Take Home Examen De decadente en naturalistische kijk op de natuur
i444049 Postvak 54 6 juni 2008 Blok BA CW 1E Vraag III
De roman A Rebours uit 1884 van Joris-Karl Huysmans gaat over het leven van hertog Jean Des Esseintes, die genoeg heeft van het stadsleven en besluit als een kluizenaar in een landhuis op het platteland buiten de drukke stad Parijs te gaan wonen. Zijn huis richt hij geheel artificieel in, want in de natuur zit niet de schoonheid waarnaar hij op zoek is. Zo bezit hij bijvoorbeeld veel verschillende parfums en geeft hij ook de voorkeur aan planten die er behoorlijk kunstmatig uitzien. Hij zondert zich dus volledig af van de buitenwereld en houdt zich bezig met verschillende vormen van artistieke werken, zoals schilderijen, literatuur en parfums. (Huysmans, 2004) De Engelse vertaling van dit boek heeft de titel Against Nature, wat natuurlijk erg toepasselijk is als je ziet waar het verhaal over gaat. De hoofdpersoon keert zich namelijk volledig tegen de natuur en zoekt daarentegen juist in het artificiële naar de echte schoonheid. Hij zondert zich af van de mensheid en het drukke stadsleven, maar dat doet hij dus niet om zich terug te trekken in de natuur, integendeel: Hij probeert zijn eigen kunstmatige leefwereld te scheppen. A Rebours wordt ook wel de ‘bijbel’ van het decadentisme genoemd en dat is niet verwonderlijk als je kijkt naar de decadente visie op de natuur. De decadent vindt de natuur maar niks en probeert deze daarom te overtreffen door ze na te bootsen met kunstmatige materialen. Huysmans geeft met het gedrag en de opvattingen van de hoofdpersoon Des Esseintes een goed beeld van deze decadente houding ten opzichte van de natuur. Des Esseintes kan daarom omschreven worden als een echte decadent. En dit geldt natuurlijk net zo goed voor Huysmans zelf, aangezien hij het boek geschreven heeft en zijn eigen ideeën hierin verwoord heeft. Er is een duidelijk verband te leggen tussen A Rebours en de opvattingen van de Franse prozadichter Charles Baudelaire. In zijn werk De schilder van het moderne leven maakt Baudelaire duidelijk dat hij het kunstmatige verkiest boven het natuurlijke. Dit wordt vooral duidelijk in het elfde hoofdstuk ‘Lofzang op de make-up’. Volgens Baudelaire is het de natuur die ons tot misdaden aanzet en de deugd beschrijft hij als kunstmatig: “Het kwaad gebeurt zonder inspanning, natuurlijk, fataal; het goede is altijd het produkt van een kunst” (Baudelaire, 1992, p. 61). In principe dient de kunst er voor om de natuur te overtreffen en Baudelaire spitst het in dit hoofdstuk vooral toe op de vrouw. Hij ziet het als een soort plicht van de vrouw zich door middel van alle kunsten boven de natuur te verheffen en vooral de make-up heeft hier een groot aandeel in. De make-up moet de natuurlijke ‘fouten’ van de vrouw verbergen, zoals de vlekken op de huid. De make-up moet vooral ook zichtbaar zijn en
mag er absoluut niet toe dienen de natuur na te bootsen. Het moet de natuur juist overtreffen. (Baudelaire, 1992) Wat de opvattingen over de natuur betreft, zitten er dus duidelijke gelijkenissen in het werk van Huysmans enerzijds en dat van Baudelaire anderzijds. Bij beide schrijvers vind je de dwang naar het artificiële en de afkeer tegen het natuurlijke terug. Baudelaire kan dus, net als Huysmans, omschreven worden als een decadent. Een ander figuur uit de negentiende eeuw bij wie eenzelfde soort visie op de natuur nadrukkelijk naar voren komt, is de Britse dandy Oscar Wilde. Het dandyisme heeft duidelijke gelijkenissen met het decadentisme. Zo bestaan er binnen het dandyisme ook de decadente voorkeuren voor het artificiële, het verval en de verveling. (Hielkema, 1989) In The Decay Of Lying zet Wilde zijn opvattingen overzichtelijk uiteen. Dit werk is in dialoogvorm geschreven en het betreft een gesprek tussen Vivian en Cyril. Vivian is van mening dat de kunst de natuur in alles overtreft. De kunst toont alle gebreken van de natuur aan en het is ook juist de onvolmaaktheid van de natuur die de kunst mogelijk maakt. Een passend voorbeeld is dat van de architectuur: Als de natuur perfect zou zijn, zouden er geen huizen nodig zijn. Maar omdat men een dak boven het hoofd verkiest boven de open lucht, geeft aan dat men het kunstmatige dus prefereert boven het natuurlijke. Kunst mag vooral ook geen functie hebben. Het enige doel van kunst is de kunst zelf. Kunst mag nooit een kopie van het leven zijn, het mag zelfs niet in de buurt komen van de realiteit. Daarom moet er veel gelogen worden in de kunst, de bijzondere waarde van kunst wordt namelijk bepaald door het fictieve karakter ervan. De kunst is geen imitatie van de natuur, maar juist andersom. Wat wij waarnemen in de natuur, en hoe wij dat waarnemen, wordt beïnvloed door de kunsten. (Wilde, n.d.) Vivian kan wel gezien worden als degene die de ideeën van Oscar Wilde weergeeft. Wilde stelt, net als Huysmans en Baudelaire, het artificiële boven het natuurlijke. Hij kan in dit opzicht dus als een decadente dandy worden gezien. Ook het estheticisme, wat heel herkenbaar is in A Rebours, is terug te vinden bij Wilde. In tegenstelling tot Baudelaire, Huysmans en Wilde, hadden de realisten en de naturalisten een andere kijk op de natuur. Het naturalisme is als het ware ontstaan uit het realisme en net als de realist wil de naturalist de werkelijkheid weergeven. De naturalist gaat echter een stap verder door het leven wetenschappelijk te benaderen en de werkelijkheid niet te idealiseren. In plaats daarvan wordt ook vooral de duistere kant en de ellende van het leven beschreven. De naturalisten schetsen het leven zoals het daadwerkelijk is en proberen de realiteit zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven. (Kusters, 2008)
Het beste voorbeeld van een naturalistische schrijver in de negentiende eeuw is Emile Zola. Als je zijn werk vergelijkt met A Rebours vallen meteen grote verschillen op tussen de decadente visie en stijl van Huysmans en de naturalistische aanpak van Zola. Opvallend is dat Huysmans aanvankelijk onder invloed stond van het naturalisme. Hij was zelfs een leerling van Zola. En in zijn eerste werken zijn die naturalistische kenmerken ook goed terug te vinden. In zijn romans Martha, geschiedenis van een prostituee uit 1876 en De gezusters Vatard uit 1879 doet hij verslag van het ellendige leven van arbeiders, wat kenmerkend is voor naturalistische schrijvers. Pas met A Rebours begon hij zich af te keren van de naturalistische stijl en stapte hij over op een decadente stijl. (Van Buuren, 2001) Qua schrijfstijl valt meteen een groot verschil op tussen A Rebours van Huysmans en Germinal van Zola. Beide schrijvers zijn heel beschrijvend, maar ieder met een ander doel voor ogen. Zola probeert vooral de sfeer weer te geven en Huysmans heeft eerder een esthetische bedoeling met zijn beschrijvingen. Zola beschrijft de duistere kant van het leven en Huysmans wil de schoonheid van de verschillende kunstobjecten weergeven. Twee citaten uit beide boeken zal dit verduidelijken. Zo schrijft Zola (1993): “In de ondoordringbare en inktzwarte duisternis van een sterreloze nacht liep in de kale vlakte een eenzame man over de weg van Marchiennes naar Montsou, tien kilometer kaarsrecht plaveisel dwars door de bietenvelden” (p. 7). Door de woordkeuze creëert Zola in deze zin al meteen een duistere en een beetje een sombere sfeer. Dit in tegenstelling tot Huysmans (2004): “Net als een hoogaltaar in een kathedraal stond een troon onder talloze bogen, zich losmakend uit de gedrongen, bijna romaanse pilaren, overtrokken met veelkleurig metselwerk, in mozaïek gevat en ingelegd met lazuursteen en bruinrood agaat, in een paleis dat leek op een basiliek van tegelijk mohammedaanse en byzantijnse stijl” (p. 76). Heel uitgebreid beschrijft Huysmans hier de schoonheid van het schilderij Salomé. En hier blijft het niet bij, zo gaat het nog wel een aantal pagina’s door. Dat doet hij eigenlijk door het hele boek heen, steeds weer over een ander onderwerp. De ellenlange beschrijvingen geven de schoonheid van de kunst weer en over de natuur en de realiteit is Huysmans niet zo positief. De verschillen tussen enerzijds de decadenten Huysmans, Baudelaire en Wilde en aan de andere kant de naturalisten met onder meer Zola lijken me wel duidelijk. De decadenten verafschuwen de natuur en zullen schoonheid zoeken in het kunstmatige. Het is echter niet zo dat de naturalisten precies het tegendeel nastreven. Ze verafschuwen de kunst niet zoals de decadenten dat doen bij de natuur. De naturalisten streven alleen naar een natuurgetrouwe weergave van de realiteit.
Literatuur
Baudelaire, C. (1992). De schilder van het moderne leven (M. van Buuren, vert.). Amsterdam: Uitgeverij Voetnoot. (Oorspronkelijke uitgave 1863)
Buuren, M. van (2001). Huysmans, kunstenaar van het surnaturalisme. In: Joris-Karl Huysmans, Voorkeuren (P. Meeuse, vert.). Amsterdam: Voetnoot, pp.137-144
Hielkema, A. (red.). (1989). De dandy of de overschrijding van het alledaagse. Facetten van het dandyisme. Meppel: Boom.
Huysmans, J.-K. (2004). Tegen de keer (J. Siebelink, vert.). Amsterdam: Athenaeum. (Oorspronkelijke uitgave 1884)
Kusters, W. (2008). College Van Germinal tot A rebours. Eleum.unimaas.nl. Retrieved June 3, 2008, from http://eleum.unimaas.nl
Wilde, O. (n.d.) The decay of lying. An observation. Oxford/New York: Oxford University Press
Zola, E. (1993). Germinal (J. Versteeg, vert.). Amsterdam: G.A. van Oorschot. (Oorspronkelijke uitgave 1885)
