Teken
September 2015
Inhoud 1
Inleiding ................................................................................................................................................................................ 3
2
Wat is een teek?................................................................................................................................................................. 3
3
Hoe ziet een teek eruit? .................................................................................................................................................. 3
4
Waar komen teken voor? ............................................................................................................................................... 4
5
Hoe komt een teek bij de mens? ................................................................................................................................ 4
6
Hoe voorkom je een tekenbeet? ................................................................................................................................. 4
7
Wat kan je zien na een tekenbeet? ............................................................................................................................ 5
8
Wat doe je als je een teek ontdekt? .......................................................................................................................... 5 8.1
Verwijder de teek ................................................................................................................................................... 6
8.2
Verzorg de plaats van de beet .......................................................................................................................... 6
8.3
Observeer de symptomen .................................................................................................................................. 6
8.4
Raadpleeg – indien nodig – je huisarts ......................................................................................................... 6
9
Waarom zijn teken schadelijk? ..................................................................................................................................... 7
10
Hoe raken teken besmet met een ziekte? ......................................................................................................... 7
11
De ziekte van Lyme (Borreliose) ............................................................................................................................ 8
11.1
Vroeg gelokaliseerd .............................................................................................................................................. 8
11.2
Vroeg verspreid ...................................................................................................................................................... 8
11.3
Laat of chronisch .................................................................................................................................................... 8
11.4
Behandeling ............................................................................................................................................................. 9
11.5
Immuniteit?............................................................................................................................................................... 9
12
Früh Sommer Meningo Encephalitis (FSME) .................................................................................................... 9
13
Conclusie ........................................................................................................................................................................ 9
Kruisband / Teken
1
Verklarende woordenlijst + Gastheer: de levensvorm waarmee een parasiet samenleeft. + Larf: is de eerste levensfase nadat het dier uit het ei gekomen is en dat afwijkt van het volwassen stadium waarin de voortplanting plaatsvindt. + Nymf: het jong stadium van dieren die een onvolledige gedaanteverwisseling hebben. + Parasiet: een levensvorm die zich ten koste van een ander organisme waarmee hij samenleeft in stand houdt en vermenigvuldigt. + Ziektekiem: een micro-organisme dat een ziekte veroorzaakt.
Kruisband / Teken
2
1 Inleiding Recent werd er in de media veel aandacht besteed aan teken en de preventie van de ziekte van Lyme. Maar wat zijn teken precies? Zijn ze echt zo gevaarlijk als wordt beweerd? Jammer genoeg circuleert er zeer veel pseudowetenschappelijke informatie. Sommige van deze aanbevelingen zijn gevaarlijk en kunnen de kans op complicaties verhogen. Dit Kruisbandartikel geeft je dan ook de nodige, correcte achtergrondinformatie over teken. We zetten graag enkele feiten over deze achtpotige beestjes op een rij. We leggen ook uit wat je kan doen ter preventie van tekenbeten en wat je moet doen in geval van een tekenbeet. Deze aanbevelingen zijn gebaseerd op recente wetenschappelijke studies. Na het lezen van dit Kruisbandartikel kan je: + in eigen woorden uitleggen wat teken zijn; + in eigen woorden uitleggen wat de ziekte van Lyme is; + in eigen woorden uitleggen hoe een teek de gastheer besmet; + enkele tips opsommen om een tekenbeet te voorkomen; + een teek correct verwijderen.
2 Wat is een teek? Een teek is een heel kleine spinachtige parasiet. Een parasiet leeft (tijdelijk) samen met andere dieren of mensen (in de wetenschappelijke wereld spreekt men van ‘gastheren’). De parasiet ondervindt van deze samenlevingsvorm voordeel, terwijl de gastheer er in de regel schade van ondervindt. Teken zijn bloedzuigers.
3 Hoe ziet een teek eruit? We kunnen teken verdelen in twee groepen, namelijk de harde teken (de suborde van de Ixodina) en de zachte teken (de suborde van de Argasina). Harde teken hebben een soort schild op hun rug. Volwassen teken hebben acht poten en zijn dus nauwer verwant aan spinnen en mijten dan aan insecten, die maar zes poten hebben. Teken zijn dus geen insecten. Mannetjesteken zijn duidelijk kleiner dan de wijfjes. Ze kunnen ook minder bloed opzuigen. Dit gebeurt met de monddelen. Volgezogen met bloed ziet een teek er grauwachtig blauw uit, terwijl deze anders eerder een bruinrode kleur heeft. Teken maken een ontwikkeling door van ei, larve en nymf tot volwassen teek. Een larve is ongeveer een speldenknop groot en heeft slechts zes poten. Een volwassen teek heeft er acht. Een nymf ziet er ongeveer identiek uit als een volwassen teek, maar dan kleiner. Een volwassen mannetjesteek kan tot 2,5 mm groot zijn, een vrouwtje tot 4 mm. Volgezogen met bloed kunnen zij uitzetten tot 12 mm.
Kruisband / Teken
3
4 Waar komen teken voor? Je kan teken vinden in verschillende maten en kleuren, verspreid over de hele wereld. In tropische en subtropische gebieden zijn er verschillende soorten aanwezig die nogal wat schade kunnen aanrichten. In Europa vinden we vooral de teek Ixodes ricinus terug. Een teek huist in vochtige, bosrijke gebieden, parken, weilanden en tuinen. Ze zit daar op lage begroeiing als struiken, varens en hoge grassen. Teken kunnen bloed zuigen bij tal van diersoorten (schapen, runderen, varkens, paarden, honden, katten, egels, vossen, hazen, ratten, vogels…) en ook de mens. Bij sommige tekensoorten hebben de verschillende ontwikkelingsstadia een voorkeur voor dezelfde diersoort. Bij Ixodes ricinus zuigen de larve en nymf liefst bloed bij kleine knaagdieren. De volwassen teken kunnen voorkomen bij reeën, schapen, paarden, honden, vogels… en ook de mens.
5 Hoe komt een teek bij de mens? Het grootste deel van hun leven brengen teken door in de natuur: bossen, graslanden, struiken… Om zich te ontwikkelen en voort te planten hebben ze echter behoefte aan bloed. In elk ontwikkelingsstadium van de teek zuigt deze bloed, waarbij het volwassen vrouwtje het gulzigst is (sommige soorten zuigen tot 5 ml bloed!). De meeste soorten teken zoeken deze bloedmaaltijden bij meerdere diersoorten (ook bij de mens). De larven en nymfen zuigen het liefst bloed bij kleinere diersoorten. Eens volgezogen laten ze zich vallen op de grond en groeien daar uit tot het volgende ontwikkelingsstadium. Vervolgens moet de nieuwe nymf of volwassen teek weer op zoek naar bloed en dus naar een nieuwe gastheer. Wanneer een vrouwelijke teek zich heeft volgezogen met bloed valt ze af, legt ze eitjes op de grond en sterft ze. Uit de eitjes komen larven, die zich weer opnieuw ontwikkelen tot nymfen en volwassen teken. Daarmee is de cyclus rond. Bij Ixodes ricinus duurt deze cyclus meestal ongeveer 3 jaar (1 jaar larve, 1 jaar nymf en 1 jaar volwassen). Warmte en een hoge luchtvochtigheid scheppen een gunstig klimaat voor de ontwikkeling van teken. Een teek komt rechtstreeks bij de mens terecht via struiken, varens, hoge grassen en dergelijke. Ze zijn vooral actief van april tot oktober.
6 Hoe voorkom je een tekenbeet? De beste manier om te verhinderen dat je besmet raakt met de ziekte van Lyme of een andere ziekte die overgedragen wordt door teken, is te voorkomen dat een teek zich kan vasthechten om bloed te zuigen. Daartoe kan je enkele voorzorgsmaatregelen in acht nemen: + In parken en bossen vermijd je best om door laag struikgewas te kruipen. Teken springen of vliegen niet naar hun slachtoffer. Ze kruipen naar het uiteinde van struikgewas en wachten daar tot een mogelijke gastheer voorbijkomt. Wanneer ze de aanwezigheid voelen van een gastheer strekken ze hun pootjes en laten zich vallen op de kleding of de huid (vacht) van de gastheer. Blijf dus het best op de paden bij het wandelen. + Draag – in de mate van het mogelijke – kledij die zoveel mogelijk het lichaam bedekt (lange mouwen, lange broek, pet of hoed, gesloten schoenen…). Het dragen van donkere kledij zorgt voor een verminderd aantal tekenbeten. Er bestaat speciaal geïmpregneerde kledij (met permethrin) die tekenwerend werkt.
Kruisband / Teken
4
+ Er bestaan insectenwerende middelen die ook werkzaam zijn om teken op een afstand te houden. Vraag na bij je apotheker of een bepaald product werkzaam is tegen teken, aangezien vele insecticiden niet voldoende werkzaam zijn. Vertrouw zeker niet uitsluitend op deze producten. Werkzame insectenwerende middelen moeten één van de volgende producten bevatten: Icaridin (> 10 %), DEET (> 20 %) of EBAAP (> 10 %). + Na elke activiteit in de natuur is het belangrijk dat je het hele lichaam controleert (of laat controleren) op teken. Bij de mens zitten ze bij voorkeur op het hoofd, de nek, de oksels, de knieholten, de liesstreek en de enkels. In principe kan een teek voorkomen op iedere plaats van het lichaam. Vergeet ook niet om huisdieren te controleren. + Wanneer je verantwoordelijk bent voor een groep kinderen is het belangrijk dat iedere deelnemer gecontroleerd wordt. Kinderen kunnen dit niet zelf. Het is dus belangrijk dat je hier (vooraf) met hen en met de ouders afspraken over maakt.
7 Wat kan je zien na een tekenbeet? Een beet (of steek) van een teek is niet pijnlijk. Een teek hecht zich met de monddelen vast in de huid van zijn gastheer en zuigt zich dan vol met bloed. Na enkele uren kan de beet beginnen jeuken. Soms ontstaat er op de plaats van de beet een rood plekje dat binnen 1 à 2 weken weer verdwijnt. Wanneer de teek zelf besmet is met bepaalde micro-organismen, kan er bij het zuigen van bloed een bacterie of ander organisme worden overgedragen op de gastheer. In dat geval kan je nog andere verschijnselen waarnemen, die hieronder verder besproken worden.
Tekenbeet
Volgezogen teek
8 Wat doe je als je een teek ontdekt? Een tekenbeet is op zich niet gevaarlijk, maar de teek kan wel een rol spelen bij het overbrengen van verschillende ziektes. Wanneer je bij de controle van jouw lichaam of dat van iemand anders een teek ontdekt, moet die zo snel mogelijk verwijderd worden. Je doet dit het best binnen de 24 uur. Je kan immers niet zien of een teek al dan niet besmet is met een ziekteverwekkend organisme. Als een teek snel verwijderd wordt, heeft ze nog geen of weinig kans gehad om een eventuele besmetting over te dragen.
Kruisband / Teken
5
8.1 Verwijder de teek Over het verwijderen van teken bestaan heel wat verschillende opvattingen. Je moet er vooral op letten dat de teek geen kans heeft om speeksel in de huid achter te laten. Dit risico bestaat wanneer je de teek vastneemt bij het lichaam. De teek wordt dan immers platgedrukt en hierbij kunnen er bacteriën in de huid worden gespoten. + Verdoof de teek vóór het verwijderen niet met alcohol, ether of met een brandende sigaret. Dit kan gevaarlijk zijn en ook dan bestaat de kans dat de teek reageert met het spuiten van speeksel en/of maaginhoud in de huid. + Verwijder de teek in zijn geheel. Achterblijvende resten van de monddelen kunnen aanhoudende jeuk en extra infectie veroorzaken. + Neem de teek vast bij de monddelen, zo dicht mogelijk bij de huid van het slachtoffer. Aangezien je vingers hiervoor te dik zijn, neem je best een pincet of – bij voorkeur – een speciale tekentang. Met een pincet is er immers meer kans dat je de teek kapot knijpt. Er bestaan verschillende modellen: je kan kiezen voor een grijptangetje of voor een ‘koevoetmodel’. Trek de teek er in een rechte beweging uit of kijk op de gebruiksaanwijzing van de tekentang.
Tekentang type grijptang
Tekentang type koevoet
Je kan de teek die je verwijderd hebt eventueel bewaren in een potje met alcohol. Dit is voornamelijk van belang in landen waar verschillende tekensoorten voorkomen (tropische en subtropische streken). Ook in België komen er steeds meer andere tekensoorten voor. Als je de teek weggooit, is het belangrijk om deze plat te drukken zodanig dat de teek dood is (een teek kan enkele dagen onder water overleven).
8.2 Verzorg de plaats van de beet Spoel de plaats van de wonde uitgebreid met water en ontsmet nadien zorgvuldig met een nietkleurend ontsmettingsmiddel.
8.3 Observeer de symptomen Noteer de datum van de beet en de plaats van de wonde. Observeer de plaats van de beet en noteer eventuele veranderingen. Het is belangrijk dat je veranderingen van de huid snel opmerkt (zie ook symptomen van de ziekte van Lyme in het eerste stadium).
8.4 Raadpleeg – indien nodig – je huisarts Je hoeft niet bij elke tekenbeet naar de arts. Als je de teek op een correcte manier verwijderd hebt en verder geen symptomen ondervindt, is er geen probleem. Ga wel naar de huisarts als: + er in de eerste weken na de tekenbeet een abnormale huidverandering optreedt; + je andere ziektetekens krijgt, zoals koorts of gewrichtspijn.
Kruisband / Teken
6
Zwangere vrouwen nemen het best bij elke tekenbeet contact op met een arts.
9 Waarom zijn teken schadelijk? De tekenbeet op zich is doorgaans niet gevaarlijk, maar de teek kan wel een rol spelen bij het overbrengen van verschillende ziektes. Verschillende soorten teken zijn gehuisvest in verschillende delen van de wereld. Ze kunnen om meerdere redenen schade aanrichten. + Een tekenbeet veroorzaakt een klein steekwondje. Dit kan irritatie veroorzaken. Aangezien teken zich voornamelijk fixeren op plaatsen waar de huid dun is zijn de letsels vrij beperkt. Bij zware besmettingen, wanneer de huid beschadigd raakt en er gebrekkige hygiëne is (vooral in de tropen), kunnen de wondjes ontsteken of een ingangspoort vormen voor larven van vliegen. + Sommige soorten teken kunnen tot 5 ml bloed opnemen. Bij de meeste blijft het echter beperkt tot 1 ml. De duur van de bloedmaaltijd is afhankelijk van de tekensoort en het stadium (larve, nymf of volwassen teek). Zo zal bij Ixodes ricinus de larve zich volzuigen in 4 à 5 dagen, de nymf in 7 à 8 dagen en de volwassen teek in 10 à 15 dagen. Deze bloedopname kan zorgen voor bloedarmoede bij de gastheer. + Bepaalde tekensoorten kunnen gif inspuiten en daardoor ziekte veroorzaken. Een voorbeeld hiervan is de zogenaamde ‘tekenparalyse’, die kan voorkomen in Australië, Zuid-Afrika of de Verenigde Staten. Hierbij treden er verlammingsverschijnselen op, aanvankelijk in armen en benen, maar uiteindelijk ook in de ademhalingsspieren. De afloop kan dodelijk zijn. + Teken kunnen ook geïnfecteerd zijn met verschillende ziekten. Wanneer zij zich vasthechten op hun nieuwe gastheer kunnen zij deze micro-organismen via hun speeksel overbrengen. Dit is in Europa het belangrijkste gevaar van teken. Enkele voorbeelden van ziekten overgebracht door teken zijn: - Borreliose (‘ziekte van Lyme’) - Früh Sommer Meningo Encephalitis (of tekenencephalitis, ontsteking van het hersenvlies of de hersenen) - Babesiose (tekenkoorts) - Colorado Tick Fever - Ehrlichiose - Vlekken-Tyfus - Terugkerende koorts (‘Relapsing fever’)
10 Hoe raken teken besmet met een ziekte? Teken kunnen bepaalde micro-organismen krijgen via hun moeder of via dieren waarvan zij bloed zuigen. Deze dieren zijn niet noodzakelijk zelf ziek, maar dragen de micro-organismen in hun bloed. Wanneer de teek bloed zuigt komen deze micro-organismen mee. Bij een volgende bloedmaaltijd kan de teek de ziekteverwekkers aan een nieuwe gastheer overdragen. Meestal wordt die met het speeksel van de teek in de bloedbaan van de gastheer gebracht. Niet iedere teek is dus besmet met micro-organismen. Het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid schat dat ongeveer 10 % van de teken in België besmet is met Borrelia Burgdorferi, de verwekker van de ziekte van Lyme.
Kruisband / Teken
7
11 De ziekte van Lyme (Borreliose) Borreliose is een aandoening die veroorzaakt wordt door de spirochaet (letterlijk: ‘gekronkelde bacterie’) met de naam Borrelia Burgdorferi. Sinds 1976 is deze ziekte gekend onder de naam ‘Lyme disease’. Het is een wereldwijd verspreide ziekte die bij verschillende diersoorten kan optreden, zowel bij de mens als bij huisdieren en wilde dieren. Teken kunnen besmet geraken met dit micro-organisme door bloed te zuigen bij een besmet dier. Alle zoogdieren en vogels kunnen immers drager zijn van deze ziekteverwekker. Als een besmette teek vervolgens bloed zuigt bij de mens en lang genoeg vastgebeten blijft (meestal langer dan 12 uur) kan het micro-organisme worden overgebracht naar de mens. Ook wanneer een teek op een foutieve manier verwijderd wordt (bijvoorbeeld knijpen op het lichaam van de teek, bedwelmen met alcohol…) kan de teek de besmetting overdragen. Niet elke besmetting veroorzaakt echter ziektetekens. Je kan ook de ziekte van Lyme ontwikkelen zonder dat je een teek gevonden hebt. Een teek valt immers vanzelf van de huid af als ze volgezogen is. De kans bestaat dus dat je een tekenbeet hebt gehad zonder het te merken. De ziekte evolueert bij de mens in drie stadia. Het onderscheid tussen de verschillende stadia is niet altijd even duidelijk. Niet alle stadia hoeven op te treden. Het kan bovendien maanden tot jaren duren vooraleer de verschillende stadia doorlopen zijn.
11.1
Vroeg gelokaliseerd
Het eerste stadium ontstaat 3 dagen tot 3 weken na de tekenbeet. Op de plaats van de beet verschijnt meestal een huidletsel, dat zich ringvormig uitbreidt. In het midden kan de vlek verbleken. Eventueel kunnen zich elders op het lichaam gelijkaardige vlekken voordoen. Deze huidaandoening wordt Erythema migrans genoemd. De vlekken kunnen zichtbaar blijven tot enkele maanden na de beet. In deze eerste fase kunnen er soms ook griepachtige symptomen optreden, zoals hoofdpijn, nekstijfheid, koorts, spierpijn en/of vermoeidheid.
11.2
Vroeg verspreid
Het tweede stadium begint enkele weken tot maanden na de tekenbeet. De ziektetekens zijn zeer variabel. Ze worden immers veroorzaakt door de verspreiding van de bacteriën via de bloedbaan en het lymfestelsel over de rest van het lichaam. Hoewel het micro-organisme in elk orgaan terecht kan komen, ontstaan vooral ziekteverschijnselen van het zenuwstelsel, de gewrichten en soms het hart. Zo kan er een verergering van de griepachtige symptomen optreden, ernstige vermoeidheid, hersenvliesontsteking, aangezichtsverlamming, gewrichts- en spierpijnen… Ook ontsteking van de hartspier en hartritmestoornissen kunnen (weliswaar zelden) voorkomen.
11.3
Laat of chronisch
Het derde stadium komt maanden tot jaren later voor. Het treft slechts een klein gedeelte van de geïnfecteerde mensen, vooral indien ze niet goed behandeld werden in de eerste stadia van de ziekte. Hierbij worden de neurologische en gewrichtsklachten erger en blijven ze chronisch aanwezig. Ook een chronische huidaandoening aan de handen, onderarmen, voeten en onderbenen kan een probleem vormen.
Kruisband / Teken
8
11.4
Behandeling
Niet alle mensen die besmet raken met het micro-organisme hebben last van de ziekteverschijnselen. Sommige mensen hebben antistoffen in hun bloed, zonder dat ze ooit ziek geweest zijn. Zij moeten niet worden behandeld. Wanneer de ziekteverschijnselen aanwezig zijn, neem je het best zo snel mogelijk contact op met een huisarts. In de eerste stadia is de ziekte nagenoeg altijd te genezen dankzij een antibioticatherapie. Hoe eerder de therapie wordt gestart, hoe doeltreffender ze is. Chronische vormen (derde stadium) zijn moeilijker te behandelen en vragen een langdurige toediening van antibiotica. Neem nooit antibiotica zonder je huisarts te raadplegen.
11.5
Immuniteit?
Het doormaken van de ziekte van Lyme geeft geen immuniteit. Er worden wel antistoffen gevormd, maar die geven geen afdoende bescherming tegen een volgende infectie met het micro-organisme. Ook mensen die de ziekte van Lyme doorgemaakt hebben moeten dus attent blijven op de aanwezigheid van teken. In de Verenigde Staten werd een vaccin ontwikkeld (LYMErixTM). Dit vaccin is echter onvoldoende actief tegen de stammen van Borrelia die in Europa voorkomen. Een vaccin tegen de ziekte van Lyme is in Europa dus niet beschikbaar.
12 Früh Sommer Meningo Encephalitis (FSME) Früh Sommer Meningo Encephalitis (FSME) – ook wel Tick Born Encephalitis (TBE) genoemd – is zeldzamer dan de ziekte van Lyme. Het komt vooral voor in de landelijke, bosrijke gebieden van Centraal Europa (Oostenrijk, Zwitserland, Zuid-Duitsland, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Polen, Bulgarije, Roemenië…). De ziekte verloopt in twee fasen. In de eerste fase heeft het slachtoffer griepachtige klachten, zoals koorts en hoofdpijn. Daarna volgt een klachtenvrije periode, die bij ongeveer 10 % van de besmette personen gevolgd wordt door een ernstige ontsteking van de hersenen en het hersenvlies. Het slachtoffer heeft hoge koorts, hoofdpijn en verlammingsverschijnselen. In zeldzame gevallen kan er blijvende schade aan het zenuwstelsel zijn (zoals verlammingen of doofheid) of kan het slachtoffer overlijden. In tegenstelling tot de ziekte van Lyme, kan FSME al van bij het begin van de tekenbeet overgedragen worden. Personen die een groot risico lopen (zoals kampeerders in risicogebied), laten zich het best vaccineren.
13 Conclusie Teken zijn veelvuldig aanwezig in de natuur. De kans dat je gebeten wordt door een teek is reëel. Een tekenbeet is op zich niet gevaarlijk, maar de teek kan wel een rol spelen bij het overbrengen van een ziekte. Controleer daarom regelmatig op tekenbeten. Ben je gebeten door een teek, verwijder die dan zo snel mogelijk. Noteer de datum en de plaats van de beet. Zie je een abnormale huidverandering of krijg je andere ziektetekens, ga dan naar je huisarts. Niet alle teken zijn besmet, en een besmette teek draagt de bacterie niet bij elke beet over op de mens. Wees daarom voorzichtig, maar ook niet achterdochtig. Laat teken vooral niet de pret in de natuur bederven!
Kruisband / Teken
9
Bronnen Agentschap Zorg en Gezondheid, Teken. 2015, online, www.zorg-en-gezondheid.be/teken.aspx, laatst geraadpleegd op 07-08-2015. Instituut voor Tropische Geneeskunde. Ziekte van Lyme, 2014, online, www.itg.be/itg/generalsite/Default.aspx?WPID=691&MIID=637&IID=330&L=N, laatst geraadpleegd op 07-08-2015. Kegelaers D, De Schrijver K. Ziekte van Lyme: diagnose en therapie. Infectieziektebulletin, 2011. Nederlandse Vereniging voor Lymepatiënten, Tekenpreventie bij minderjarigen. 2012. Nederlandse Vereniging voor Lymepatiënten, Ziekte van Lyme en de gevolgen. 2013. Rode Kruis-Vlaanderen. Help! Eerste hulp voor iedereen. Mechelen: Rode Kruis-Vlaanderen, 2011. Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid, 2015, online, https://tekennet.wiv-isp.be/, laatst geraadpleegd op 07-08-2015.
Kruisband / Teken
10
