Thema: Eva en Lilith
Inleiding Vandaag begint de periode van 6 weken waarin de doopsgezinde en de remonstrantse gemeenten, gezamenlijke zomerdiensten houden. Als thema voor deze diensten hebben we gekozen voor een citaat uit een lied dat wij elke zondag gaan zingen: ... op waarheid en waan ... Berusten mythen, oeroude mythen, Bijbelse mythen, hedendaagse mythen op waarheid of op waan? Oude mythen zijn een poging de werkelijkheid van toen uit te drukken, en daar een betekenis aan te geven. Hedendaagse mythen proberen hetzelfde te doen: ons duidelijk te maken waar het in ons leven, ons dagelijks leven, om gaat. Vandaag beginnen we met de Scheppingsmythe uit de Bijbel, die op eerdere mythen voortborduurt. Wij staan stil bij Lilith en Eva. De tweede kent iedereen, maar de eerste?
1 12 juli 2015
dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
De mythe van Lilith hebben we vorige maand bij de Trappisten van Zundert, bestudeerd en zijn tot opmerkelijke hedendaagse toepassingen gekomen. Met dank aan theoloog Jethro Zevenberger die ons daar begeleidde. Eva en Lilith, u ziet hen op de liturgie: rechts Eva, met een lange, nette donkerblonde vlecht en gekleed in een blad van een wijnrank, in gesprek met de slang; links Lilith, met weelderig loshangend , rood haar, gewikkeld in diezelfde slang. Hoe verhouden deze twee dames tot elkaar? Laten we beginnen bij het begin. In het Scheppingsverhaal wordt de vrouw twee maal geschapen. Genesis 1: 26-27 vertelt de eerste schepping van de mens God zei: ‘Nu wil ik mensen maken. Ze moeten op mij lijken. Ze zullen de baas zijn over de vissen in de zee en de vogels in de lucht.. En ook over het vee, over alle kleine dieren en over de hele aarde.’ Toen maakte God de mensen. Hij maakte ze zo dat ze op hem leken. Hij maakte hen als man en vrouw. Hij maakte hen als man EN vrouw. Maar er staat in Genesis 2 6b-7 en 18-23 een tweede verhaal Er waren ook nog geen mensen die op het land konden werken.7 Toen maakte God, de Heer, de mens. Hij maakte hem van aarde. Hij blies adem in zijn neus, en toen ging de mens leven. ----18 Daarna dacht God, de Heer: Het is niet goed dat de mens alleen is. Ik zal iemand maken die bij hem past. 19-20 Toen maakte hij alle wilde en alle tamme dieren en alle vogels. Hij maakte ze van aarde. Hij bracht de dieren naar de mens, want de mens moest ze een naam geven. Dan zou elk dier voortaan zo heten als de mens het noemde. De mens gaf elk dier een naam. Maar hij vond geen enkel dier dat goed bij hem paste. 21 Toen zorgde God, de Heer, ervoor dat de mens in een diepe slaap viel. En terwijl de mens sliep, haalde God één van zijn ribben weg. De plaats waar de rib gezeten had, maakte hij weer dicht. 22 Van die rib maakte God, de Heer, een vrouw. Toen bracht God de vrouw naar de mens.23 De mens riep: ‘Eindelijk een mens, net als ik! Ze is mijn eigen vlees en bloed, want ze is gemaakt uit een deel van mij. Ik noem haar ‘vrouw’.’ Adam kreeg dus twee vrouwen: de eerste, tegelijk met hem geschapen, de tweede uit hem geschapen. De eerste was Lilith, de tweede Eva. Er is ijverig geprobeerd door de Bijbelvertalers Lilith te verdonkeremanen, maar het is niet helemaal gelukt. 2 12 juli 2015
dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
In Jesaja 34:14, lezen we een beschrijving van een oord van ellende 13 Dorens overwoekeren de burchten, onkruid en distels de vestingen. Het land wordt het domein van jakhalzen, de woonplaats van struisvogels. 14 Het is de ontmoetingsplaats van woestijndieren en hyena’s, bokken meten daar hun krachten. Lilith zoekt er rust en leeft er ongestoord En in Psalm 91:5 5 De verschrikking van de nacht – Lilith - hoef je niet te vrezen, ook de pijl niet die overdag op je afvliegt Preek Ik ben gisteren uit Italië teruggekomen, waar ik erachter kwam dat God noch in Frankrijk noch in Belgie woont maar in de Chianti streek. Ik was daar getuige van een waanzinnig tafereel. De Italiaanse televisie filmde in Tunesië het telefoongesprek tussen een moeder die in Tunis woonde en haar dochter van 22 jaar, hoogopgeleid, die onaangekondigd was vertrokken voor het kalifaat. Na maanden stilte, belde de dochter naar huis, waar die televisieploeg toevallig aan het werk was. De dochter schold haar moeder uit en zei: “Hoe kun je denken dat je de gelijke bent van mijn vader? Je mag geen eigen mening, geen eigen wil hebben. Als vrouw hoor je in alles te gehoorzamen aan de wil van de man. Zo zijn wij geschapen. Zo leef ik nu!” Waanzinnig gewoon. Deze scheldkanonnade, anno 2015, heeft alles te maken met de mythe van Lilith en Eva. Een mythe die helemaal geen waan is, maar de werkelijkheid van toen weergaf en kennelijk, voor sommigen, de werkelijkheid van nu nog is! Genesis Wij hebben twee verhalen over de Schepping van de vrouw gelezen. In het eerste verhaal, worden man en vrouw tegelijk geschapen: God zei: ‘Nu wil ik mensen maken. Ze moeten op mij lijken. Ze zullen de baas zijn over de vissen in de zee en de vogels in de lucht.. En ook over het vee, over alle kleine dieren en over de hele aarde.’ Toen maakte God de mensen. Hij maakte ze zo dat ze op hem leken. Hij maakte hen als man en vrouw. Dus Adam had meteen al een vrouw. 3 12 juli 2015
dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Maar God gaat op herhaling. In het tweede verhaal gaat het heel anders: 18
Daarna dacht God, de Heer: Het is niet goed dat de mens alleen is. Wat vreemd is, want er was toch al een vrouw naast de man? Maar goed, deze tweede vrouw wordt heel anders gemaakt. 21
Toen zorgde God, de Heer, ervoor dat de mens in een diepe slaap viel. En terwijl de mens sliep, haalde God één van zijn ribben weg. De plaats waar de rib gezeten had, maakte hij weer dicht. 22 Van die rib maakte God, de Heer, een vrouw. Dus deze vrouw is niet meer van aarde gemaakt, maar van de rib van een mens, een soort clone van Adam dus. Hij roept dan ook: Eindelijk een mens, net als ik! Ze is mijn eigen vlees en bloed, want ze is gemaakt uit een deel van mij. Ik noem haar ‘vrouw’. Wat is hier aan de hand? Schriftgeleerden hebben zich het hoofd gebroken over deze 2 verschillende scheppingsverhalen en dat doen ze nog steeds. Wat hier aan de hand is, is dat twee mythen over elkaar tuimelen: de oeroude mythe van Lilith, de eerste vrouw van Adam en een recentere mythe, die van de tweede vrouw van Adam: Eva. De Talmud legt het heel eenvoudig uit: De Eeuwige had een eerste vrouw geschapen (Lilith) maar de man, die zag dat ze rebels was, vol bloed en secreties, verwijderde zich van haar. Daarom begon God opnieuw en schiep voor hem een tweede vrouw (Eva). (Genese Rabba 18:4) De man zag dat ze rebels was ... . Daar gaat het om. En joodse legendes zijn daar explicieter over. Lilith is van dezelfde aarde gemaakt als Adam. Zij beschouwt zichzelf als zijn gelijke. Sterker nog: ze weigert pertinent, bij het liefdesspel, om onder Adam te gaan liggen. Adam kan er op den duur niet meer tegen (hoewel ze honderd kinderen met elkaar hebben), Lilith ook niet en zij loopt weg. Maar ja, alleen is maar alleen en Adam wil zijn rebelse vrouw terug. God gedraagt zich als een moderne mediator maar tevergeefs. Lilith weigert terug te keren als ze niet als gelijke wordt behandeld. Exit Lilith, die verder als een demon en zelfs als de vrouw van Lucifer eindigt. Maar dit verhaal valt nergens in de Bijbel te lezen. Lilith wordt verzwegen. Ze is vakkundig weggegumd. Maar niet vakkundig genoeg. Want dat eerste scheppingsverhaal is gebleven: God schiep hen als man en vrouw, uit de zelfde aarde, gelijk. Adam en … Lilith! Verder in de Bijbel, komt Lilith nog twee keer voor. De meeste Bijbelteksten noemen haar naam niet (ze wordt echt weggemoffeld): ze wordt omschreven als een kwade geest, een nachtspook, een giftige slang. In Jesaja 34:
Lilith zoekt (in een vreselijke oord) rust en leeft er ongestoord verschrikking van de nacht – Lilith - hoef je niet te vrezen, We zullen haar in vele gedaanten terugzien: heksen en vampieren stammen rechtstreeks van haar af. en in Psalm 93:De
4 12 juli 2015
dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Exit Lilith! Tijd voor Eva! Daarna dacht God, de Heer: Het is niet goed dat de mens alleen is. En hij maakt een nieuwe vrouw voor Adam, een die niet rebels is en zich voegt naar zijn wil. Ze komt tenslotte niet uit dezelfde aarde maar uit zijn eigen lijf. Wat hadden en hebben deze twee opeenvolgende verhalen eigenlijk te betekenen? Wat was, wat is hier aan de hand? Hoe kwam men van Lilith tot Eva? Daar zijn drie redenen voor. Drie redenen
De eerste reden is een ingrijpende maatschappelijke omwenteling. Mythen registreren dat feilloos. De Israelieten maakten een dergelijke verandering mee. Ze vormden eerst een samenleving van trekkende jagers-verzamelaars. Die kende een relatieve gelijkheid tussen man en vrouw. Toen die samenleving sedentariseerde – de jagers werden boeren en bleven op een plek wonen – veranderde dat. Landbezit, dorpse organisatie enz kwamen in handen van mannen. Vrouwen zorgden voor het huis en de kinderen en werden niet meer gezien als gelijken. Lilith maakte plaats voor Eva.
De tweede reden om Lilith af te voeren is het verzet van de patriarchale samenleving van de Israelieten tegen de omliggende matriarchale samenlevingen. Lilith staat symbool voor een vrije vrouwelijke seksualiteit, een vloek binnen een patriarchale samenleving, een gevaar dat koste wat het kost bestreden moet worden. Die reden ligt nog steeds ten gronde aan de discriminatie van vrouwen wereldwijd. Nu.
De derde reden waardoor Lilith moest wijken voor Eva komt nog dichterbij. Het gaat om de bevreemding voor alles wat verband houdt met het baren, het zogen, het menstrueren, kortom: met het doorgeven van het LEVEN. De ultieme macht van de vrouw. Lilith baarde zonder enige moeite 100 kinderen, Eva en alle vrouwen na haar kregen te maken met barensweeen en onreinheid, die verborgen moesten blijven. Angst voor het anders zijn Lilith de rebel moest dus wijken voor de gehoorzame Eva. De vrouw geschapen uit de aarde maakte plaats voor de vrouw gemaakt van een rib van Adam. De consequenties van deze keuze reiken veel verder dan een strijd over vrouwenemancipatie. Hier speelt een oerangst voor het ‘ anders zijn’. 5 12 juli 2015
dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
En die angst staat aan de bron van elke vorm van discriminatie. De Tunesische jonge vrouw die haar moeder door de telefoon uitschold omdat ze niet totaal onderdanig aan haar man was, kiest voor háár waarheid. Voor haar moeder (en voor ons) is die waarheid een waan. Wat de mythe van Lilith en Eva ons vertelt, is dat hier oeroude gevoelens een rol spelen, die niet gauw kunnen worden weggevaagd. Sterker nog: zelfs hoogopgeleide mensen blijken deze oeroude ideeën anno 2015 aan te spreken. Verontrustend is dat zeker. En het vraagt om een stevig antwoord, juist vanuit Jodendom, Christendom en Islam, de drie tradities die de scheppingsmythen tenslotte hebben doorgegeven. Ik denk dat een nieuw verstaan van Thora, Bijbel en Koran - vanuit de grote mythen van de mensheid - een dergelijk antwoord kan brengen. Deze heilige teksten vragen om gelezen te worden met een open geest, met kennis van hun oorsprong, zeker, maar vooral in het besef van hun betekenis in de wereld van nu. Een voortdurend OPEN betekenis. Zo lijkt het me dat de oorspronkelijke gelijkheid tussen Adam en zijn eerste vrouw Lilith verruimd moet worden tot een algemene oproep tot radicale gelijkheid tussen mensen. Amen
6 12 juli 2015
dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
