TERUGBLIK Ledenavond v a n 28 n o v e m b e r 1984, spreekster w a s M e v r o u w M . Singelenberg-van der M e e r . Zij had het over 'Delft' in Hilversum' De geschiedenis v a n een plateelbakker, 1897-1928. In haar lezing zei ze onder m e e r : In het laatste kwart v a n de 19de eeuw w a s er in Europa en in N o o r d - A m e r i k a een herleving v a n de k u n s t e n , die grotendeels gepaard ging met opmerkelijke v o r m e x perimenten. Drastische maatschappelijke veranderingen lagen hieraan ten g r o n d s l a g . Hierbij kreeg een steeds groter d e e l v a n de bevolking een aandeel in w e l v a a r t en w e l z i j n . A a n de w o n i n g e n en h u n inrichting werd m e e r aandacht geschonken en v e l e kunstenaars en b e d r i j v e n kregen de gelegenheid zich hierbij te o n t p l o o i e n . Er bleef een grote b e l a n g s t e l l i n g voor de traditionele kunst b e s t a a n , omdat deze h e r i n n e r i n g e n opriep aan vroegere rijkdom in de 17de en 18de e e u w . M a a r het streven naar eigentijdse kunst zette door en gaf de n i e u w e tijd een n i e u w g e z i c h t . Dit b e g o n met de N i e u w e K u n s t , die b e t e r bekend is onder de n a m e n Art Nouveau en J u g e n d s t i l . Er ontstonden aardewerkfabrieken die op deze ontwikkeling v a n oud en nieuw i n s p e e l d e n . D e reeds b e s t a a n d e P o r c e l e y n e Fles b e g o n opnieuw en trok m o d e r n e k u n s t e n a a r s a a n . Rond de eeuwwisseling w e r k t e n R o z e n b u r g , A m s t e l h o e k en P u r m e r e n d . Zij zijn alle m i n of m e e r bekend g e b l e v e n of g e w o r d e n , m a a r dat er een plateelbakkerij 'Delft' heeft bestaan met een soms aanzienlijke p r o d u k t i e , werd v o l k o m e n v e r g e t e n . Soms dook er een voorwerp op met het m e r k P . B . D . of P . B . D e l f t in een d r i e h o e k , m a a r hieruit kon niets afgeleid w o r d e n . Uit a r c h i e f o n d e r z o e k b l e e k , dat er een P . B . D . , een Plateelbakkerij 'Delft' heeft b e s t a a n , die in 1897 door A m s t e r d a m s e zakenlieden in de hoofdstad w a s opgericht om D e l f t s en ander aardewerk te v e r v a a r d i g e n . In 1902 werd het bedrijf om economische
redenen n a a r H i l v e r s u m o v e r g e b r a c h t . De p r o d u k t i e b e s t o n d uit k u n s t a a r d e w e r k in traditioneel D e l f t s b l a u w , uit v e e l k l e u r i g w e r k op w i t t e o n d e r g r o n d , het toen m o d e r n e p l a t e e l met zijn diepe tinten en uit h e r i n n e r i n g s b o r d e n , tegeltableaus en b o u w k e r a m i e k . Het m e e s t exclusieve werk was uiterst v e r f i j n d v a n v o r m , k l e u r , lijn e n g l a z u u r , en werd onder de naam D O R N A op de m a r k t g e b r a c h t . D e stichters en de v o o r t v a r e n d e A m s t e r d a m s e tegelhandelaar Arnold H e y s t e e b e z o r g d e n het bedrijf v e e l o p d r a c h t e n . Dit leidde o . a . tot het m a k e n v a n grote tegeltableaus bij b e d r i j f s j u b i l e a en het inrichten v a n w i n k e l s , zoals slagerijen en v i s h a n d e l s , die ingevolge een n i e u w e w a r e n w e t aan bepaalde hygiënische eisen moesten voldoen, d.w.z. betegeld m o e s t e n z i j n . D e b e k e n d s t geworden opdracht v o o r b o u w k e r a m i e k is de v o o r g e v e l v a n het A m s t e r d a m s e T u s c h i n s k i - t h e a ter. A a n het eind v a n de jaren '20 kreeg de P . B . D . , zoals zovele a n d e r e , te lijden onder m a r k t v e r z a d i g i n g , andere w e n s e n en - u i t e i n d e l i j k - de grote economische crisis v a n 1929. De Amsterdammers stootten het bedrijf af en een v a n de oudste w e r k n e m e r s , L . N . F . O o s t e r h o f f , heeft het onder de naam H i l v e r s u m s e Plateelbakkerij v o o r t g e z e t . Z i j n zoons v o l g d e n h e m op en de H . P . B . , zoals de naam vanaf 1928 l u i d d e , h e e f t nog tot 1968 gefunctioneerd. Samengevat komt h e t erop neer dat H i l v e r s u m in het eerste kwart v a n de 20ste eeuw een plateelbakkerij heeft g e h a d , die traditioneel en m o d e r n w e r k van w i s s e l e n d e artistieke kwaliteit heeft gemaakt. V e e l v a n dit w e r k , en dit geldt in het b i j z o n d e r v o o r de h e r i n n e r i n g s b o r d e n en de tegeltableaus bij j u b i l e a , levert een illustratieve b i j d r a g e tot kennis v a n de g e s c h i e d e n i s .
Ledenavond v a n 24 oktober
1984.
Spreker op deze avond w a s de heer M . de Keijz e r , die het had over kijken naav kunst met een wetensohappelijk oog. D e h e e r K e i j z e r w a s zo v r i e n d e l i j k om over het niet zo eenvoudige onderw e r p v a n deze avond zelf een samenvatting te maken. Deze volgt hieronder. Inleiding: D e bedoeling w a s om enig inzicht te geven h o e n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek aan kunstvoorwerp e n wordt gedaan en met w e l k e a n a l y s e m e t h o d i e k e n gewerkt w o r d t om de gerezen p r o b l e m e n op te loss e n . Het accent lag op drie t e r r e i n e n , ten eerste: de p i g m e n t g e s c h i e d e n i s , ten tweede: de analysetechnieken en als laatste: wat er al niet m e e gedaan kan w o r d e n . De pigmentgeschiedenis Om te schilderen zijn twee componenten n o d i g : pigmenten die de kleur b e p a l e n en s t o f f e n , die de k l e u r d e e l t j e s met elkaar en met de ondergrond v e r b i n d e n : de b i n d m i d d e l e n . M a a r w a t verstaat m e n onder het woord pigment? Een definitie is: een pigment is een v e r f s t o f , die niet in het b i n d m i d del o p l o s t , dit in tegenstelling tot de k l e u r s t o f , die dat w e l d o e t . Het pigment w o r d t in droge toestand fijngewreven en daarna v e r m e n g d met w a t e r , olie of een ander b i n d m i d d e l , zodat verf o n t s t a a t . Verder moet een pigment stabiel zijn en b e s t a n d tegen a l l e r l e i omstandigheden v a n b u i t e n , zoals l i c h t , vocht en l u c h t . D e pigmenten zijn in de volgende groepen v e r d e e l d : 1 . de natuurlijke anorganische p i g m e n t e n , zoals de a a r d v e r v e n , ook w e l de okers genaamd; 2 . de kunstmatige anorganische p i g m e n t e n , zoals loodwit en cadmiumgeel; 3 . de organische pigmenten v a n plant en d i e r , deze noemt m e n ook w e l de k l e u r s t o f f e n , zoals m e e k r a p en indigo; 4 . de k l e u r s t o f f e n n e e r g e s l a g e n op een
s u b s t r a a t , zoals a l u m i n i u m o x i d e ; deze k l e u r s t o f f e n zijn niet m e e r oplosbaar in het b i n d m i d d e l en daarom noemt m e n ze p i g m e n t e n . Het is bekend dat er sinds de prehistorie gebruik gemaakt is v a n m a t e r i a l e n die een kleurende w e r k i n g h e b b e n . Het g e m a k k e l i j k s t te v e r k r i j g e n w a r e n de p l a n t a a r d i g e kleuren (kleurstoffen), hun n a d e e l is echter dat zij v l u c h t i g zijn en v e r v a g e n bij het b l o o t s t e l l e n aan z o n l i c h t . Ook de gekleurde aarden - w a a r t o e de g e l e , rode en b r u i n e okers b e h o r e n - w a r e n vrij gemakkelijk te v e r k r i j g e n . In de prehistorie w e r d e n ook al gekleurde m i n e r a l e n v o o r p i g m e n t e n g e b r u i k t . M e n b e s c h i k t e ook over k u n s t m a t i g e v e r f s t o f f e n . Het v e r v a a r d i g e n v a n dit soort p i g m e n t e n is niet alleen bekend aan de hand v a n a r c h e o l o g i s c h e v o n d s t e n , m a a r ook uit literaire b r o n n e n . Een bekend kunstmatig pigment is het Egyptisch B l a u w . T i j d e n s de M i d d e l e e u w e n b l e k e n de m a t e r i a l e n v o o r de p i g m e n t e n v r i j w e l gelijk aan die v a n de K l a s s i e k e Oudheid gebleven te z i j n . M e t de ontdekking v a n het Pruisisch Blauw in 1704 door D i e s b a c h , begint de ontwikkeling v a n de m o d e r n e synthetische p i g m e n t e n en tevens komt de kennis v a n de p i g m e n t e n door p u b l i c a t i e s in w e t e n s c h a p p e l i j k e t i j d s c h r i f t e n op g a n g . M i n d e r bekend is echter w a n n e e r de k u n s t e n a a r s d a a d w e r k e l i j k geb r u i k gingen m a k e n v a n de nieuw uitgevonden k l e u r e n . A a n het einde v a n de achttiende b e g i n negentiende eeuw worden verschillende nieuwe elementen o n t d e k t , zodat aan het b e g i n en in de helft v a n de n e g e n t i e n d e eeuw v e l e n i e u w e pigmenten op de m a r k t v e r s c h i j n e n . O o k in de twintigste eeuw w o r d e n er n i e u w e p i g m e n t e n aan het palet t o e g e v o e g d , zoals het t i t a a n w i t . H o e is m e n dit allemaal aan de weet gekomen? Palet-anachronisme P a l e t - a n a c h r o n i s m e probeert v i a p i g m e n t - a n a l y s e en met b e h u l p v a n v e r g e l i j k i n g s m a t e r i a a l te k o m e n tot een datering v a n de gebruikte v e r v e n . W a n n e e r de
pigmenten bekend z i j n , v o l g t het eigenlijke onderz o e k , de historische plaatsing v a n het p i g m e n t . Voor vergelijking en informatie w o r d t teruggevallen op het dateringsarchief v o o r pigment-chronolog i e , dat aan de hand v a n m a n u s k r i p t e n is opges t e l d . Een sympathieke m a n i e r om pigmenten te analyseren is om v e r f m o n s t e r s te n e m e n v a n een geschilderd palet in een s c h i l d e r i j . Er zijn vrij v e e l schilderijen v a n v e r s c h i l l e n d e schilders uit verschillende p e r i o d e n , zodat de pigment-chronologie een duidelijke ontwikkeling aangeeft v a n het traditionele palet n a a r het m o d e r n e p a l e t , doordat de p i g m e n t e n in samenstelling gaan v e r a n d e r e n . Dit werd geïllustreerd door de b l a u w e pigmenten n a d e r toe te l i c h t e n . De a n a l y s e t e c h n i e k e n Naast het onderzoek n a a r de functie v a n het o b j e c t , de ikonografie en v a n g e g e v e n s , die verkregen w o r d e n uit h i s t o r i s c h e b r o n n e n , heeft natuurwetenschappelijk onderzoek b e t e k e n i s v o o r het v e r g r o t e n v a n de kennis v a n de gebruikte m a t e r i a l e n . D a a r n a a s t is o n d e r z o e k v a n b e l a n g als een kunstvoorwerp gerestaureerd w o r d t . Het materiaalonderzoek levert ook gegevens op die nuttig zijn bij het schoonmaken of b i j w e r k e n v a n een k u n s t v o o r w e r p . Eer zijn grofweg twee groepen analysetechnieken te onderscheiden: 1. het m i c r o s c o p i s c h onderzoek aan schilderijen en verfmonsters, 2 . het chemisch onderzoek aan v e r f m o n s t e r s . Enkele a n a l y s e m e t h o d i e k e n w e r d e n in de lezing summier b e h a n d e l d , dit om een indruk te geven h o e gecompliceerd m e e s t a l de gebruikte apparatuur is en v e r d e r om te laten zien hoe schildertechnische problemen k u n n e n w o r d e n o p g e l o s t . Dateringen, valsingen
schildertechnische
problemen
en
ver-
W a a r o m dit nu allemaal? D e resultaten v a n het m a t e r i a a l o n d e r z o e k kurmen b i j d r a g e n tot de b e a n t w o o r d i n g v a n v r a g e n over dateringen en schildert e c h n i e k . Het is echter ook m o g e l i j k om schildertechnische problemen op te lossen en v e r v a l s i n g e n te o n t h u l l e n . De eerste drie onderdelen w e r d e n kort t o e g e l i c h t , het onderwerp v e r v a l s i n g e n echter in een b r e d e r s c a l a , v o o r a l op de v e r v a l s i n g e n v a n de schilder H a n v a n M e e g e r e n werd uitvoerig ingegaan. D e grens tussen echt en vals kan h e e l duidelijk l i g g e n , zoals bij de v e r m e e n d e dagboeken v a n H i t i e r , m a a r v a a k is de echtheid m o e i l i j k e r te b e o o r d e l e n . De p r e h i s t o r i s c h e stenen v a n T j e r k Vermaning en v e l e schilderijen zijn een goed v o o r b e e l d . De v r a a g : echt of v a l s moet ook v a a k w o r d e n u i t g e w e r k t in termen v a n authentiek of n i e t . In de laatste v o o r b e e l d e n gaat het n a m e l i j k w e l degelijk om echte stenen en s c h i l d e r i j e n , m a a r de v r a a g is w a n n e e r ze door w i e zo zijn g e m a a k t . Bij v e r v a l s i n g e n is het zoeken naar d i n g e n die niet k l o p p e n . H e t is g e m a k k e l i j k e r gebleken om v a n een vervalst stuk vast te s t e l l e n , dat het v a l s i s , dan om v a n een a u t h e n t i e k stuk te b e w i j z e n , dat het niet v a l s i s . A l s een stuk vals i s , moet de maker haast w e l in één of ander opzicht een fout h e b b e n g e m a a k t , hetzij in de keuze v a n zijn m a t e r i a a l , hetzij in zijn gebruik v a n g e r e e d s c h a p . Soms staat ook de w e t e n s c h a p v o o r een b l i n d e m u u r . In 1947 werd een Franse schilderes b e r e c h t , die aan de lopende band w e r k in de stijl v a n U t r i l l o m a a k t e . U t r i l l o , die toen nog l e e f d e , zou als getuige de doeken a a n w i j z e n , die hij zelf geschilderd h a d . M a a r hij k o n het v e r s c h i l tussen echt en v a l s niet z i e n . Dat roept de v r a a g op: w a a r o m dan al die moeite? Kunst is immers m o o i en wat m a a k t het uit of het echt is of niet? De w a a r h e i d is w a a r s c h i j n l i j k dat kunst v e r z a m e l e n een hobby is voor de zeer r i j k e n , die v o o r a l geïnteresseerd zijn in de e c h t h e i d , want dat geeft het stuk zeldzaamheidswaarde.
