TECHNIEKEN EN ORNAMENTEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKUNST

GEDEELTE VAN MAT "(RINDING). TKCIINIKK : RECHTE 1'A TROON VI.KC1ITING. ORNAMENT:

FIGUREN VAN' MENSCIIKN, BOO.MEX, VOGELS, .1KKOMSTIG VAN' DE I.AMI'ONGSl'IIE DISTRICTEN.

TECHNIEKEN EN ORNAMENTEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKUNST D O D D DOOR J. E. JASPER B O O D Geen onderdeel van oude. inheemsche nijverheid van Amerika is zoo druk bestudeerd als de, sterk in verval geraakte, Indiaansche vlechtindustrie, welke juist door haar vroegercn rijkdom van technieken en motieven de aandacht heeft getrokken van ettelijke navorschcrs op het gebied van ethnographic en kunsthistorie. De overeenkomst, welke te constateeren is tusschen het Indiaansche vlechtwerk en dat der ongeveer even primitieve bevolking van den Oost-Indischen Archipel leidt tot het maken van conclusies, die voor de geschiedenis van het vlakornament van belang kunnen zijn, vandaar, dat een vergelijking

der producten van deze soort handenarbeid bij zoo ver van elkaar verwijderd levende volksgroepen haar waarde heeft, om daaruit den oorsprong van de zich ontwikkeld hebbende kunstopvattingen te kunnen afleiden. Over het algemeen beschikt de Indiaan niet over zooveel soorten vlcchtmateriaal. als waaraan ons vruchtbaar Indië heel rijk is, en terwijl de Inlanders van alle doelen van Insulinde hun bamboe, rotan, bladeren van pandanon en palmen, grassen, biezen, bastsoorten. plantenvezels en -stengels als 't ware voor het grijpen hebben, moeten bijvoorbeeld de Klamath Indianen speciaal uitgevonden modderschoenen aantrekken,

TECHNIEKEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKUNST.

429

om de Cyperus-soorten van moerassen te stengels van een onder den naam van alemi kunnen oogsten. Van zelf zijn door de niet bekende en in het wild groeiende orchideezoo milde natuur in Amerikaansche gebieden soort. de plantaardige kleurstoffen bij Indianen Bij de kleur reeds vangt de verzinnebeelveel minder in aantal, dan bij de Inlanders ding in de nomenclatuur aan. In de wijze, van Nederlandsch-Indië. De eersten weten waarop een natuurvolk een kleur of een evenals de laatsten liet modderbad tot zwart- nuance daarvan aanduidt, vindt men soms verving van reepen aan te wenden, en maken een naieve symboliek, welke zich baseert meer gebruik van de natuurlijke tint der op de observatie van de door de rondomme voor hun voorwerpen te benutten grond- natuur geboden opmerkenswaardigheden. stoffen. Willen de Attu Indianen de gras- Zoo duidt de weefster van Batoc Bara in soort, welke zij wensehen te gebruiken, wit Sumatra's Oostkust een changeant-tint aan hebben, dan worden de biezen in November met den algemeenen naam van siang-malem, gesneden en met de punten naar beneden letterlijk: dag-avond; dus: gelijk den overte drogen gehangen. Moet het materiaal gang van het licht naar de duisternis. Is geelachtig worden, dan oogst de schering van den zijden doek men het in Juli, en bindt men rood en de inslag groen, dan de gespleten strooken tot bosheet de tint sajap koembang sen te zamen. Legt men de padang. d.i. als de vleugels van biezen in de schaduw van geeen soort tor. Een combinatie boomte en daarna in het donker van blauw met lichtgeel wordt van een woning, dan blijven ze awan genoemd, als een wolk; ook in drogen staat haar frisvoor groen en wit heeft men den schc groenheid behouden. De naam boeloe silindit, d.w.z. als Abenaki vrouwen weten, dat de het gevederte van een parkietje: van cssehen verkregen reepen voor rood en wit zegt men: wit of lichtbruin kunnen zijn. oetak oedang, d.i. als de herseGF.VI.OCHTF.N MAND VAN DE al naar gelang er geoogst wordt nen van een garnaal; voor paars 1'OMO-INDIAXF.X VAN CAI.IFOKNIK. van jonge of oude boomen. De (l'. S. NATIONAL Ml'SKl'M TE en wit: oetak katam katam, vlechtster van Britsen Columd.w.z. als de hersenen van een WASHINGTON). bia trekt profijt van haar kennis, krab. Even aardig bedacht zijn dat de binnenste, middelste en buitenste de Javaansche kleurnamen: lemah teles, lagen van ccderbast verschillende kleuren als natte aarde; goela gosong! als aangehebben. brande suiker; bata loemoet, als een groen Het praktisch gebruik van de natuurlijke aangeslagen baksteen; bekingking. als een tinten der grondstoffen vloeit, gelijk hier- soort slak; oesik mèrah, roodgewreven: boven reeds aangegeven is, eenigszins voort mritja petjah. als gemalen peperkorrels: uit de karige beschikking over plantaardige toembar petjah, als stukjes korianderzaad; kleurstoffen, terwijl in Indië voor het ver- gowok mateng, als de rijpe gowokvrucht; sierde vlechtwerk allerlei uitmuntende verf- intip hijan, als het aanzetsel van de rijstmethoden worden toegepast, en in oorspron- horde; mas koemambang, als drijvend goud; kelijke tint slechts die materialen worden endog mimi, als kuit van een krab; radjeg benut, van welker onderdeden de kleuren wesi, als een ijzerschimmel: brondong mocniet door de resultaten van de onderdompe- lock, als opknetterende maïskorrels; oembel ling in verfbaden overtroffen kunnen worden, molar, als vloeiend slijm; ocdan mas, als Zoo b.v. de diepzwarte reepen van bijzondere een gouden regen; kemiri kotong, als een bastsoorten en de glanzend chromaatgele leege kemirinoot: damar moeroeb, als een

430

TECHNIEKEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE YLECHTKUNST.

aangestoken lamp; dami roeboeh, als omge- in Amerika dikwijls voor elk onderdeel van een tcekcning een afzonderlijke vallen stroo; banjak ngilo, als naam bedacht, zoo b.v. gehalganzen, die zich in het water veerde zalmkuit, haaientand, weerspiegelen. boomschaduw, netmazen, hcrOngetwijfeld moet deze fantenhoeven, hertentanden, schildtasie, welke zich verbreidt bij padnek, pijlpunten, kwartelhet noemen van patronen ook staart, roode aarde, golven, ellebij de Indiaansche vrouw beboogkromming, hcrtendrek, lestaan hebben ten opzichte van dige spoel, vischhaak, vliegende het aanduiden der kleuren van gans, wolfsoog, bunzingneus. haar vlechtwerk. Geen andere aardworm, waterslang, hagedis, gegevens daarover zijn echter enz. De Amcrikaansche schrijte vinden, dan in het sobere ver Mr. James Teit onderscheidt lijstje van het werk: Porno bij de Salish Indianen pijlpunt-, basket makers van J. W. Hudwortel-, vlinder-, ster-, riem-, son (Overland Monthly June zigzag- en vlcugelmotieven, af1893), welke schrijver beweert, beeldingen van menschen, diedat bij de Porno's het geel: ren en voorwerpen, afbeeldintrouw of blijheid, het blauw: gen zelfs van het licht, de lucht, trouweloosheid, het groen: behet water, de wolken. Volgens scheidenheid, het zwart: liefde Livingstone Farrand (zie zijn: en schoonheid, het wit: edelmoeKOKF VAN DF. I'OJl Basketry designs of the Salish digheid en rijkdom beteekent. INÜIANFN VAN CAI.IFORNIF. Indians in the Memoirs of the Slechts onder zeker voorbehoud (ir. S. NATIONAL MUSKCM Tl WASHINGTON). American museum of Natural zijn die naar Westersche opvathistory, April 1900), is er zelfs een droomtingen zwcemende denkbeelden als werkelijk Indiaansche aan te nemen. G. T. Emmons ver- patroon. ..representative or symbolic ol some taalt den Indiobject or event aanschen naam in a dream of voor lichtrood the maker". 0door „red like tis Tufton Mathe sky at sunson, een bekenset" (zie zijn: de, AmerikaanThe basketry of sche specialiteit the Tlingit, in op het gebied Memoirs of the van de vlcchtAmerican mukunst. speurt seum of Nationog ^verder in nal history, vol. de richting van Ill, July,1903). symboliek en Betere en ook verhaalt in zijn: meer bevrediAboriginal Agende inlichtinmerican baskegen krijgt men try (Annual reover de symboport of the I*. NPIAANSCIIK M A M ' I ' l l ' ALASKA. S. National mulick der patronen. Evenals in Nederlandsch Indië wordt ook seum 1904) van een bij de Yuki Indianen

TECHNIEKEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKÜNST.

431

bekende legende, welke aangeeft, hoe het patroon van een z.g. zonnemand ontstaan is. Toen alles in de oneindige ruimte water en lucht was, en er nog volkomen duisternis heerschte, zweefde de geest ()n-coyeto als een veder in het heelal (vandaar de voorliefde der Yukis voor een veder-versiering). Telkens in aanraking komend met de onmetelijke zeeën, deed de geest een hevige be™*™K

"1

h't

TWKK

MANDKN. T W E E

DRIERICIITINGSMF.TIIOIIE.

nu nog vervaardigd naar die zonneschittering en zelfs bevindt zich in het U. S. National museum te Washington een Indiaansche mand, welke een getrouwe copie van die allereerste „sun basket" heet te zijn. Iets dergelijks van een ongebreidelde verbeeldingskracht van natuurvolkcren — verbeeldingskracht, die suggereert tot de vaste overtuiging van een werkelijke geVI.I K d K N D K K M - . l S EN E E N K E K I R . 'I K C I I M I ' K : beurtenis —, ORNAMENT:

P.EOEMEN,

1:1.ADEREN,

FIG.'REN F l G t ' R E N ENV.. F.NV.. AFKOMSTIG A F K O M S T I G VAN VA.N rOK-,rGEES,H I'OK'1 l'GKl'"SCI1

SI.El'TEE-

HMOR. T IMOR.

^11

mCll

b.V.

water ontstaan, aantreffen bij aan de oppervlakte waarvan veel schuim de Sangireezen, bij wie bekend is, dat Beki kwam, dat zich tot een eiland verdikte. Nu Langi, een helderziende vrouw, het eerste was ei" dus land, maar nog geen licht. De patroon gevonden heeft naar den vorm geest zag plots boven zich een schitterende van een waringinboom. welken zij gezien ster, en toen hij zich daarheen had begeven, zou hebben.... in de maan! merkte hij op, Niet alleen is hoe boven zijn er dus gelijkheid hooid verscheiin de legendaridene manden scheafkomstaan hingen als vuriduiding, maar ge lichtbronnen. ook in de prinHij stal een der cipieele wijze van manden, toog er verzinnebeelding mee naar de door en het vinden hem geschapen van 'natuur-obaarde en hing jecten of verhet voorwerp in schijnselen als het verre Oosten voorbeelden, terwijl, gelijk hierop. Maar toen hij terugkeerde, was MAND. TECHNIEK: DIAGONALE I'ATROONVLECHTING. ORNAMENT VAN onder blijken zal, RITTEN EN VIERKANTEN, AFKOMSTIG VAN HE ARACAKF.N, SCK1NAME. een merkwaardide mand uit het RIIKS KTHNOGRAl'HISCH Ml'SEUM. 1.HIDES'). ge analogie is gezicht verdwenen. Hij plaatste haar hooger. gaf er telkens op te merken in de systemen, volgens welke weer een tikje aan, zoodat het licht van de Indianen en Inlanders hun patronen aanmand voortdurend over de aarde kon stralen, duiden. Immers, evenals bij de genoemde Het vlechtwerkmotief van een mand wordt Salish Indianen gebeurt het ook bij de San-

432


gireesche vrouwen, dat zij haar teekeningen over te gaan, om te kunnen verduidelijken, voor vlcchtsels en weefsels ontwerpen naar hoe ook in Indische gebieden dezelfde stanhet waterglanzen of de figuren van wolken- daardfiguren in gebruik zijn, als waaruit de stoeten. Wat bij de Indianen als haaien- Indiaansche vlechtmoticven samengesteld tanden wordt aangemerkt — een zigzaglijn zijn, zooals Dr. Roland B. Dixon zeer terecht —, heet bij de Inlanders sprinkhaantanden. in zijn: Basketry designs of the Indians of Het patroon: wolfsoog van Amerika's binnen- Northern California (Bulletin of the American land, staat gelijk met het Javaansche patroon: Museum of National history, XVII) beweert, duivenoog of eendenoog. zullen we even den bij zonHet Indiaansche hcrtcnderen aard der techniehoefmotief is de Inlandken aan een nadere besche paardenhoefiiguur. schouwing onderwerpen. En duiden de vertaalde De in Amerikaansche namen van de in Indië gebieden toegepaste gebruikelijke vlechtpavlechtmethoden zijn tronen: opengaande klapreeds op verschillende perblocmen, strandend wijzen gegroepeerd. De schip, kip-ingewanden, beste, hoewel nog niet opgeblazen kikvorsch, volledige classificatie is honderdduizend gambirgemaakt door Mason. notcn, verbrand bosch, Het geruite vlechtwerk, drijvende aal, watervijontstaan door de bekenvers, bloemen uit één de methode van één op, tuin, snakcrijen. wateréén neer, noemt hij naar glans, zacht regcntje, het daardoor ontstane vechtende kapellen,volgeffect „checker work", zame weduwe, schemerterwijl bij hem de reependuister, garnalenspricverspringing, waardoor ten, aaneengeklecfdc men patronen verkrijgt muizenkeutels, regenbohet „twilled work" heet, gen, uitgestrooide rij stdat bij de Indianen van korrels, glinsterende Zuid-Amerika beter ontschubben, stroom opwikkeld is dan bij die zwemmende visschen, vanNoord-Amerika. Een drinkende rupsen, neerderde .rubriek is het gestreken vleeschvliegen, SIGARENKOKER. TECHNIEK ; OMSUNGER1NGSMETHODE. eendj es, die achter elkaar ORNAMENT: RUITEN EN DRIEHOEKEN, AKKOMSTIO inslag en schering uit huiswaarts trekken, el- VAN SINGAL'ARNA (PREANGER REGENTSCHAPPEN). (MUS. VOOR I.AND- F.N VOLKENKUNDE, ROTTERDAM). stijve materiaalsoorten kaar groetende apen,enz. bestaan. Dan is er „wrapniet op eenzelfde symboliseeringsneiging bij ped work", wat men voor Indië de rondbuidie twee genoemde, grootc volksgroepen!? gingsmethodc zou kunnen noemen, welke Geestig is daarom ook de voor Indische toegepast wordt voor het vervaardigen van ijl vlcchtkunst toepasselijke opmerking van Otis mandenwerk. Volgens deze manier omvlecht Tuf ton Mason: ..All savage arts begin at men vertikale, wijd uit elkaar staande schethe foot of the ladder and end beyond the ringstaven met een spiralenden inslag tot een bourne of sunset". luchtig verband, gelijk dit b.v. voor vischfui^Alvorens tot het analysecren van patronen ken en vruchtenkorven gewenscht wordt. Nu


433

heeft bij de Indianen van Zuid-Arizona dit' als bij de Indische omslingering worden bij rondbuigingsmethode met soepele inslagree- toepassing van een dergelijke techniek door pen plaats, gecombineerd met een omslinge- de Indianen gekleurde reepen tot vorming ring. In stede van een gewone vlechting volvan het patroon tusschengevoegd. gens deze manier, ziet men door hen de techIs echter de diagonale patronenvorming niek toegepast, om den inslag telkens om een voor het twilled work in sommige Indische scheringstaaf te winden, tengevolge waarvan gebieden superieur, de Indianen van Noordhet verband iets solieder wordt. Hier komt Amerika zijn meesters in de versiering van reeds aan het licht, hoe de Indiaan zekere het volgens de diagonale omslingering vervoorliefde heeft voor de omslingeringsvlecht- vaardigde mandenwerk, en heel zuiver staan techniek (twined work), welke ook in Indië hun vlechtmotieven met de toegepaste techslechts in bepaalde gebieden gebruikelijk is. niek in verband. Hieruit zijn die motieven Volgens de eenvoudige als vanzelf gegroeid. In omslingering stelt men lijn en gansenen opzet hier een mand samen, sluiten zij zich volkodoor den wand van men aan bij de werkzoo'n voorwerp uit homethode. Techniek en rizontale, op elkaar ornament harmonieepassende scheringrinren met elkaar tot een gen op te bouwen, en wel aantrekkelijk endie ringen paarsgewijze semble. met een in het rond De neiging tot het gaanden, buigzamen inontwerpen van een slag te omwikkelen.Het schuinloopende teekeSingaparnasehc werk ning is niet nieuw voor kan als een voorbeeld degenen, die de Oostervoor deze methode dieschc versieringsdenknen. Heeft die omwikbeelden kent. Diagonakeling plaats tevens le vlakverdceling komt met het telkens vernog in vrij sterke mate INDIAANSCHE 1JI.E DK1EKICI1T1NGSMET1IODE vaardigen van een voor in het Javaansche (GECOMISINKERI) MET OMSMNGERING). knoop, dan zou er van batikwerk, wordt ook INDISCHE III.E DRIERICHTINGSMETHODE. INDISCHE DICHTE DRIERICIITINGSMETHODE. een ingewikkelde omin vele andere onderslingering gesproken deden van Indische kunnen worden, gelijl b.v. deze methode kunstnijverheid toegepast. Maar zulke meesveel in Zuid-Celebes gevolgd wordt. Een terlijke proeven van het werken naar derenkele variatie daarvan is bekend voor gelijke beginselen, als op sommige Indiaanhet mandenwerk van Engano, waar de om- sche manden, zal men op het Indische slingering zigzagsgewijze plaats heeft. vlechtwerk van ongeveer dezelfde construcBij de Indianen daarentegen zijn er vele tie niet aantreffen. afwijkingen van deze methode. Eerstens Er zijn van het Indiaansrhe twined work komt o]) de specimina van hun vlechtkunst nog vele complicaties: de open omslingering voor, dat de aldus te bewerken schering (twined open work), omslingering met geniet in ringen horizontaal ligt, maar in staven kruiste schering (twined weave, crossed warp) vertikaal staat, terwijl de Indianen behalve omslingering met een vlechtsel van drie een rechte omslingering (plain twined) ook reepen (three strand braid and twined), de een schuine (diagonal twined) kennen. Even- tralie-omslingering (lattice twined), dakpans XLII. Elseviers No. 12.

434


gewijze omslingering (imbricated work), ge- figuren, welke we aantreffen op oorspronkemengde omslingering (mixed twined). Voorts lijk-Indiaansche antiquiteiten ook voorkomen kan die omslingering plaats hebben van een niet alleen op Indische kunstvoortbrengselen, enkele schering (single rod coil), een dubbele, maar op de handwerksproeven uit vele drievoudige schering, met boordsels (welts), andere, zoo ver van elkaar gelegen gebieden, met gespalkte reepen (splints) enz. Zelfs bewoond geweest of nog bewoond door pride ijle drierichtingsmethode, welke in Indië mitieve volken? De oudste aardebewoners moeten, toen wordt toegepast, door recpen luchtigjes in drie richtingen te vlechten, zoodat men zij nog in enkele stammen verdeeld waren, zeskoekige mazen verkrijgt, wordt bij de bij het willen versieren hunner gebvuiksIndianen met omslingering gecombineerd, voorwerpen, zich bediend hebben van de en wat op Java met „wijd openstaande allereenvoudigste ornamenten: de lijn en de oogen"of „koe-oogen" wordt stippel, welke zuiver verband aangeduid, heet bij de Inhielden met de toenmalige, dianen „oogholten". *) De hoogst primitieve vervaardidichte drierichtingsmethode gingswijzen en logisch waren is bij de Indianen echter voortgesproten uit een aanniet bekend. vankelijke vermooiingsidee. In steen, schelp en hout, Genoeg, om te doen zien, de door de natuur geleverde hoe de Indianen de omslinmaterialen, werd met gegering ontwikkeld hebben, ONTWIKKELING VAN SLEUTELFIGUUR bruikmaking van steencn terwijl in Indië de patroonEN SWASTIKA UIT DE LIJN. werktuigen de lijn gekrast, vlechting door reepenverspringing een bijzondere hoogte heeft bereikt de stippel gegrift. en slechts door het gelijksoortige vlechtsel In den loop der tijden breidde zich dat van Zuid-Amerika bijna geëvenaard wordt. eenvoudige, oorspronkelijke versierings-prinJuist in de patronen, of liever in de stan- cipe uit. Van twee lijnen werd een kruis daardfiguren, waarop het versieringsontwerp gemaakt of een haak, waaraan men nog zich gebaseerd heeft, is een een derde en een vierde lij n treffende gelijkheid waar te toevoegde tot een sleutelEJ nemen. De heer Dr. P. Schellfiguur. En de stippel werd has schrijft in het Internatioverwijd tot een cirkeltje. We nales Archiv für Ethnogra- VERDUBBELING VAN DE SLEUTKLUliUUK zouden dit de eerste ontwikp h i e , B a n d V I I I : ..Die K u l - DOOR AANEENSCHAKELING EN TEGEN- kelingsphase van het ornaturgeschichte des alten CenSTELLING. ^ment kunnen noemen. tralamerika liegt noch im tiefen Dunkel und De rechte lijn en de stippel vormden de zu ihrcr Aufklarung sind auch die geringsten twee; basissen, waarop de meer ingewikkelde und unbedeutendsten Ucberrestc oft von figuur werd samengesteld, maar na die hier Werth. Denn aus der Zusammenstellung und bovengenoemde, eerste phase bleef de ontVergleichung geringfügiger Einzelheiten, las- wikkeling van den cirkel, de gebogen lijn sen sich oft weitgehende Schlüsse über die ietwat ten achter, en werd aan de rechte Zusammengchörigkeit. den Ursprung und lijn, als het gemakkelijkst weer te geven die Verwandtschaft grosser ethnologischer motief de meeste aandacht besteed bij een Gebiete und Kulturformen ziehen". versiering der voorwerpen. Hoe komt het nu, dat dezelfde standaardDe tweede phase van omamentengroei trad in. Het reeds bekende kruis, gecombi*) Met deze Icimcn duidt men de groiite mazen van neerd met de sleutelfiguur gaf de versiering. het open vleehtscl aan.

la

Ël la

TECHNIEKEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKUNST. 435 welke nu onder den naam van swastika Er zijn schrijvers, die het beschouwd hebben bekend staat. De bijeenvoeging van ver- als een embleem van Zeus, van Baal, van schillende sleutelfiguren deed de meander de zon, van den zonnegod, van den hemel, ontstaan. Er werden driehoeken, recht- van den hemelgod. Anderen denken, dat hoeken, ruiten, rhomben, zigzagfiguren ge- het de trimoerti Brahma, Vishnu en Siwa vormd en men verbond er al of niet sleutel- voorstelt. Een enkele auteur zegt, dat 't het lotos-teeken is in Egypte en Perzië, terwijl motieven aan. In de eerste ontwikkelingsperiode reeds een andere er een phallische beteekenis aan had de ornamenteering een zekere symboliek hecht. tot gevolg, symboliek, welke, verband houDe swastika, in voorhistorische tijden dend met natuurverschijnselen en cultus, bij een wijde verbreiding hebbend, wordt nu de verdere uitbreiding van het versierings- nog in sommige landen, zoo b.v. Indië, China beginsel duidelijker naar voren trad. Als Japan, enz. gebruikt als een teeken van ornament heeft de swastika, waaraan men lang leven, voorspoed, geluk, rijkdom. Reeds de grootste symbolische beteekenis hechtte, in het Ramayana is het bekend en niemand een afzonderlijke plaats weten te verwerven. minder dan professor Max Muller heeft er Zelfs werd het teeken later bloot als een op gewezen, hoe in dat oude heldendicht symbool gebruikt, zonder dat men er cenigc verhaald wordt van Barata, die een vaartuig bedoeling van verkiest, hetwelk met siering aan ver- r T T -r ~i c m ru m n LLZTiniLinn de swastika gebond. Maar als merkt is. Van de M R _R ornament moet de 65 symbooltypen M =R iR swastika, die imvan Boeddha's mers een vereenivoetafdruk wordt F H R R^ Ff ging is van een L J 1 i i u aan de swastika IU m kruis met sleutelde voornaamste ONTWIKKELING VAN HET PATROON, WAAROP SWASTIKAS VOORfiguren, ongeveer KOMEN, ZOOWEI, MET DEN „DRAAl" NAAR LINKS AI.S NA AR RECHTS kracht toegeschrein hetzelfde staven. Burnouf verdium van lijncnontwikkeling zijn ontstaan klaart de swastika als een voorstelling als de meander, die, wanneer we haar analy- van het werktuig, waarmee het heilige vuur seeren, nagenoeg hetzelfde opbouwbeginsel (Agni) door wrijving ontstond. verduidelijkt, dezelfde gedaante bezit en naar „The sign of the cross itself was so simple", een gelijkvormig idee uit de standaardmotie- zegt prof .Wilson,,,consisting of only two marks ven van lijnen en sleutels geconstrueerd is. or pieces, intersecting each other at a right Ik zal hieronder trachten dit te bewijzen, or other angle, that we may easily suppose, it doch allereerst dient aangegeven te worden, have been the result of independent invention". wat de swastika beteckent, en hiervoor kan Maar in zijn conlusies is hij daarmee cenigste rade gegaan worden met het werk van zins in strijd. Want hij beweert later, dat Thomas Wilson: The swastika, in het Annual de swastika ,,was not the result of duplicate Report of the Hoard of Regents of the invention or independent discovery, that it Smithsonian Institution (report of the I". S. is not an illustration of parallcllism in human National Museum, 1896). thought, but it was transmitted from person Het sanskrietsche woord swastika betec- to person, or passed from one country to kent: geluk, voorspoed, en is samengesteld another, either by the migration of the people, uit su = goed, en asti = welvaren, terwijl by their contact or communication, or by ka een affix is. Er zijn al heel wat betcekenis- the migration and transmission of the symbol sen aan dit symbolisch teeken toegeschreven. and the sign itself".

h ++ -

t

Ft y M^diiTTtLy rl t_jS~]ïif7^ bf. y nTEifTïïiid

436


Moeten we nu dit laatste beschouwen als tot de swastika en de meander in een later een antwoord op de te voren door den schrij- tijdperk is gegroeid, en hoe deze ontwikkever gestelde vraag, hoe dit oud, merkwaardig lingsvormen met de daaraan verbonden, en wijdverbreid teeken, een erkend symbool krachtiger en duidelijker wordende symbovan den godsdienst van het Oosten, zijn weg liek, in normale gedaanten en vele variaties heeft kunnen vinden b.v. naar de Scioto zijn verbreid tegelijk met de verbreiding van valley in Amerika!? het aantal volksstammen. Deze geleerde gaat van de veronderstelDe Hongaarsche geleerde Zmigrodski heeft ling uit, dat de swastika, bij duizenden gewezen op een combinatie van een eenvougevonden in de inscripties van de rotsachtige dig, uit rechte lijnen samengesteld kruis met wanden van Boeddhistische vier stippels in de hoeken, en tempelholen in Indië, vermoeheeft deze figuur „croix swas• delijk haar eerste verschijnen ticale" genoemd, waarmee hij • heeft in Centraal- en Zuidoostonbewust heeft verduidelijkt, Azië onder de voorgangers van dat daaruit de geschiedenis van Brahmanen en Boeddhisten, al CKOIX SWASTICALE VAN ZMIGRODSKI het ontstaan der swastika uit EN SWASTIKA MET STIPPELS. voegt hij er bij, dat het niet met de oudste standaardmotieven zekerheid is uit te maken, of het tceken van kan worden afgeleid. Zelfs meer volledige het Oosten naar het praehistorische Europa swastikas zijn aangetroffen, met die stippels gebracht werd, dan wel omgekeerd, terwijl gecombineerd, terwijl in een werk van prohij eerder aangeeft, hoe de swastika èn als fessor Goodyear een uit swastika en meer symbool èn als ornament reeds in bronzen uitgewerkte slcutelmotieven bestaande figuur tijd gebruikt werd. wordt aangetroffen, die met den naam van We vinden meer dan in de verklaring van meander wordt aangeduid.

^ •_ L•

die afkomst bevrediging voor De symboliek werd tegelijhet ontstaan der swastika in kertijd en met ongeveer dezelfde geleidelijke, vroegste ontde bedoelingen, dezelfde beteewikkeling van het lijnornakenis voor die andere ontwikment. waarvoor we niet tot in kelingsfiguur, de meander, bebronzen, maar tot in steenen dacht, en zoo is ook uit die tijdperken en veel vroeger hebanalogie van symbolen af te ben terug te gaan. Wanneer leiden, dat het stadium van het we dan op den voorgrond artistieke menschelijkc kunnen stellen, dat in die oudste tijden in overoude tij den zich gevormd de schaarsche aardebevolking heeft na de aanvankelijke renog maar weinig stammen telde, ONTWIKKELING VAN KEN PAI'OKASCHE productie van de eenvoudige MEANDER MET ORNAMENT. dan is het logisch, hoe de lijn, welke door latere geslachswastika, bij die enkele groepen, die allen ten in meer bevredigende complicaties tot gelijk stonden in de onbeschaafdheid van een begin van een zinnebeelden bevattenden den natuurmensch, wèl het resultaat is van stijl werd weergegeven. de cerstbeginnende cultiveering van een aanRobert Philips Greg schrijft in zijn: The geboren, primair kunstgevoel, dat zich in fret or key ornamentation in Mexico and allereerste wording baseerde op het aangeven Peru (Archaeologic, 1883), hoe de sleutelvan lijn en stippel. figuur de symbolische afbeelding is van Dan is 't ook te begrijpen, hoe door de ontwikkeling van die twee uit de gedachten geboren standaardmotieven de combinatie

water. In Lord Kingsborough's Antiquities of Mexico wordt verklaard, dat de sleutelfiguur een plant voorstelt, uit welker bladeren


437

in sommige jaargetijden vocht te voorschijn Siameezen en bij de Dajaks op Borneo, in komt. Op oud-Grieksche en Etruskischc Australië, bij de Papoeas op Nieuw-Guinea, vazen zijn in de teekening combinaties aan enz. En hij stelt zich zelf dan de vraag: te treffen van sleutelfiguren met visschen „Sollen wir es hier nicht vielmehr mit einen en dolfijnen. In China is de meander het in wunderbarer Weise bis ins kleinste Detail symbool van donder, wolken of onweer- übereinstimmenden künstlerischen Aüsseregen, en daarmee staat in verband de gunst rung des Völkergedankens zu thun haben, des hemels, waardoor de regen den land- die nothwendig allerorten in die Erscheinung bouwer toestroomt. „It is easy to see"', treten musste, dem allgemeinen Gesetze der aldus Robert Philips Greg in zijn hierboven Causalitat gehorchend?" aangehaald werk, „how the key pattern or Ook Friedrich Hirth beweert in zijn werk: ornament both as a seperate arrangement Miiander und das Triquetrum in der Chiand in continuous combination as a border nesischen und Japanisclien Ornamentik (Veror fret, came in handlungen der a country, where Berliner Anthrowater and rain pologischen Gewere at certain sellschaft. Sittimes of the year zung 22 Juni of great impor1889). dat de tance". eigenlijke, Chineesche meanGeen wonder der-vorm bestaat dus, dat in overuit twee, tot een oude tijden de hoekige S aansleutelfiguur bij een-geschakelde de onbeschaafde sleutelmotieven, volken in Indië en een verzinneen Amerika als beelding is van een den landboudonder en wolwer geluk-aanbrengend sym- MAND. TECHNIKK: DIAGONAAL I'ATROONVLKCHTING. ORNAMKNT MET ken. „So bedeuSLEUTEI.IQGI'REN, AFKOMSTIG VAN DE ARAUAKKN, SURINAME tet der Miiander bool gemakkelijk ('S RIJKS ETIINOGRAI'HISCH MUSKFM, LEIDEN). als Symbol des behouden bleef. Donners und der Wolken, mit anderen WorProfessor Alois Kaimund Hein, aan wien ik op kunsthistorisch gebied meer gezag toe- ten des Gewitters, in erster Linie das Geschenk ken dan aan den geleerde Wilson, geeft in des Hinimels. dasz dem Menschen in Gestalt zijn werk: Maande-r, Kreuzc, Hakenkreuze befruchtenden Regens zu Teil wird, inzweiter und Urmotivische Wirbelornamente in Ame- Linie Gunst und Gnade im Allgemeinen". rika aan, dat de meander — om maar enkele Voorts geeft hij aan, dat verdubbeling van de voorbeelden te noemen —. voorkomt in sleutelfiguur, hetzij door symmetrische tegenEuropa — in Griekschen en Romeinse hen overstelling, of door aaneenschakeling de tijd zelfs heel algemeen en in duizendvoudig meander doet ontstaan. gebruik —, in Amerika, bij Mexicanen. Waar dus liet haak- of sleutelmotief, dat Peruanen, Brazilianen. Arauaken. Pueblos, gelijk hierboven aangegeven is, zich ontwikin Afrika, bij de oude Egypters, van wie de keld heeft uit de eenvoudige lijn. de standaard Grieken vermoedelijk het ornament geleerd is geweest voor de meander, kan veilig worhebben, in Azië, bij de Indiërs, Chineezen den aangenomen, dat het ook gediend heeft en Japanners, bij de Koreanen. Tibetanen. voor den opbouw van de swastika, welke

4j8


door sommigen immers het haakkruis genoemd wordt. En te meer zal men zich houden aan de betoogde ontwikkeling van een algemeene volksgcdachte, wanneer men uit het bovenstaande de gelijkheid in de verzinnebeelding van meander en swastika merkt, het willen uitdrukken van een hemelsche gave, van een bescherming, begunstiging, begenadiging door onzichtbare, bovennatuurlijke machten. Gelijk gezegd, bleef de ontwikkeling van de tot gebogen lijn geworden stippel ten achter bij die van de rechte lijn, welke uit den aard der zaak een AFRONDING VAN gemakkelij kcr versieringsmateriaal opleverde. Eerst toen in deze richting reeds combinaties waren bedacht, werd de gebogen lijn op de ontworpen figuren toegepast. Men verkreeg dus de afronding dier iiguren. Eerst de golflijn naar de zigzagstreep; de S figuur naar den dubbelen, rechthoekigen sleutel; de concentrische cirkels naar de concentrische vierkanten; de gebogen swastika naar het rechte haakkruis, de spiraal naar de meander, en eindelijk het triquetrum (driebeenig wervelornament), het tetrasquetrum (vierbeenig wervelornament),enz. Ten opzichte van spiraal en meander is Hirth juist

is ontstaan door afronding van de meander, dan dat deze gevormd zou zijn door kwadratuur van de spiraal. De ontwikkeling van het gemakkelijkst aan te wenden versieringsmateriaal: de rechte lijn moet natuurlijk wel zijn voorafgegaan. Ook andere schrijvers, zoo b.v. d'Alviella, Grcg en Thomas geven de evolutie van de swastika in omgekeerde m.i. onlogische volgorde aan, door te beweren, dat eerst het triquetrum, daarna het tetrasquetrum en eindelijk de swastika is ontstaan, terwijl Dr. Birdwoodin zijn: Indian arts meent te moeten gelooven, dat de BoedEEN MEANDER. dhistische swastika de oorsprong is van het sleutel ornament. Maar er is gelukkig nog een ander, symbolisch motief, dat in de aangegeven ontwikkelingsschakel past en waarmee de hypothese van hierboven kan worden verscherpt, het is n.1. de Yin- enYang-figuur, waarvan professor Schlegel in zijn: The Hung League" zegt, dat de figuur kan beteekenen: licht en duisternis, dag en nacht, beweging en rust, mannelijk en vrouwelijk, zon en hemel tegenover maan en aarde. En nu verklaart Dr. H. Schurtz

in zijn: Zur Ornamentik der Aino (Internationales Arcliiv l'ür Ethnographic Bd IX), hoe de dubbel van een tegenliguur Yin-eno v e r g e s t e l d e t l l C O - ONTWIKKELING VAN DEN YIN- EN YANG-EIGUUR (IN 'T MIDDEN') EN Yang de grond1'ie I m m e r s in ' " ' ' ' " ' ' " S U T O K O F H E T T R I Q U E T R U M ( R E C H T S ) , U I T DEN Y E R D E E E vorm is, die aan . DEN CIRKEL (LINKS). de deeling van zijn reeds aangehaald werk vestigt hij de aandacht op een cirkel door een S vormige figuur vooreen figuur, een krul. voorkomende op een an- afgegaan is, en waaruit het ontstaan van de tieke, bronzen urn, — ook hij gaat dus niet Japansche mitsutok (het triquetrum) gevolgd verder terug, dan tot in den bronzen tijd, is. En hij voegt daaraan toe: ,,l)anngehtsie(dic zoodat hier zijn praemisse onjuist wordt —, Anwendung des Mitsutoks) auf eine Ansehauen waarmee de draaiende, rollende beweging ung zurück, die man, da sic mit so auffallenvan den dondei" gesymboliseerd wordt. De dcr Regelmiissigkeit in allen Theilen der kwadratuur nu van dat teeken is volgens bewohnten Erde wiederkehrt, fast als AllHirth de rechthoekige sleutelfiguur. Er is gemeingut der Menschheit bezeichnen kann". Van die evolutie heb ik in Wilson's werk meer reden, om aan te nemen, dat de spiraal


439

niets kunnen aantreffen. Enkel zegt hij: kruising, afronding, verspringing, verwijding, „There are certain forms related to the normal vernauwing, uitsparing, harceering, stippe swastika and greatly resembling it — mean- ling, enz. der bijeen te voegen standaardders, ogees, the triskelion, tretrasquelion and motieven. Ongetwijfeld moeten ook deze five and six armed spirals or volutes. These systemen, welke een niet onbelangrijk deel related forms have been found in conside- vormen van het ontwerpen van vlakornarable numbers in America and this investiga- ment, een geleidelijke ontwikkeling hebben tion would be incomplete if they were doorgemaakt. De symboliek, vroeger alleen omitted'". !:..v voor meander Door de onten swastika gelwikkeling van dend, kwam ook de primaire vertot uiting in sieringsneiging , andere lijnende evolutie van combinatie , en het ornament, werd gevormd de afronding niet alleen naar van 'de rechte het grootsche, lijn, de complibovennatuurlijcaties van figuke, maar naar ren ontstond in de omringende een nieuw stadingen uit de dium' ook het geobserveerde meer artistieke natuur. Maar streven om een immer werd die vlak meetkunsymboliek door dig te verdoe rechte en gelen, hetzij door bogen lijnen hulplijnen, of weergegeven in louter in geoen patroon,dat dachte. — Dehot resultaat ze meetkundige was van een alverdeeling nu dus gevormd, groeide aan tot gegroeid kunsteen bepaalden gevoel. De fangrondslag voor tasie ging rijker liet decoratief. werken, de beDe kunstzin GEDEELTE VAN EEN MAT, TECHNIEK: RECHTE I'ATROONVÏ.ECIININU. ORNA- kwaamheid in breidde zich uit MENT: AFGERONDE SLEUTELFIGUREN EN OI'GEVL'LDE RUITEN, AFKOMSTIG hut ontwerpen VAN IIAI.MAI1EIRA. ('RIJKS ETHNOGRAl'HISCH MUSEUM, LEIDEN), en ' vond geen nam toe. Bij de voldoening meer in enkelvoudige figuren: aan geen cultuur onderhevig geweest zijnde de meest begaafden onder het primitieve en geïsoleerd gebleven volken, die nooit volk zochten naar middelen tot het meer anders dan met lijnen gewerkt hadden, ingewikkeld maken der samenstellingen, en vormden het ontwerp, de vlakverdeeling die wisten zij op min of meer artistieke ma- en het vinden van symbolen drie details nieren toe te passen door parallelliseering, van een decoratief vermogen, details, welke herhaling, aaneenschakeling, tegenoverstel- mooi bij elkaar aanpasten. Van geslacht ling, weergave in diagonale richting, door op geslacht ging het als onbewust benutte

440


versieringsbeginsel over en werd het een hoe die teekening gevarieerd, gecompliceerd hereditaire knapheid in het weergeven van of vereenvoudigd wordt voor de opvulling beteekenisvol vlakornament. De vrije orna- van rechthoek „parallellogram en cirkel, of mentiek met zuiver decoratieve bedoeling als bandornament. Ik verwijs hier nog naar kon uit den aard het werk van Dr. der zaak goed saWilhelm Hein: mengaan met de Die Verwendung wcrkelijkheidsder Menschenreproductie naar gcstalt in Flechtanimistische iwerken. Hierin dee. Mensch.dier worden reproen plant werden ducties gegeven in een lijnenspel van mensenfiguomgezet, dat in ren in het vlechtzijn opbouw kunwerk der Arauastig en mooi symken van Fransch bolisch was. „Zoo Guyana, inWestspelen de dierAfrikaansche en plantenvormatten en in gemen of deelen vlochten hoeden daarvan de groot- MAND. TECHNIEK: DIAGONALE I'ATROONVLECHTING, ORNAMENT MET derOlo-Ngadjoes OESTYLEERDE MENSCHFICUREN, AFKOMSTIG VAN I)E ARAUAKEN, ste rol", schrijft van Borneo,doch SURINAME. ('S RI.1KS ETIINOGRANIISCII MUSEUM, LEIDEN). professor Dr. A. in alle figuren W. Nieuwenhuis bij de behandeling van de kan de afleiding van het motief uit de gekunst der Bahau Dajaks, „maar altijd zijn varieerde sleutelfiguur duidelijk worden waarzij van gedaante veranderd, hoofdzakelijk genomen. „Das OrnamentJ(Menschenfigur) door de fantasie van den kunstenaar, welke ist vollstiindig geometrisch entwickelt", zelfs den oorsprong zijner schrijft Dr. Wilhelm Hein. motieven in een meer geEn verder: „Alle Raume, vorderd stadium dikwijls welche drei oder fünf Einheiraadselachtig maakt". ten lang sind erhalten ein oder zwei kleine FüllungsZoekt men echter dien quadrate, welche in Folge oorsprong in de ornamender Flechttechnik die Form tatiewijze van geometrische von Andreaskreuzen erhalvlakverdceling en leidt men ten mussten, wodurch das daaruit de vervorming van ganze Ornament zu einem de details der teckening tot ausschliesslichen Linienornamensch- of dierliguren af, mente wurde". Waar nu de dan zijn de motieven soms beschavende cultuur haar duidelijker in hun ontstaan. werk deed, zooals b.v. in In zijn: Ancient arts in Chi- RETICn.K. TKCHN.: DIAGONALE I'ATROONriqui (Sixth annual report VLECHTING. ORNAMENT: DRIEHOEKEN, Europa, verdwenen het geoVIERKANTEN, AFGERONDE SLEUTELFIGUmetrische ornament en de of the Bureau of Ethnology) REN. I'ADANGSCHE BOVENLANDEN. daarmee verband houdende verduidelijkt professor Holverzinnebeelding, om plaats te maken voor mes, hoe de teekening van een alligator andere beginselen, meer nauwkeurige weerontstaat uit de combinaties van rechte en gebogen lijnen, sleutelfiguren en stippels, en gaven, sprekende verfijningen, beredeneerde


441

ontwerpen, nieuw uitgedachte stijlen. De liseering als de eenige kunst, de eenige stijl uiting van het schoonheidsgevoel moest bij dergelijke volken tot een bepaalde hoogte onder den belangrijken beschavingsinvloed ontwikkeld. De ruiten sleutelfiguur-comgeen bevrediging meer vinden in de naief- binaties op de weefsels van Bataks, Dajaks, symbolische afbeelding van de door den Sangireezen, b.v. wijzen door haar overeenkunstenaar om zich heen geziene schepselen stemming, welke bestaat ondanks de afen dingen, waardoor dus van zondering van ieder der gezelf het lijnenpatroon, gebanoemde volken, op een in tijdseerd op meetkundige vlakverruimte ontzaglijk verwijderde deeling meer en meer op den afkomst, die ongeveer dezelfde achtergrond kwam. Wel zijn moet zijn voor de meeste der Oostersche voorbeelden van tegenwoordige volken. Wat versieringswijzen nog ettelijke China en Japan aan swastikamalen toegepast en wel is de patronen bezit, komt nog in liniaire styleering van mensch, de nijverheidskunst op Java dier en plant ook in tegenvoor, welks bevolking hetzelfwoordigen tijd een hier en daar HETINI>IAANSCHETRETKASOUETRUM de stereotype motief van driegewild versierings-pnncipe, °" V.KRBBEN.G WKI.VKLORNAMKNT. hoekcn-aaneenschakeling kent, versienngs-pnncipe, maar met de loslating van de overoude als de Toradj a-stammen van Celebes. De lijnen-behandeling ging geleidelijk ook de oude spiraalversieringen van Mykene en knapheid tot geometrische vlakvulling ver- Amorgos (afgebeeld in de Ulustrierte Geloren, de knapheid, welke als een aange- schichte des Kunstgewerbes vonW. Behncke, boren eigenschap bij geïsoleerde volken, M. Dreger, O. von Falcke. enz), die van zoo b.v. bij de Dajaks, de Papoeas, de het oude vaatwerk van Butmir (afgebeeld Indianen, enz. nog in volle glorie is. Op in: Zur lïntstehung der Spiraklekoration de tegenwoordige specimina van handwerks door A. G. Wilke Giïmma, Zeitschrift für Ethnologie, 1906) en die kunst bij al dergelijke volvan de tegenwoordige Paken komt die knapheid poeas van Nicuw-Guinea in de bewonderenswaarzijn van ongeveer hetzelfde dig-losse, prettige schikgenre. Grieksche meanders king van rechte en gebokomen in gewijzigden lij— gen lijnen duidelijk voor nenloop nog voor op het den dag, is de meetkunvlechtwerk van Alfoeren stige verdeeling van het en Guyanasche Indianen. versierde veld van een verDie vergelijkingen ontstelrassende ingewikkeldheid len wel door hun opperen juistheid, en geeft ook vlakkige uiteenloopendde nomenclatuur van beWERVEL-MOTIEF 01' EEN GEVLOCHTFN heid en verbazen tevens staande patronen bij verSCHAAL VAN DE PIMO INDIANEN VAN ARIZOdoor hun onmiskenbare gelijking aan, hoe zij allen, NA, ( r . S. NATIONAL MUS.. WASHINGTON). analogiën. als symboliseerende artisGeen der overgebleven volksstammen toont ten de beginselen van hun gemeenschappelijke voorvaderen in eenzelfde hoofdrichting, met in de uitingen van decoratieve kunst zulk hier en daar slechts kleine, afwijkende varia- een ontwikkeling van het triquetrum. het ties hebben toegepast. De kunst, om met tetrasquetrum en andere draaimotieven als lijnen als versieringsmateriaal om te gaan, juist de Noord-Amerikaansche Indianen, wat heeft zich juist door haar eeuwenlange specia- vooral bij hun vlechtwerk duidelijk voor den

442


dag komt. Deze draai-ornamenten, volgens raalornamenten de wel vernuftige verschuiFrank H. Gushing (vide zijn: A study of vingstheorie heeft uitgevonden. Maar de verPueblo pottery as illustrative of Zuni cul- schuiving, welke door series teekeningen ture, Bureau of Ethnology IV, 1886) de wordt verduidelijkt, is te beredeneerd-uitgesymbolische weergaven der figuren, die een dacht, dan dat we die als een versieringsbewervelwindhoos in los zand teekent, kan ik ginsel bij een primitief natuurvolk kunnen in verband met het bovenstaande slechts beschouwen, en de genoemde auteur heeft denken als te zijn ontstaan uit de afronding met enkele andere schrijvers gemeen, dat van haakknüs- of swastika-figuren, wat ook zij in de behandeling van oude kunsthistorie de meening is van Alois Raimund Hein wel het allereenvoudigste voorbijzien, en gaan (Maander, Kreuze, Hakenkreuze und Ur- zoeken naar oplossingen, die, hoe vernuftig motivische Wirbelornameten in Amerika.) ook voorgesteld, langs heele omwegen heten van Dr. Heinrich Schliemann (Mykenae). zelfde resultaat geven van een heel eenvouOok bij die later afdige, meer aannemegeronde, oorspronkelijke evolutie. Er zijn lijk recht van lijn geook schijvers geweest, weest zijnde. Ameridie een diepzinnig onkaansche motieven derscheid gemaakt treft men de naiefhebben tusschen de symbolische afbeelswastika of het haakding van mensch, dier kruis met den draai en plant aan volgens naar links en de swasongeveer hetzelfde tika met den draai idee, als waarmee nog rechts. In de perioden de Dajaks hun patrovan geleidelijke ontnen ontwerpen. „Der wikkeling der decoraMehrzahl nach sind tieve volkskunst is es Ornamcntsymbole, op die omstandigheid welche auf einen ausgeen acht geslagen, en gebildeten Sonnencult het beste bewijs daarzurückgehen. In vie- sciiAAi.. TKCIIMEK: OMSLINGERING, ORNAMKNT: SI.KI'TKI.- van is, dat op oude en len erblickt man eiene HGUREN, AFKOMSTIG VAN DE I'IMA INDIANEN IN' ARIZONA. moderne voorwerpen, ('S RIJKS ETHNOGRAI'HISCH MUSEUM, I.KIUKN). Centralsonne, umgedie beide vormen naast ben von Sonnenzirkeln, welche die Jahreszeiten vorstellen, ihrerseits wieder umringt von Punkten odcr Kreisringen, welche ein vollstandiges Kalendarium abgeben. Solcher Gestalt bilden dieselben ein Anologon zu den bekannten mexikanischen Sonnenzirkeln, welche dieselbe Anordnung zeigen'". (Uit het hierboven reeds genoemde werk van Alois Raimund Hein). Eén auteur is er — A. Gr. Wilke Grimma (in: Zur Entstehung der Spiraldekoration, Zeitschrift für Ethnologic, 1906) —, die, na verklaard te hebben, dat de concentrische ringen reeds in de 3e eeuw in Europa bekend waren, voor het ontstaan van de spi-

en bij elkaar voorkomen. Opzettelijk heb ik hierboven het woord „draai" geschreven, omdat het tijd wordt, aan te duiden, hoe in de ontwikkelingsphasen door de vorming van een kruis uit twee rechte lijnen en — in het volgende stadium — door toevoeging van sleutel-lijnen aan dat kruis, als toevallig, buiten den opzet van den versierder, een richting in het rond wordt weergegeven. Al is de swastika niet met die speciale bedoeling ontworpen, de uit de lijnencombinatie ontstane „draai" moet een gewichtige factor geweest zijn voor het intreden van de nieuwe ontwikkelingsphase, waarbij de cirkelliguur


443

weer op den voorgrond komt. Ik waag het, tersche ornamentiek, treffen we in iets minhier aan te nemen, dat de boven reeds be- dere ingewikkeldheid aan b.v. op de proeven sproken afronding van rechte lijnen het van Skandinavische weefkunst, f) zoodat uit eerst is toegepast op de swastika, die juist het gebrek aan golflijnen, spiraalornamenten, door haar bijzondere constructie het idee triquetrum en tetrasquetrum kan worden van rondgang, draaiing, cirkeling, werveling afgeleid, dat het overgangsstadium van de als van zelf aangaf, en waaruit dus het decoratieve afronding het Skandinatetrasquetrum is ontstaan. vische gebied niet bereikt, althans daarin geen overwegenden invloed Ik heb vermeld, hoe het oude lijnenuitgeoefend heeft. Hetzelfde kan geornament in het algemeen en de zegd worden van Zuid-Oost-Europa, swastika in het bijzonder niet meer Servië, Roemenië. Boelgarije, waar bekend is in beschaafde landen als de geometrische verdeeling van een Europa. „Thus it appears, that the te versieren veld als ornamentleer nog use of the swastika in modern times maar enkel in de fragmenten van is confined principally to Oriental and rechte-lijn-combinaties is blijven beScandinavian countries, countries, staan. De phase van de afrondingwhich hold close relations to antider rechte-lijn-liguren in haar allerquity; that in Western Europe, where 1XMAANSCII MF.SSCIIFNFIGUni eerste ontstaan wordt door de primitiein ancient times the swastika was most frequent, it has. during the last one ve. z.g. ..Schnurwellenverzierung" van oud or two thousand years, become extinct. Poolsch vaatwerk uit neolithischen tijd verAnd this in the countries, which have led duidelijkt als een ook in dat gebied van the world in culture". *) (The swastika by invloed geweest zijnde ontwikkeling. Zelfs Thomas Wilson; Annual report of the Hoard was daar de combinatie met de stippels nog in zwang, immers Erasof Regents of the Smitmus van Majewski deelt sonian Institution, report in het Zeitschrift für of the U. S. National Ethnologic. 1906 over het Museum, 1894). Hieraan <md-Poolsche, ceramischc kan ik toevoegen, dat de snoerornamentmede: ..An bevolking der Skandinazahlreichen Bruchstücken vische landen wel dejedoch f and ich dasselbe zelfde oeroude ontwikkein Yerbindung mit einer ling van het lijnornament, vermittelst eines Stemgelijk die hierboven gepels vertieften Krcis-. schetst is. heeft meegePunkt- und Stichverziemaakt, maar niet in alle rung". In hetzelfde tijddetails. Immers, dezelfde schrift verhaalt A. Schliz combinaties van driehoe1. TIMOKKESCHK HACKDIS. van een vondst in Zuidken, ruiten, rhomben, zoo2. I'ERVAANSCHE VOGEL. west-Duitschland in de als wc nu zien in de OosBORNEOSCHE MENSCHFIGUUR steenperiode en geeft af'•) Waring zegt in zijn werk: Ceramic art in remote beeldingen van ipgegraven potten daarbij, ages, dat liet swastika-leeken in Skamlinavië mik wel de waarop snoer, zigzag, punt en lijn tot hamer van Thor genoemd wordt. ecombineerd ornament te zien zijn. •^ Dr. Hans Hildebrand heeft in zijn boek over Skaneen dinavische kunsten South Kensington Handbook) beweerd, Ook de Hindoes, die volgens sommige dat „there once existed during a period of some length schrijvers de swastika hebben uitgevonden, a continued intercourse between Mahomedan Asia and Scandinavia." hebben de lijnenversiering gedeeltelijk laten

444


varen. Van de heele wijdverbreide, een tijd de stippel als de allereerste ornamenteeringsvan eeuwen vorderende ontwikkeling van materialen, hebben in hun ontwikkeling het kunstgevoel en kunsttoepassing zijn bij dat meer gecompliceerde lijnenmotief en ten volk de symboliek en de vlakverdeeling slotte de bekwaamheid tot het ontwerpen overgebleven, welke in het weergeven van van het logisch daaruit voortspruitende meetmeer ingewikkelde bloem-, blad- en rank- kunstige ornament en tot vlakverdeeling motieven te pas komen. Deze gewijzigde doen ontstaan, en naar die basis werden en richting in een bepaalde evolutie is ook worden de menschen dierfiguren gestyleerd. waar te nemen bij de Javanen, met dit ver- Juister acht ik daarom de opvatting van schil echter, dat ondanks allerlei invloeden professor Dr M. Joest, die in zijn: Ethnotoch wat meer van de versiering met rechte graphisches und Verwandtes aus Guyana (Supplement zu lijnen is overgebleBand V Internatioven. nales Archiv für Bijna volkomen is Ethnographic) het de analogie der wijeen en ander over de zen, waarop voor Guyanasche vlecht Amerikaansch en Inmotieven geschreven disch vlechtwerk de heeft. Hij gelooft menschen dierfiguniet, dat de Indiaanren naar geometrische vrouw de beschen grondslag worpaalde bedoeling den ontworpen. In gehad heeft, een de teekening van den menschelijke figuur, mensch met opgeheof iets, wat op een ven handen, gelijk mensch lijkt, op haar die figuur voorkomt vlechtwerk af te op Indiaansche en beelden, maar wèl, Indische manden is SCHAAL. TECHNIEK: DIAGONALE I'ATROONSVLECHÏING; dat zij tengevolge bijna geen verschil ORNAMENT: GESTII.EERDE MENSCIII-TGUREN. VERMOEDELIJK waar te nemen; de AFKOMSTIG TIT GT'YAN'A. ('S RIJKS ET1IN. MUSEIM, LEIDEN). van haar ervaringen haar kennis, om door hagedisfiguur wordt naar hetzelfde systeem geconstrueerd: een kleine ruit met oogjes als kop, een groote ruit als lichaam en gevarieerde sleutelmotieven als staart en pooten. In verband met het bovenstaande acht ik dan ook minder juist, wat de heer Jhr. L. ('. van 1'anhuys in zijn: Proeve eener verklaring van de ornamentiek van de Indianen in Guyana (Internationales Archiv für Ethnographic Band XI) beweert, n.1. dat het kruis ontstaan is door styleering van de menschelijke gestalte, en het geometrische ornament door het nabootsen en styleeren van voorwerpen. Zelfs het omgekeerde is eigenlijk niet volkomen waar. De enkelvoudige lijn en

liet laten verspringen van reepen, door de toepassing van een gevarieerden vlechtslag patronen te verkrijgen, eens op het idee kwam, de kleine vierkanten van die patronen zoo te groepeeren, dat de teekening min of meer een menschelijke gestalte weergeeft. *) Op overtuigende wijze toont bovendien Dr. Theodor Koch Grünberg in woord en beeld aan (Zwei Jahre unter den Indianern, lie Band), hoe figuren van menschen en *) Zie ook het werk: Bijdrage tot de Ethnographic.' der Surinaamsche Indianen (Supplement Internationales Archiv für Ethnographie Band XVILI) door C. II. de (ioeje, die aan de hand van Dr. Max Schmidt (Ableitung Südamerikanischer Gellechtsmuster aus der Technik des Flechtens, Zeitschrifl für Ethnologic, 1904) de meening van den heer van Panhuijs op een dergelijke wijze bestrijdt.

TECHNIEKEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKUNST. dieren bij dat volk ontstaan zijn uit de samenvoegingen van enkelvoudige lijnen, haken, kruizen, driehoeken, veelhoeken. ,,An einigen Zeichnungen'", schrijft hij, „kann man erkennen, wie w.ïhrend des Malens die Phantasie des Indianers Seitenspriinge macht, so dasz aus demselben Motiv durcli Hinzufügen einzelner, charaktcristischer Teile die verschiedensten Figuren entstchen können". De sierkracht der motieven van het vlechtwerk der Indianen is zoodanig, dat er van den kunstzin van dit volk veel profijt te trekken zou zijn in hun belang, ware het

445

niet, dat het vlechten als volksbestaansmiddel of als huisvlijt in Amerika's binnenland door allerlei invloeden over het algemeen jammerlijk op den achtergrond geraakt is. Het genoemde nijverheidsonderdeel verkeert in Nederlandsch-Indië gelukkig in veel betere conditie. Toegepast op huisraad, kleeding, woningsmuk en luxe-voorwerpen geeft het nog tal van fraaie specimina. terwijl in Amerika waardevolle proeven van oorspronkelijke vlechtkunst slechts als zeldzaamheden in ethnogralische musea teruggevonden kunnen worden.

MA.NI). TKCiiN.: OMSLIN(;I-:RIM; . ORX. : MKNSCIIKNFIGI'RKN. AFKOMSTK; VAN DE POMO INDIANEN IN CAI.IFOKNIK. ('S RIIKS E l ' I I N O C R A r m S C I I M l ' S K f M . [.KIIll-'.X .

TECHNIEKEN EN ORNAMENTEN VAN INDIAANSCHE EN INDISCHE VLECHTKUNST

Recommend Documents