buitenplaatsen en boerderijen waar je als passant naar kijkt en van geniet. Woont u zelf ook op z’n mooie locatie en voelt u zichzelf een echte ‘Paradijsvogel’? Stuur dan uw verhaal naar de redactie van De Boom In: [email protected] De boomgaard op het Galgenveld Achter ons huis op een dijk in de Hulsternieuwlandpolder groeien oude bomen in een oude boomgaard. Toen het hier nog meer zee dan land was, kon je hier al met droge voeten staan. Dit komt door de hoge ligging als gevolg van een terp. De boomgaard is aangelegd op de plaats waar het voormalige galgenveld van het Hulsterambacht bestond. Het is de plaats

10

Foto: Luciën Calle

waarachter de toegang via het water naar de keldermanspoort van Hulst liep. Hierlangs liep ook de enige weg naar Hulst in de tijd dat men met paard en wagen passeerde. Achter de dijk liep de vaart van Hulst, waarlangs je per boot de Keldermanspoort, een land en waterpoort kon bereiken vanaf de Honte, de Westerschelde. Wij noemen ons huis ‘Spanuyt’, omdat men hier de paarden kon uitspannen alvorens naar Hulst te gaan. Toen deze functie verviel werd deze plaats een boerderijtje. Rond de jaren veertig van de 20ste eeuw werd de dijk beplant met fruitbomen. Veel hiervan staan er nog steeds. De soorten uit die tijd die ik kan benoemen zijn: sterappel, strepeling, tarweappel, notarisappel, goudrenet, stoofpeer St.Remie en reine claude.

Toen wij hier in de jaren zeventig kwamen wonen, is de boer die ver in de negentig was, nog naar zijn bomen komen kijken. Om het gras op de boomgaard kort te houden hebben wij altijd een aantal schapen lopen. Ook helpen ze bij het opruimen van het afgevallen fruit. Wanneer een boom te oud wordt, vervangen we die door een nieuwe plant van dezelfde soort. We hebben al vele liters appelmoes en stoofpeertjes gesmuld. Het snoeiwerk van de boomgaard deden wij altijd in de winter samen met mijn vader. Nu hebben wij, door middel van een hoogstamabonnement, hulp bij het snoeien. Het is echter wennen dat dit nu in de zomer wordt gedaan. Onze boomgaard is een uniek landschapselement in het Zeeuws-Vlaamse landschap. Omringd door een windkraag van seringen, meidoorn, wilde pruim en vlieren, in een ring achter ons huis, beschermt deze ons huis tegen de wind. De lentetooi is prachtig, als een taart in het landschap: in de winter de markante vormen

Jonge uiltjes in perenboom Foto: Fam. de Kerf-Jansen

in de ijzige lucht, in de herfst de overdaad aan fruit, altijd prachtig in elk seizoen. Onze kinderen klauterden graag met veel plezier in de bomen en bouwden hutten. Het was en is een geweldig speelterrein, we hopen ook voor onze kleinkinderen. De bomen dienen ook als schuilplaats voor vogels die het moeilijk hebben. Ik zie erop toe geen gif en dergelijke toe te laten. De boomgaard is voor ons bijzonder omdat we hier ons eigen stukje natuur kunnen behouden, een erfenis van rust en stabiliteit. Het anker van ons huis.

Het erf van de fam. de Kerf Foto: Luciën Calle De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

11

Gerealiseerde ommetjes:

Het Kiekendiefpad, ook door boomgaard

Door: Nelleke Luteijn, vrijwilliger wandelnetwerk Goes-Kapelle en eigenaresse Van Buiten Uit De afgelopen jaren zijn er, mede door ondersteuning van SLZ, diverse ommetjes gerealiseerd. Meestal waren de dorpsbewoners zélf de stuwende kracht achter de totstandkoming. In deze rubriek licht een betrokken vrijwilliger ‘zijn of haar’ ommetje toe. Het wandelnetwerk ‘De Schengen’ beslaat ruim 80 km. Van het Goese Sas, Wilhelminadorp tot recreatiegebied de Piet. Het start op verschillende plaatsen, maar ook bij het station van Goes. Het ommetje, waarbij je het ontstaan van “het eiland Wolfaartsdijk” kan beleven, bevindt zich rondom de oudste polder: de Sabbingepolder, waar Oud-Sabbinge in ligt en is zeker 800 jaar oud. Het ommetje Start in de Bouwensputseweg. Daar vind je het eerste paneel. Je loopt in noordelijke richting, de weg ligt op een kreekrug. Aan de rechterkant staan 3 huizen, eigen erf hui-

12

zen, in de jaren 30 gebouwd, om gezinnen zelfvoorzienend te laten zijn. Daarna een weiland, met een kleine kreekrest. Einde weg links, Piertjesdijk, dijk op en links aanhouden. De Westerlandpolder is een aanwas polder. Dijk op en rechtdoor, rechts zie je een typische boerderij met het huis aan de schuur vast gebouwd, over heel de breedte. Hiernaast lag vroeger het dorp Westkerke. Je vervolgt de Kalverdijk en ziet aan je linkerhand het Hooge Huis, een klein kasteeltje. Rechtdoor, half verhard. Links de landerijen van het biologisch dynamische bedrijf “de Ring”. Nu links aanhouden, een klein stukje Oudelandsedijk en de Bernhardstraat in. Deze straat eindigt op de Ring, waar destijds de kerk stond, ook hier een paneel. Recht over de Ring de Bijsterweg in. Voor de flauwe bocht naar rechts zie je een pas ingeplant bos, ter compensatie van de uitbreiding van de campings. Daardoor zijn twee bosjes verdwenen. Heb je de flauwe bocht genomen,

dan kom je op een kruispunt, ga links de Langedijk op. Op het eind kun je de trap op en zie daar het Veerse Meer. Naar beneden en Piertjesdijk volgen tot je weer links kunt, de Bouwensputseweg. Nu kun je de boomgaard in, langs de Goese Heg. Ga verder over de weg naar het eindpunt van het ommetje. Ook door een boomgaard Voor ons als gelegenheidswandelaars is een wandelpad door de natuur en onverhard erg belangrijk. Toen wij plannen hadden het Boomgaardterras ‘VAN BUITEN UIT’ te beginnen, vonden wij het ook belangrijk ons als agrariërs te presenteren. De grote vraag was: ‘kunnen er in Wolphaartsdijk en OudSabbinge boerenlandpaden komen?’. Het is in 2006 gelukt: een wandelroutenetwerk met veel paden over boerenland. De medewerking van de grondeigenaren is fantastisch, iedereen heeft het contract weer met 7 jaar verlengd. Ook door onze boomgaard mag gewandeld worden op twee plaatsen: een stuk langs de Goese heg (een initiatief van de Goese

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

13

Agrarische Natuur Vereniging) en langs een perenboomgaard. De heg is gevarieerd, zonder meidoorn. Het varieert aan hoogte, breedte en geeft schuilmogelijkheden voor vogels. Ook nuttige insecten profiteren van de heg.

Het andere pad loopt over ons erf, daarna door de boomgaard naar de Oudelandseweg. Hier kun je kennis maken met verschillende plantmethodes en meerdere rassen, appel en peer. Wij hebben goede ervaringen met wandelaars. Er zijn mensen die in verschillende seizoenen, de ontwikkeling van het fruit volgen. Anderen lopen eenmalig door de boomgaard. Wij geven uitleg over landbouw en fruitteelt. Dat geeft meerwaarde voor onze bezoekers. Ook de traditioneel gebouwde schuur geeft gespreksstof. Mijn man geeft ook rondleidingen. Voor mij was het ontstaan van het Kiekendiefpad heel interessant en nu het pad er is geeft het veel voldoening. Het is goed te zien dat vele wandelaars genieten van het netwerk, gemaakt met de hulp van inwoners, agrariërs en vele vrijwilligers. Alle Foto’s: Petra Luteijn

14

Boerderijrestaurant & streekpakketwinkel www.debaeckermat.nl +31 (0)115 45 38 32

Aannemersbedrijf

STURM b.v. Buurtweg 6 4696 RV Stavenisse T: 0166 65 32 46

E: [email protected] W: www.hagebouwadvies.nl M: 0629 15 63 11

n Brandveiligheid

n Bouwkundig tekenwerk

n Bouwadvies

n Beheer en Onderhoud

n Bouwbegeleiding

n Directievoering en

n Bouwkundige





n Kostencalculatie

keuringen

n Second opinion

Toezicht

n Vergunningen

voor al uw

NIEUWBOUW VERBOUW ONDERHOUD Schellachseweg 1a 4352 AJ Gapinge tel: 0118 591447 / fax: 593556

Loon- en verhuurbedrijf

Sterk in agrarisch grond- en loonwerk

BOSBOUW, LOON-, GROND-, CULTUURTECHNISCH- & STRAATWERK

Kerkring 7 | 4444AB ‘s-Heer Abtskerke | t: 0113-311363 | f: 0113-311318 | email: [email protected]

Prelaatweg 60, 4363 NJ Aagtekerke Telefoon 0118-58 15 13 Fax 0118-58 41 31 E-mail [email protected] www.melse-maljaars.nl

Enkele feiten over fruitteelt Door: Foort Minnaard, directeur SLZ

Fruitteelt bestaat al bijzonder lang. Tot eind negentiende eeuw ging het eigenlijk altijd om kleinschalige activiteiten. Veel mensen beschikten op veel plaatsen over een beperkt aantal fruitbomen, het ging dan bijvoorbeeld om kloostertuinen en boerenboomgaarden op erven. Het fruit was bestemd voor eigen consumptie en voor de handel. Afhankelijk van de soort ging het om hoogstambomen, leibomen en struiken.

Grootschalige commerciële fruitteelt kennen we eigenlijk pas sinds begin twintigste eeuw. Zo rond 1950 was het wat betreft oppervlakte teelt in Nederland zo’n beetje op z’n top. Volgens gegevens van het CBS hadden we toen in Nederland 70.000 hectare fruitteelt, veelal hoogstam, maar ook kleinfruit. Belangrijkste fruitteeltgebieden waren toen de Betuwe

16

Boerenboomgaard anno 2007 Foto: SLZ

(20.000 hectare) en Zuid Limburg (15.000 hectare). In Zeeland ging het om 5.000 hectare, waarmee de fruitteelt hier een belangrijke plek innam. Aanwezigheid van diverse fruitveilingen in de provincie illustreren dat ook. In Goes werd zelfs een jaarlijks fruitcorso georganiseerd. Daarna traden onder invloed van modernisering en schaalvergroting in de landbouw in korte tijd grote veranderingen op. De hoogstam verdween in hoog tempo uit de commerciële teelt, kleinere boomvormen kwamen in de plaats. Ook de oppervlakte fruitteelt liep in rap tempo terug. In 1992 was er nog zo’n 24.000 hectare fruitteelt in Nederland, in 2002 nog ongeveer 20.000 hectare, daarna is de oppervlakte ongeveer gelijk gebleven. De Zeeuwse fruitveilingen zijn er niet meer, en het fruitcorso wordt al lang niet meer georganiseerd. Er is nu wel een fruitteeltmuseum in Kapelle.

Binnen Nederland vinden we nu de meeste fruitteelt in de provincies Gelderland en Zeeland (Gelderland in 2011 iets meer dan 5.000 hectare, Zeeland zo’n 4.500 hectare. Gelderland heeft echter bijna 3 keer zoveel landoppervlakte, Zeeland heeft per oppervlakte dus veruit het meeste fruit van heel Nederland!). Opvallend is dat de oppervlakte fruitteelt in Zeeland dus maar weinig afneemt. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat Zeeland extra hoog scoort vanwege de aanwezigheid van teelt van zwarte bessen: ongeveer 500 hectare in de gemeente Borsele. In Gelderland concentreert de fruitteelt zich vooral in de Betuwe: 3.500 hectare, in Zeeland op Zuid Beveland: 3.100 hectare (in 2011). Verder valt op dat de gemeente Borsele met 1.600 hectare (waarbij natuurlijk weer die 500 hectare zwarte bessen) Nederlands’ fruitteeltgemeente nummer één is, gevolgd door de gemeente Buren met 1.100 hectare. De gemeenten Reimerswaal, Kapelle,

Geldermalsen en Neerijnen volgen daarna met steeds zo’n 700 hectare fruitteelt. Zowel in Gelderland als in Zeeland gaat het trouwens maar om enkele procenten van de totale landbouwgrond. Maar omdat de fruitteelt zich vooral in enkele deelgebieden concentreert is de invloed op het landschap in die gebieden toch groot. Naast de commerciële fruitteelt is de oude vorm, vooral de boerenboomgaard, altijd blijven bestaan. Voor 1900 had vrijwel elke boerderij zijn boerenboomgaard. Exacte getallen zijn niet bekend, maar het ging ongetwijfeld om duizenden boomgaardjes. Daarna is het aantal boerderijen en het aantal boerenboomgaarden sterk afgenomen. De laatste 20 jaar worden echter weer veel boerenboomgaarden bij erven aangeplant, dankzij de toegenomen interesse onder de erfbezitters. Exacte getallen zijn niet bekend, maar SLZ schat in dat het nu zeker gaat om 1.000 boomgaardjes, 25.000 bomen op ongeveer 250 hectare grond.

Productieboomgaard anno 2007 Foto: Sandra Dobbelaar De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

17

Fruitverwerking Door: Harry Verkaart, medewerker SLZ

In Nederland leven we in een gematigd klimaat met seizoenen. Dit betekent dat we op bepaalde momenten voedsel kunnen oogsten, soms in overvloed, en op andere momenten moeten interen op wat we hebben.

In vroeger tijden was het een levensnoodzaak dat er voedsel verzameld werd om de winter te overleven. Er is dan ook gezocht naar methodes om voedsel te bewaren. Voedsel bewaren is niets anders dan voorkomen dat het bederft door invloed van bacteriën en schimmels. Bacteriën en schimmels kunnen gedood worden en er kan voorkomen worden dat ze uitgroeien. En hier speelt met name de hoeveelheid vocht (water) in het voedsel een rol. Maar ook moet voorkomen worden dat er vraat plaatsvindt door ongenode gasten.

Wesp op appel Foto: Sandra Dobbelaar

Methodes om voedsel te bewaren Invriezen De makkelijkste en snelste manier. Het fruit of de groente moet schoongemaakt worden en de groente eventueel eerst geblancheerd. Deze methode is in 1925 bekend geworden. Daarvoor werden in de tijd van de opkomst van de buitenplaatsen ook wel ijskelders aangelegd. Hierin werd dan ’s winters ijs gebracht wat uit de vijvers werd gehakt. Dat ijs kon dan zomers worden gebruikt om eten te koelen. Van invriezen was toen geen sprake.

Fruit invriezen Foto: SLZ 18

Roken Vlees en vis kan gerookt worden. Hierbij wordt water onttrokken aan het voedsel. Afhankelijk van het soort hout wat gebruikt wordt zal de smaak anders zijn. Inmaken De van nature aanwezige melkzuurbacteriën worden gestimuleerd zich te ontwikkelen waardoor schadelijke bacteriën geen kans krijgen. Rijk aan vitamine C en melkzuur. Bijv. zuurkool. Drogen In stukjes snijden en op de kachel of in de zon laten drogen. Pekelen Groente, maar ook vlees, wordt in zout ingelegd. Konfijten Dit kan ook met vlees. Vlees wordt dan in vet ingelegd en langdurig bij 90 graden gekookt. Vacuüm verpakken Geeft ook een verlenging van de houdbaarheid. Zuurstof wordt onttrokken. Maar wij die “De Boom In” lezen zijn natuurlijk het meest geïnteresseerd in wat we met de overvloed aan fruit kunnen doen. Je kunt weggeven aan vrienden en familie. Je kunt ook een bordje aan de weg zetten met … te koop. Je ziet ook wel eens bordjes met “boerderij verkoop”. Ik dacht dan altijd dat de boerderij te koop was. Dat bordje wordt ook wel uitgebreid tot een stalletje. Zo weet ik een oude boerenkar te staan met vlaggetjes eraan, helemaal vol met pompoenen. Een geld potje erbij met wat wisselgeld en je hoeft er niet bij te blijven. Alleen hopen dat er geen oneerlijke mensen langskomen.

Appels en peren kun je bewaren door ze in kisten te houden en ze op een droge vorstvrije plaats te zetten. Of je kunt ze uitspreiden op zolder. In beide gevallen wel af en toe controleren op rot fruit. Ook kun je wel fruit bewaren (niet alle soorten) door ze in de tuin in stro te leggen. Als je een voldoende laag bovenop brengt en met zeil afdekt kan dat geruime tijd de winter doorstaan. Als je ook wat stro tússen het fruit legt, voorkomt dit een eventuele besmetting van gezond fruit door rot fruit. Fruit kun je dus invriezen maar ook drogen. Om te drogen moet je het in stukjes of plakjes snijden. In een droge zomer zou je het aan een draadje kunnen rijgen en buiten hangen. Maar het mooist is het om het boven een hout- of kolenkachel te hangen. Ook kun je op ovenschaaltjes of bakplaten de plakjes op de kachel laten drogen. Ikzelf schil stoofperen die ik in een pan doe en op mijn houtkachel zet. En iedere dag als ik ga stoken wordt de pan weer opgewarmd. Op den duur worden zo zelfs mijn ”Saint Remy” peren rood. Vroeger werden ook appeltjes naar de bakker gebracht om ze na het broodbakken op de platen te laten drogen. Je kunt je fruit laten persen en er wijn van maken. Alhoewel ik betwijfel of deze methode wordt gebruikt om van een fruitoverschot af te komen. Natuurlijk kun je vergist fruit ook in een wei gooien met dieren en dan genieten van het schouwspel dat zich dan gaat aandienen. Je kunt fruit in alcohol leggen, zoals met boerenjongens (rozijnen in brandenwijn). Je kunt een flesje aan een boom hangen om een klein peertje. Het peertje groeit in de fles. Na de rijping brandewijn erbij en smullen maar!

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

19

Pompoenverkoop bij Hof Nieuwlandsrust te Nieuw- en Sint Joosland Foto: Hof Nieuwlandsrust

Je kunt fruit in suiker leggen, konfijten of jam maken. Dit kan van allerlei soorten fruit en mengsels. En daarin kun je ook van alles fantaseren. Ik heb nog eens een potje doornbessenjam gehad waaraan blaadjes munt waren toegevoegd. Maar een grote hoeveelheid fruit kun je ook tot sap verwerken. Je kunt dit laten doen door b.v. “De Mobipers” of het zelf doen. Ik heb een kleine keukenmachine, sapcentrifuge, waarmee ik veel sap heb gemaakt. Deze scheidt de pulp van het vloeibare gedeelte. Het vloeibare gedeelte vang ik dan op in een honingvat. Hieraan zit beneden een tapkraan. Als ik dit vat een tijdje laat staan, dit hoeft geen 24 uur, dan tap ik behoorlijk helder sap onderuit, wat ik ver-

volgens nog eens door een oud kussensloop laat lopen. Het schuim wat bovenop drijft kan vervolgens ook nog eens door dat kussensloop en uitlekken. Vervolgens doe ik de sap in flessen of potten met een schroefdeksel en weck ik tenminste een half uur bij zeventig graden. Het overblijvende schuim kook ik nog eens en doe dan heet in potten tot de rand. Potten even op zijn kop zetten en daarna heb ik iets wat een beetje op appelmoes lijkt. Sinds kort heb ik nu ook nog een pers. De prut die ik overhoud doe ik in weer diezelfde kussensloop. Eigenlijk doe ik twee kussenslopen in de pers, aan weerszijde van de lang trekschroef. En die vul ik dan met prut. Op deze manier komt er geen fijn spul uit de pers (behalve als de slopen scheuren wanneer ze toch een beetje afgeleefd zijn). Pruimen, bessen, aardbeien, bramen etc. doe ik na het plukken en schoonmaken in de vriezer. Zo spaar ik op tot ik een voorraad heb die genoeg is om te persen. Het voordeel van invriezen is dat het sap beter vrij komt (eigenlijk net als bij koken). En dan nadat ik alles geweckt heb, en de kelder weer vol staat, is het af en toe een fles of pot pakken en genieten van mijn eigen sap. Of weggeven aan vrienden.

Fruit wecken Foto: SLZ

20

Drukkerij Zoeteweij Molendijkseweg 2, 4401 NM Yerseke T +31(0)113 571404 E [email protected], I www.dzy.nl

FIXET ’s-GRAVENPOLDER Noordhoeksewegeling 3 Kapelle-Biezelinge 0113-341170 www.bermanfruitplants.com

Zeeland b.v. De complete partner in natuuren ecologische projecten!

Mr. F. J. Haarmanweg 53 4538 AN Terneuzen t. 0115 - 71 26 20 e. [email protected]

www.eendracht-zeeland.nl

Spoorstraat 51 www.fixetsgravenpolder.nl

Natuurbeheer in productieboomgaard Door: Rinus van ’t Westeinde, professioneel fruitteler en bestuurslid SLZ Ik ben fruitteler te Nisse en teel daar 10 Ha appels en 12 Ha peren. Naast de traditionele en chemische gewasbescherming, probeer ik zoveel mogelijk de natuur te helpen of zelfs nieuwe natuur aan te leggen. Zo worden muizen bestreden door de torenvalken. Ik had een keer op een nieuw perceel een paal met kast gezet en prompt die zelfde dag kwam er al een torenvalk naar zijn nieuwe huis kijken. Dit jaar had een buizerd een nest in een boom op 50 meter van onze gebouwen, ik geniet daarvan. In 2002 hebben we een nieuw perceel aangelegd, ik vond het leuk om daar een streekeigen heg rond te plaatsen. Leuk om te zien maar ook goed voor natuurlijke plaagbestrijding. Ook nu bij vervanging, worden streekeigen heggen geplant. Alles mag behalve meidoorns i.v.m. bacterievuur.

Over een lengte van 400 meter mag gewandeld worden. Dit pad maakt deel uit van het wandelnetwerk ‘Sporen in de Zak’ in de Zak van ZuidBeveland. Elk jaar rond de bloei huren we bijenvolken die een handje meehelpen bij de bestuiving van de bloemen om zo goede vruchten te krijgen. Vaak staan er sierboompjes tussen de

22

Boomgaard van Rinus Foto: Rinus van ’t Westeinde

productiebomen. Deze boompjes geven veel en goed stuifmeel en nemen weinig ruimte in beslag. Ze worden er vaak tussen geplant en je hoeft ze niet te oogsten. Bepaalde rassen, vaak de rode, worden incidenteel wel geoogst voor kerststukjes of voor workshops in de bloemenwereld. Je moet bij sierbestuiving ook verschillende rassen hebben. De een bloeit vroeg, de ander laat, vandaar dat je meestal gele en rode siervruchtjes ziet hangen. Voor de spintbestrijding wordt bij ons al jaren gebruik gemaakt van roofmijten zodat je daar niet of incidenteel voor moet spuiten. Vroeger maakte men gebruik van breedwerkende middelen. Nu zijn het veel meer selectieve middelen. Zo worden de natuurlijke vijanden gespaard, dat kan betekenen dat je ons vaker met de spuit in de boomgaard ziet maar dat we minder actieve stoffen gebruiken dan vroeger. Voor mij betekent dat, dat ik veel meer tijd kwijt

ben, maar dat ik de natuur spaar. Ik kies daarvoor en velen met mij. Beter dan één keer met een middel spuiten en álles gaat dood. Dat we lokvallen ophangen betekent dat ik veel meer tijd kwijt ben aan rondlopen en tellen van bijvoorbeeld hoeveel fruitmotten ik gevangen heb. Samen met adviesdiensten wordt dan een schema opgesteld van hoe te handelen. Vang je weinig dan hoef je niets te doen. Vang je er veel dan moet je een bestrijding uit laten voeren.

Grenadierweg 15 4338 PG Middelburg Postbus 8021 4330 EA Middelburg Tel. 0118-629353 Fax 0118-613488

Wij werken in de fruitteelt ook al veel met computermodellen en waarschuwingsdiensten. Ook voor de schurftbestrijding maken we gebruik van computermodellen en weerpalen om zo weinig mogelijk te spuiten en de natuur niet onnodig te belasten. Je moet een plaag niet uit de hand laten lopen want dan blijf je spuiten. De kunst is een evenwicht te zoeken. Ook ben ik steeds op zoek naar duurzame materialen zoals beton in plaats van hout en heb ik ook een keer kunststof stokken gebruikt maar dat was geen succes. Ik ben als fruitteler bezig in de natuur met de natuur, dat moet je ook leuk vinden en als het dan ook nog functioneel is, is dat mooi meegenomen.

Wandelen langs boomgaard Foto: Arjan de Hulster

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

23

Een bevolkingsregister voor fruitbomen!? Door: Pieter Voets, medewerker SLZ Als het goed is bent u opgenomen in het bevolkingsregister van de gemeente waar u woont. Op deze manier is de gemeente op de hoogte van uw gegevens zoals uw adres, geboortedatum, uw burgerlijke staat en of u een strafblad heeft. Erg handig en noodzakelijk zodat de rekeningen voor de gemeentelijke heffingen naar het juiste adres kunnen. Nu heeft SLZ een soort bevolkingsregister ontwikkeld maar dan voor fruitbomen. Wel is het zo dat in dit bestand niet elke boom die ‘aangegeven’ wordt, opgenomen wordt in de database. Alleen bijzondere rassen en oude bomen worden opgenomen in dit bestand (ik hoop niet dat we aangeklaagd worden vanwege discriminatie).

24

Determinatievrijwilligers verzamelen kersen om ze te kunnen determineren Foto: Sandra Dobbelaar

Oude fruitrassen behouden De database is ontwikkeld binnen het project ‘Oude Fruitrassen’ en heeft als doel oude rassen te behouden voor de toekomst. Bij mensen zou dit project tot allerlei ethische dilemma’s leiden maar gelukkig is dit in de fruitwereld niet zo. Naast natuurlijk de naam en eventuele synoniemen worden ook gegevens als standplaats, GPS coördinaten, eigenaar en plantjaar opgenomen. SLZ heeft natuurlijk geen geld voor een duur systeem zoals gemeenten die hebben, daarom gebruiken wij het programma Microsoft Access. Het voordeel hiervan is dat we alle informatie in één Database kunnen stoppen en er toch tegelijk met verschillende zoekopdrachten informatie uit kunnen halen. Hieronder een aantal onderwerpen met onderliggende informatie die we uit de database kunnen filteren.

Standplaatsen De adressen van de rassen kunnen via de lijst gevonden worden. In principe worden hierin oude rassen opgenomen die moeilijk verkrijgbaar zijn of helemaal niet meer in de handel zijn. Alleen als het zeer oude bomen zijn worden ze wel opgenomen als het van een nog beschikbaar ras is. Inventarisatie Eigenaren van een boom weten vaak niet om welk ras het gaat. Soms kan ook bij een bezoek door vrijwilligers niet precies vastgesteld worden wat voor ras het is. Deze bomen worden aangemerkt als ‘te inventariseren’. De vruchten van deze bomen kunnen dan verzameld en nog eens gedetermineerd worden. Wanneer blijkt dat een ras interessant of zeldzaam is, wordt er getracht om enthout te verzamelen wat opgekweekt wordt. Basislijst Naast de standplaatsen willen we ook weten welke rassen er eigenlijk zijn. Hier staan dus ook de rassen in die nog algemeen leverbaar zijn of streeknamen hebben en dus mogelijk dubbel geregistreerd zijn. Collectieboomgaarden De rassen die via dit project opgekweekt zijn, worden in verschillende collectieboomgaarden geplant. Ook deze gegevens worden verwerkt zodat er straks precies te zien is waar een bepaald ras in welke collectieboomgaard staat.

Hoe komt SLZ aan deze informatie? SLZ heeft een aantal zeer enthousiaste vrijwilligers die Zeeuwse boomgaarden afspeurt op zoek naar oude fruitbomen en hun eigenaren. Daarnaast vinden er jaarlijks in de nazomer de Hoogstamfruitdagen plaats. Fruit waarvan de eigenaren niet weten welk ras het is, wordt door een groep ervaren vrijwilligers gedetermineerd. Zij doen dit onder begeleiding van de pomoloog Jacobus Bosschaert. Een interessant verhaal is het ras ‘Roem van Dekker’, waarvan vorig jaar twee bomen gevonden zijn. Via een kleinzoon is bekend geworden dat dhr. Antheunis Dekker uit Zaamslag dit ras gekweekt heeft. Het is een echt Zeeuws ras, wat nu geënt en opgekweekt wordt. Heeft u ook interesse om vrijwilliger te worden in dit project, dan bent u van harte welkom! Of heeft u zelf een oud ras in uw boomgaard of op uw erf staan? Neem dan contact op met [email protected] / 0113-23 09 36. Determinatievrijwilligers determineren fruit Foto: Sandra Dobbelaar

Hieronder: voorbeeld van registratie in de database Foto: Pieter Voets

SLZ en hoogstamfruitbomen Door: Rudie Geus, medewerker SLZ Hoogstamfruitboomgaarden zijn één van de kenmerkende streekeigen landschapselementen in Zeeland. Bijna altijd zijn ze te vinden op boerenerven. Los in het landschap gelegen hoogstamboomgaarden zoals in Limburg en Gelderland zijn in Zeeland niet te vinden. Vanaf de begin jaren van onze Stichting hebben we ons, naast het onderhoud van knotbomen en meidoornheggen, ook ingezet voor herstel en onderhoud van de hoogstamboomgaarden in Zeeland. Veel vrijwilligersuren zijn er besteed aan het onderhoud van de prachtige oude grote boomgaarden in Zeeland zoals de Kasteelwei in Nisse, de Hollandse Hoeve in Goes en de Catarinahoeve bij Axel. Zonder SLZ waren deze historische boomgaarden er waarschijnlijk niet meer… Goed beschermd boompje Foto: SLZ

Naast onderhoud van de prachtige oude bomen zijn er door of via SLZ ook veel jonge hoogstamfruitbomen geplant. Bij aanplant in de hoogstamboomgaarden met vee moeten de jonge bomen de eerste jaren goed beschermd worden tegen veevraat en schuren door het vee. Diverse beschermingsmethoden hebben we in de beginjaren van SLZ toegepast, soms met wisselende resultaten waarbij het rundvee tóch weer een jonge boom te grazen had genomen. Na aanplant van de jonge hoogstam was de boom bijna niet meer te zien tussen palen, korf, prikkeldraad en soms zelfs betonijzeren beschermkap (zie foto). De laatste jaren werken we veel met (verlengde) casanet boomkorven en tamme kastanje boompalen. 26

Afgelopen jaren zijn er via diverse SLZ projecten zoals “herstel streekeigen erven” veel nieuwe hoogstamboomgaardjes aangeplant bij boerenerven. Momenteel lopen er geen projecten rondom herstel streekeigen erven, in enkele situaties kan aanplant van hoogstamfruit nog worden gesubsidieerd via andere projecten zoals een project rondom steenuilbiotopen. De aanplant geschiedt meestal door de eigenaar zelf, het plantmateriaal wordt verzorgd via de SLZ-actie “boeren planten bomen” waarbij het plantmateriaal thuis wordt bezorgd. Via de actie zijn diverse oude Zeeuws hoogstamfruitrassen appels, peren, pruimen en kersen te bestellen. Ook interesse? Het nieuwe bestelformulier is te downloaden van onze website.

‘Deze tak ook nog?’ Foto: Caroline Geluk

Om het onderhoud door particulieren en vrijwilligers te bevorderen organiseert SLZ jaarlijks één of twee hoogstamsnoeicursussen. In de beginjaren van SLZ werd de cursus gegeven door dhr. Oele. De snoeiprincipes van toen zijn de laatste jaren wel wat veranderd. Het toppen van oude hoge perenbomen en het standaard uitbuigen van jonge hoogstammen wordt de laatste jaren bijna niet meer toegepast. De verandering van snoeiwijze bij SLZ in de loop der jaren is bij een aantal oude hoogstamfruitboomgaarden nog goed te zien. Nog steeds geeft het snoeien van hoogstamfruit binnen SLZ voer voor discussies, op de jaarlijkse interne themadag proberen we met de vrijwilligersgroepen steeds meer op één lijn te komen. Om het onderhoud van hoogstamfruitbomen structureel te ondersteunen kunnen eigenaren met SLZ een hoogstamabonnement afsluiten. In de periode 2006-2012 zijn er ongeveer 95 hoogstamabonnementen afgesloten voor totaal zo’n 4000 hoogstamfruitbomen. De vele hoogstamfruitbomen op de boerener-

ven zorgen voor een steeds grotere oogst van fruit. Het fruit van appels en peren kan de laatste jaren worden aangeboden bij de Mobipers. Bij deze grote mobiele fruitpers kun je je fruit laten persen, dit appel en/of perensap wordt na pasteuriseren in een 5 liter verpakking verpakt. Deze pakken sap zijn twee jaar houdbaar en hebben een handige tap. Evenals voorgaande jaren, staat ook dit jaar de mobipers 3 dagen in Zeeland. Afgelopen jaren is door SLZ met hulp van diverse vrijwilligers en eigenaren het project “oude rassen” opgepakt. Her en der in Zeeland zijn er door SLZ nieuwe collectieboomgaarden aangeplant. Over hoogstamfruit in het algemeen en aanplant en onderhoud van hoogstamfruitbomen zijn diverse publicaties te vinden bij SLZ, van A4 folders tot en met gespecialiseerde boekjes zoals “vreemde vruchten”. Meer informatie over de folders en boekjes als wel aanplant en onderhoud van hoogstamfruit vindt je op onze SLZ-site: www.landschapsbeheerzeeland.nl

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

27

Belagers in de boomgaard Door: Kees Tonkens, medewerker SLZ

Een geprepareerde appelzaagwesp. Formaat: 5-7 mm lengte Foto: Ad Mol

Appelzaagwesp Bij alle appels die tijdens de hoogstamfruitdagen door de mobipers gaan, controleert Travalje Subiet i.o.v. SLZ vooraf of het typische spoor van de appelzaagwesp (Hoplocampa testudinea) te zien is. Zo leveren we een bijdrage aan de landelijke monitoring van dit insect. Een typische kurkachtige ondiepe mineergang verraadt hem. Dit heeft geen effect op de bruikbaarheid van de appels, die is nog steeds prima! Die mineergang is dan ook eigenlijk niet

de echte schade die hij in uw boomgaard heeft aangericht! Het was slechts zijn eerste daad als klein ontwakend rupsje. Daarna is hij brutaalweg middendoor een reeks nabij hangende appels gevreten. Die appels zijn vroegtijdig afgevallen en rupsje is tevreden ingesponnen als cocon onder de boom gaan liggen. Waarschijnlijk dromend over het ontpoppen in het komende voorjaar. Tenzij uw kippen hem hebben opgepikt. Schadebeeld appelzaagwesp Foto: Kees Tonkens

28

De Appelzaagwesp: • In hoogstamfruit slechts weinig aanwezig en niet of nauwelijks schadelijk • Bestrijding niet nodig • Appels met spoor zijn nog prima te gebruiken Op het verspreidingskaartje staan de gegevens over aangetaste appels in 2010 en 2011. De kleine stippen staan voor 1 of 2 waarnemingen per 5x5km hok; grote stippen voor 3 tot 7 waarnemingen. Er is een redelijke dekking over Zeeland, maar het is erg opvallend dat er geen waarnemingen zijn uit de hals van Zuid-Beveland. Als we de grondgebruikskaart van Zeeland mogen geloven, is juist dat gebied het meest intensief in gebruik als fruitteeltareaal (Reigersberghse polder e.o.). Mogelijk is - vanwege die hoge intensiteit het gebruik van bestrijdingsmiddelen daar groter dan elders in Zeeland. Ook Tholen en Schouwen-Duiveland zijn ondervertegenwoordigd, hoewel de fruitteelt daar veel minder grootschalig is dan op Zuid-Beveland.

Verspreidingskaart Hoplocampa Testudinea

rust. Oudere en minder vitale bomen worden het eerst aangetast, ook de eigenschappen van ras en onderstam spelen een belangrijke rol. De schade van vruchtboomkanker kan aanzienlijk zijn: Het belemmert de sapstroom waardoor flinke takken kunnen afsterven. Om uitbreiding van de besmetting tegen te gaan is het belangrijk aangetaste takken meteen te verwijderen. Oudere bomen met achterstallig onderhoud zitten soms vol verkankerde takken. Knippen we dan alles weg dan houdt je geen boom meer over. Dus dan kunnen we slechts elk jaar een gedeelte van de kankers wegknippen en proberen zo deze ziekte onder de duim te houden.

Vruchtboomkanker Nu van de betrekkelijk onschuldige appelzaagwesp naar de echte belagers die vanaf de herfst tot na de donkere dagen in de boomgaard rondspoken: Dit zijn de gevreesde schimmels die vruchtboomkanker respectievelijk loodglans veroorzaken. Vruchtboomkanker (Nectria galligena) komt vooral bij appels voor en in mindere mate bij peren. Bij regenachtig weer verspreiden de sporen en vallen op snoeiwonden en kleinere wondjes zoals bladlittekens. De bomen zijn dan op hun kwetsbaarst omdat ze zich opmaken voor de winter-

De Boom In • HERFST 2012 • Stichting Landschapsbeheer Zeeland

Kanker op takje Foto: Kees Tonkens

29

Bij jonge bomen kunnen grotere wonden op de stam en belangrijke takken vaak met succes worden uitgesneden. Als dit in de winter gebeurt, hetgeen eigenlijk af te raden is, moeten deze wonden meteen worden afgedekt. Besmet gereedschap moet ook altijd worden ontsmet. Spiritus is daarbij toereikend. Loodglans De veroorzaker van loodglans is de paarse korstzwam (Chondrostereum purpureum). Hij komt voor als sapprofiet op dood loofhout maar is schadelijk als parasiet op levend hout, met name pruimen. Hij is lilapaars met een witte bovenrand en een bruinpaarse onderkant. Niet elk pruimenras is even gevoelig voor loodglans en de conditie van de boom speelt ook een rol. Heel vatbaar is de zo populaire Reine Victoria. Het schadebeeld van loodglans is nog groter dan bij vruchtboomkanker. Waar de vruchtboomkanker sterk pleksgewijs plaats vindt, verspreidt loodglans al snel door de hele boom via de zwamdraden die steeds dieper het oude houtweefsel doordringen. Op de doorsnede van een aangetaste tak is dit te zien als een bruin, vlekkerig patroon. ’s Zomers is loodglans goed te zien aan het blad: dat krijgt een loodkleurige tint, een zogenaamde “loodglans”. Loodglans is helaas vrijwel niet te genezen. In het vroegste stadium kan de aangetaste tak worden verwijderd (ontsmet het gereedschap met spiritus!) Een extra stikstofbemesting, bv. in de vorm van kippenmest of bloedmeel kan de boom helpen de aantasting te overgroeien. Preventief: nooit in de herfst en winter snoeien, maar bij voorkeur in het voorjaar na de bloei of eventueel later in de zomer tot hooguit eind september. In deze periode is de zwam niet vruchtbaar en dus is er dan geen kans op nieuwe aantastingen.

30

Paarse korstzwam Foto: Luciën Calle

Links: gezond blad, rechts met loodglans Foto: Kees Tonkens

Doorsnede van de aangetaste loodglanstak  Foto: Luke de Jong

Voor al uw: - Grondwerken - Rioleringen - Bestrating - Drainage - Verhardingen - Snoeiwerken

Verhuur van: - Wiel- en rupsgraafmachines - Minigravers - Gronddumpers - Laadschop - Vrachtwagens

C.G. Harthoorn Zuidbeekseweg 2 – 4385 NC Vlissingen Tel: 0118-466130 – Fax: 0118-467235 [email protected] www.harthoornvlissingen.nl

* VERVAET HYDRO TRIKE * VERVAET BREEDSTROOIER * SLEEPSLANGEN SYSTEEM * SILAGE PERSEN en WIKKELEN * GRONDDUMPERS

Prooijenseweg 26 4332 RD Middelburg tel: 0118-613984 fax: 0118-642038 email: [email protected]

* CONTAINER VERVOER * STRANDREINIGEN

Fa. Houmes & Zn. Herenweg 2 4363 NS Aagtekerke Tel : 0118-581968/582030 06-51382117 www.houmesloonbedrijf.nl

 

 

Kort nieuws

Pijltjes plaatsen wandelnetwerk Noord Beveland

Facebook Ook SLZ gaat met haar tijd mee. Zo zijn er al diverse cursussen voor het gebruik van de GPS geweest. Mocht je interesse hebben, in 2013 zullen we deze workshop weer aanbieden. Tevens zijn we actiever geworden op het sociale netwerk “Facebook”. Het leuke aan dit medium is dat er je als bezoeker een berichtje of foto kunt achterlaten.

en onder begeleiding van een deskundige vrijwilliger (Piet, bedankt!) van SLZ. Wie op Noord Beveland wil gaan wandelen, kan dus nu volgens het door velen reeds bekende knooppuntensysteem zijn eigen wandeling uitzetten en volgen. Voor meer informatie en een plattegrond van het netwerk, kunt u terecht op de site van het routebureau: www.routesinzeeland.nl

Symposium Op 3 oktober aanstaande wordt in Terneuzen het symposium ‘Biodiversiteit, tijd voor biodiversiteit in Zeeland’ gehouden. Met deze conferentie willen de Zeeuws-Vlaamse gemeenten in samenwerking met de Provincie Zeeland, Stichting Landschapsbeheer Zeeland en Natuur&Zo, stilstaan bij het belang van biodiversiteit in Zeeland.

Wandelnetwerk West Zeeuws Vlaanderen SLZ is in Zeeuws-Vlaanderen al geruime tijd bezig met een wandelnetwerk. Aangezien we hier dicht bij de grens met België zitten, is samenwerking gezocht met onze zuiderburen, met als resultaat een grensoverschrijdend wandelnetwerk. Op donderdag 11 oktober hopen we alles klaar te hebben en de opening te kunnen verrichten. Meer info op onze website.

Wandelnetwerk op Noord Beveland geopend Op 3 juli is één van de  jongste loten van het Wandelnetwerk in Zeeland, genaamd “Eindeloos Eiland”, geopend. Verschillende vrijwilligers van stichting Akkerleven hebben een ruim 160 kilometer tellend wandelnetwerk aangelegd, waarvan ook nog eens ruim 60 kilometer over onverharde paden.  Dit samen in coördinatie met de gemeente Noord-Beveland, de provincie Foto: Tony Dielen 32

Vrijwilligers organisaties in Zeeland Onderstaande organisaties zetten zich vrijwillig in voor het landschapsbeheer in Zeeland en zijn aangesloten bij SLZ. Zou je in je vrije tijd eens mee willen werken in het landschap bij jou in de buurt, neem dan contact op met een van onderstaande contactpersonen voor meer informatie.

Weekendwerkzaamheden: Schouwen-Duiveland Actief terreinbeheer Henk Dalebout Tel. 0111-422966 e-mail: [email protected] www.nvsd.nl/actief_terreinbeheer. html Tholen Natuurvereniging Tholen Flip van Damme Tel. 0166-602438 e-mail: [email protected] www.natutholen.nl Bevelanden Beheerswerkgroep KNNV Ton de Koning Tel. 0113-311813 [email protected] www.knnv.nl/beveland

Doordeweekse werkzaamheden:

Alle dagen van de week: Heel Zeeland: Herpetologische studiegroep Amfibieën Michel Kapelle Tel. 06-22984575 [email protected] Steenuilen werkgroep Zeeland Alex de Smet Tel. 0115-695890 [email protected] http://www.deltabirding.nl/ links-vogelwerkgroepen.html

Bomenbuurt ’s Gravenpolder Mevr. D. de Koning Tel. 0113-311813 [email protected] www.knnv.nl/beveland

Werkgroep Oranjebosch Peter v.d. Vliet Tel. 0113-230936 [email protected] landschapsbeheer.nl

Heemtuinwerkgroep KNNV Diet Louwerens Tel. 0113-342277 [email protected] www.knnv.nl/beveland

Zeeuws-Vlaanderen Natuurbeschermingsvereniging de Steltkluut Lucien Calle Tel. 06-22792100 [email protected] www.steltkluut.nl

Walcheren Werkgroep Landschapsverzorging Thomas Collette Tel. 0118-634916 Na 19.00 uur en de hele vrijdag [email protected] Kapsalon Nienke Ensing 06-46222419 [email protected]

Natuurbeschermingsvereniging ’t Duumpje Gerard v. Daele Tel. 0117-301835 [email protected] www.duumpje.nl

Hout & Co Karin Mol Tel. 0118-628293 [email protected]

Heel Zeeland Onderhoud wandelroutes Peter v.d. Vliet Tel. 0113-230936 [email protected] landschapsbeheer.nl www.landschapsbeheerzeeland.nl

Noord- en Midden Zeeland Landschapsbeheer Pieter Voets Tel. 0113-230936 [email protected] www.landschapsbeheerzeeland.nl

Zeeuws-Vlaanderen Landschapsbeheer Wim Wisse Tel. 06-50914013 [email protected] www.landschapsbeheerzeeland.nl

Kerkuilenwerkgroep Peter Boelee Tel. 06-25102354 [email protected] www.kerkuil.com

Vleermuizen Meldingen/klachten: Nanning-Jan Honingh, tel. 0113-230936 [email protected]

Herstellen Cultuurhistorische elementen Sandra Dobbelaar Tel. 0113-230936 [email protected] www.landschapsbeheerzeeland.nl

Jaarlijkse zomertellingen (kerkzolders) Noord- en Midden Zeeland: Nanning-Jan Honingh en Zeeuws Vlaanderen: Luciën Calle. Jaarlijkse wintertellingen: Zoogdier Werkgroep Zeeland, Luciën Calle, 06-22792100, [email protected]

Weidevogelbescherming Nanning-Jan Honingh Tel. 0113-230936 [email protected] www.landschapsbeheerzeeland.nl

Agenda

3 okt

Symposium bi

odiversiteit

Terneuzen

10/17/20 okt Ba sis cursus Hoo

gstamfruitbom en snoeien eren Kanaalzone

Zeeuws-Vlaand

11 okt 12 okt 13 okt 27 okt

Opening wan

delnetwerk

10 nov 15 dec

aanderen

agen SLZ

Nisse

Hoogstamfrui td

agen SLZ

Nacht van de

3 nov 6/13 nov

West ZeeuwsVl

Hoogstamfrui td

Reanimatie & Cursus ZaagOpfriscursus

nacht - vleerm

Vrouwenpolder uizen excursie

Heel Zeeland

AED

Borsele

en veltechniek

Hoogstamfrui tb

Borsele

Walcheren omen snoeien

Ps. Wil je meedo en of meer info rmatie? Kijk op www.landscha psbeheerzeel and.nl/agend a Voor alle activ iteiten geldt: aanmelden ve rplicht.

Beveland