Verslaafd! Doorbreekt of bevestigt stigmatisering?
Suzan Oudejans & Masha Spits
Verslaving ISSN 1574-1842 Volume 11 Number 1 VERSLAVING (2015) 11:59-62 DOI 10.1007/s12501-015-0007-0
1 23
Your article is protected by copyright and all rights are held exclusively by Bohn, Stafleu van Loghum. This e-offprint is for personal use only and shall not be selfarchived in electronic repositories. If you wish to self-archive your article, please use the accepted manuscript version for posting on your own website. You may further deposit the accepted manuscript version in any repository, provided it is only made publicly available 12 months after official publication or later and provided acknowledgement is given to the original source of publication and a link is inserted to the published article on Springer's website. The link must be accompanied by the following text: "The final publication is available at link.springer.com”.
1 23
Author's personal copy Verslaving in de media
Verslaafd! Doorbreekt of bevestigt stigmatisering? Suzan Oudejans · Masha Spits
Dutch television show Verslaafd! Increasing or decreasing stigma? Met een rubriek als ‘Verslaving in de media’ kun je niet om een programma heen dat wekelijks meer dan 1,4 miljoen kijkers trekt en verslaving betreft. RTL 4 zendt momenteel het tweede seizoen uit van het realityprogramma Verslaafd! Een programma waarin ex-verslaafde en interventionist Jim Geduld samen met programmamaker Peter van der Vorst een verslaafde en diens familie helpt om van zijn verslaving af te komen. Het is een programma met een vaststaand format: er wordt gesproken met de familie, waarbij de pijn die de verslaafde teweeg heeft gebracht de boventoon vormt. Vervolgens wordt de ‘interventie’ gestart: die bestaat doorgaans uit het om 6.00 uur overvallen van de slapende hoofdpersoon en het stellen van een ultimatum door de familie: ‘Je laat je nu helpen of we trekken onze handen van je af.’ Het programma is gebaseerd op de Amerikaanse reality-show Intervention1, met een vergelijkbaar format. Naast veel positieve reacties – de show heeft dertien seizoenen gedraaid en won een Emmy Award – is er ook kritiek, fel verwoord in het stuk ‘Everybody hurts: addiction, drama, and the family in the reality television show intervention’ (Kosovski en Smith 2011), waarover later meer.
1
http://bit.ly/TVV01-intervention.
Dr. S. Oudejans () · Drs. M. Spits Amsterdam, Nederland E-mail:
[email protected] Drs. M. Spits E-mail:
[email protected] Verslaving (2015) 11:59–62, DOI 10.1007/s12501-015-0007-0 © Bohn Stafleu van Loghum 2015 Published online: 24 February 2015
59
Author's personal copy 60
Verslaving (2015) 11:59–62
Wakker schudden Er rust een taboe op verslaving en mensen met een verslaving worden vaak gestigmatiseerd. Zo vindt een meerderheid van de burgers mensen met een verslaving agressief en zelf verantwoordelijk voor hun verslaving (Boekel et al. 2013). Stigmatisering heeft negatieve gevolgen: verslaafden schamen zich en zoeken geen of te laat hulp. Negatieve berichtgeving over verslaving, verslaafden en de verslavingszorg draagt bij aan het stigma. De sector trekt zich dat aan. GGZ Nederland geeft, in haar visiedocument over de verslavingszorg (GGZ Nederland 2013) van 2013, aan dat het belangrijk is om stigmatisering en discriminatie tegen te gaan en het draagvlak voor de sector te versterken. Hiervoor moet ‘(…) de verslavingszorg actief werken aan realistische beeldvorming over verslaving, verslaafden en verslavingszorg’. Ook RTL wil middels dit programma het taboe rond verslaving doorbreken. De zender hoopt zelfs de politiek wakker te schudden, aldus de presentatoren die bij RTL Boulevard aan het woord waren.2 RTL 4 zou dus een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de missie van GGZ Nederland. Er kijken ten slotte 1,4 miljoen mensen naar Verslaafd!3 Maar geeft Verslaafd! wel een realistisch beeld over verslaving, verslaafden en de verslavingszorg?
Beeldvorming verslaving In het programma wordt (elke aflevering weer) gezegd dat er twee miljoen mensen in Nederland verslaafd zijn. Dit aantal komt overeen met wat op gangbare websites wordt vermeld (zoals Jellinek.nl4). Echter, het gaat hier ook om verslaving aan het roken van tabak, en net die groep heeft nog geen aandacht gekregen in Verslaafd! Regelmatig benadrukt men in het programma dat verslaving een ziekte is. Dit beeld wordt gedeeld door de wetenschap en praktijk (Brink 2005; Wismans 2013). Verslaafd! waagt zich niet aan de mogelijke oorzaken van verslaving. Soms wordt er voorzichtig gehint op een trauma, maar daar wordt –na het opbouwen van de nodige spanning – doorgaans niet over gepraat (‘Ze drinkt vanwege nare gebeurtenissen in het verleden, waar ze niet over wil praten’). Overigens wordt dit nooit als mogelijke of enige oorzaak van de ziekte neergezet. Kortom: Verslaafd! geeft niet veel informatie over wat verslaving is, maar wat wordt gezegd is niet onjuist.
Beeldvorming verslaafden Steevast wordt de hoofdpersoon in Verslaafd! overvallen door Jim Geduld, vergezeld van veel familieleden of vrienden. Op confronterende wijze wordt deze voor het blok gezet, met de nodige boosheid, verdriet en spanning. Opvallend is dat de http://bit.ly/TVV01-boulevard. http://bit.ly/TVV01-kijkonderzoek. 4 http://bit.ly/TVV01-jellinek. 2 3
Author's personal copy Verslaving (2015) 11:59–62
61
hoofdpersoon in eerste instantie meestal niet geholpen wil worden. In dit geval vloeit dit logisch voort uit de opzet van het programma, maar erg realistisch is het niet. Het klopt dat de weg naar de hulpverlening niet altijd makkelijk is en dat er mensen zijn die geen hulp meer willen, omdat ze al een aantal mislukkingen achter de rug hebben. Maar in Verslaafd! wordt de kijker op twee manieren op het verkeerde been gezet: de hoofdpersonen moeten door de opzet van het programma als weigerachtig worden geportretteerd (anders is zo’n interventie totaal onzinnig). Verder laat men achterwege in hoeverre de hoofdpersonen van dit programma al eerder hulp hebben gezocht. De hoofdpersonen worden in Verslaafd! zonder uitzondering ‘zwaar verslaafd’ genoemd; hij heeft het leven van naasten daarbij bemoeilijkt en soms zelfs verpest. Maar wat is zwaar verslaafd? We zien niets over diagnostiek en de meeste hoofdpersonen functioneren zij het moeizaam – nog steeds in baan en sociaal netwerk. Geeft Verslaafd! een realistisch beeld over verslaafden? In onze optiek is het antwoord daarop: nee. De verslaafden zijn ongemotiveerd, ‘zwaar verslaafd’ en doen hun omgeving alleen maar verdriet. Het bevestigt eerder het stigmatiserende beeld van de verslaafde, dan dat het dit ontkracht.
Beeldvorming verslavingszorg De aanpak die bij Verslaafd! gevolgd wordt bestaat uit een ‘interventie’, soms een detox en vervolgens een verblijf in een (meestal buitenlandse) kliniek, waar volgens het Minnesota-model behandeld wordt. De interventiemethodiek die wordt toegepast is gebaseerd op de, in Amerika ontwikkelde, Johnson Model Intervention (Loneck, Garrett & Banks 1996). Deze houdt in dat men de verslaafde op rigoureuze wijze confronteert met zijn verslaving. Deze confronterende interventie is niet ‘evidence-based’ en de effectiviteit is onduidelijk. Wel is bekend dat confronterende behandelingen niet effectief zijn (White en Miller 2007). Het Minnesota-model wordt momenteel in een aantal Nederlandse verslavingszorginstellingen, met name in private instellingen, gehanteerd als behandelmethodiek. Echter de onderzoeken wat betreft de effectiviteit ervan laten tegenstrijdige resultaten zien (Wildt en Vedel 2013). Vaker onderzocht en in de praktijk meer gebruikt, zijn cognitieve gedragstherapie en motiverende gespreksvoering (Wildt en Vedel 2013; Emmelkamp en Vedel, 2006). Net als in de Amerikaanse show, wordt ook in Verslaafd! voorbijgegaan aan de wetenschap en de dagelijkse praktijk van de verslavingszorg (Kosovski en Smith 2011). Er wordt op één manier gehandeld en daarmee kan bij de kijker het beeld ontstaan dat dit enige en juiste manier is. Ander kritiekpunt is dat juist net deze manier niet voor iedereen toegankelijk is, vanwege de kosten. Ondanks dat buitenlandse klinieken (deels) vergoed worden door de Nederlandse zorgverzekeringen, kunnen de kosten voor een vliegticket al een te groot obstakel zijn. Verslaafd! geeft dus geen realistisch beeld van de verslavingszorg. De methodiek die wordt gekozen, wordt in slechts een klein deel van de verslavingszorginstellin-
Author's personal copy 62
Verslaving (2015) 11:59–62
gen ingezet en de effectiviteit is niet duidelijk. Het programma sluit dus noch aan bij de huidige kennis, noch bij de dagelijkse praktijk.
Tot besluit Verslaafd! is een echte publieks- en tranentrekker. Het programma wil taboedoorbrekend zijn en stigmatisering verminderen (Geduld 2013). Volgens GGZ Nederland moet daarvoor een realistisch beeld geschetst worden van verslaving, de verslaafde en de verslavingszorg. Dat lukt niet helemaal. Verslaafd! geeft over verslaving een realistisch doch beperkt beeld, over de verslaafde een eenzijdig en zelfs stigmatiserend beeld en over de verslavingszorg een onrealistisch beeld. Dat is problematisch: wekelijks krijgen 1,4 miljoen kijkers dit beeld voorgeschoteld. GGZ Nederland wacht nog veel werk.
Literatuur Boekel, L. C. van, Brouwers, E. P., Weeghel, J. van, & Garretsen, H. F. (2013). Public opinion on imposing restrictions to people with an alcohol- or drug addiction: a cross-sectional survey. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 48, 2007–2016. Brink, W. van den. (2005). Verslaving, een chronisch recidiverende hersenziekte. Verslaving, 1, 47–53. Emmelkamp, P. M., & Vedel, E. (2006). Evidence-based treatment for alcohol and drug abuse: a practitioner’s guide to theory, methods, and practice. New York: Routledge. Geduld, J. (2013). Verslaving in de media (column). Lef Magazine, 2, 74. GGZ Nederland. (2013). Een visie op verslaving en verslavingszorg: focus op preventie en herstel. Amersfoort: GGZ Nederland. Kosovski, J. R., & Smith, D. C. (2011). Everybody hurts: addiction, drama, and the family in the reality television show Intervention. Substance Use and Misuse, 46, 852–858. Wismans, L. (2013). NRC Next checkt: verslaving is een ziekte, geen keuze. NRC Next, 29 augustus 2013. White, W., & Miller, W. (2007). The use of confrontation in addiction treatment: history, science and time for change. Counselor, 8, 12–30. Wildt, W. A. de, & Vedel, E. (2013). Psychologische behandeling van verslaving: focus voor de toekomst. Tijdschrift Psychiatrie, 55, 907–913.
Dr. Suzan Oudejans is eigenaar van onderzoeksbureau Mark Bench te Amsterdam en gastonderzoeker bij AIAR-AMC. Drs. Masha Spits is eigenaar van onderzoeksbureau Mark Bench te Amsterdam en gastonderzoeker bij AIAR-AMC.
