Syfilis en aids: enkele historische parallellen

Syfilis en aids: enkele historische parallellen Johan J. Mattelaer Uroloog Lid van het History Office van de European Association of Urology (EAU)

Keywords:

syphilis – AIDS – historical parallel

Het woord syfilis werd voor het eerst gebruikt in 1530, de term aids in 1982. Het gaat in de twee gevallen over seksueel overdraagbare ziekten die met een tijdsperiode van 450 jaar verschil werden beschreven en waarbij we heel wat gelijklopende feiten kunnen vaststellen. In 1527 gebruikte de Franse arts Jacques de Bethencourt uit Rouen voor het eerst de term ‘morbus venereus’ of ‘geslachtsziekte’. De moderne benaming ‘seksueel overdraagbare ziekte’ (sexually transmitted disease – STD) is vrij recent.

Figuur 1: Smeerkuur met kwikzalf zoals ze aan het eind van de 15de eeuw toegepast werd. Uit: ‘A malo Franzcos, morbo Gallorum, praeservatio ac cura’ door de Weense arts Bartolomeus Steber (1497-1498), Oostenrijkse Nationale Bibliotheek, Wenen.

De ziekte heeft telkens een slechte reputatie en de oorsprong ervan wordt in een ander land aangewezen Het woord syfilis verscheen bij de eerste uitgave van het gedicht ‘De Syphilide sive de morbo Gallico libri tres’ geschreven door Gioralamo Fracastoro van Verona (14831553) (Venetië, 1530).

A0193N_2008

In het derde vers van zijn gedicht ‘Syphilis sive de morbus gallicas’ wordt de schaapherder Syphilus (van het griekse ‘sus’ en ‘philos’ – vriend van de zwijnen of varkenshoeder) getroffen door een nieuwe kwaal die optreedt als een wraak van Apollo. Hij was de eerste die lijdde aan de ziekte. Hij had namelijk Apollo aangevallen en was daardoor met syfilis gestraft. Het eerste wetenschappelijk boek over syfilis verscheen in 1497: ‘De epidemia quam Itali morbum gallicum, Galli vero neapolitaneum vocant’ (de ziekte die door de Italianen de Franse ziekte, en door de Fransen de ziekte van Napels genoemd wordt). Verder noemden de Portugezen ze de Castiliaanse ziekte, terwijl ze in de Nederlands-Indische kolonies gekend was als de Portugese ziekte. De Engelsen noemden ze de ‘French disease’ of ‘Bordeaux disease’ of ‘Spanish disease’, en in Vlaanderen en Holland sprak men

van de ‘Spaensche Pocken’. De Polen noemden ze de ‘Duitse ziekte’, de Russen de ‘Poolse ziekte’ enzovoort… Boris Rachewitz beschrijft in zijn boek Eros Noir, Moeurs sexuelles de l’Afrique de la préhistoire à nos jours hoe het Nandivolk in Afrika spreekt van ‘le Mal Arabe’ omdat zij geloven dat de ziekte er door de Arabieren, die in de streek kwamen als slavenhandelaars, werd verspreid.

153 andro logic Vol 4 I Nr 5 I 2008

Figuur 2: De oudste gekende afbeelding van syfilis, door Albrecht Dürer, werd wellicht gebruikt als advertentie voor Ulsenius, stadsdokter in Nürnberg. In dichtvorm heeft deze het over het uitbreken van de epidemie en over de invloed van de sterren daarop. In het bovenste deel van de afbeelding zien we een globe met de tekens van de dierenriem en de invloed van de sterren erop: één ster staat in het teken van de Ram en een aantal andere in het teken van de Schorpioen. Het jaar 1484 op de wereldbol slaat niet op het jaar waarin de prent gemaakt werd, maar eerder op de stand van een aantal hemellichamen op Sint-Catharinadag in 1484. Deze configuratie werd geïnterpreteerd als teken dat er een venerische epidemie aan zou voorafgaan. De man met de mantel en de slappe hoed toont de wonden die de ziekte op de huid van zijn gelaat, armen, benen en handpalmen heeft gemaakt. Albrecht Dürer, Staatliche Museen, Kulturbesitz, Berlijn.

Op het einde van 1979 behandelde Weisman, een geneesheer in Los Angeles, verschillende jonge homoseksuelen met dezelfde symptomen: koorts, gewichtsverlies, diverse klierzwellingen, diarree en schimmelaandoeningen van de mond en de anus. In januari 1981 werd één van de patiënten met zware ademhalingsstoornissen gehospitaliseerd in de afdeling longziekten van dr. Gottlieb aan de University of California. Hier werd de diagnose gesteld van een zeldzame vorm van pneumonie, pneumacystosis carini, geassocieerd met bijna totale verdwijning van de leukocyten en sterke verandering van het immuunsysteem. In 1980 waren reeds verschillende dergelijke gevallen beschreven in New York. In 1979 had Linda Laubenstein één geval van Kaposi’s sarcoma beschreven bij een jonge homoseksueel, een getal dat in maart 1981 in New York reeds opgelopen was tot 8 gevallen. Op 5 juni 1981 publiceerde het Centers of

Disease Control (CDC) vijf gevallen van pneumocystosis bij jonge homoseksuelen en suggereerde het de mogelijkheid van een aantasting van het cellulaire immuunsysteem die de patiënt vrijstelde van ernstige secundaire infecties zoals pneumocystosis, monilia, herpes enz. In het Morbidity and Mortality Weekly Report (MMWR) van 4 juli 1981 stond getiteld: ‘Kaposi’s sarcoma and pneumocystis among homosexual men in New York and California’, en in december 1981 was men er reeds algemeen van overtuigd dat het om een nieuwe, besmettelijke ziekte ging die overgebracht werd door seksueel contact. In de zomer van 1982 werd de naam AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) gesuggereerd, hetgeen in het Frans als SIDA (Syndrome de l’Immuno-Déficitaire Acquise of Syndrome Immuno-Déficitaire Acquise) bekend werd.

154 andro logic Vol 4 I Nr 5 I 2008

Ondertussen werd ook de link gelegd met intraveneus druggebruik. In Miami ontdekte men begin 1982 dat verschillende Haïtianen symptomen van verworven immunodepressie vertoonden. De Amerikanen realiseerden zich dat illegale immigranten uit Haïti een nieuwe plaag hadden ingevoerd. Ze baseerden zich hiervoor op het feit dat Port aux Prince met zijn talrijke prostituees en pedofielen tot 1980 het centrum van sekstoerisme was, dat talrijke Amerikaanse homoseksuelen aantrok.

Möller-Christensen in Denemarken die wereldwijd 18.576 skeletten onderzocht en kon bewijzen dat syfilisletsels in Europese skeletten slechts na 1500 aangetroffen werden. Dit werd echter betwijfeld door prof. Rokhlin uit Leningrad die syfilitische letsels vond op skeletten gedateerd tussen 2000 vóór Christus en de 12de eeuw.

500 jaar na de opkomst van syfilis in Europa zien we dat de geschiedenis zich herhaald en dat de discussie rond ‘morbus gallicus sive napolitaneus’ zich herhaalt in ‘morbus haitianus vel americanus’.

Het epidemisch karakter Syfilis werd bijna zeker in Europa geïmporteerd uit het pas ontdekte Amerika. De militaire campagne van de Franse koning Charles VIII in Napels (1494-1497) was ontegensprekelijk het begin van de eerste syfilisepidemie. Ongeveer 50.000 Fransen, Italianen, Zwitsers, Duitse en andere soldaten verspreidden de ziekte in een mum van tijd doorheen Europa tot een algemene aandoening die iedereen in Europa kon treffen: ‘pontifices, reges, principes, marciones, belli duces, milites, quasi omnes nobiles, mercatores, clericos seculares, regulares’ zoals Franciscus Muraltus hierover schrijft. Tot 1983 werd aids beschouwd als de ziekte van de vier H’s: Homoseksueel, Heroïne, Haïti en Hemofilie. Slechts in 1983 werd ontdekt dat de ziekte ook door heteroseksueel contact en van moeder op kind kon doorgegeven worden. In 1984 realiseerde men zich dat de ziekte reeds epidemisch was in Afrika en dit vooral in twee centra: Nairobi (Kenia) en Kinshasa (toen nog Zaïre). Zeer snel ontdekte men dat heel wat Afrikaanse landen onder de epidemie leden en dat aids een echte globale epidemie was geworden.

Bestond de ziekte reeds voordat ze beschreven werd? Was syfilis geïmporteerd uit Amerika door Christoffel Columbus wanneer hij terugkwam van Hispaniola (Haïti) in 1493? Deze veronderstelling is gebaseerd op de theorie die gedurende eeuwen standhield in Midden-Amerika waar syfilis heerste en waartegen de geïsoleerde eilandbewoners een voldoende immuniteit hadden verworven. Dit was niet het geval voor de kompanen van Columbus die de ziekte terug naar Europa brachten. Die theorie wordt bevestigd door

Figuur 3: Profylactische campagne tegen syfilis, door Theodoro, Parijs, omstreeks 1926.

Ook het kaposisyndroom dat geassimileerd wordt met aids was reeds vroeger in Afrika beschreven. En in het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen kan men in bloedstalen van vóór 1960 het hiv-virus aanwijzen!

De eerste beschrijvingen worden verward en verdoezeld door secundaire symptomen en surinfectie Wanneer syfilis op het eind van de 15de eeuw zijn intrede deed in Europa, werd het verward met gonorroe. Het debat

155 andro logic Vol 4 I Nr 5 I 2008

Figuur 4: ‘Teaching AIDS Prophylaxis’, TingaTingaschilderij door Charinda, Tanzania.

tussen de symptomen van gonorroe en syfilis duurde jaren. Vooraleer aids geïdentificeerd werd, werd het verward met pneumocystosis en het kaposisyndroom.

Het gebrek aan behandeling Het eerste tijdperk in de behandeling van syfilis is dat met mercurium (kwikzilver). Gedurende meer dan vierhonderd jaar zou mercurium waarschijnlijk niet één syfilispatiënt genezen hebben, maar integendeel zijn dood bespoedigd hebben. In de zestiende eeuw was het enige middel tegen syfilis het ‘lignum vitae’ of een waterig afkooksel van guaiacum een zeer harde houtsoort uit de West Indies en Centraal-Amerika. Later gebruikte men allerlei zalven met kwik of baden met kwikdampen, maar zonder echte resultaten. Slechts in het begin van de twintigste eeuw bracht Paul Ehrlich, met de hulp van Sahachiro Hata, organische derivaten met een driewaardig arseniek, de arseno-benzenen

(arsfenamine), op de markt onder de benaming ‘salvarsan’. Dertig jaar later werd de werking versterkt door het toevoegen van zilver: silbersalvarsan, gevolgd door neosalvarsan. Ondertussen hadden Schaudinn en Hoffmann in Berlijn in 1905 de verantwoordelijke kiem ontdekt: treponema pallidum. Slechts na de Tweede Wereldoorlog kon met het gebruik van penicilline syfilis efficiënt onder controle gehouden worden. Sinds de eerste beschrijving van aids in 1981 en de ontdekking van het virus HTL VIII door Robert Gallo in 1984, vanaf 1986 hiv (Human Immunodeficiency Virus), ziet men zovele mutaties van het virus dat een efficiënte behandeling nog steeds niet gevonden is. De enige therapie bestaat in het verhogen van de immuniteit en de hoop ligt in het vinden van een vaccin… Laat ons hopen dat er geen zoveelste parallel zal kunnen gevormd worden tussen syfilis en aids en dat we minder tijd zullen laten gaan tussen het beschrijven van deze ziekte en een efficiënte therapie.

156 andro logic Vol 4 I Nr 5 I 2008

Profylaxis en artistieke campagnes Wanneer er geen efficiënte behandeling bestaat, is het voorkomen van de ziekte het enige wat kan helpen. Tot de Tweede Wereldoorlog en de ontdekking van penicilline waren de massale preventiecampagnes bij de jeugd, in het leger en bij de bevolking de enige hoop om de ziekte af te weren. Dit gebeurde meestal aan de hand van afschrikkende – en meestal vrij artistieke – folders en affiches die overal verspreid werden. Hierbij werd de ziekte als een sociale gesel beschreven waarbij iedereen zijn verantwoordelijkheid moest opnemen. Analoog is men er van overtuigd dat – zolang er geen efficiënte behandeling of vaccinatie tegen aids bestaat – het voorkomen van risicovol contact moet vermeden worden en het condoom moet gepromoot worden. Zo zien we nu opnieuw wereldwijd kleurrijke en sprekende affiches en folders verschijnen om een verantwoord seksueel gedrag aan te prijzen en zo de aandoening te voorkomen.

• • • • •

Kardinaal Jean Borgia, Koning François de eerste, De hertog van Siberia, De kardinaal van segovia, De kunstenaar Benvenuto Cellini…

Enkele moderne beroemdheden die aids opliepen en eraan gestorven zijn: • Keith Haring, • Roch Hudson, • Athur Ashe, • Magic Johnson, • Rudolf Noerejev, • Freddy Mercury…

Beide aandoeningen hebben ‘beroemdheden der aarde’ besmet: vroeger in allerlei ‘Chronijcken’ en vandaag in de sensatiepers breed uitgesmeerd Enkele beroemdheden die zeker met syfilis besmet waren: • Paus Alexander VI en verschillende personen van zijn familieleden,

Figuur 5: ‘Marche de Soutien à la Campagne sur le Sida’, acrylverf op doek door Chéri Samba, 1990.

157 andro logic Vol 4 I Nr 5 I 2008