UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2003-2004
Structurele uitdagingen voor de Duitse banksector
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van: Licentiaat in de Economische Wetenschappen Hannes Dhaeze onder leiding van Prof. Dr. Rudi Vander Vennet
I
II
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2003-2004
Structurele uitdagingen voor de Duitse banksector
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van: Licentiaat in de Economische Wetenschappen Hannes Dhaeze onder leiding van Prof. Dr. Rudi Vander Vennet
III
Permission
IV
Woord vooraf Het is mij een aangename plicht mijn erkentelijkheid te betuigen aan al degenen die mij bij het opstellen van deze thesis terzijde stonden en hebben gesteund. Mijn oprechte dank gaat in het bijzonder naar de promotor van dit werk, Prof. Dr. Rudi Vander Vennet voor zijn welwillende hulp en leiding. Ook mijn talrijke kennissen, vrienden en verwanten ben ik schatplichtig. Documentatie, raad en steun hielpen mij grotelijks bij het opmaken van deze thesis. Het onderwerp was uitermate boeiend en naarmate het werk vorderde groeide mijn interesse in deze unieke problematiek. Het maken van deze thesis heeft mijn interesse in de financiële wereld dan ook verder aangewakkerd.
V
Inhoudsopgave INLEIDING ........................................................................................................................................... 1 DEEL I: DE BANKSECTOR IN EUROPA EN DE VS: EEN VERGELIJKING.......................... 2 1. INLEIDENDE SITUATIESCHETS ......................................................................................................... 2 2. INSTELLINGEN EN REGULERING ...................................................................................................... 3 3. KANTORENNET EN PERSONEEL ....................................................................................................... 6 4. FUSIES EN OVERNAMES ................................................................................................................... 7 4.1. Consolidatiegolf en gevolgen op concentratiegraad ............................................................... 7 4.2. Grootste banken in de VS en Europa....................................................................................... 9 5.PERFORMANTIE VAN EUROPESE EN AMERIKAANSE BANKSECTOR ................................................ 10 DEEL II: DE DUITSE BANKSECTOR ........................................................................................... 13 1.STRUCTUUR VAN DE DUITSE BANKSECTOR: GROOTTE EN CONCENTRATIE ................................... 13 2. BANKTYPE ..................................................................................................................................... 15 2.1. Schematische voorstelling ..................................................................................................... 15 2.2. De universele banken............................................................................................................. 16 2.3. De andere banken .................................................................................................................. 18 2.4. Evolutie van de bankvorm ..................................................................................................... 18 2.5 Enkele beschrijvende statistieken van de verschillende banktypes......................................... 18 3. OWNERSHIP ................................................................................................................................... 20 4. ROL VAN BUITENLANDSE BANKEN................................................................................................ 20 5. BELANG VAN DE BANKSECTOR IN DE ECONOMIE .......................................................................... 21 6. PERFORMANTIE VAN DE DUITSE BANKSECTOR............................................................................. 21 6.1 Inkomsten................................................................................................................................ 22 6.2 Kosten ..................................................................................................................................... 24 7. SCHETS VAN HET REGELGEVEND KADER ...................................................................................... 25 7.1 Historie ................................................................................................................................... 25 7.2 Universeel karakter ................................................................................................................ 26 7.3 Recente evolutie van de regelgeving....................................................................................... 26 8. OVERZICHT VAN DE OORZAKEN VOOR DE RECENTE CRISIS IN HET DUITSE BANKWEZEN ............ 28 8.1 Stagnatie van de Duitse economie en het hoge aantal faillissementen .................................. 28 8.2 De enorme fragmentatie van de Duitse banksector................................................................ 29 8.3 Staatsgaranties van publieke sector ....................................................................................... 30 8.4 Wijziging in spaarpatroon ...................................................................................................... 30 8.5 Wijziging in binnenlandse bedrijfsfinanciering...................................................................... 30 8.6 De Duitse hereniging.............................................................................................................. 31 8.7 Verkeerd strategisch beleid .................................................................................................... 31 9. BESLUIT......................................................................................................................................... 31 DEEL III: EMPIRISCHE BIJDRAGE............................................................................................. 32 DEEL III.1: ANALYSE VAN DE VIER BELANGRIJKSTE DUITSE BANKEN ...................... 33 1. ALGEMEEN .................................................................................................................................... 33 2. ANALYSE ....................................................................................................................................... 35 1. Inkomsten.................................................................................................................................. 35 1.1. Netto interest inkomsten.................................................................................................... 35 1.2. Netto commissie inkomsten .............................................................................................. 35 1.3. Netto trading inkomsten .................................................................................................... 36 1.4. Aandeel van de inkomsten ................................................................................................ 37 2. Efficiëntie.................................................................................................................................. 39 3. Rendabiliteit.............................................................................................................................. 41 4. Solvabiliteit............................................................................................................................... 42 5. Probleemkredieten en provisies................................................................................................ 44
VI
3. EEN BLIK OP DE TOEKOMST........................................................................................................... 45 DEEL III.2: ONDERZOEK NAAR VERSCHILLEN IN GEVOELIGHEID TUSSEN DUITSE EN ANDERE BANKAANDELEN..................................................................................................... 48 1. LITERATUUR.................................................................................................................................. 49 2. EIGEN ONDERZOEK........................................................................................................................ 51 2.1 Regressie van de bankindexen ................................................................................................ 52 2.2 Regressie van de individuele bankaandelenreturns................................................................ 54 3.CONCLUSIE ..................................................................................................................................... 57 DEEL IV: OPLOSSINGEN EN TOEKOMST VOOR DE DUITSE BANKSECTOR ................ 58 1. DE TOEKOMST VAN DE DUITSE BANKEN ....................................................................................... 58 2. KUNNEN FUSIES EN OVERNAMES EEN OPLOSSING ZIJN? ............................................................... 59 1. Algemene motieven voor fusies en overnames.......................................................................... 60 2. Toetsen van motieven aan de Duitse banksector ...................................................................... 60 2.1. Schaalvoordelen ................................................................................................................ 60 2.2. Scope voordelen ................................................................................................................ 62 2.3. Technische inefficiëntie .................................................................................................... 63 3. Conclusie .................................................................................................................................. 64 3. SAMENWERKING, FUSIES EN OVERNAMES IN DE PRAKTIJK........................................................... 65 4. CONCLUSIE .................................................................................................................................... 67 ALGEMEEN BESLUIT ..................................................................................................................... 68
VII
Gebruikte afkortingen BaFin
Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht, het federale supervisie orgaan voor financiële instellingen
C5
Concentratiegraad, marktaandeel van 5 grootste banken
C/I
Cost-income ratio (kost-inkomsten ratio)
FBSO
Federal Banking Supervisory Office, het vorige federale banksupervisie orgaan
HVB
Bayerische Hypo-und Vereinsbank
MNO
Multi nationale onderneming
M&A
Fusies en overnames
NPL
Non performing loans (probleemkredieten)
OESO
Organisatie voor economische samenwerking en ontwikkeling
ROE
Return on equity (rendement op eigen vermogen)
RWAs
Risk weighted assets (risicogewogen activa)
VIII
Lijst van tabellen en figuren Tabel 1: Aantal bankkantoren per 1000 inwoners ..................................................................... 6 Tabel 2: Marktaandeel van de vijf grootste kredietinstellingen(C5)1 ........................................ 8 Tabel 3: Rangschikking banken in USA en Europa volgens tier 1 kapitaal (eind 2002)......... 10 Tabel 4: Aantal banken en kantoren per banktype ................................................................... 18 Tabel 5: Personeel per banktype .............................................................................................. 19 Tabel 6: Aandeel NII en NCI in totale inkomsten voor de gehele Duitse banksector ............. 23 Tabel 7: Twee richtingaangevende indicatoren voor de Duitse banksector in zijn geheel ...... 24 Tabel 8: Aantal faillissementen in Duitsland ........................................................................... 29 Tabel 9: Algemene gegevens van de vier grootste Duitse banken........................................... 33 Tabel 10: Cost-Income ratio grote vier (1997-2003) ............................................................... 39 Tabel 11: ROE van grote vier (1997-2003) ............................................................................. 42 Tabel 12: Tier-1 ratio van grote vier (1997-2003) ................................................................... 43 Tabel 13: Regressieresultaten met return bankindexen als afhankelijke variabele. De onafhankelijke variabelen zijn: wijzigingen in world index, LT-rente en leading indicator .......................................................................................................................................... 53 Tabel 14: Regressieresultaten met individuele bankreturns als afhankelijke variabele........... 54 Tabel 15: Significantieniveau van leading indicator als deze alleen op de bankaandelenreturns wordt geregresseerd.......................................................................................................... 56 Figuur 1: Gemiddelde C/I ratio per land in 2002 ..................................................................... 11 Figuur 2: Het aandeel van de banktypes in de uitstaande leningen ......................................... 14 Figuur 3: Het Duitse banksysteem ........................................................................................... 16 Figuur 4: Economische groei in Duitsland tussen 1992-2003 ................................................. 28 Figuur 5: Aandeel van de verschillende inkomsten in de totale inkomsten per bank (in %)... 37
IX
Inleiding De Duitse banksector, het toonbeeld van stabiliteit en performantie van de jaren '90, is ten onder gegaan aan zijn eigen succes. De structuur van de Duitse banksector is uniek in Europa. Naast een aantal grote commerciële banken en een aantal grote Landesbanken, bestaan er honderden kleine banken. De fragmentatie is immens, de concurrentie zwaar. Maar net dit maakt onderzoek naar de Duitse banksector zo interessant. In 2000 werden nog recordwinsten geboekt, maar van dan af ging het steil bergaf. De banken slaagden er amper nog in om winst te maken. De grootbanken boekten zelfs zware verliezen. Vanwaar komt nu die plotse ommekeer? Wat zijn de oorzaken van de huidige ondermaatse resultaten? Wat moet er gedaan worden om de resultaten in de toekomst terug op een degelijk peil te brengen? Wat staat er te gebeuren in de toekomst? Komen er fusies en overnames? Of gaat de Duitse banksector ten onder? Het is duidelijk dat de Duitse banksector op een scharnierpunt staat. Ze worden dan ook met tal van uitdagingen geconfronteerd. In dit werk zal dan ook getracht worden om een antwoord te geven op al deze vragen. Eerst wordt de Europese en Amerikaanse banksector in het algemeen besproken om zo een beeld te krijgen van de banksector in de wereld. Daarna wordt de Duitse banksector van naderbij bekeken en wordt gezocht naar de oorzaken van de huidige problemen. In het derde deel gaan we de vier grootste Duitse banken analyseren en daarna wordt een onderzoek gevoerd naar de gevoeligheden van de returns van de bankaandelen. Hieruit proberen we beleidsaanbevelingen te halen voor de Duitse banken. En tenslotte wordt in het laatste en vierde deel gezocht naar oplossingen en wordt vooruitgeblikt naar de toekomst van de Duitse banksector.
1
Deel I: De banksector in Europa en de VS: een vergelijking 1. Inleidende situatieschets Reeds tientallen jaren pleit men voor een betere integratie van de Europese financiële markten. Vanwaar nu dit idee? Het idee van concentratie en integratie verwijst naar een situatie waar vanuit een voorheen gesegmenteerde markt voor een product, nu een coherente markt is ontstaan. Markten worden als geïntegreerd beschouwd als de ‘law-of-one-price’ geldt. Waarom wordt nu al dat belang gehecht aan integratie? Algemeen wordt verwacht dat een toegenomen integratie de competitie bevordert. Dit kan op twee manieren gebeuren. Door toename van het aantal aanbieders van de specifieke goederen (Cournot-oligopolie), of door de dreiging van nieuwe intrede (contesteerbaarheid van de markten). Door integratie van de Europese markt, bijvoorbeeld door een lagere intredekost of door een eenheidsmunt, zal de competitie
verhogen.
De
lagere
marktmacht
in
de
banksector
heeft
dalende
financieringskosten voor investeringen tot gevolg, wat de economische activiteit moet doen aanzwengelen. (ECB, forthcoming; ECB(b), 2002) Maar tegenover de voordelen staan er ook nadelen van een geïntegreerde financiële markt. Zo is er bijvoorbeeld het grotere contagion gevaar, welke de financiële stabiliteit in gevaar kan brengen. En daarbij komt dan nog de steeds moeilijker wordende regulering en supervisie vanwege de toenemende complexiteit van het globaliserende financiële systeem. (ECB, forthcoming; European Economy, 2001) Over de manier en het niveau (nationaal of Europees) waarop dit moet gebeuren woedt er nog volop discussie. Dit valt echter buiten het bestek van dit werk. Het financieel systeem in Europa is, in tegenstelling tot dat in Amerika, nog veel meer bankgedomineerd. Zo is het deel van de financiële assets dat in Europa door de banksector wordt beheerd significant hoger dan in de VS. Zo zien we bijvoorbeeld dat de bankleningen in Europa ongeveer 100% van het BBP bedragen, terwijl dit in de VS amper de helft is. In de VS wordt immers veel meer gefinancierd via directe intermediatie door uitgifte van aandelen of obligaties. En aangezien Amerikaanse banken tot 1999 geen gemeenschappelijke beleggingsfondsen of verzekeringsproducten mochten aanbieden hebben zij een groot deel van hun marktaandeel moeten afstaan aan andere financiële intermediairs. (IMF, 2001)
2
In Europa echter hebben de banken reeds sinds de tweede bankrichtlijn in 1989 veel meer vrijheid in het aanbieden van producten (Vander Vennet, 2002). Dit en de tot voor kort beperktere mogelijkheden tot directe financiering door de beperkte financiële integratie in Europa zijn de twee belangrijkste redenen waarom het financiële systeem in Europa nog steeds gedomineerd wordt door de banksector. De laatste jaren is de financiële integratie echter al sterk verbeterd in de primaire markten door de eenmaking van de Europese markt en door de introductie van de Euro. Om de integratie verder te bevorderen trachten de Europese instanties de regelgeving te harmoniseren en de barriëres op te heffen. Welke impact al deze maatregelen en richtlijnen hebben op de Europese banksector wordt in onderstaand deel bekeken. Tegelijk gaan we de Europese bankstructuur en -regulering met de Amerikaanse vergelijken. Daarna beschrijven we de banksector onder andere aan de hand van een aantal statistieken, om vervolgens te kijken naar de fusie- en overname activiteit in de laatste jaren. En ten slotte wordt ook de performantie nader belicht. Dit deel heeft dan ook de bedoeling om een algemene schets te geven van de banksector in Europa en Amerika alvorens over te gaan op een meer diepgaande analyse van de Duitse banksector.
2. Instellingen en regulering Europa blijft gekenmerkt door een veelheid aan banktypes zoals spaarbanken, mutual en coöperatieve banken en commerciële banken. Hieronder beschrijven we in het kort de belangrijkste kenmerken en verschillen tussen de banktypes: *private commerciële banken: Deze instellingen zijn in bezit van de aandeelhouders, die soms belangrijke kapitaalkrachtige groepen zijn of het publiek. *spaarbanken: Hun rol bestaat eruit krediet te verlenen aan bepaalde groepen (bv. lokale overheden, KMO's,...). De meeste spaarbanken zijn nog in het bezit van de lokale openbare besturen en sommige worden nog beheerd door de centrale overheid. Vele van deze instellingen genieten ook van tal van privileges zoals gesubsidieerd kapitaal of overheidsgaranties (zie ook later deel II) *coöperatieve banken: deze banken zijn in bezit van de klanten. De winst wordt dan ook veelal onder deze verdeeld of wordt bij de reserves en het kapitaal gevoegd.
3
*publieke banken: dit zijn banken die in bezit zijn van de overheid. De voornaamste vorm zijn spaarbanken. *Andere types: Veelal zijn dit instellingen die gespecialiseerd zijn in de uitgifte van leningen voor specifieke doeleinden: hypotheekbanken, bouw- en leningsvennootschappen,... . (IMF, 2001) Vooral in Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland,... hebben de overheidsbanken nog een significant marktaandeel in handen. In deze landen hebben de overheidsbanken nog ongeveer de helft van de markt in handen. (Deeg, 2001) In andere landen zoals België, Nederland, Scandinavië zijn het vooral de private commerciële banken die het grootste marktaandeel in bezit hebben. In deze landen is de rol van overheidsbanken minimaal of nihil. In de Verenigde Staten is de structuur toch wel sterk verschillend aan die in Europa. Zo kenden we er tot de late jaren ’80 twee soorten banken: de ‘commercial banks’ en de ‘investment banks’. De oorzaak hiervan is terug te vinden in de strikte regulering van het Amerikaanse banksysteem tot zeer recent. De laatste 15 jaar is hier echter verandering in gekomen. Zo werd in november 1999 met de Gramm-Leach Bliley Act het verbod op functionele diversificatie opgegeven. (IMF,2000) In 1933 had men na de beurscrash de Glass-Steagall Act ingevoerd. Die verbood de samenwerking tussen banken, verzekeringsmaatschappijen en andere financiële intermediairs. Banken mochten dus uitgiftes van aandelen of obligaties door ondernemingen niet onderschrijven. Functionele diversificatie was dus strikt verboden. Op die manier poogde men de stabiliteit van het financieel systeem te verbeteren en probeerde men belangenconflicten tussen de 'commercial banking' en 'investment banking' afdelingen tegen te gaan. (Cyree, 2000) Sindsdien werd de Glass-Steagall Act via talrijke case-by-case uitzonderingen reeds sterk uitgehold. Het effect van de uiteindelijke schrapping zal dan ook, zeker op het vlak van fusies en overnames, beperkt zijn. De banken hadden immers al tal van securities-bedrijven opgekocht. Nu zal men beide instellingen verder kunnen integreren. Zo stelt het IMF(2001) dat de Amerikaanse banksector steeds meer naar 'universal banking' evolueert.
4
Toch stelt Biswas (2001) de mate waarin dit zal gebeuren in vraag omdat we nu reeds duidelijk zien dat de meeste banken zich via ‘subsidiaries’ vrijwillig opsplitsten in 'commercial' en 'investment' banken. Op die manier komt men tot meer gespecialiseerde banken . Deze evolutie wordt ook door de Group of Ten (2001) aangehaald als een van de trends voor de toekomst bij de financiële instellingen. Wel kan de impact van de schrapping van de Glass-Steagall Act groter zijn bij verticale integratie tussen banken en niet-banken. Zo mogen hypotheekbanken zich nu ook op de vastgoedmarkt gaan begeven. (IMF, 2000) Een ander opvallend verschil in regulering tussen het Nieuwe en het Oude Continent is de toelating tot staats- of grensoverschrijdende bankactiviteiten. Staatsoverschrijdende bankactiviteiten waren in Amerika tot voor de Riegle-Neal Act uit 1994 sterk beperkt (Biswas, 2001). De grote evoluties in het Amerikaanse bankwezen zijn er dan ook pas na de deregulering gekomen. Maar ook in Europa is de regelgeving nog steeds in volle evolutie. Met de verschillende bankrichtlijnen probeert men de nationale wetgeving te harmoniseren om zo tot één algemene Europese wetgeving te komen. Maar naast de harmonisatie van de wetgeving probeert men ook om de regelgeving 'up-to-date' te houden aan de steeds wijzigende en complexer wordende banken. Zo wordt nu volop gewerkt aan een nieuw Basel akkoord. Het eerste Basel akkoord van 1988 verplichtte de banken om een reserve aan te houden ter waarde van 8% van de risicovolle leningen (RWAs: Risk Weighted Assets). Hierbij werd geen onderscheid gemaakt in het risicoprofiel van de leningen. Het voorstel voor het nieuwe Basel-II akkoord houdt hier wel rekening mee. Het principe komt op het volgende neer: hoe hoger het risico van de lening, hoe meer reserve er moet worden aangehouden. Het probleem dat zich hierbij stelt, en waar nog volop discussie over woedt, is hoe men het risico van een lening bepaalt. Moet dit bepaald worden door een extern ratingbureau, of kan de bank het risico zelf beter bepalen? Bij de tweede optie hebben we echter te maken met een belangenconflict. De bank heeft er baat bij om de rating van de RWAs zo goed mogelijk voor te stellen. Op die manier moet de
5
bank minder reserves aanhouden en kan ze meer geld ontlenen waarop ze inkomsten genereert. (Kirstein, 2002) De toekomst zal uitwijzen welke optie er gekozen wordt. Dit zal mogelijks een derde zijn waarbij de bank intern via eigen technieken zijn rating bepaalt en waarbij een controleorgaan de rating indien nodig bijstuurt.
3. Kantorennet en personeel Een goede maatstaf voor de beschikbaarheid van banken kan het aantal bankkantoren per 1000 inwoners zijn. Zowel binnen Europa als in vergelijking met de Verenigde staten zijn hierin een aantal opmerkelijke verschillen te noteren. Zo heeft het Verenigd Koninkrijk en Finland slechts één bankkantoor per 4000 inwoners, terwijl dit in Spanje oploopt tot één kantoor per 1000 inwoners. Opvallend is dat in de VS het aantal kantoren in 1998 met één kantoor per ongeveer 4000 inwoners opmerkelijk lager ligt dan in Europa. (IMF, 2001) We mogen dan ook stellen dat de Amerikaanse markt veel minder 'overbanked' is dan de bankmarkt van vele Europese landen.
Tabel 1: Aantal bankkantoren per 1000 inwoners België Duitsland Finland Frankrijk Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk
1990(1) 1,35 0,78 0,66 0,45 0,27 0,31 0,78 0,54 0,58 n.a. 0,90 0,38
1995(1) 0,76 0,78 0,38 0,44 0,35 0,41 0,85 0,44 0,58 n.a. 0,92 0,30
1998(2) 0,70 0,73 0,24 0,42 0,29 0,46 0,76 0,43 0,57 0,49 0,99 0,27
2000(2) 0,65 0,69 0,23 0,42 0,23 0,49 0,76 0,38 0,56 0,55 0,98 0,25
2002(2) 0,54 0,62 0,24 0,43 n.a. 0,51 0,61 0,31 0,55 0,52 0,96 n.a.
Verenigde Staten
0,20
0,22
0,23
n.a.
n.a.
(bron: IMF, 2001; ECB(a),2003) (1)uit IMF, 2001, p.10 (2)uit ECB(a), 2003, p.31
6
Behalve een aantal uitzonderingen is er overal een dalende trend in het aantal bankkantoren waar te nemen. Dit weerspiegelt dan ook de vele, meestal binnenlandse fusies en overnames die het laatste decennium in het Europese bankwezen hebben plaatsgevonden. Men zou, gezien de daling van het aantal kantoren, dan ook een dalend personeelsbestand kunnen verwachten. Tot 2000 was dit, waarschijnlijk hoofdzakelijk door de hoogconjunctuur, nog niet echt waar te nemen. De laatste jaren echter is men vanwege het slechtere economische plaatje gaan snoeien in het personeelsbestand om zo de kosten te drukken. In de meeste landen zien we dan ook een afname of stabilisatie van het totaal aantal tewerkgestelden in de financiële sector (tabel: zie bijlage 1.1). Toch blijft het aantal kantoren in een aantal landen (bv. België, Spanje,...) ondanks de relatief hoge concentratiegraad in die landen vrij hoog. The Group of Ten (2001) stelt dat ondanks het dalend aantal banken in die landen als gevolg van het consolidatieproces, het aantal bankkantoren toch blijft stijgen vanwege de blijvende noodzaak voor lokale aanwezigheid van de banken, zeker voor het retail bankieren. De laatste jaren zien we echter dat in alle landen, uitgezonderd Italië en Finland, het aantal kantoren toch begint te dalen, wat dus aangeeft dat de banken ook in hun kantorennet zijn beginnen knippen om ook zo de kosten te drukken.
4. Fusies en overnames 4.1. Consolidatiegolf en gevolgen op concentratiegraad In de jaren '90 vond een enorme consolidatiegolf plaats in de Europese banksector. Maar sinds begin 2001 is de M&A activiteit in Europa sterk teruggevallen. Een belangrijke reden hiervoor is de lagere economische groei sinds 2001 en de hiermee gepaard gaande dalende beurzen. Een andere belangrijke reden is het feit dat tal van instellingen in de afgelopen jaren fusies hebben doorgemaakt en zich daardoor nu in een fase van consolidatie en integratie bevinden. (Fitch ratings, 2002)
7
Tot voor kort zagen we voornamelijk fusies en overnames binnen de landsgrenzen. Maar is er op dit moment nog ruimte voor verdere binnenlandse consolidatie? Het antwoord op deze vraag is sterk verschillend tussen de Europese landen onderling.
Tabel 2: Marktaandeel van de vijf grootste kredietinstellingen(C5)1 België Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk
1997 54 17 88 40 56 41 31 23 79 48 46 45 24
1998 63 19 86 41 63 40 26 25 82 42 45 45 25
1999 76 19 86 43 67 41 26 26 82 41 44 52 28
2000 75 20 87 47 65 41 23 26 81 43 59 54 28
2001 78 20 80 47 67 43 29 28 82 45 60 53 29
2002 82 20 79 45 67 46 31 30 83 46 60 53 30
Verenigde Staten
N/A
N/A
272
N/A
N/A
N/A
(bron: ECB(a), 2003, p.24; Biswas, 2001, p.11) 1
Aandeel van de vijf grootste kredietinstellingen gemeten als % van de totale assets
2
Uit Biswas, 2001,p.11
In de tabel zien we dat de ratio wordt gekenmerkt door een negatieve correlatie tussen de grootte van het land en de concentratie(ECB(a), 2002). In landen als Frankrijk en Italië is de concentratiegraad nog laag en is er dus zeker nog veel ruimte voor verdere binnenlandse consolidatie. In Duitsland is de concentratiegraad met 20% zelfs extreem laag en Fitch Ratings (2002) verwacht dan ook aanzienlijke wijzigingen in deze sector in de komende jaren. In die landen worden in de toekomst dan ook vooral fusies en overnames verwacht tussen kleine en middelgrote banken zoals bijvoorbeeld spaarbanken en kredietcoöperatieven (ECB(a), 2002). De relatief lage concentratiegraad van Duitsland, Frankrijk en Italië staat in schril contrast met andere landen zoals Finland, België of Nederland. Het Verenigd Koninkrijk lijkt met 29% een relatief lage concentratiegraad te hebben in vergelijking met een aantal andere Europese landen. Toch verboden de autoriteiten in 2001 het overnamebod van Lloyds TSB op Abbey National. (Fitch ratings, 2002) Waarom dan wel?
8
In bepaalde bankdiensten (bv. voor KMOs) bleek de concentratiegraad veel hoger te zijn. Deze marktstructuur leidt tot hogere prijzen en hogere bankwinsten. En dit is natuurlijk niet groeibevorderend. Vandaar dat de autoriteiten tussenbeide kwamen en de fusie verboden. (ECB(a), 2002) In België, Nederland en de Scandinavische landen is het duidelijk dat de binnenlandse consolidatiegolf op zijn einde loopt. In de toekomst zal dit in steeds meer landen het geval zijn. Er worden dan ook steeds meer grens- en sector overschrijdende fusies verwacht. In het verleden hebben we er zo reeds enkele gezien, bijvoorbeeld Fortis, Dexia en Nordea. (ECB(a), 2002) In de Verenigde Staten nemen we een gelijkaardige evolutie waar. Net als in West-Europa daalt het aantal banken er razendsnel. Tussen 1990 en 1999 daalde het aantal commerciële banken met een derde tot ongeveer 10000. Twee elkaar tegenwerkende krachten bieden hiervoor een verklaring. Door de Riegle-Neal Act uit 1994 werden de restricties op staatsoverschrijdende bankactiviteiten opgegeven. Het aantal staatsoverschrijdende kantoren nam daardoor sterk toe. Een tweede, in de andere richting werkende kracht, waren de kostenoverwegingen die leidden tot een consolidatiegolf waardoor het aantal banken sterk inkrimpte. Toch is de concentratiegraad (C5) nog erg laag. In 1990 bedroeg deze amper 11%. Als gevolg van de consolidatiegolf in de jaren '90 steeg deze tot 27% in 1999, wat nog niet erg hoog is.(Biswas, 2001) Toch mogen we deze cijfers niet zomaar vergelijken met deze van andere landen. Geografisch is Amerika immers veel groter dan het grootste Europese land. Zo kan in bepaalde regio's de concentratiegraad veel hoger liggen dan het gemiddelde. Er moet dus omzichtig worden omgesprongen bij vergelijkingen tussen landen. Een vergelijking van concentratiegraden tussen landen van gelijke grootte-orde zou misschien een betere benadering van het probleem zijn.
4.2. Grootste banken in de VS en Europa Om een beter beeld te krijgen van wat nu de gevolgen zijn van al de fusies en overnames bekijken we nu de 5 grootste banken van de USA en de 10 grootste van Europa. Als maatstaf voor rangschikking wordt het Tier 1 Kapitaal genomen. 9
Tabel 3: Rangschikking banken in USA en Europa volgens tier 1 kapitaal (eind 2002) Top 5 USA 1 2 3 4 5
Positie in de wereld Bank 1 Citigroup 2 Bank of America Group 4 JP Morgan Chase 11 Bank One Corp 17 Wells Fargo & co
Tier1(in $m) TA(in $m) 59012 1097190 43012 660458 37570 758800 23918 277383 21512 349259
ROA 2,08 1,97 0,33 1,72 2,55
C/I 54.99 53.45 76.87 57.30 56.78
BIS 11.25 12.43 11.95 13.71 11.31
Top 10 Europa Positie in de wereld Bank 1 3 HSBC Holdings 2 5 Crédit Agricole Groupe 3 7 Royal Bank of Scotland 4 10 BNP Paribas 5 12 Deutsche Bank 6 13 HBOS 7 14 Barclays Bank 8 20 HypoVereinsbank 9 21 UBS 10 22 ING Bank (bron: Timewell, Juli 2003, p.187)
Tier1(in $m) TA(in $m) 38949 759246 35661 609055 27652 649402 24119 744882 23849 795255 23836 512168 22895 637946 20057 724787 19503 851686 18960 500326
ROA 1,27 0,62 1,18 0,75 0,47 0,92 0,81 -0,12 0,38 0,31
C/I 59,4 62,2 55,7 65,2 78,8 50,7 58,5 72,0 86,2 75,9
BIS 13,3 11,7 11,7 10,9 12,6 10,4 12,9 8,2 13,8 11
In de tabel zien we dat de Amerikaanse banken de wereldrangschikking aanvoeren. De eerste Europese bank in de lijst is het Britse HSBC Holdings. In de Europese top-10 lijst staan er naast HSBC nog drie andere Britse banken. Verder staan er met Deutsche Bank en HypoVereinsbank ook twee Duitse banken in de top-10, met Crédit Agricole en BNP Paribas twee Franse, met UBS een Zwitserse en met ING Bank ook nog een Nederlandse bank.
5.Performantie van Europese en Amerikaanse banksector Als we de rangschikking van de grootste banken nu zouden opsplitsen naar performantie dan staan de Amerikaanse banken opnieuw bovenaan de lijst. Ze worden gekenmerkt door een hoge winstgevendheid, een zeer stevige kapitaalbasis (Tier-11) en een lage Cost/Income ratio.(Timewell, 2003) En wat opmerkelijk is, is dat ze de economische recessie zeer goed zijn door gekomen. Dit duidt op een zeer goede veerkrachtigheid van de Amerikaanse banken. De Europese banken hebben sterker geleden onder de recessie. Door de recessie stegen de voorzieningen voor kredietverliezen en daalden tegelijk de niet rente inkomsten gedurende 1
Tier-1: Zuiver Eigen Vermogen/ Risk Weighted Assets
10
2001 en 2002. Het belang van de rente inkomsten voor de Europese banken steeg in 2002 verder tot 61.49 % van de totale inkomsten. Dit was vooral te danken aan het blijvend sterk presteren van het retail banken inclusief hypothecaire kredietverlening. De inkomsten uit trading en commissies daalden in 2002 door de zwakke beurzen. Dit alles leidde tot een verdere daling van de ROE2 van Europese banken tot 8.6%, komende van een recordhoogte van meer dan 12% in 2000. (ECB(b), 2003) De Cost/Income ratio, die in 2000 nog een dieptepunt bereikte met ongeveer 63.5%, bedroeg in 2002 alweer 67% voor de Europese banken.(ECB(b), 2003) Onderstaande grafiek geeft een overzicht van de gemiddelde C/I ratio voor de verschillende landen voor 2002.
Figuur 1: Gemiddelde C/I ratio per land in 2002 100 80 60
C/I ratio
40 20 Portugal
USA
Spanje
Zwitserland
Nederland
UK
Oostenrijk
Frankrijk
Italië
België
Duitsland
0
(bron: Timewell, juli 2003, p.183)
Op de grafiek zien we duidelijk dat de Amerikaanse banken tot de landen behoren met de laagste C/I ratio. Enkel Portugal doet nog net iets beter. Alle andere landen hebben een ongeveer gelijkaardige, zij het iets hogere ratio. België, Italië en Frankrijk behoren tot de minder goede leerlingen van de groep. Maar de echte negatieve uitschieter is Duitsland met een gemiddelde C/I ratio van maar liefst 92.85% in 2002. Dit maakt Duitsland tot het minst efficiënte bankland van alle door The Banker in beschouwing genomen landen.(Timewell, 2003) 2
ROE: Return on Equity, het rendement op het Eigen Vermogen
11
De situatie van de Europese banken is er de laatste jaren dus niet op verbeterd. De ROE daalde en de C/I ratio steeg. Een belangrijk positief punt is anderzijds wel dat de solvabiliteit van de Europese banken sterk blijft. Zo steeg de gemiddelde Tier-1 ratio van 7.80 % in 2000 tot ongeveer 8 % in 2002 ondanks de moeilijke positie waarin de Europese banken zich bevonden. In de toekomst wordt een verdere verbetering van de ratio verwacht omdat de groei van het Eigen Vermogen boven de groei van de RWAs zou uitstijgen. (UBS Warbourg, 2003) We kunnen dus stellen dat ook de Europese banksector toch wel veerkrachtig is, zij het in veel mindere mate dan de Amerikaanse. Sinds 2003 verbeterde de situatie van de Europese banken zich door ten eerste een afname van voorzieningen voor kredietverliezen. Dit is mogelijk omdat de ratio Non Performing Loans/Average Loans3 over zijn hoogtepunt lijkt te zijn4 en zou gaan stabiliseren in de toekomst. Hierdoor zullen de kredietverliezen in de toekomst afnemen en moet men minder voorzieningen aanleggen. (UBS Warbourg, 2003) Ten tweede moet ook de implementatie van kostenbesparende programma's door tal van Europese banken tot betere resultaten leiden in de toekomst. En ten derde is er de aantrekkende conjunctuur die leidt tot extra inkomsten. Aangezien de eerste twee slechts fenomenen zijn met een tijdelijke impact zal deze laatste dan ook de belangrijkste factor zijn. Voor een structurele verbetering van de inkomsten zal de economische groei in de toekomst immers verder moeten blijven stijgen, wat door de meeste analisten ook wordt verwacht(ECB(b), 2003). Uiteraard staat of valt de voorspelde toekomstige economische groei met de evolutie van de oorlog in Irak en de dreiging van het terrorisme. In dit deel werd een overzicht gegeven van de Europese en Amerikaanse banksector, en werden de twee tevens onderling vergeleken. We zagen reeds dat Duitsland in vele opzichten (bankstructuur, concentratiegraad, cost-income ratio,…) verschilt van het doorsnee EU-land. In volgend deel wordt de Duitse banksector dan ook van naderbij bekeken. Ook wordt er gezocht naar de oorzaken voor de slechte performantie van de Duitse banksector.
3
NPL: Non Performing Loans, dit zijn leningen die dubieus geworden zijn. De ratio geeft het percentage van deze leningen weer ten opzichte van het totaal aantal leningen. Hoe groter, hoe hoger de potentiële kredietverliezen. 4 gemiddeld genomen voor Europa althans. Want zoals we later in deel III zullen zien was dit voor de Duitse grootbanken nog niet het geval.
12
Deel II: De Duitse banksector In dit deel wordt de Duitse banksector van naderbij bekeken. Eerst wordt de unieke structuur van de banksector uitgelegd, daarna de verschillende banktypes en hun kenmerken. Verder wordt aandacht besteed aan ownership, buitenlandse banken en het belang van de banksector in de economie. Ook wordt er toelichting gegeven omtrent de performantie en de regulering van de Duitse bankindustrie. Dit deel wordt dan afgesloten met een overzicht van de oorzaken van de recente crisis in het Duitse bankwezen.
1.Structuur van de Duitse banksector: grootte en concentratie De Duitse banksector kan gekarakteriseerd worden als buitenbeentje in de EMU. Een eerste opvallend punt van de Duitse banksector is zijn meer dan proportionele gewicht in de Europese bankmarkt. De Duitse bevolking bedraagt 22% van de Europese, terwijl de banksector een 27-tal% vertegenwoordigt van de Europese.(Lang, 2000) Een opvallender verschil is echter de enorme fragmentatie. In Duitsland bevinden zich maar liefst 39% van alle Europese banken. Dit geeft meteen een zeer belangrijke karakteristiek aan van de Duitse banksector, namelijk de enorme fragmentatie. (ECB(b), 2002) De Duitse banksector wordt nog steeds gekenmerkt door een zeer groot aantal banken die elk slechts een zeer beperkt aandeel van de markt bezitten. Dit wordt duidelijk als we bij wijze van illustratie de marktaandelen van de verschillende banktypes bekijken bij de uitstaande leningen aan niet-banken. De onderstaande grafiek geeft de enorme fragmentatie van de Duitse banksector duidelijk weer. Elk banktype heeft slechts een beperkt deel van de markt in leningen in handen. (BNP Paribas, 2003) De verschillende soorten banktypes worden hieronder nog nader bekeken. Maar naast de fragmentatie is er ook sprake van overcapaciteit.
13
Figuur 2: Het aandeel van de banktypes in de uitstaande leningen Aandeel van uitstaande leningen op 30-04-'03 4%
4% 17%
Bouw en leningsvennootschappen Hypotheekbanken Kredietcoöperatieven
25%
Centrale banken van de kredietcoöperatieven Spaarbanken 12% 1% 15% 22%
Landesbanken Commerciële banken Gespecialiseerde banken
(bron: BNP Paribas, 2003, p.19)
Biswas (2001) stelt dat er “een enorme overcapaciteit is in de Duitse bankindustrie met 44400 kantoren die 82 miljoen Duitsers bedient”.(p.12) Bij overcapaciteit zijn er twee mogelijkheden: ofwel faillissementen, ofwel fusies en overnames. Aangezien een faillissement enorme contagion-effecten kan hebben naar andere banken is de tweede optie van fusies en overnames meer aangewezen. De praktijk leert ons dat de laatste optie zich, zij het gedeeltelijk, heeft voltrokken. Maar toch blijft de overcapaciteit een probleem. Mogelijke motieven voor fusies en overnames, zoals schaal-en scopevoordelen en afbouwen van de technische inefficiëntie worden in het laatste deel uitgebreider bekeken voor de Duitse banksector in het bijzonder. Sinds het begin van de jaren ’90 is het aantal banken sterk gedaald, als gevolg van een fusiegolf tussen coöperatieve banken en spaarbanken onderling (Greiber en Herz,1998). Maar ondanks de enorme fusiegolf in de jaren ‘90 blijft de Duitse banksector erg gefragmenteerd. Er vonden de laatste jaren immers voornamelijk fusies plaats tussen kleinere banken en spaarbanken. Alleen al bij de coöperatieve banken zien we dat van 1985 tot 1998 hun aantal met maar liefst 1500 daalde (Lang, 2000). De fusies en overnames hadden als gevolg dat op 10 jaar tijd , van 1992 tot 2002, het aantal spaarbanken met 25 procent terugviel en het aantal kredietcoöperatieven zelfs met 44 procent daalde (Bundesverband Deutscher Banken, 2003).
14
Toch was het effect op de concentratie vanwege de kleinheid van de gefusioneerde banken slechts minimaal (IMF,2001).
De concentratiegraad is nog steeds de laagste uit geheel
Europa. Het marktaandeel van de vijf grootste banken (C5) bedraagt immers slechts 20% in 2002. In Europa bedraagt die gemiddeld 53%, komende van 46% in 1990. Hackethal (2003) stelt anderzijds dat je de Duitse concentratiegraad niet op dezelfde manier mag bekijken als die van andere landen, want zegt hij: "de spaarbanken en kredietcoöperatieven zouden eigenlijk kunnen behandeld worden alsof ze elk één grote eenheid zijn." (p.6) Als je de concentratiegraad op die manier bekijkt kom je uit op een C5 van 59% voor Duitsland, wat zelfs het Europees gemiddelde overschrijdt.
2. Banktype De Duitse bankwereld wordt gekenmerkt door een veelheid aan banktypes. Volgens de outputmix kunnen we dit opdelen in twee groepen: de universele banken en de gespecialiseerde banken
2.1. Schematische voorstelling Het Duitse banksysteem bestaat enerzijds uit universele banken die veruit het belangrijkste deel van de Duitse bankmarkt in handen hebben en anderzijds uit een aantal andere gespecialiseerde nichebanken. De universele banken kunnen verder worden opgesplitst aan de hand van een driepijlerstructuur. Schematisch kunnen we de Duitse bankindustrie dan ook als volgt weergeven:
15
Figuur 3: Het Duitse banksysteem
Duitse banksysteem
Universele banken
Commerciële Banken
Spaar-en Landesbanken
Gespecialiseerde banken
Kredietcoöperatieven
Hypotheekbanken, Bouw-en leningsVennootschappen, …
(bron: eigen werk)
2.2. De universele banken Deze groep valt verder op te delen in spaarbanken en Landesbanken die in het bezit zijn van de overheid, en commerciële banken en kredietcoöperatieven die in privé-bezit zijn. Het eerste type zijn de commerciële banken. De grootste commerciële banken in Duitsland zijn Deutsche Bank, HypoVereinsbank, Commerzbank en Dresdner Bank. Verder zijn er nog tal van andere, kleinere commerciële instellingen die veelal op lokaal niveau opereren. De commerciële banken bezitten, in tegenstelling tot andere Europese landen, slechts een beperkt deel van de bankmarkt. De twee andere grote banktypes zijn immers overal sterk aanwezig in Duitsland. Zo bedroeg het aandeel van de commerciële instellingen in de totale binnenlandse bankassets in 2000 slechts 30% (Hackethal, 2003). Het tweede type omvat de spaarbanksector. Deze omvatten de Deutsche Kommunalbank (DGZ-Deka Bank), de twaalf regionale giro banken (Landesbanken) en de klassieke spaarbanken (Altunbas et. al, 2001). Ze genieten van een ongelimiteerde staatsgarantie voor hun deposito’s. Hierdoor kunnen zij van een lagere fundingskost genieten. Deze staatsgarantie zal echter, onder druk van Europa, tegen 2005 verdwijnen.(BNP Paribas, 2003) Voor meer uitleg omtrent deze garanties wordt verwezen naar 'punt 7. Schets van het regelgevend kader'. 16
De eerste twee genoemde (DGZ-Deka Bank en de Landesbanken) staan als het ware als een koepel boven de spaarbanken. Ze verrichtingen 'clearing' opdrachten, buitenlandse betalingsopdrachten, groothandelsopdrachten en een aantal andere diensten voor de spaarbanken. (Altunbas et al., 2001) De spaarbanken domineren het ‘retail’ bankieren via hun uitgebreide kantorennet en hun sterke klantenrelatie. In de grootste Duitse steden halen de spaarbanken dan ook een gezamenlijk marktaandeel van maar liefst 50 à 60%. Hun kernactiviteit bestaat uit het aantrekken van deposito's en het uitlenen van fondsen aan particulieren uit de lage en midden inkomensklassen en locale autoriteiten. (JP Morgan, 1999) En dan is er nog het derde type: de kredietcoöperatieven. Ook deze kunnen in drie delen worden opgedeeld: de Deutsche Genossenschaftsbank (DG Bank) die als 'centrale' bank functioneert voor de kredietcoöperatieven, regionale kredietcoöperatieven en tal van kleine kredietcoöperatieven die actief zijn op het lokale vlak. Deze laatsten zijn zowel actief in de steden als in landelijke gebieden als bijvoorbeeld verschaffer van fondsen voor de landbouw. (Altunbas et al., 2001) Het gemeenschappelijk kenmerk van alle verschillende banktypes is hun universeel karakter. Elke bank biedt tal van producten aan en probeert op die manier voordeel te halen uit one-stop shopping. Hun core-business beslaat echter meestal voornamelijk het retail en commerciële bankieren. Vele van de Duitse banken hebben reeds lange tijd belangrijke banden met grote industriële groepen. Dit uit zich dan in het ter beschikking stellen van kredietlijnen of in aanzienlijke participaties in bedrijven. Het probleem dat zich hierbij stelt is de aanzienlijke invloed van de beurs op de gezondheid van de banken. Bij een beurscrash of een aanslepende beursdaling zoals in 2001-2002, kunnen de banken hierdoor met aanzienlijke minderwaarden geconfronteerd worden wat de kredietwaardigheid van banken in het gedrang kan brengen en het systeemrisico verhoogt. Voornamelijk de grote commerciële banken hadden grote participaties in ondernemingen en werden dan ook zwaarder getroffen door de beursdaling. (Biswas, 2001) In een poging om deze participaties te verminderen, en zo de bankresultaten minder conjunctuurgevoelig te maken, werd op 1 januari 2002 de belasting op kapitaalwinsten bij de verkoop van deze cross-holdings afgeschaft. Tal van grote banken meldden toen dat ze grote delen van hun crossparticipaties van de hand zouden doen om op die manier hun gevoeligheid van beursschommelingen te doen afnemen. (Jaarrekening Deutsche Bank, 2003) 17
2.3. De andere banken Naast deze banken bestaan er ook nog een aantal gespecialiseerde instellingen. Dit zijn nichespelers die zich tot één of een beperkt aantal marktsegmenten richten (bv. hypotheekbanken, bouw- en leningsvennootschappen,...). En daarnaast zijn er ook nog de 'bijna'-banken zoals verzekeringsmaatschappijen, kredietmaatschappijen,... . (Biswas, 2001)
2.4. Evolutie van de bankvorm Doordat veel ondernemingen steeds makkelijker de weg vinden naar de kapitaalmarkt, neemt de traditionele rol van het bankwezen als intermediair sterk af. Daarbij komt nog dat de gewone spaarder steeds meer op zoek gaat naar spaarvormen met een hoger rendement. De rol van de bank als investment bank neemt dan ook steeds meer toe. Duitse banken worden zich hier van bewust en gaan zich steeds meer richten op dit specifieke domein. Dit uit zich dan ook duidelijk in de wijzigende inkomstenstructuur van vooral de commerciële banken. Dit wordt later in dit werk nader bekeken in Deel III.1 We hebben de laatste jaren ook gezien dat een aantal banken te veel geïnvesteerd hadden in deze tak. Met de kwakkelende economie van de laatste jaren werd dan ook vooral in deze afdelingen fors geknipt.
2.5 Enkele beschrijvende statistieken van de verschillende banktypes 2.5.1 Aantal banken en kantoren per banktype Tabel 4: Aantal banken en kantoren per banktype 1992 Aantal Type banken Comm.bank 334 Landesbank 13 Spaarbank 717 Krediet coöp(2) 2915
Aantal kantoren 7637 444 20295 20790
2002 Aantal banken 354 13 534 1621
Aantal kantoren 5476(1) 566(1) 16147(1) 15379
(1): aanpassing door de fusie tussen Südwest LB, Landesgirokasse Stuttgart en de Commerciële afdeling van Landeskreditbank Baden-Württemberg (2): inclusief centrale instellingen (bron:Bundesverband deutscher Banken, Berlijn, 2003)
18
Ongeveer 60% van de Duitse banken zijn kredietcoöperatieven. De meeste van deze banken zijn relatief klein. Ongeveer 60% van deze banken hebben immers een balanstotaal van minder dan € 250 miljoen. In deze categorie hebben dan ook de meeste fusies plaatsgevonden. Ook bij de spaarbanken vonden talrijke fusies plaats. Dit had bij zowel de kredietcoöperatieven als bij de spaarbanken een krimpend kantorennet tot gevolg. Een ander op te merken feit is de toch wel sterke daling van het aantal kantoren van commerciële banken ondanks het feit dat het aantal banken lichtjes toenam. Dit is een bewijs van het afslanken van het banknetwerk van de commerciële banken om op die manier de excessieve kosten toch wat naar beneden te halen. (Bundesverband deutscher Banken, 2003) 2.5.2 Personeel Tabel 5: Personeel per banktype 1992 Type Personeel Comm.bank(1) 211700 Landesbank 24250 Spaarbank 266500 Krediet coöp(3) 162800 Totaal 697500
2002 Personeel per bank Personeel 626 203650 2021 41850 347 278800 48 176200 148 732800
Personeel per bank 635 3219(2) 537(2) 118 286
(1): inclusief private hypotheekbanken (2): aanpassing door de fusie tussen Südwest LB, Landesgirokasse Stuttgart en de Commerciële afdeling van Landeskreditbank Baden-Württemberg (3):inclusief centrale instellingen (bron:Bundesverband deutscher Banken, Berlijn, 2003)
We zien in de tabel dat tussen 1990 en 2002 het aantal werknemers in de banksector nog sterk toenam tot 732800. De laatste jaren echter is het personeelsbestand teruggelopen. Zo is sinds 2001 het personeelsbestand sterk geslonken als reactie op de verslechterde situatie in de banksector. Een tweede reden voor de terugloop van het aantal werknemers zijn de fusies en overnames tussen voornamelijk kleine spaarbanken en kredietcoöperatieven. Het gemiddeld aantal werknemers bij kredietcoöperatieven blijft niettemin veel kleiner dan bij andere banktypes zoals de spaarbanken. (Bundesverband deutscher Banken, 2003) Er zijn dus nog veel kleine banken bij de kredietcoöperatieven waardoor we kunnen stellen dat er zeker bij dit type bank nog veel ruimte is voor fusies. De Landesbanken, die met 13 zijn, kunnen met hun gemiddeld aantal werknemers van 3200 per bank als een categorie apart beschouwd worden. 19
Dit zijn dan ook grote instellingen die zoals eerder aangehaald een eerder overkoepelende functie hebben voor de spaarbanken. Ter illustratie, de grootste landesbank, de Bayerische landesbank, is de vierde grootste bank van Duitsland en is daarmee groter dan Dresdner Bank (Timewell, 2003).
3. Ownership Van alle Duitse banken zijn 9% private banken, 66% zijn kredietcoöperaties, 20% spaarbanken en Landesbanken en ongeveer 5% zijn gespecialiseerde banken. De spaarbanken en de Landesbanken zijn onder controle van de overheid (centrale of lokale), de commerciële en de coöperatieve banken zijn in privé-bezit.(Lang, 2000) De banken onder staatscontrole zijn met een derde van de totale assets nog steeds heel sterk vertegenwoordigd in de banksector. Dit staat in scherpe tegenstelling tot andere landen waar de rol van de overheid veel beperkter of zelfs nihil is, zoals in de USA of andere Europese landen. (IMF, 2001)
4. Rol van buitenlandse banken Het aandeel van buitenlandse banken op de Duitse markt kan als zeer beperkt beschouwd worden. Hun marktaandeel bedroeg in 2000 slechts 4%. De buitenlandse banken hebben quasi geen belang in de kredietverstrekking voor huishoudens maar richten zich meer tot de wholesale markt. (IMF, 2001) Maar ondanks hun laag marktaandeel mag hun effect op de competitie niet onderschat worden. Zo spelen banken in Londen en Luxemburg een dominante rol in een aantal specifieke activiteiten (zoals off balance sheet activiteiten). Verder wordt verondersteld dat belangrijke bedragen belegd worden bij buitenlandse banken, om de relatief hoge inkomensbelastingen te ontwijken.(Lang, 2000) Een oorzaak van het beperkte belang van buitenlandse banken kan de regulering en de sterke overheidsinmenging in het Duitse bankwezen zijn. Een andere, belangrijke reden is uiteraard de erg lage marges die in de Duitsland gegenereerd worden door de zware concurrentie. Hierdoor is Duitsland niet meteen de meest aantrekkelijke markt voor buitenlandse banken om te investeren.
20
5. Belang van de banksector in de economie In Duitsland is bankfinanciering nog steeds veruit de meest belangrijke financieringsvorm. De kapitaalmarkten in Duitsland zijn nog steeds niet erg belangrijk in de financiering van ondernemingen. Zo is het aandeel van bankfinanciering in de totale financiering in Duitsland maar liefst 77%, tegenover iets meer dan 20% in de USA. In de financiering van ondernemingen speelt de rechtstreekse marktfinanciering dan ook een veel grotere rol in de USA dan in Duitsland. (IMF, 2003) Toch vertoont het belang van de financiële intermediairs in de totale financiering een dalende trend in de laatste decennia. Zo bedroeg het aandeel van bankfinanciering in de totale financiering in 1970 nog 84.5%. (Bauer et al., 1998) De ontleningsbereidheid van de banken kan de Duitse economie dus sterk beïnvloeden. Zo werd de laatste jaren door tal van analisten gevreesd voor een kredietcrunch bij de Duitse banken vanwege de lagere marges, de toegenomen kredietverliezen door het stijgend aantal faillissementen en de gedaalde kredietwaardigheid van de leners. Onderzoek door de Deutsche Bundesbank (2002) toonde echter aan dat de gedaalde leningsaangroei vooral te wijten was aan de gedaalde vraag vanwege de Duitse industrie. Analisten van Deutsche bank stellen hierbij nog dat de banken nog steeds bereid zijn tot het ontlenen van fondsen maar dat ze hiervoor enkel een betere risico-rendementsverhouding willen verkrijgen en dat ze dus niet meer willen ontlenen aan de extreem lage marges van enkele jaren terug. (Deutsche Bank, 2004) Van een echte en ernstige kredietcrunch kan er dus hoegenaamd geen sprake zijn.
6. Performantie van de Duitse banksector In dit deeltje wordt eerst de gezondheid en de performantie van de Duitse banksector in het algemeen benaderd. Daarna bekijken we kort de opvallendste verschillen per banktype. In deel III.1 gaan we de financiële situatie nader belichten voor de vier grootste commerciële banken. De winstgevendheid van de Duitse bankwereld kwam in 2001-2002 zwaar onder druk te staan. De oorzaken hiervan waren zowel de chronische structurele problemen in de Duitse banksector, evenals de invloed van het zwakke cyclische plaatje. In tegenstelling tot Duitsland 21
was de winstgevendheid van andere Europese en Amerikaanse banken veel beter resistent tegen de tegenvallende economische groei. (BIS,2003)
6.1 Inkomsten 6.1.1 Netto interest inkomsten Het aandeel van de rente inkomsten blijft ondanks de daling van de laatste jaren toch nog verantwoordelijk voor ongeveer 70% van het inkomen. (zie tabel onder). De interestmarge is de laatste jaren fors gedaald van ongeveer 2% in 1990 tot amper 1% in 2003. (BNP Paribas, 2003) De belangrijkste oorzaken hiervoor zijn: • het gewijzigde consumentengedrag. De consumenten plaatsen steeds minder geld op de klassieke depositoboekjes en opteren steeds meer voor andere spaarproducten met een hoger rendement (bv. aandelenfondsen, pensioensparen,…). Hierdoor stijgen uiteraard de fundingskosten van de banken en neemt de marge af. • de toegenomen rol van de kapitaalmarkten waardoor grote bedrijven zich sneller wenden tot de markt dan tot de bank. • de gestegen concurrentie in de banksector. (Bundesverband deutscher Banken, 2003) Hierbij dient wel opgemerkt dat de situatie sterk verschilt tussen banken onderling. Zo bedraagt het aandeel van het netto interest inkomen bij de grootste Duitse banken slechts ongeveer 50% van de totale inkomsten in 2002. Bij deze banken komt een groot deel van de rest van de inkomsten uit commissies en trading-inkomsten, waardoor deze banken uiteraard ook gevoeliger zijn voor de algemene economische conjunctuur. (BNP Paribas, 2003) Dit wordt in deel III.1 uitgebreider bekeken. Maar doordat deze banken anderzijds relatief gezien minder afhankelijk zijn van rente-inkomsten hadden zij ook minder te lijden onder de dalende rentemarge. Voor spaarbanken en kredietcoöperatieven echter blijven de rente-inkomsten nog steeds een veel belangrijkere vorm van inkomsten. Zo haalden de spaarbanken in 1998 maar liefst 83% van hun totale inkomsten uit rente inkomsten. De toenemende concurrentie die leidde tot dalende rentemarges had dan ook een enorme impact op de winstgevendheid van deze instellingen.(JP Morgan, 1999) 6.1.2 Netto commissie inkomsten Zoals in vorige alinea aangehaald zoeken de consumenten steeds meer nieuwe producten met een hoger rendement. Dit heeft naast de negatieve effecten voor de bank ook een positief
22
effect. De stijgende interesse voor aandelen, obligaties, pensioenfondsen, etc. van de laatste jaren deden immers de inkomsten uit de verkoop van deze producten toenemen. In de jaren van beurshausse en zeepbellen bedroegen de inkomsten van de banken uit commissies tot 25% van de totale inkomsten. In 2002 lag dit al een stuk lager, maar bedroeg toch nog steeds 20%. (Bundesverband deutscher Banken,internet, 2003) De oorzaak hiervan is de gedaalde activiteit op de markten en het gedaald aantal initial public offerings in de periode 2000-2002.
Tabel 6: Aandeel NII en NCI in totale inkomsten voor de gehele Duitse banksector Netto interest als % van totale inkomsten Netto comissie als % van totale inkomsten
1998
1999
2000
2001
2002
75.0
73.2
67.8
69.9
73.4
18.8
21.1
24.8
22.2
20.9
(Bron: Bundesverband deutscher Banken, 2003)
Ook hier zijn er grote verschillen tussen de bankinstellingen. Zo zijn de commissie inkomsten voor spaarbanken van beperkt belang in de totale inkomsten. Aangezien zij vooral gewone deposito's aanbieden verliezen zij marktaandeel aan commerciële instellingen die meer gespecialiseerd zijn in deze meer gesofisticeerde, hoogrentende producten. Het omschakelen naar nieuwe producten vormt samen met de stijgende fundingskost die hiermee gepaard gaat dan ook een grote uitdaging voor de publieke banksector. (JP Morgan, 1999)
6.1.3 Netto trading inkomsten Het aandeel van deze inkomsten steeg erg sterk in het laatste decennium maar dan voornamelijk bij de commerciële banken. De laatste jaren was dit door de beursdaling veel minder het geval. Zo verloor de belangrijkste Duitse beursgraadmeter, de DAX-index die de 30 grootste Duitse bedrijven bevat, in 2002 maar liefst 44% van zijn waarde (Datastream). Het aandeel van de inkomsten uit trading daalde dan ook aanzienlijk de afgelopen jaren als gevolg van de quasi wereldwijde bear-markten. In 2003 herstelde de DAX-index fors en steeg ongeveer 33 % (Datastream).
23
6.2 Kosten 6.2.1 Administratieve kosten Langs kostenzijde zijn de administratieve kosten de grootste slokop. Deze zijn de laatste jaren gedaald maar door de gelijktijdige daling van de netto interest marge bleef een positief effect op de winstgevendheid achterwege. De exuberante personeelskosten nemen veruit het grootste aandeel in de administratieve kosten voor zich. In 1990 was dit nog 62%. Door de talrijke herstructureringen en fusies daalde dit in 2002 tot 55%. (Bundesverband deutscher Banken, 2003)
6.2.2 Andere kosten Een andere opmerkelijke negatieve factor is de sterke toename van het aantal slechte kredieten als gevolg van de stagnerende economie. Zo zijn er talrijke KMO’s die in financiële moeilijkheden verkeren en problemen hebben met het terugbetalen van vroeger aangegane kredieten. Maar daarnaast zijn er ook grote ondernemingen met zware financiële problemen. De bekendste voorbeelden zijn onder andere het bouwconcern Philipp Holzmann en de mediagroep Kirch. Voor die kredietverliezen moeten voorzieningen worden aangelegd die de rendabiliteit van de banken verder aantasten. (Meir, 2003) De stagnerende Duitse economie had dus tot gevolg dat de kosten stegen (o.a. slechte kredieten) en de inkomsten (o.a. commissie inkomsten) daalden. De cost/income ratio (C/I) steeg dan ook tot een record van 71% in 2001. In 2002 daalde deze terug tot 67,2% dankzij doorgedreven herstructureringen. Ook de return op eigen vermogen (ROE) daalde van 19,3% in 1998 tot amper 4,4% in 2002.
Tabel 7: Twee richtingaangevende indicatoren voor de Duitse banksector in zijn geheel 1998
1999
2000
2001
2002
C/I (in %)5
63.6
66.0
68.4
71.0
67.2
ROE (in %)
19.3
11.2
9.3
6.4
4.4
(Bron: Bundesverband deutscher Banken, 2003)
5
De C/I ratio houdt hier enkel rekening met operationele kosten en inkomsten
24
Ook hier geldt de opmerking dat deze situatie sterk verschilt met die van de grote commerciële banken. Deze worden gekenmerkt door nog hogere C/I ratio's en lagere ROE's. Zo waren de ROEs van de vier grootste commerciële instellingen in 2002 en 2003 zelfs negatief, behalve voor Deutsche Bank. Voor een uitgebreidere analyse van de situatie van de grote commerciële instellingen wordt verwezen naar deel III.1. De hierboven aangegeven cijfers geven duidelijk aan dat de reeds doorgevoerde herstructureringen, zeker als het reeds langverwachte en voorspelde herstel van de Duitse economie nog langer uitblijft, onvoldoende zijn geweest. Een van de grote uitdagingen voor de Duitse banksector is dan ook hun performantie terug op een peil brengen dat dichter aansluit bij dat van andere Europese banken.
7. Schets van het regelgevend kader 7.1 Historie De bankregulering heeft een aantal objectieven: het beschermen van de crediteurs, prijsstabiliteit garanderen en vermijden van marktimperfecties. De basisregulering voor de Duitse banksupervisie zoals we die nu kennen dateert uit 1961 met de Banking Act. Het voornaamste doel was het vormen van een uniforme regelgeving over de gehele Duitse Republiek en het vormen van een legale basis voor een federaal banksupervisie-instituut. Sindsdien zijn er verschillende wijzigingen aangebracht aan deze wet om bepaalde leegtes in te vullen. Zo werd in 1974 met het faillissement van Bankhaus I.D. Herstatt pijnlijk duidelijk dat er zware gebreken waren in de wet. Verdere aanpassingen kwamen er voornamelijk met het oog op de harmonisering van de wetgeving aan die van de rest van de Europese Unie. De deregulering had vooral tot doel de Duitse banken voor te bereiden op de éénmaking van de markt alsook de concurrentie aanzwengelen om op die manier ook de efficiëntie te verhogen. De Duitse banksector stond tot 2002 onder toezicht van de Federal Banking Supervisory Office (FBSO). (Biswas, 2001) Deze moest enkel de banksector controleren. Sinds mei 2002 is de nieuwe toezichthouder echter BaFin (Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht), supervisieorganen.
Voorheen
die was
ontstaan er
is
immers
uit
de voor
samensmelting zowel
de
van
banken,
drie de
verzekeringsinstellingen en securities traders een afzonderlijk supervisieorgaan. BaFin werkt hierbij nauw samen met de Deutsche Bundesbank. De wettelijke verantwoordelijkheid ligt
25
echter volledig bij BaFin. De Deutsche Bundesbank is vooral gespecialiseerd in het verzamelen en analyseren van bankdata en in on-site supervisie. Het is dan ook vooral in deze domeinen dat de Bundesbank samenwerkt met BaFin. (IMF, 2003)
7.2 Universeel karakter Verder is er in Duitsland, in vergelijking bijvoorbeeld met de Verenigde Staten, reeds veel langer vrijheid voor het aanbieden van verschillende diensten door bankinstellingen. Zo mogen Duitse banken een heel assortiment van producten aanbieden dat op tal van gebieden betrekking heeft. De banken proberen hiervan te profiteren door het voeren van een 'one-stop' strategie, waarbij de klant tal van producten kan kopen in één bankkantoor (Bauer et al., 1998)
7.3 Recente evolutie van de regelgeving Op regelgevend vlak is er de laatste jaren heel wat gebeurd in Duitsland, vooral onder druk van Europa dat zijn ideaal van een vrije perfect competitieve markt verder wil verwezenlijken. De evolutie van de regulering was dan ook voor een groot deel een harmonisering van de regulering tussen de verschillende EU-landen. Zo werden de verschillende bankrichtlijnen en het Bazel-I akkoord in de EU-landen in wet omgezet. Deze hadden, samen met de door de Duitse banktoezichthouder BaFin in 2002 opgelegde "minimum requirements for the credit business of credit institutions", tevens tot doel om de stabiliteit van het Duitse banksysteem te garanderen (Deutsche Bundesbank, 2003). In 1999 werd een voorstel voor een Basel-II akkoord gelanceerd. Dit moest de tekortkomingen van het eerste verhelpen. Wat dit nieuwe voorstel inhoudt hebben we reeds gezien, maar de opmerkelijke rol van de Duitse banken in de discussie verdient extra aandacht. Zo waren zij fel gekant tegen een externe rating van een ratingbureau. Volgens hen is de tweede optie waarbij de bank zelf zijn rating bepaalt veel beter. De redenen hiervoor zijn: de Duitse banken willen hun invloed op de kapitaalmarkten behouden, slechts enkele bedrijven in Duitsland hebben reeds een rating en het feit dat Duitse banken reeds zeer lang een goede relatie hebben met hun klanten waardoor zij beter de kredietwaardigheid van hun klanten kunnen bepalen dan externe ratingbureaus. (Kirstein, 2002)
26
Intussen werden nog aanpassingen aangebracht aan de Basel-II akkoorden die de Duitse banken meer verwelkomen. Zo werd beslist dat leningen die een waarde hebben van minder dan 1 miljoen Euro worden behandeld als leningen aan consumenten. En net deze leningen krijgen een laag risicoprofiel toegekend. De Duitse banken die net gekenmerkt worden door hun talrijke kleine leningen genieten hierdoor het voordeel dat hun verplichte kapitaalbasis hoogstwaarschijnlijk zal inkrimpen. (IMF, 2003) Een meer specifieke en ingrijpende verandering voor de Duitse banken die ook dient besproken te worden is de afschaffing van de staatsgaranties van de Landesbanken en spaarbanken, de zogenaamde "Gewährträgerhaftung". Hierbij geeft de overheid de spaarder de expliciete garantie dat hij zijn geld terug krijgt bij een mogelijk faillissement van de instelling. Daarnaast is er ook nog de "Anstaltlast", deze verplicht de stichter ervoor te zorgen dat de spaarbank ten allen tijde in zijn financiële verplichtingen kan voorzien. Indien de spaarbank in financiële moeilijkheden dreigt te komen moet de stichter (de staat in dit geval) tussenbeide komen door in extra kapitaal of liquiditeiten te voorzien om zo het faillissement af te wenden. In praktijk worden banken in moeilijkheden meestal gewoon overgenomen om zo het vertrouwen in de banksector niet onnodig te schaden en om extra druk op de begroting van de staat te vermijden. (Hackethal, 2003). Deze voordelen van de Landesbanken zullen verdwijnen tegen 2005 waardoor hun concurrentievoordeel ten opzichte van de andere banken op termijn geleidelijk aan zal verdwijnen. Hierdoor zal de fundingskost van de Landesbanken verhogen vanwege hun dalende kredietwaardigheid. (Gangl, 2003) Een ander voordeel dat ze zullen verliezen is hun mogelijkheid om meer risicovolle leningen uit te schrijven dan private banken omdat de Landesbanken staatsgaranties genieten. (Deeg, 2001) En het zijn net die leningen met een hoger risicoprofiel die hogere inkomsten genereren. De Landesbanken zullen dus in de kosten moeten knippen en zullen zich meer dan voorheen moeten richten op het maken van winst.
27
8. Overzicht van de oorzaken voor de recente crisis in het Duitse bankwezen 8.1 Stagnatie van de Duitse economie en het hoge aantal faillissementen “De motor van Europa is stilgevallen.” Figuur 4: Economische groei in Duitsland tussen 1992-2003
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 -0,5 -1 -1,5
1992
Economische groei
Economische groei in Duitsland 1992-2003
Jaar (bron: OECD Statistical Compendium online)
Dit is, tot voor kort, een veel gehoorde quote in de laatste twee, drie jaren. Zoals we op de grafiek zien bedroeg de economische groei in 2000 nog 2,9%, in 2001 nog maar 0,6% en in 2002 was er met 0,2% amper nog sprake van groei. Deze zwakke groei leidt tot minder inkomsten6 en hogere kosten door de toegenomen verliezen op kredieten door falende ondernemingen. (Meir, 2003) De zwakke groeicijfers kunnen als een van de belangrijkste oorzaak worden aangehaald voor de belabberde situatie in het Duitse bankwezen. In 2003 werd de economische groei zelfs negatief met -0.1%. Voor het jaar 2004 was men tot voor kort gematigd optimistisch met een verwacht groeicijfer van 1.5 à 2%. Het eerste kwartaal van 2004 bedroeg de groei echter slechts 0.25% kwartaal op kwartaal. De verwachtingen zijn dan ook dat de groeiverwachtingen in de nabije toekomst neerwaarts zullen bijgesteld worden door de Duitse regering. (De Tijd, 2004)
6
Zo zijn onder andere de inkomsten uit commissies gedaald vanwege de lagere beursactiviteit en zijn de inkomsten uit trading lager vanwege de dalende beurzen.
28
De lage economische groei had als gevolg dat vele bedrijven hun kredieten met moeite of zelfs helemaal niet konden terugbetalen. Hierdoor moesten de banken extra grote reserves aanleggen. (Gangl, 2003)
Tabel 8: Aantal faillissementen in Duitsland Jaar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
# fallissementen 33947 33500 41780 49600 82490 99800 105000(1) 105000(1)
Procentuele wijziging / -1,3 24,7 18,7 66,3 21,0 5,2 /
(bron: credit reform agency; eigen werk; (1): voorspellingen Deutsche bank, 2004, p.7)
In bovenstaande tabel zien we dat het aantal faillissementen de laatste jaren spectaculair toenam en in 2003 met 99800 een triestig nieuw record bereikte. Voor 2004 wordt door Deutsche Bank (2004) zelfs nog een hoger cijfer van ongeveer 105 000 verwacht ondanks de positieve signalen van de vooroplopende conjunctuurindicatoren van de OESO. Voor de verdere toekomst wordt door analisten (bv. van Deutsche Bank, BNP Paribas,…) een stabilisering tot lichte afname voorspeld. De zwakke conjunctuur is niet de enige oorzaak van de precaire situatie bij de Duitse banken. Er moet ook nog rekening worden gehouden met een aantal factoren die reeds langer sluimeren maar die door de sterke economische groei in de jaren '90 niet echt aan het licht kwamen.
8.2 De enorme fragmentatie van de Duitse banksector De Duitse banksector is de meest gefragmenteerde van Europa. Hierdoor heerst er zware concurrentie en zijn de marges laag, wat een ondermaatse rendabiliteit tot gevolg heeft. Een tweede gevolg van de immense fragmentatie is het feit dat de grote IT-uitgaven over een te kleine basis moeten worden gespreid, wat uiteraard de C/I -ratio en dus ook de rendabiliteit negatief beïnvloedt. (Meir, 2003)
29
Het steeds frequenter gebruik van die technologie bij contact tussen de klant en de bank leidt er ook toe dat de klant minder trouw is aan zijn bank. Via diezelfde technologie is het ook makkelijker voor nieuwe banken om de markt te betreden. (Gangl, 2003)
8.3 Staatsgaranties van publieke sector De garanties die de staatsinstellingen genieten zorgt voor concurrentievervalsing met de private en coöperatieve banken aangezien de publieke banken hierdoor lagere fundingskosten genieten. Dit heeft chronisch lage marges bij de andere instellingen tot gevolg. Door het afschaffen van de staatswaarborg tegen 2005 zal een einde komen aan deze oneerlijke concurrentie. Hierdoor wordt verwacht dat de marges in de toekomst een meer rationeel niveau kunnen bereiken. (BIS,2003)
8.4 Wijziging in spaarpatroon De consumenten gaan steeds meer op zoek naar nieuwe beleggingsproducten met een hoger rendement dan dat van deposito’s. Zo groeide ook in Duitsland, net als in de andere Europese landen de interesse in aandelen en obligaties. Ook wordt er steeds meer geld belegd in pensioenfondsen en levensverzekeringen. Door de komst van de Euro werden beleggingen in het buitenland eveneens aantrekkelijker. (Weber, 2002) Hierdoor moeten de banken andere kanalen aanboren om aan fondsen te raken,waardoor de fundingskost stijgt, wat de marges negatief beïnvloedt (Gangl, 2003).
8.5 Wijziging in binnenlandse bedrijfsfinanciering Veel bedrijven doen steeds meer rechtstreeks beroep op de kapitaalmarkt in plaats van via een intermediair te werken. Ook is de markt waarop men beroep kan doen veel groter geworden door de EMU. En daarnaast wordt ook steeds meer intern gefinancierd via buitenlandse filialen. Dit wordt steeds belangrijker vanwege de groei van het aantal MNO's door de vele fusies en overnames. Een gevolg hiervan is dat de bank enkel nog de KMO's financiert. (Weber, 2002) Het bijkomende probleem hierbij is dat het net die KMO's zijn die het sterkst getroffen worden door de economische stagnatie en die het meest problemen ondervinden bij het terugbetalen van hun leningen. (Gangl, 2003)
30
8.6 De Duitse hereniging De Duitse hereniging in 1991 was de eigenlijke aanzet tot jaren van voorspoed. De groeicijfers waren veel hoger dan in de rest van Europa. Daarom zou de drang tot herstructureren en het doorvoeren van kostenbesparingen lager geweest zijn dan in andere Europese banken. Ook dit zou mede een oorzaak kunnen zijn voor het huidige excessieve kostenprobleem. (Meir, 2003)
8.7 Verkeerd strategisch beleid Veel Duitse banken hebben in de jaren negentig zwaar geïnvesteerd in 'investment banking'. Dit was interessant vanwege de stijgende interesse in aandelen en afgeleide producten. Dit werd ook mede gestimuleerd door de lage interestmarges waardoor men op zoek ging naar nieuwe inkomsten. Nu blijkt dat die investeringen veel te groot waren en door de dalende inkomsten moest hier drastisch worden in geknipt. (Gangl, 2003)
9. Besluit We kunnen dus stellen dat de Duitse banken voor heel grote uitdagingen staan. Zo moeten de spaar- en Landesbanken rekening houden met het verlies van hun staatsgarantie in 2005. Hierdoor zal hun fundingskost stijgen en zullen de kosten moeten dalen. Ze zullen dus meer dan voorheen winstgeoriënteerd moeten werken. Maar ook de andere banken staan voor de uitdaging om hun kosten verder te doen dalen en om te fuseren om zo de toenemende ITkosten over een bredere basis te kunnen spreiden. Op korte termijn is de grootste uitdaging echter om opnieuw degelijke winstcijfers voor te leggen. Voor een structurele oplossing van het probleem is een kostendaling echter onvoldoende, maar moeten ook de inkomsten stijgen. En hierin speelt de economische groei een heel belangrijke rol. De vooroplopende conjunctuurindicatoren zijn hoopvol. Toch duiden de meest recente cijfers erop dat de heropleving niet zo sterk zal zijn als verwacht. Voor een sterke heropleving van de economie moet de logge Duitse economie veel flexibeler (bv. de arbeidsmarkt) gemaakt worden. Hierin is dan ook een cruciale rol weggelegd voor de Duitse overheid.
31
Deel III: Empirische bijdrage Deze empirische bijdrage wordt opgesplitst in twee delen. In deel III.1 analyseren we de situatie van de vier grootste commerciële financiële instellingen in Duitsland. Dit gebeurt aan de hand van jaarrekeningen van de betrokken banken en analistenrapporten. Aandacht wordt besteed aan de evolutie in de laatste jaren en er wordt ook gekeken hoe de zaken in 2003 evolueerden. Tot slot bekijken we ook nog eens wat de toekomst kan brengen. In deel III.2 wordt onderzoek verricht naar de gevoeligheid van de bankreturns in verschillende landen. Hierbij wordt dan getracht om verschillen in gevoeligheden op te sporen tussen de returns van bankindexen en individuele bankaandelen in een aantal landen. Op die manier proberen we tot een beleidsaanbeveling voor de Duitse banken te komen.
32
Deel III.1: Analyse van de vier belangrijkste Duitse banken 1. Algemeen In dit deel wordt een analyse gemaakt van de performantie van de vier belangrijkste commerciële Duitse banken: Deutsche Bank, Bayerische HypoVereinsbank, Commerzbank en Dresdner Bank. We bekijken hoe de situatie de laatste jaren evolueerde, in het bijzonder de evolutie in 2003.
Tabel 9: Algemene gegevens van de vier grootste Duitse banken 2000 Commerzbank Balanstotaal(in bn€) 459662 Personeel 39044 Kantoren 1080
2001
2002
2003
501312 39481 981
422134 36566 904
381585 32377 n.a.
Deutsche Bank Balanstotaal(in bn €) 928994 Personeel 89784 Kantoren 2287
918222 86524 2099
758355 77442 1711
803614 67682 1576
Dresdner Bank Balanstotaal(in bn €) 483498 Personeel 51456 Kantoren 1360
506683 52322 1172
413445 47016 1103
477029 42060 1035
HypoVereinsbank Balanstotaal(in bn €) 694300 Personeel 72867 Kantoren n.a.
728600 69520 2238
535800(1) 479500 64254(1) 60214 2073(1) 2062
(1): van Old HVB Group naar New HVB Group (Bron: jaarrekeningen betrokken banken)
Bovenstaande tabel maakt duidelijk dat Deutsche Bank qua balanstotaal veruit de grootste bank in Duitsland is. De drie andere, HypoVereinsbank (HVB), Commerzbank en Dresdner Bank zijn elk eerder van ongeveer dezelfde grootte-orde. De grote Duitse commerciële banken verkeren in slechte papieren, zoveel is duidelijk. Zo bedroeg de ROE bij Deutsche Bank amper 4,7% in 2003. Dit tegenover een gemiddelde van 14% bij de Europese grootbanken. (Citigroup, 2003) Maar toch scoort Deutsche Bank 33
hiermee in eigen land nog heel goed. HVB en Commerzbank doen met een negatieve ROE van respectievelijk -19.7% en -25.2% dan ook nog veel slechter. Ook bij Dresdner Bank was de situatie verre van rooskleurig met een ROE van -15,4%. Maar hoe zijn deze banken, de paradepaardjes van weleer, nu in deze situatie verzeild geraakt? Tot 2000 legden zij immers jaar na jaar mooie winstcijfers neer. Maar misschien is wel net daar, hoe contradictorisch ook, het probleem te vinden. Door de Duitse hereniging kende de Duitse economie gedurende de jaren '90 een decennia van voorspoed en mooie economische groei. De winsten van de Duitse grootbanken stegen aldoor en er was dan ook veel te weinig oog voor efficiëntieverbeteringen. Hun efficiëntie lag op het eind van de jaren '90 dan ook een stuk lager dan dat van hun Europese collega's. Met het barsten van de beursbubble en met de recessie volgend op 11/09/01 was het dan zover. De inkomsten van de Duitse banken daalden fors, de kosten echter niet. De Duitse banken waren hier door hun lage flexibiliteit en efficiëntie immers op korte termijn niet tegen opgewassen. Dit leidde dan ook tot een verlies voor HVB, Commerzbank en Dresdner Bank in 2002. Enkel Deutsche Bank slaagde er via een paar uitzonderlijke operaties in om een verlies te vermijden. Geleidelijk aan drong het besef dan ook door dat zware herstructureringen zich opdrongen. De mooi opgebouwde kapitaalbasis werd door de verliezen immers sterk aangevreten. Deutsche Bank was de eerste die de ernst van de situatie begreep en greep dan ook fors in. Hierdoor werden ook in 2003 de rode cijfers ontweken. De andere drie reageerden trager, maar namen in de loop van 2003 ook forse maatregelen. Zodoende daalde het personeelsbestand in één jaar tijd tussen de 6 en 12 %. Dit bracht door de zware ontslagvergoedingen aanzienlijke kosten met zich mee. Verder werd ook het aantal kantoren in versneld tempo afgebouwd en werd het probleem van de probleemkredieten aangepakt door het fors verhogen van de provisies voor leningsverliezen. Al deze maatregelen leidden uiteraard tot een aanzienlijke meerkost, welke de resultaten in 2003 dan ook negatief beïnvloedde. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zowel HypoVereinsbank, Dresdner Bank als Commerzbank voor het tweede opeenvolgende jaar rode cijfers moesten voorleggen. (zie appendix) Maar al deze herstructureringen moeten de banken in de toekomst opnieuw tot winstcijfers brengen.
34
Bij de hiernavolgende grondigere analyse van de vier groten wordt telkens eerst de evolutie in de laatste jaren geanalyseerd, en daarna de evolutie in het laatste jaar. Hierbij worden de vier aldoor met elkaar vergeleken. In punt 3 werpen we dan ook nog een blik op de toekomst.
2. Analyse 1. Inkomsten
1.1. Netto interest inkomsten De grote commerciële Duitse banken hebben reeds jaren te lijden onder de lage marges als gevolg van de concurrentievervalsing door de staatsgaranties van de publieke banken en de enorme concurrentie. De laatste jaren zijn de marges echter nog kleiner geworden. Men ging dus steeds meer op zoek naar andere inkomstenbronnen. Het aandeel van de netto interest inkomsten in de totale inkomsten vertoont gemiddeld gezien dan ook een dalende trend. (zie figuur 5 onder) De andere inkomsten worden steeds belangrijker. In het jaar 2002 probeerde men het risico te doen dalen via het afbouwen van de risico gewogen assets (RWAs). Dit in een poging om de effecten van de stijgende kredietverliezen door de toegenomen faillissementen te verminderen. Het is echter net op deze activa dat een grotere marge wordt gegenereerd. Het gevolg is dus dat de gemiddelde marge verder daalde in 2002. (Fitch Ratings, 2003) Ook in 2003 werden de RWAs verder afgebouwd.(zie tabellen in appendix) De netto interest inkomsten in absolute waarde daalden dan ook bij alle banken sinds 2001. In 2003 zette deze trend zich gewoon verder.(voor tabel: zie appendix) Hier is echter wel een positieve vermelding op zijn plaats voor Commerzbank dat een groter dan gemiddeld belang heeft in leningen aan ondernemingen. Doordat het risico in dit segment nu beter geprijsd wordt dan voorheen is de marge op deze leningen toegenomen wat de rente inkomsten van Commerzbank positief zal beïnvloeden. Er wordt dan ook een stijging van de netto interest marge verwacht in de nabije toekomst. (Deutsche bank, 2004) 1.2. Netto commissie inkomsten Als oplossing voor de lage marges werd in de jaren ’90 door de commerciële banken fors geïnvesteerd in het veelbelovende 'investment banking'. In de topjaren 1999 en 2000 stegen de
35
commissie-inkomsten tot 30% per jaar. Deze inkomsten waren dan ook de belangrijkste generator van de stijgende inkomsten. (BNP Paribas, 2003) Maar met het einde van de bubbel in 2001 daalden ook de inkomsten en de activiteit van deze afdeling. Er is in de laatste twee, drie jaar dan ook een overcapaciteit ontstaan in dit gebied. (Fitch Ratings, 2003) Zo zien we dat bij Deutsche Bank en Commerzbank in 2003 de netto commissie inkomsten ongeveer 20% lager liggen dan in het topjaar 2000. Bij Dresdner Bank was dit zelfs bijna 40%. Bij HVB anderzijds lagen deze inkomsten hoger dan in 2000. Dit is eigenlijk een vertekening van de realiteit aangezien de stijging voornamelijk te wijten is aan de overname van Bank Austria in 2001 (BNP Paribas,2003). Ten opzichte van 2002 merken we voor Deutsche Bank en Dresdner Bank een verdere daling op. Bij Commerzbank zien we een stabilisering en bij HVB een stijging. Voor de toekomst kunnen we hier met de heropleving van de markten opnieuw een stijging verwachten. Deze is echter niet voor alle banken in dezelfde mate te verwachten. Zo is bij HVB het aandeel van deze inkomsten beperkt (29 % in 2003) en heeft een toename dus maar een kleine invloed op de totale inkomsten. Verder wijst onderzoek van Deutsche bank(2004) ook uit dat HVB het grootste deel van zijn commissie inkomsten haalt uit de verkoop van vast rentende producten, waardoor het effect van heroplevende markten op de inkomsten voor een tweede maal wordt ingeperkt.
1.3. Netto trading inkomsten De evolutie van de inkomsten uit trading loopt ongeveer gelijk met die van de commissie inkomsten. In de jaren van beurshausse konden aanzienlijke meerwaarden gegenereerd worden, maar met het barsten van de bubbel keerde het tij. Het werd immers veel moeilijker om bij dalende beurzen goede trading inkomsten te halen. Ook verminderden de banken hun belang in beursgenoteerde bedrijven om op die manier hun risicoblootstelling te verminderen. Zoals we reeds gezien hebben werd dit door de overheid gestimuleerd door het belastingvrij maken van de verkoop van lange termijn participaties in ondernemingen (jaarrekening Deutsche Bank, 2003). Ook nam het succes van dergelijke producten fors af bij de klanten. De inkomsten uit trading daalden bij de meeste grote commerciële instellingen dan ook fors sinds 2000. In 2003 stegen deze opnieuw bij alle vier. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat bij Commerzbank en HVB deze inkomsten van minder belang zijn in de totale inkomsten. (zie grafiek onder) 36
Bij Deutsche Bank namen deze inkomsten vooral toe door de gestegen vraag van consumenten naar dergelijke producten, eerder dan vanuit eigen risicovolle beleggingen (Fitch Ratings, 2004).
1.4. Aandeel van de inkomsten Het aandeel van de rente-inkomsten vertoonde het laatste decennium een gemiddelde dalende trend. Dit fenomeen was duidelijk sterker bij de grote commerciële instellingen dan bij andere banktypes zoals de spaarbanken en dergelijke. Hierdoor werden de inkomsten uit commissies en trading en de andere inkomsten steeds belangrijker. Sinds 1999 zijn de niet renteinkomsten de belangrijkste inkomstenbron geworden voor bijna alle grote Duitse commerciële banken. (BNP Paribas, 2003) Zoals we in onderstaande grafieken kunnen zien, zijn HVB en Commerzbank hier wel twee uitzonderingen op. We bekijken nu het belang van de inkomsten per bank. De andere operationele inkomsten worden hierbij buiten beschouwing gelaten aangezien deze niet rechtstreeks een beeld geven van het gevoerde strategische beleid van de bank.
Figuur 5: Aandeel van de verschillende inkomsten in de totale inkomsten per bank (in %) Deutsche Bank
HypoVereinsbank 80
60
70
50
60
40 30
NII
50
NCI
40
NTI
20
NII NCI NTI
30 20
10
10
0
0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
37
Commerzbank
Dresdner Bank
70
60
60
50
50
40 NII
40
NCI 30
NII 30
NCI
NTI
NTI 20
20
10
10 0
0 1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
(bron: eigen werk aan de hand van betrokken jaarrekeningen banken, Bankscope) NII: Netto interest inkomsten NCI: Netto commissie inkomsten NTI: Netto trading inkomsten
Vanuit bovenstaaande grafieken kunnen we toch wel enkele opmerkelijke verschillen noteren bij het aandeel van de verschillende inkomsten van de banken: •
Een algemene trend, over de jaren heen bekeken, is het afnemend aandeel van de netto interest inkomsten.
•
We zien dat bij Deutsche Bank de laatste jaren vooral de inkomsten uit commissies en trading aan belang winnen. Deze inkomsten hebben een aandeel van meer dan 70% van de totale inkomsten. Ook bij Commerzbank en Dresdner Bank winnen deze inkomsten aan belang. Toch is hun aandeel in de totale inkomsten met 50 à 60% nog een stuk beperkter. Bij HVB zien we ook een stijgend belang van de inkomsten uit commissies en trading, zij het in veel beperktere mate. Bij HVB bedraagt hun aandeel minder dan 40 %.
•
Bij Deutsche Bank zijn de commissie inkomsten sinds 2000 de belangrijkste bron van inkomsten geworden, ondanks hun daling in absolute waarde tussen 2000 en 2003. Dit in tegenstelling tot de andere drie banken waar de netto interest inkomsten nog steeds de belangrijkste inkomstenbron zijn.
•
Commerzbank en Dresdner Bank hebben een quasi gelijkaardige inkomstenstructuur, waarbij tot voor kort de netto interest inkomsten de belangrijkste inkomstenbron
38
vormen. Bij Commerzbank is dit nog steeds het geval. Bij Dresdner Bank echter zijn sinds 2003 de commissie inkomsten de belangrijkste inkomstengroep. •
Een ander opvallend punt is het zeer hoge aandeel van de netto interest inkomsten (maar liefst 60 à 70%) bij HypoVereinsbank. HVB wordt dan ook gekenmerkt door een veel hogere leningen/deposito’s ratio dan de andere banken (tabel: zie appendix) Maar de laatste jaren zien we dat zelfs bij HVB het aandeel van netto rente inkomsten lichtjes terrein verliest ten opzichte van de trading en commissie inkomsten.
2. Efficiëntie De Duitse banken worden al het hele laatste decennium gekenmerkt door een relatief hoge kostendruk in vergelijking met andere gelijkaardige Europese partners. Sinds 2001 is dit echter nog veel meer uitgesproken.
Tabel 10: Cost-Income ratio grote vier (1997-2003) Deutsche Bank HVB Commerzbank Dresdner Bank (bron: eigen werk)
1997 74,6 58,2 59,6 70,8
1998 76,7 59,4 67,5 73,5
1999 82,2 61,6 74,8 74,6
2000 82,3 62,6 76,1 83,7
2001 87,6 68,4 84,2 91,4
2002 88,0 72,0 91,8 101,2
2003 81,8 63,0 73,3 89,3
We zien in de tabel dat de C/I ratio’ s zeer hoog zijn, en de laatste jaren een toch wel forse stijging hebben gekend. Ter vergelijking: het gemiddelde onder gelijkaardige Europese concurrenten bedroeg in 2002 slechts 68 % (Meir, 2003). Bij de vier Duitse grootbanken bedroeg deze in 2002 maar liefst 79 %! Wat zijn nu de oorzaken van deze hoge Cost-Income ratio’s? Langs de ene kant zijn er de dalende inkomsten uit intermediatie, dewelke twee oorzaken kent. Ten eerste zijn er de erg lage marges wat tot dalende inkomsten leidt en ten tweede is er de afnemende vraag naar leningen door de zwakke conjunctuur. In de periode van beurshausse werden deze nog heel sterk gecompenseerd door groeiende inkomsten uit commissies and trading (bv.kapitaalwinsten). Maar met de verzwakkende economie in 2001 en 2002 daalden of stabiliseerden de inkomsten uit deze activiteiten. Dit is duidelijk zichtbaar in de tabellen in bijlage 2.1 tot 2.4. We zien dat bij alle banken,
39
uitgezonderd bij HVB, de inkomsten uit trading en commissies daalden of stabiliseerden over de periode 2000-2003. Dit leidde samen met de dalende netto interest inkomsten tot een dalend totaal inkomen bij alle vier, uitgezonderd bij HVB. Door deze lagere inkomsten daalde de noemer van de ratio wat een stijging ervan tot gevolg had. Maar langs de andere kant is er natuurlijk ook het kostenaspect. Zo toont Meir (2003) aan dat de kosten van de Duitse banken veel hoger liggen dan deze van de Europese peers. Dit komt onder andere door de lagere noodzaak voor kostenreducties in de jaren ‘90 vanwege de boom in de banksector na de hereniging van Duitsland. Andere Europese banken maakten één recessie meer door en zijn daarom blijven snijden in de kosten waardoor deze nu veel efficiënter werken. Een andere oorzaak zijn de excessieve personeelskosten bij alle vier de grootbanken. Andere oorzaken werden reeds in het vorig deel uitvoerig besproken. Maar de laatste jaren (2001-2003) kondigden de vier grote elk drastische besparingen aan. Dit had op tal van domeinen een effect. Een overzicht: •
Grote, massale ontslagen: dit vond vooral plaats in de ‘investment banking’ afdelingen waar de laatste jaren een grote overcapaciteit was ontstaan. Het effect van die ontslagen is echter pas het jaar nadien te merken in de resultaten vanwege de grote ontslagvergoedingen die door de Duitse wetgever zijn bepaald.
•
Versnelde afbouw van het aantal kantoren.
•
Outsourcing: de banken proberen zich zoveel mogelijk te focussen op hun kernactiviteiten en stoten alle andere activiteiten af. (Fitch Ratings,2003 en 2004)
Om te kijken of al deze aangekondigde kostenbesparingen wel degelijk werden doorgevoerd werden de meest recente jaarrekeningen van de betrokken instellingen bekeken: 1. Zo zien we dat het personeelsbestand in de vier grote banken daalde van een recordhoogte van 253000 in 2000 tot ongeveer 225000 in 2002. In 2003 zette deze daling zich verder tot 202000. Dit betekent dat ruim 10% van het personeelsbestand afvloeide in 2003.7
7
Hierbij dient wel de nuancering gemaakt te worden dat tal van activiteiten geoutscourct worden en het dus voor een deel een verplaatsing van werkgelegenheid is.
40
2. Ook het aantal kantoren daalde fors. Zo daalde het aantal kantoren tussen de 7 en 25 % tussen eind 2000 en eind 2002. Deutsche Bank was hierbij koploper en schrapte één op de vier kantoren. (zie boven: tabel 9) 3. Ook outsourcing van niet kernactiviteiten wordt steeds frequenter toegepast. Deutsche Bank is hierin een van de grote innovators. Tal van recente overeenkomsten tussen banken duiden er ook op dat banken zich steeds meer richten op hun kernactiviteiten. (zie deel IV. 3. Samenwerking, fusies en overnames in de praktijk) Een ander voorbeeld is Commerzbank dat besloten heeft om zich te richten op zijn kernactiviteiten, namelijk de middenstand en het retailbankieren (Fitch Ratings, 2004). Deze maakten in 2002 ongeveer 75% van hun inkomsten uit (Deutsche Bank, 2004). Al deze maatregelen hebben maar één doel: de kosten naar beneden halen. Zeker de exuberant hoge personeelskosten bij de Duitse grootbanken probeert men met deze maatregelen weg te werken. Zo vertegenwoordigden de personeelskosten bij Deutsche Bank meer dan 50% van de totale kosten in 2000 (eigen berekeningen). In 2003 was dit aandeel ongeveer gelijkaardig, waaruit men zou kunnen afleiden dat de personeelskosten niet afgenomen zijn en dat de herstructureringen hun effect gemist hebben. Dit is echter niet correct aangezien de personeelskosten in absolute waarde sterk gedaald zijn door de omvangrijke afvloeiingen. De andere kosten daalden door de herstructureringen (o.a. sluiting kantoren,…) echter evenredig. Hierdoor is het procentuele aandeel van de personeelskosten bij de grootbanken nog altijd ongeveer even hoog is als in 2000.
3. Rendabiliteit Vanuit de lage efficëntie-niveaus die we in vorige alinea beschreven mogen we er reeds vanuit gaan dat de rendabiliteit geen hoge toppen zal scheren. De rendabiliteit ligt dan ook reeds zeer lang onder de niveaus van de Europese peers. In 2002 werd de ROE zelfs negatief voor drie van de vier banken. Enkel Deutsche Bank kon in 2002 door uitzonderlijke verkopen van participaties in holdings ter waarde van € 8 bn een verlies vermijden (BNP Paribas, 2003). Het kon zelfs een netto courante winst voorleggen in 2002 omdat het sinds 2000 rapporteert volgens US GAAP waarbij uitzonderlijke resultaten niet afzonderlijk worden gerapporteerd maar onmiddellijk bij het exploitatieresultaat worden gevoegd. Eigenlijk was dus in realiteit de rendabiliteit in 2002 van alle belangrijkste Duitse banken negatief! (Meir,2003) 41
Tabel 11: ROE van grote vier (1997-2003) 1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Deutsche Bank
24,8
6.4
5
36
2,3
1,1
4,7
HVB
n.a.
n.a.
3
8,5
4,9
-5,4
-19,7
Commerzbank
7,3
9,5
8,6
11,3
0,8
-2,9
-25,2
Dresdner Bank (Bron: eigen werk)
n.a.
9,1
9,8
15,1
1,3
-6,6
-15,4
Deutsche bank kon in 2002 dus nog een nipt positieve ROE van 1,1 % voorleggen zoals we in de tabel kunnen zien. De andere drie hadden een negatieve ROE van -2,9 tot -6,6 %. En in 2003 verbeterde de situatie niet, integendeel. De ROE daalde verder bij alle drie, zelfs tot -25,2 % voor Commerzbank. Deutsche Bank anderzijds kon door het snel nemen van ingrijpende maatregelen een stijgende ROE laten optekenen tot 4,7%. Dit ligt echter nog ver onder dat van de Europese peers, die in 2003 gemiddeld een ROE van 14% lieten optekenen (Citigroup, 2003). Een mogelijke oplossing van de lage ROE kan een fusie zijn tussen bijvoorbeeld Commerzbank en HVB. Hierdoor zou volgens analisten van Citigroup (2003) een ROE van 9% kunnen bereikt worden, vooral doordat sterk in tal van kosten zou kunnen worden geknipt.
4. Solvabiliteit De Tier-1 ratio en de Cooke ratio voldoen aan de wettelijke en professionele vereisten.8 Maar sommige analisten halen aan dat niet alleen het niveau van de solvabiliteitsratio’s een probleem stelt maar ook de negatieve evolutie. Sommige banken lijken hier dan ook op te reageren door hun risicogewogen activa snel af te bouwen om zo de ratio 's op te krikken. De vraag die zich hierbij stelt is dan ook of de banken dit doelbewust doen9 of dat dit komt doordat de vraag van dergelijke leners met een hoog risicoprofiel is gedaald. (BNP Paribas, 2003) Een onderzoek van de Deutsche Bundesbank (2002) naar de oorzaken van de terugval in het aantal leningen toont aan dat dit eerder het gevolg is van een vraagdaling dan van een 8
Wettelijk : Tier-1: 4%, door professionelen vooropgesteld : Tier-1: 6% (Meir, 2003) als dit het geval zou zijn zouden we kunnen spreken van een credit crunch, wat de economische activiteit nog verder kan afremmen, wat op termijn ook de banken voor aanzienlijke problemen zou stellen. 9
42
mogelijke credit crunch. Maar er wordt ook gesteld dat de banken voorzichtiger zijn geworden bij het toestaan van leningen en trachten om een betere prijzing van het risico te bekomen. Drie redenen worden hiervoor aangehaald. Ten eerste zijn er het stijgend aantal faillissementen. Ten tweede zijn er de erg lage marges. En ten derde de dalende kredietwaardigheid van de ontleners. En aangezien er in het licht van de Basel II akkoorden steeds meer belang gehecht wordt aan een betere prijzing van het risico doet de dalende kredietwaardigheid van de ontleners de banken voorzichtiger worden. (Deutsche Bundesbank, 2002)
Tabel 12: Tier-1 ratio van grote vier (1997-2003) Deutsche Bank HVB Commerzbank Dresdner Bank
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
5,2 5 5,6 n.a.
6,3 5,4 5,6 5,7
5,9 5,8 5,6 6,4
7,8 5,4 5,7 6,3
8,1 6 6 5,5
9.6 5,1 7,3 6
10 5,9 7,3 6,6
(bron: eigen werk)
Uit de jaarrekeningen van de banken zien we dat de Tier-1 ratio in 2002 bij alle banken (behalve bij HVB) steeg, ondanks een daling van het eigen vermogen bij alle vier de instellingen. De RWAs (de noemer van de ratio) zijn dan ook sterk afgebouwd om zo het risico te beperken. Enkel HypoVereinsbank had in 2002 een tier-1 ratio die lager scoorde dan de door professionelen vooropgestelde target, namelijk 5,6 %. (Meir, 2003) Bij Fitch ratings wordt het solvabiliteitsprobleem op een heel andere manier bekeken. Zo houdt men bij het bekijken van de Tier-1 ratio’s ook rekening met de hoeveelheid van “surplus” kapitaal. Dit zijn de niet-gerealiseerde kapitaalwinsten op effecten die banken in portefeuille hebben10. In 2002 zijn deze substantieel gedaald. Via deze maatstaf, samen met de klassieke ratio’s, stelt Fitch Ratings dat de kapitaalbasis van de vier grote, uitgezonderd Deutsche Bank, relatief zwak is in vergelijking met hun Europese en Amerikaanse peers. In 2003 evolueerden de solvabiliteitsratio’s van de vier grootbanken in de positieve richting. De banken bouwden de RWAs verder af en Commerzbank (in Q4 van 2003) en HVB (begin 2004) voerden zelfs een kapitaalverhoging door om zo de solvabiliteit op te krikken 10
worden door Fitch ook beschouwd als « hidden reserves »
43
(Deutsche Bank, 2004). Dit zal volgens Fitch Ratings (2004) zijn effect niet missen. Fitch voorspelt immers dat hierdoor de Tier-1 ratio van HVB tot boven de 7% zal stijgen. Uit de jaarrekening van 2003 van Commerzbank zien we ook dat de Tier-1 ratio door deze operatie stabiel blijft op een niveau van 7,3%. Dresdner Bank scoort met 6,6 % nog steeds het zwakst van alle vier. Maar toch merken we ook hier sinds 2001 een geleidelijke verbetering. Deutsche Bank buiten beschouwing gelaten dienen we dus te stellen dat de solvabiliteitsratio's zich slechts op het randje bevinden, maar gelukkig toch de goeie richting uitgaan. Het probleem is echter dat er maar weinig moet gebeuren voor er opnieuw verlies gemaakt wordt.(Citigroup, 2003) En aangezien de kapitaalbuffer beperkt is, moet de evolutie van de solvabiliteit toch met grote waakzaamheid gevolgd worden. De banken zullen dus volgens Deutsche bank (2004) "dan ook moeten gefocused blijven op het maken van efficiëntiewinsten, zowel intern als extern." (p.8) Op die manier kan de kostenbasis nog verder naar beneden worden gehaald, wat de banken nieuwe ademruimte geeft als de economische heropleving minder sterk is dan voorspeld. Uit de meest recente cijfers blijkt dit het geval te zijn.
5. Probleemkredieten en provisies De Duitse economische groei was de laatste jaren beduidend lager dan in de rest van Europa. Het aantal faillissementen anderzijds was de laatste jaren fors hoger en bereikte in 2003 een nieuw record. Bij de slachtoffers waren de laatste jaren naast talrijke KMO's ook enkele grote bedrijven zoals Kirch, Philip Holzmann, Fairchild Dornier en Herlitz. (BNP Paribas,2003) De meeste probleemkredieten zijn reeds als minderwaarde geboekt. Een deel ervan echter nog niet. Als we deze niet gedekte probleemkredieten in mindering brengen van het zuiver eigen vermogen dan bekomen we een Tier-1 ratio van 5,9% in 2002 voor de grootbanken, wat net onder het door professionelen vereiste minimum is.(Meir, 2003) Het was vooral HVB die in het rampjaar 2002 leed onder enorme voorzieningen voor slechte kredieten. HVB heeft immers veel leningen uitstaan bij kleine KMO's en bij een aantal zwaar getroffen sectoren(o.a. mediasector: bv.Kirch). Hierdoor bereikten de voorzieningen voor leningsverliezen een recordhoogte van maar liefst € 3,3bn. Ook Deutsche Bank, Dresdner 44
Bank en Commerzbank legden in 2002 grote provisies aan voor vele slechte kredieten.(Fitch Ratings, 2003; bijlage 2.1 tot 2.4) Er werd in 2002 zelfs eventjes met het idee gespeeld om een speciale bank op te richten die de probleemkredieten zou verzamelen en dan terug zou verkopen met staatsgaranties. (BNP Paribas, 2003). Dit is, gelukkig, nooit in realiteit gebracht en nooit noodzakelijk gebleken. Het zou immers het imago van de "sterke" Duitse banken nog verder hebben geschaad. Sommige analisten durven echter te stellen dat het probleem niet bij de enorme faillissementengolf ligt en dat deze ongeveer analoog was als in de rest van Europa. Het probleem zou volgens hen liggen bij de zeer beperkte voorzieningen voor kredietverliezen die de Duitse grootbanken in de voorgaande jaren hebben aangelegd in vergelijking met hun Europese collega’s.(Citigroup, 2003) Hierdoor konden zij niet terugvallen op aanzienlijke aangelegde voorzieningen en vielen zij veel makkelijker ten prooi aan de gevolgen van een neergaande conjunctuur. In 2003 daalden de voorzieningen terug bij alle banken. Dit kan duiden op het feit dat de meeste probleemkredieten ingedekt zijn door provisies en dat het ergste op het vlak van kredietverliezen achter de rug zou zijn. Ook de RWAs daalden in 2003 verder bij alle banken wat positief is en wat aangeeft dat de banken hun risicoprofiel willen verbeteren. (zie bijlage 2.1 tot 2.4) De ratio 'NPL / Gross loans' bereikte in 2003, uitgezonderd voor Deutsche Bank, nieuwe recordhoogtes. Dit wijst wederom op het snelle ingrijpen van Deutsche Bank. Analisten (Deutsche Bank, 2004; Citigroup, 2003) verwachten wel dat vanaf 2004 deze ratio zal beginnen dalen. Er kan dus gesteld worden dat op het vlak van probleemkredieten en provisies het ergste achter de rug is voor de Duitse grootbanken.
3. Een blik op de toekomst Voor de toekomst wordt door bepaalde analisten een verbetering van de resultaten verwacht en tegen 2005-2006 moeten de resultaten die van hun Europese peers gaan benaderen (Deutsche Bank, 2004; Fitch Ratings, 2004). Andere analisten zien de situatie minder rooskleurig in en verwachten geen spectaculaire verbeteringen in de volgende jaren (BNP 45
Paribas, 2003; Citigroup, 2003; UBS Warburg, 2003). Alles is echter afhankelijk van de sterkte van de economische heropleving. Een sterke heropleving van de economie zou ten eerste de commissie en trading inkomsten verhogen. Tevens zou door een verhoging van de vraag naar leningen, die door BNP Paribas (2003) niet verwacht wordt, en een betere prijzing van het risico de rente inkomsten moeten toenemen. Ten tweede zou een heropleving het aantal faillissementen verder terugdringen waardoor de kredietverliezen beperkt worden. We zien nu reeds dat de provisies voor kredietverliezen afnemen, wat dus duidelijk aangeeft dat volgens de grootbanken het ergste kwaad geleden is. En ten derde zou door het afschaffen van de staatsgaranties in 2005 de rentemarge moeten verbeteren. Samen met de gedaalde kosten door de herstructureringen zou dit de resultaten positief moeten beïnvloeden. Voor de iets langere termijn ziet de situatie er dus niet zo slecht uit voor de Duitse banken. Op korte termijn is het echter nog afwachten wat het wordt, want volgens Citigroup (2003), BNP Paribas (2003) evenals UBS Warburg (2003) blijft de situatie op korte termijn risicovol: •
de marges worden op korte termijn blijvend laag verwacht. Fitch ratings (2004) spoort de banken daardoor aan om zich, mits een correcte prijzing van het risico, meer naar het buitenland te gaan richten waar de marges een stuk hoger liggen.
•
de evolutie van de aandelenmarkten houdt risico's in: dit kan rechtstreeks gevolgen hebben via de grote effectenportefeuilles van de grote banken (Citigroup, 2003). Hier hebben de banken intussen voor een groot stuk aan verholpen door grote delen van hun portefeuilles te verkopen. Maar ook onrechtstreeks heeft dit gevolgen. Stel dat de beursactiviteit na de recente heropleving terug stilvalt dan zal dat zware gevolgen hebben op de commissie en trading inkomsten van de banken, voornamelijk voor de Deutsche Bank dat het grootste deel van zijn inkomsten hieruit verwerft. HVB zou hier nog het minst door getroffen worden.
•
wisselkoersrisico: dit heeft vooral betrekking op Deutsche Bank. Deze bank heeft immers een groot deel van zijn inkomsten in dollars. De kosten worden echter voor het overgrote deel in euro geboekt (Citigroup, 2003). Als de dollar verder daalt zoals door bepaalde analisten wordt voorspeld als gevolg van het alsmaar toenemend handelstekort dan kan dit de winst sterk aantasten.
•
de beperkte kapitaalsbasis: momenteel hebben banken zoals Dresdner Bank, HVB en Commerzbank een eerder beperkte kapitaalsbasis. Er moet echter niet veel gebeuren of de verwachte verbetering van de resultaten in 2004 blijft uit. Hierbij komt nog dat
46
de kapitaalbuffer om verdere verliezen op te vangen, uitgezonderd bij Deutsche Bank, beperkt blijft. •
de Duitse economie is te log en te weinig flexibel. Dit kan een forse heropleving tegenhouden. Hierin ligt dan ook een belangrijke taak weggelegd voor de overheid die de arbeidsmarkt flexibeler en de regulering eenvoudiger moet maken.
In de eerste maanden van dit jaar zien we echter dat de situatie zeker niet verslechtert. We mogen verwachten dat de herstructureringen eindelijk vruchten zullen afwerpen. De moeilijkheid tot het bekomen van stijgende inkomsten blijft echter het grote struikelblok voor een structurele verbetering van de resultaten. Enkel een doeltreffend ingrijpen van de Duitse overheid om de economie flexibeler te maken en de regulering te verminderen, privatisering van de publieke banken waardoor fusies mogelijk worden met private banken, samen met het verdwijnen van de staatsgaranties, kan de banken helpen om hun rendabiliteit terug op hetzelfde niveau te brengen als dat van hun Europese peers.
47
Deel III.2: Onderzoek naar verschillen in gevoeligheid tussen Duitse en andere bankaandelen In dit deel onderzoeken we op welke determinanten de bankaandelen het sterkst reageren en of er verschillen bestaan in gevoeligheden tussen Duitse bankaandelen en bankaandelen uit andere landen. We berekenen de returns op de bankindex op basis van de DJ Bank indices voor de verschillende landen. We onderzoeken de gevoeligheid van de respectievelijke bankindexen voor de evolutie van een marktaandelenindex, een conjunctuurindex en tenslotte een renteindicator. Als marktindex wordt de Eurostoxx50 index genomen aangezien de aandelenportefeuilles van de Europese banken zeer sterk gediversifieerd zijn over de landsgrenzen heen. Voor de Amerikaanse banken wordt de S&P COMPOSITE 500 genomen. Als rente-indicator wordt de rente op 10 jaar in het betrokken land genomen. Al deze gegevens werden van Datastream gehaald. Als conjunctuurindicator baseren we ons op de OESO leading indicator van het betrokken land. Deze werd van OECD online gehaald. Voor elk land afzonderlijk wordt dan volgende regressievergelijking geschat:
Bankreturn= β0 + β1 marktindex + β2 rente + β3 conjunctuurindicator Op basis van de regressieresultaten wordt dan getracht om te achterhalen of de verschillende aandelenindexen verschillend reageren op een wijziging in de economische omgeving. Zo zouden we onder meer kunnen verwachten dat de Duitse bankaandelen sterker zullen reageren op een rentewijziging dan andere bankaandelenindexen vanwege de erg lage marges in de Duitse financiële sector. Anderzijds zouden we kunnen verwachten dat de Duitse bankaandelen minder gevoelig zijn voor wijzigingen in de conjunctuur vanwege hun universele karakter. Of dit het geval is, en of er significante verschillen zijn met andere Europese bankaandelenindexen gaan we in dit empirisch onderzoek trachten aan te tonen.
48
1. Literatuur In de literatuur is, voor zover mij bekend, nog maar weinig onderzoek gedaan naar dergelijke gevoeligheden van bankaandelen, op een paar studies na. Saporoschenko en Koch (2001) voerden dergelijk onderzoek, maar dan specifiek op de Japanse horizontale keiretsu financiële ondernemingen. Een horizontale keiretsu is een informele groepering van Japanse bedrijven die samengebonden zijn via significante crossholdings van aandelen en die gegroepeerd zijn rond een city bank. Deze economische organisaties nemen een omvangrijk deel van de financiering van Japanse bedrijven voor hun rekening. Ze onderzochten de gevoeligheid van de bankreturns van deze horizontale keiretsu op wijzigingen van de marktindex, de lange termijn rente op overheidsobligaties, de wisselkoers en de nominale rentespread. In hun onderzoek kwamen ze tot de bevinding dat de bankaandelen een significante relatie hebben met de marktindex en een significant negatieve relatie hebben met wijzigingen in de lange termijnrente. De andere determinanten, de wisselkoers en de rentespread, bleken veel minder impact te hebben op de bankaandelenreturns. Saporoschenko (2002) breidde het opzet uit en voerde een analoog onderzoek voor de gehele Japanse banksector. Hierbij kwam hij tot gelijkaardige bevindingen als Saporoschenko en Koch (2001). In het empirisch onderzoek wordt de regressievergelijking uit deze paper gebruikt en uitgevoerd voor de Duitse banksector en die uit een aantal andere landen. In het verleden werd echter wel al vaker onderzoek gedaan naar de invloed van interestschommelingen op bankaandelenreturns. Een belangrijke indicator van het renterisico wordt bepaald door de duration gap tussen de activa en de passiva op de bankbalans. Afhankelijk van de grootte van deze is een bank meer of minder gevoelig voor een wijziging in de rentevoeten. De meeste van de studies onderzoeken enkel de invloed van interestschommelingen op bankaandelenreturns. Een aantal onderzocht eveneens de gevoeligheid van de returns op wijzigingen van de marktindex. Zo onderzochten Akella en Greenbaum (1992) ook eerst de gevoeligheid van de bankaandelen voor rentewijzigingen. Ze tonen aan dat de returns van de bankaandelen 49
gevoelig zijn voor onverwachte wijzigingen in de rentevoeten. De oorzaak zou volgens hen liggen in de snelheid waarmee de inkomsten en kosten worden aangepast aan de rentewijzigingen. Ze beweren dat bij wijzigingen in de korte termijn rente het 'repricing van assets' meer tijd in beslag neemt dan het 'repricing van liabilities'. Hoe groter het verschil, hoe groter de gevoeligheid voor onverwachte renteschokken. Eveneens regresseerden zij de bankaandelenreturns op een marktindex. Hierbij kwamen zij tot statistisch significante coëfficiënten van de marktindex. Ook
Rose
en
Smith
(1995)
voerden
onderzoek
naar
de
determinanten
van
bankaandelenreturns. Zij regresseerden de returns op een marktindex (S&P500), maar namen hiernaast met de rente nog een extra variabele op. Er dient wel opgemerkt dat zij zich in het kader van hun onderzoek enkel richtten tot Amerikaanse banken die ook in de verzekeringssector actief zijn. Ze komen net als Akella en Greenbaum (1992) tot de conclusie dat de returns van bankaandelen sterk gecorreleerd zijn met de evolutie van de marktindex. De beta van de marktindex is dan ook voor bijna alle banken significant met een positief teken. Het teken van de beta van de rente wisselt sterk tussen de banken onderling. Als reden hiervoor wordt een verschil in duration gap tussen de banken aangehaald. De coëfficiënt is echter slechts in een aantal gevallen significant. Ze komen dan ook tot de conclusie dat de rente als extra onafhankelijke variabele weinig extra verklaringskracht bijbrengt aan het model. Drakos (2001) onderzoekt de invloed van wijzigingen in de lange termijn rente op de Griekse bankaandelenreturns. De lange termijn rente blijkt een significante invloed te hebben op de bankaandelenreturns. Als reden hiervoor haalt hij aan dat de Griekse banken blootstonden aan het renterisico omdat de afgeleide markten die voor hedgingdiensten moeten zorgen, tot voor kort nog niet bestonden. De conclusie van Rose en Smith (1995) omtrent de invloed van de rente op bankaandelenreturns is dus verschillend dan die van andere studies (Akella en Greenbaum, 1992; Drakos, 2001; Saporoschenko en Koch, 2001; Saporoschenko, 2002) die aantonen dat wijzigingen in de rente wel een negatieve significante relatie hebben met de bankaandelenreturns. De marktindex zou een positieve significante relatie hebben met de bankaandelenreturns.
50
2. Eigen onderzoek Volgende regressie wordt geschat:
Bankreturn= β0 + β1 marktindex + β2 rente + β3 conjunctuurindicator In een eerste fase wordt deze regressie geschat voor de bankindexen van volgende landen: Duitsland, Spanje, Frankrijk, België, Nederland, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Als index wordt de bankindex genomen die samengesteld is door de Dow Jones voor de respectievelijke landen. De returns op de bankindexen worden in de regressie ingevoerd als de afhankelijke variabele. In een latere fase schatten we dan dezelfde regressies maar nemen we als afhankelijke variabele de beursreturns van de twee grootste banken per land. Voor Duitsland worden de vier grootste commerciële banken genomen. Uit de uitkomst van de regressies wordt dan geprobeerd om verschillen te noteren tussen de gevoeligheden van de banksectoren in de verschillende landen. Hieruit zou dus een bewijs kunnen voortvloeien dat de bankindexen en individuele aandelen verschillend reageren op evoluties in de hieronder besproken onafhankelijke variabelen. De oorzaak van de verschillende reactie zou dan bijvoorbeeld te wijten kunnen zijn aan de inkomstenstructuur. Als onafhankelijke variabelen worden: •
ten eerste de returns genomen van een algemene marktindex. Voor de Europese banken en bankindexen is dit de Eurostoxx50. Als marktindex werd dus niet de nationale beursindex genomen omdat deze niet representatief is voor de beleggingsportefeuilles van de grote Europese banken. Voor de regressies met Amerikaanse banken en bankindexen wordt de S&P 500 COMPOSITE genomen.
•
ten tweede wordt een conjunctuurindicator genomen van het land. Hiervoor wordt de wijziging in de leading indicator van de OESO genomen voor elk land. De coëfficiënt van deze kan een indicator zijn van de conjunctuurgevoeligheid van de inkomsten van de banken.
•
ten derde wordt dan een rente-indicator genomen. Hiervoor wordt indien beschikbaar de wijziging van de rente op overheidsobligaties op 10 jaar genomen. Indien deze niet beschikbaar is wordt de wijziging van de “benchmark bond 10yr” genomen. Voor landen waarvoor beide beschikbaar zijn zien we dat de correlatie tussen beide reeksen nagenoeg perfect is.
51
De tijdsperiode loopt van 1992 tot eind 2003. Hierbij wordt gebruik gemaakt van maandelijkse gegevens. Voor de tabel met de beschrijvende statistieken wordt verwezen naar bijlage 3.1. Volgende hypotheses worden getest: H0: β0=0
H0: β1=0
H0: β2=0
H0: β3=0
H1: β0≠0
H1: β1≠0
H1: β2≠0
H1: β3≠0
Met behulp van de t-test wordt dan de hypothese wel of niet verworpen. In eerste instantie wordt het significantieniveau op 5% vastgelegd. Met behulp van de eenvoudige vuistregel kan de nulhypothese verworpen worden indien de absolute waarde van de t-waarde groter is dan 2. Bij alle regressies wordt er steeds gecorrigeerd voor mogelijke heteroscedasticiteit met behulp van de White methode. (Gujarati, 2003)
2.1 Regressie van de bankindexen De return van elke bankindex wordt dus geregresseerd op de return van de Eurostoxx50 (of de S&P 500 COMP), de procentuele wijziging van de leading indicator voor elk land, en de procentuele wijziging in de lange termijnrente voor elk land. Uit de regressies (zie bijlagen 3.2 en 3.3) bleek dat de marktindex (Eurostoxx50 of S&P 500 COMP) altijd significant is op het 5% niveau. De andere variabelen waren echter veel minder significant. Zo was enkel voor het Verenigd Koninkrijk de leading indicator significant op het 5% niveau. Voor Zwitserland was deze significant op het 10% niveau. Verder was voor Zwitserland ook de LT-rente significant op het 15% niveau. Voor de bankindexen uit de andere landen zijn de LT-rente en de leading indicator niet significant. Als we de bankindexen enkel op de LT-rente regresseren dan blijft deze meestal insignificant. Als we de bankindexen enkel regresseren op de leading indicator bekomen we in een aantal gevallen wel significante resultaten voor deze variabele, wat aangeeft dat de Eurostoxx50 met een deel van de verklaringskracht van de leading indicator gaat lopen. Om deze multicollineariteit tussen de variabelen gedeeltelijk te verhelpen en ook omdat de beleggingsportefeuilles van de grote Europese banken zeer sterk mondiaal gediversifieerd zijn
52
wordt vanaf nu een worldindex genomen als marktindex. Hiervoor wordt de MSCI World index genomen (Datastream). De regressie werd opnieuw geschat (met de Worldindex als marktindex) en hierbij werden volgende resultaten bekomen:
Tabel 13: Regressieresultaten met return bankindexen als afhankelijke variabele. De onafhankelijke variabelen zijn: wijzigingen in world index, LT-rente en leading indicator Tijdsperiode 1992-2003 Land Duitsland Frankrijk Spanje België Nederland Zwitserland Verenigd Koninkrijk US
β0
β1 van worldindex
β2 van LT-rente
β3 van conjunctuurindicator
R2
-0.00(-0.31) 0.00(0.68) 0.00(0.43) 0.00(0.90) 0.01(1.40) 0.00(0.37) 0.01(1.45)***
1.25(7.93)* 1.03(7.01)* 1.44(9.37)* 0.91(6.07)* 1.33(9.16)* 1.27(7.97)* 0.99(9.12)*
0.08(0.53) -0.12(-0.95) -0.05(-0.50) -0.04(-0.31) 0.04(0.32) -0.16(-1.88)** -0.21(-1.94)**
0.78(0.86) 1.18(1.60)*** -0.14(-0.15) -0.89(-1.24) -1.14(-0.79) 1.45(1.58)*** 1.32(1.61)***
0.40 0.37 0.52 0.29 0.43 0.45 0.46
0.01(1.83)**
0.70(5.44)*
0.01(0.18)
-0.14(-0.20)
0.24
* =significant op het 5% niveau ** =significant op het 10% niveau *** =significant op het 15% niveau Tussen haakjes: t-waarde (bron: eigen werk)
We zien dat de worldindex nog steeds positief significant is voor alle bankindexen. Dit toont aan dat de returns op bankaandelen sterk beïnvloed worden door de algemene evolutie van de wereldwijde aandelenindexen. Dit is ook meer dan logisch. De evolutie van de worldindex weerspiegelt immers de economische situatie in de wereld. Hoe beter deze is, hoe positiever voor de bank. Maar we zien nu ook dat de leading indicator voor een aantal landen significant is geworden, zij het maar op het 15% niveau. Waar de leading indicator significant is heeft deze ook het juiste teken. Een verbetering van de economische situatie leidt immers tot meer inkomsten voor de bank, bijvoorbeeld door de gestegen vraag naar leningen of door de gestegen beursactiviteit. Ook de coëfficiënt van de LT-rente is significant geworden op het 10% niveau voor twee landen, namelijk Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk. De regressie is echter niet volledig bevredigend aangezien zij geen grote verschillen in gevoeligheden aangeeft tussen de Duitse bankindex en de andere bankindexen. 53
Of we eenzelfde beeld kunnen verwachten voor individuele banken wordt hieronder onderzocht.
2.2 Regressie van de individuele bankaandelenreturns Nu voeren we dezelfde regressie uit, maar als afhankelijke variabele nemen we nu de return van individuele bankaandelen. Voor elk land worden de twee grootste banken genomen. De rangschikking van de banken gebeurt aan de hand van het Tier-1 kapitaal van de banken op eind 2002 (Timewell, 2003). Enkel voor Frankrijk wordt de grootste en de derde grootste bank genomen, omdat voor Crédit Agricole (de tweede grootste Franse bank) de waarnemingen te beperkt zijn in de tijd. Volgende resultaten werden bekomen:
Tabel 14: Regressieresultaten met individuele bankreturns als afhankelijke variabele Tijdsperiode 1992-2003 Bank Deutsche Bank Commerzbank HVB Dresdner Bank
β0 -0.00(-0.04) -0.00(-0.07) -0.00(-0.20) -0.00(-0.17)
β1 worldindex 1.26(7.54)* 1.27(5.22)* 1.52(5.08)* 0.71(4.64)*
van β2 van LT-rente 0.08(0.47) 0.26(1.37) -0.01(-0.04) 0.15(1.10)
van β3 conjunctuurindicator R2 1.58(1.50)*** 0.39 2.21(1.80)** 0.30 2.45(1.76)** 0.27 3.39(3.76)* 0.24
BNP Paribas 0.00(0.43) Société generale 0.01(0.73)
1.22(5.60)* 1.16(5.81)*
-0.04(-0.24) -0.09(-0.45)
0.73(0.52) 2.05(1.85)**
0.32 0.28
Santander Central Hispano 0.01(1.38) BBV Argentaria 0.01(1.29)
1.66(7.51)* 1.59(7.28)*
-0.03(-0.16) -0.09(-0.50)
-0.75(-0.53) -0.01(-0.01)
0.43 0.44
Fortis Dexia
0.01(0.92) 0.01(0.91)
1.20(6.31)* 0.97(4.62)*
-0.19(-1.11) -0.14(-0.76)
-0.45(-0.47) -0.11(-0.08)
0.32 0.24
ABN Amro ING
0.01(1.05) 0.01(0.96)
1.29(8.38)* 1.29(6.97)*
-0.02(-0.12) 0.08(0.43)
0.19(0.12) 0.94(0.51)
0.37 0.35
UBS Credit suisse
0.00(0.08) -0.00(-0.11)
1.26(7.71)* 1.63(8.07)*
-0.08(-0.80) -0.09(-0.70)
1.78(1.67)** 2.12(1.70)**
0.40 0.42
1.24(9.36)* 0.85(4.23)*
-0.27(-2.02)* -0.25(-1.41)
1.99(1.49)*** 3.55(2.85)*
0.41 0.22
HSBC Holdings 0.01(1.72)** Royal Bank of 0.01(1.62)***
54
Scotland Citigroup Bank America
0.02(2.62)*
1.40(8.07)*
0.06(0.48)
-0.62(-0.68)
0.39
0.01(1.42)
0.79(4.33)*
0.02(0.26)
-0.57(-0.53)
0.16
of
* =significant op het 5% niveau ** =significant op het 10% niveau ***=significant op het 15% niveau Tussen haakjes: t-waarde (bron: eigen werk)
Ook hier zien we dat voor alle bankaandelen de marktindex significant is op het 5% niveau en het juiste teken heeft. Bij een groot deel van de banken is dit de enige significante coëfficiënt. De coëfficiënt van de rente is enkel bij HSBC Holdings significant op het 5% niveau. Bij een aantal banken is echter ook de leading indicator significant. Dit is het geval bij de Britse bank Royal Bank of Scotland. Bij de andere Britse bank, HSBC Holdings, is dit op het 15% niveau. Bij de twee grootste Zwitserse banken en bij het Franse Société Générale is de leading indicator eveneens significant, zij het op het 10% niveau. Opmerkelijk is dat bij alle Duitse banken de leading indicator significant is. Bij Deutsche Bank is dit op het 15% niveau, bij Commerzbank en HVB op het 10% niveau en bij Dresdner Bank zelfs op het 5% niveau. We zien dus duidelijk dat de bankreturns van de Duitse grootbanken (evenals van de Zwitserse en Britse grootbanken en van Société Generale) conjunctuurgevoeliger zijn dan die van de andere grote Europese banken. De vraag is nu vanwaar die hogere conjunctuurgevoeligheid van beursreturns kan komen. Een mogelijke verklaring is een grotere conjunctuurgevoeligheid van de inkomsten van de Duitse grootbanken. Door de lage rentemarges is immers een groot deel van de inkomsten bij de Duitse grootbanken, veel meer dan bij andere banken, afhankelijk van commissie en tradinginkomsten die bij een conjuncturele neergang zwaar getroffen worden11. Maar het probleem van multicollineariteit tussen de marktindex en de conjunctuurindex blijft bestaan. Dit komt duidelijk tot uiting als we de bankaandelen enkel regresseren op de leading indicator. We zien dat de coëfficiënt van de leading indicator bij meerdere banken significant wordt. 11
deze verklaring gaat uiteraard in mindere mate op voor HVB dat slechts een beperkt deel (38% in 2003) van zijn inkomsten uit commissies en trading haalt.
55
Tabel 15: Significantieniveau van leading indicator als deze alleen op de bankaandelenreturns wordt geregresseerd Commerzbank
Op 5%
ABN Amro
Op 10 %
Deutsche Bank
Op 5%
ING
Op 5%
HVB
Op 5%
UBS
Op 5%
Dresdner
Op 5%
Crédit Suisse
Op5%
BNP Paribas
Op 5%
HSBC Holdings
Op 5%
Sociéte Générale
Op 5%
Royal bank of Scotland
Op 5%
Santander Central Hispano
Niet significant
Citigroup
Op 5%
BBV Argentaria
Niet signigficant
Bank of America
Niet significant
Fortis
Niet significant
Dexia
Niet significant
(Bron: eigen werk)
Uit deze tabel zien we dat er dus duidelijke verschillen zijn in de gevoeligheid voor conjunctuurschommelingen tussen de bankaandelen. We kunnen uit deze tabel ook besluiten dat vooral de returns van de grote Duitse, Franse en Zwitserse banken het meest conjunctuurgevoelig zijn, wat we reeds in tabel 14 zagen. Opmerkelijk is dat de returns van de Amerikaanse, Spaanse en Belgische banken in veel mindere mate conjunctuurgevoelig zijn. Een bewijs hiervan wordt geleverd door de Amerikaanse banken die ondanks de recessie nog steeds heel mooie cijfers konden voorleggen in 2002 (Timewell, 2003). We kampen dus nog steeds duidelijk met een multicollineariteitsprobleem. We proberen dit op te lossen door de regressie opnieuw uit te voeren maar met een proxy-variabele voor de conjunctuurindicator namelijk de wijziging in de yield spread. Deze is immers minder sterk gecorreleerd
met
de
worldindex
dan
de
OESO
leading
indicator,
wat
het
multicollineariteitsprobleem moet verkleinen. De yield spread wordt berekend door de lange termijn rente op 10 jaar (benchmark bond 10yr) te verminderen met de korte termijn interbankenrente op 1 maand. (Datastream) Hiervan wordt dan de procentuele verandering berekend. Deze reeks wordt dan als conjunctuurvariabele ingevoerd. We verwachten een positief teken voor de beta. Een positieve wijziging van de yield spread is immers positief voor de bank aangezien dit betekent dat het verschil tussen de rente die ze
56
betaalt (bijvoorbeeld aan depositohouders) en de rente die ze ontvangt (bijvoorbeeld van leningen) groter wordt. En dit doet de inkomsten van de bank toenemen. Een stijging van de yield spread zou, intuïtief gezien, dus een positieve invloed moeten hebben op de bankaandelenreturns. De resultaten die uit de regressie volgden zijn echter volkomen verschillend aan de verwachtingen. Voor de resultaten wordt verwezen naar bijlagen 3.4 en 3.5. De yield spread is voor een aantal landen significant, maar het teken verschilt hierbij tussen de landen onderling. Uit deze resultaten kan dus moeilijk iets degelijks worden afgeleid waardoor ze verder ook buiten beschouwing worden gelaten. Maar misschien schuilt het probleem wel ergens anders. We doen misschien verkeerd met de regressie uit te voeren met de conjunctuurindicator van het betrokken land. Zo zou je kunnen argumenteren dat de Duitse economie de motor van Europa vormt. Als deze aantrekt is het te verwachten dat de rest van de Europese economieën zullen volgen. Hierop kan door de markten worden geanticipeerd en dus zou misschien beter de Duitse leading indicator gebruikt worden als conjunctuurindicator bij de regressies voor de Europese landen. Dit werd gedaan maar leidde niet tot betere resultaten.
3.Conclusie De Duitse grootbanken zijn samen met de Franse, de Britse en de Zwitserse conjunctuurgevoeliger dan andere Europese en Amerikaanse banken. Daartegenover staat eigenaardig genoeg dat de return van de Duitse bankindex niet conjunctuurgevoelig is. De returns van de Franse, Britse en Zwitserse zijn dat wel. De oorzaak hiervan ligt misschien bij de unieke structuur van de Duitse bankmarkt. Zo zouden we hieruit kunnen afleiden dat de returns van de grootbanken relatief bekeken ten opzichte van de gehele Duitse banksector veel conjunctuurgevoeliger zijn. Zo is te verwachten dat de returns van de andere Duitse banken minder conjunctuurgevoelig zijn omdat ze een kleiner aandeel van hun inkomsten uit conjunctuurgevoelige commissie- en tradinginkomsten halen. De uitdaging voor de Duitse grootbanken bestaat er dan ook in om hun inkomsten in de toekomst minder conjunctuurgevoelig te maken. In volgend deel wordt verder ingegaan op de uitdagingen in de toekomst voor de Duitse banken.
57
Deel IV: Oplossingen en toekomst voor de Duitse banksector In dit deel wordt bekeken wat de toekomst voor de Duitse banken zal brengen, en ook of fusies en overnames een oplossing kunnen vormen voor de moeilijkheden bij de Duitse banken. Zo wordt er nagegaan welke voordelen er uit fusies tussen Duitse banken kunnen voortvloeien. En verder worden ook recente samenwerkingsverbanden, fusies en overnames in de praktijk weergegeven.
1. De toekomst van de Duitse banken Japans scenario? Geregeld werd in het verleden in tal van persartikelen gewag gemaakt van een Japans scenario voor de Duitse banksector. Dit is echter volkomen onterecht. Toen begin jaren ’90 immers de Japanse economie eerst in een recessie en later in een depressie belandde reageerden de autoriteiten en de banken veel te laat en ongepast. De problemen werden niet ernstig genomen en degelijke maatregelen bleven veel te lang uit. Serieuze maatregelen werden pas genomen als de economie en de banken compleet aan de grond zaten, waardoor het veel moeilijker is om de situatie nog recht te trekken. (Bernanke, 2002) De Duitse situatie hiermee vergelijken zou onterecht zijn. De Duitse banken en autoriteiten zijn sneller bereid de problemen onder ogen te zien en bereid om effectieve maatregelen te nemen (zie bijvoorbeeld de enorme afvloeiingen en herstructureringen bij de Duitse banken in de laatste jaren). (Dresdner Bank, 2002)
Evoluerende rol van de banken In de toekomst zal de taak van de bank zich steeds minder gaan richten op de klassieke intermediatie. Nieuwe inkomstenbronnen en manieren om de kosten te doen dalen zullen dus moeten gezocht worden: •
Inkomstenvlak
Algemeen wordt verwacht dat het desintermediatieproces nog zal versnellen als de gemiddelde ondernemingsgrootte zal toenemen. Hierdoor zal de rol van de bank meer verschuiven naar een instelling die zich meer richt op het verschaffen van advies in de rol van investment bank. (Lang, 2000) 58
Door de toenemende vergrijzing van de Duitse bevolking zal de vraag naar tal van privépensioen spaarproducten stijgen (Dresdner Bank, 2002). Hieruit zullen de banken extra commissie-inkomsten kunnen halen. •
Kostenvlak
De kosten zouden kunnen dalen door een nieuwe consolidatiegolf waardoor de optimale bankgrootte (zie onder) kan bereikt worden. (Dresdner Bank, 2002) Door de grote concurrentie kan algemeen verwacht worden dat de interestmarges ook in de toekomst relatief laag zullen blijven, al wordt door analisten op middellange termijn een lichte verbetering verwacht. De banken zullen dus hun inspanningen om de kosten laag te houden moeten blijven verderzetten. Het kantorennet zal verder moeten afgebouwd worden en het kapitaal zal efficiënter moeten worden ingezet. (Hackethall, 2003) Vooral bij de overheidsbanken zal de manier van denken moeten veranderen. Ook zij zullen zich na het verlies van hun privileges in 2005 meer moeten richten op het maken van winst. (Dresdner Bank, 2002) Door de lagere inkomsten uit intermediatie zal de rol van de banken in de toekomst sterk veranderen. De banken moeten zich hier degelijk van bewust zijn en moeten hun rol in de toekomst ernstig gaan bekijken. Deze zullen zich veel meer moeten richten tot het verlenen van advies en tot het investment banking. De bank zoals ze op dit moment bestaat zal op termijn immers verdwijnen. Dit is dus een bijkomende uitdaging voor de Duitse banken. Maar voor de nabije toekomst moeten ze zich eerst focussen op het opnieuw maken van winst. Of samenwerking, fusies en overnames hierbij kunnen helpen wordt nu nagegaan.
2. Kunnen fusies en overnames een oplossing zijn? De laatste jaren zagen we reeds een enorme fusiegolf tussen spaarbanken en kredietcoöperatieven onderling. Mogen we in de toekomst een verdere fusiegolf tussen deze banken verwachten? En is er ook een fusiegolf te verwachten bij de andere banktypes en tussen verschillende banktypes? Waarom zou dit dan wel te verwachten zijn? Hieronder bespreken we de voordelen en motieven voor fusies en overnames. Eerst bekijken we in het algemeen wat de motieven en beweegredenen kunnen zijn voor fusies en overnames en daarna gaan we na in hoeverre deze gelden voor de Duitse banksector in het bijzonder.
59
1. Algemene motieven voor fusies en overnames. Algemeen kunnen we de motieven van fusies en overnames in drie grote delen onderverdelen: •
schaalvoordelen: deze worden meestal benaderd vanuit het kostenaspect. Er wordt dan bekeken in welke mate een fusie de gemiddelde kost naar beneden kan halen. Vander Vennet (1996) komt bij onderzoek voor de gehele Europese banksector tot de conclusie dat bij fusies tussen binnenlandse banken van gelijkaardige grootte de operationele en managementschaalvoordelen het grootst zijn.
•
scopevoordelen: deze voordelen kunnen vanuit twee opzichten bekeken worden. De meest gekende zijn de scopevoordelen vanuit kostenaspect. Door het aanbieden van tal van producten kunnen de vaste kosten over al deze producten worden gespreid. Een tweede vorm van scopevoordeel ligt aan de inkomstenzijde. Door het aanbieden van meerdere producten kan men de voordelen benutten van het one-stop-shopping. (Dermine, 1999)
•
technische inefficiëntie: onderzoek (Berger et al., 1993; Berger en Humphrey, 1997; Bikker, 2002; Vander Vennet, 2002) toont aan dat de efficiëntie nog fors kan verbeteren. Deze studies tonen aan dat de gemiddelde technische inefficiëntie 20 à 30% bedraagt. Voor de Amerikaanse banksector zou dit iets minder zijn. Er is dus nog veel ruimte voor kostenbesparingen.
•
hiernaast kunnen er ook nog een aantal andere motieven worden aangehaald voor M&As zoals hubris, marktmacht,… .
Nu gaan we bekijken in welke mate deze aangehaalde voordelen ook gelden voor de Duitse banksector. Het laatste motief wordt buiten beschouwing gelaten aangezien er hierover, bij mijn weten, nog geen onderzoek is verricht voor de Duitse banksector.
2. Toetsen van motieven aan de Duitse banksector
2.1. Schaalvoordelen Ook in Duitsland worstelt men met de vraag welke de optimale grootte van de bank dient te zijn. De talrijke fusies tussen kleine en middelgrote banken worden veelal gemotiveerd met
60
het kostenvoordeelargument. Lang en Welzel onderzochten in welke mate dit het geval was. Uit hun studie in 1996 bleek de aanwezigheid van positieve schaalopbrengsten bij alle bankgroottes. Een ernstig nadeel van deze studie was wel dat de resultaten zeer gevoelig waren voor de specificatie van het model en dat er enkel coöperatieve banken in de studie werden opgenomen. Greiber en Herz (1998) verbeterden het opzet door het opnemen van alle banktypes en door het uitbreiden van de dataset over meerdere jaren. De voordelen van fusies en overnames kunnen zowel komen van toenemende inkomsten als van afnemende kosten. Zij onderzochten de aanwezigheid van schaalvoordelen via de berekening van de ‘ray scale of elasticity’ (RSCE). De RSCE geeft weer hoeveel de kosten stijgen als de output met één procent stijgt. Is de RSCE kleiner dan 1 dan geeft dit de aanwezigheid van schaalvoordelen weer, is hij groter dan 1 dan zijn er schaalnadelen. Bij hun studie op de Duitse banksector bleek dat de RSCE stijgend verloopt en 1 wordt bij een balanstotaal van ongeveer 4 biljoen DM (zo ’n € 2 biljoen). Bij een hoger balanstotaal ontstaan er negatieve schaaleffecten. Een stijgende output doet de kosten dan meer dan proportioneel stijgen. Dit resultaat is gelijkaardig met dat van andere analoge studies. Zo komen Lang en Welzel in 1998 bij een studie met betrekking op de gehele Duitse banksector tot een range voor de optimale balansgrootte tussen 2 en 5 biljoen DM. De schaalnadelen bij grotere banken zouden veroorzaakt worden door niet operationele kosten. De auteurs halen ook aan dat de kost van ‘te groot zijn’ kleiner zou zijn dan van ‘te klein zijn’. Als verklaring wordt een L-vormige gemiddelde kostencurve naar voren geschoven. Volgens Lang (2000) zou de oorzaak hiervan te vinden zijn in de enorme informatisering van de banksector. De hoge uitgaven voor IT en informatisering maken enorme schaalvoordelen mogelijk. De optimale grootte van de bank zou in de toekomst door de informatisering dus gaan stijgen en zou de hierboven aangehaalde grens dan ook wel eens sterk kunnen overschrijden. Altunbas et al.(2001) anderzijds onderzoeken mogelijke schaalvoordelen voor elke banktype afzonderlijk. Ze komen tot de conclusie dat alle drie de types (private banken, spaarbanken en kredietcoöperatieven) genieten van omvangrijke schaalvoordelen. Binnen elk type kunnen de grote banken van grotere schaalvoordelen genieten. Een minpunt van hun studie echter is dat 61
een maximale grens van het balanstotaal voor het genieten van schaalvoordelen niet wordt aangegeven. Maar aangezien volgens hen binnen elk type de grote banken grotere schaalvoordelen genieten, zal de maximale grens hoogstwaarschijnlijk hoger liggen dan 4 à 5 biljoen DM.
2.2. Scope voordelen De meeste Duitse banken zijn universele banken. Bijna elke bank, zelfs kleine spaar- of coöperatieve banken bieden een breed spectrum van producten aan, van retailbanken over verzekeringen tot investment banking12. In hoeverre deze bankvorm kostenvoordelen oplevert ten opzichte van gespecialiseerde banken kunnen we evalueren aan de hand van het al dan niet aanwezig zijn van scopevoordelen. Empirisch werd dit onderzocht met behulp van de indicator MSCOPE. De indicator vergelijkt twee alternatieve strategieën: een toename van alle outputs van de bank of specialisering in een specifieke tak. Als deze indicator een positieve waarde aangeeft duidt dit op een kostenvoordeel door de uitbreiding naar een grote productmix. Lang en Welzel (1996) komen bij een onderzoek bij de coöperatieve banken tot positieve waarden, wat dus voor het universeel banksysteem pleit. Als ze echter hun steekproef representatiever maken voor de Duitse banksector en naast de kredietcoöperatieven ook banken van ander types gaan opnemen, komen ze tot andere conclusies. Ze bekomen dan negatieve waarden voor MSCOPE, wat dus tegen het universeel bankieren pleit. Enkel voor kleine en middelgrote banken bekomen ze positieve waarden, wat aangeeft dat zij wel voordelen kunnen halen uit een uitbreiding van hun gamma. (Lang, Welzel, 1998) De vraag waarom de banken dan blijven zweren bij het universele bankieren komt hierbij dan ook onmiddellijk tot uiting. Zo stellen Greiber en Herz (1998) dat door het uitbreiden van de outputmix men meer klanten zal werven die dan in één bank van talrijke producten zullen worden voorzien, wat de mogelijkheid geeft tot hogere fee-inkomsten. Ook zij gebruiken de typische benadering door de kosten van de twee alternatieve strategieën te vergelijken voor de Duitse banksector. Hun schattingen brachten echter weinig bruikbare conclusies naar voren. Toch waarschuwen zij dat de interpretatie van zulke maatstaven met omzichtigheid moet 12
Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Amerikaanse banken die, tot voor kort, voornamelijk één specifiek segment van de markt bestreken.
62
benaderd worden. De maatstaven houden immers geen rekening met de positieve effecten van risicodiversificatie als gevolg van de productie van een meer gediversifieerde output.
2.3. Technische inefficiëntie Technische inefficiëntie wordt gedefinieerd als 'de afwijking tussen de huidige productiekost en de optimale productiekost op de efficiënte grens'. Deze afwijking kan verklaard worden door inefficiënt management, door verspilling van ‘resources’, of door gebruik van inefficiënte technologieën. In de literatuur (Berger et al., 1993; Berger en Humphrey, 1997; Bikker, 2002; Vander Vennet, 2002) wordt aangetoond dat er nog aanzienlijke efficiëntieverbeteringen zouden kunnen gerealiseerd worden in de Europese en, in iets mindere mate, in de Amerikaanse banksector. De efficiëntieverhogingen worden ook vaak als belangrijkste potentieel voordeel aangehaald voor fusies en overnames. De realiteit toont echter vaak dat het efficiëntieniveau van de twee instellingen (de overnemer en de target) naar elkaar toegroeit. Lang en Welzel (1998) onderzochten de inefficiëntie door de afwijking tussen het efficiëntste kwartiel van banken en het minst efficiëntste kwartiel van banken te meten. Volgens hen zijn het hierbij eerder omgevingsfactoren dan managementfactoren die het verschil in efficiëntie verklaren. Zo beweert Lang (2000) dat er, op enkele uitzonderingen zoals de megafusie van de Bayerische Hypobank en de Bayerische Vereinsbank na, in de realiteit de efficiëntiestijgingen beperkt zijn. Dit is echter helemaal niet in overeenstemming met het merendeel van de literatuur over de Europese banksector dat stelt dat er wel efficiëntievoordelen kunnen voortvloeien uit fusies en overnames. Greiber en Herz (1998) bekijken de problematiek van de technische inefficiëntie vanuit een enigszins ander invalspunt. In hun onderzoek bekijken ze welke bankgrootte de hoogste efficiëntie bereikt. Ze meten de technische inefficiëntie door de gemiddelde kosten van de verschillende kostkwartielen en grootte-klassen van de Duitse banken met elkaar te vergelijken. Zo komen ze tot een maatstaf voor elke grootte-klasse die het verschil weerspiegelt tussen het kwartiel van banken met de laagste gemiddelde kosten en het kwartiel van banken met de hoogste gemiddelde kost. Hierbij corrigeren zij, in tegenstelling tot Lang
63
en Welzel (1998), voor kostverschillen veroorzaakt door het verschil in marktomgeving. Zo onderzoeken ze de inefficiëntie in de Duitse banksector en komen ze tot de conclusie dat het gemiddelde kostennadeel door inefficiënt operationeel beheer significant afneemt met de grootte van de bank. Volgens hen stijgt dus de efficiëntie naarmate de grootte van de bank toeneemt. In tegenstelling tot Lang en Welzel (1998), is hun onderzoek op het vlak van efficiëntieverbeteringen dus wel pro fusies en overnames. Altunbas et al.(2001) benaderen de problematiek op een andere manier. Zij schatten de efficiënte kostgrens afzonderlijk voor alle drie de banktypes (private commerciële banken, spaarbanken en kredietcoöperatieven). Dit laat volgens hen toe om de mate van kostefficiëntie tussen banken met eenzelfde organisatiestructuur en ownership met elkaar te vergelijken. Het probleem dat zich hierbij stelt is dat je de verschillende banktypes dan wel niet onderling met elkaar kan vergelijken omdat "de schattingen zijn afgeleid van sectorspecifieke kost- en winstgrenzen" (p.944-945). En die kost- en winstgrenzen, evenals de gebruikte technologie, zijn verschillend tussen de drie types. Ze vonden hiervoor een oplossing door de data te poolen, waardoor je voor elk type eigen kost- en winstgrenzen verkrijgt die afgeleid zijn van de grens van de bankindustrie. Die kunnen dan vergeleken worden met de sectorspecifieke schattingen. Hierbij komen ze dan tot de toch wel opmerkelijke bevinding dat de spaarbanken en de kredietcoöperatieven relatief gezien efficiënter werken dan de private commerciële banken. De lagere fundingskost van de eersten zou volgens hen hiervoor een verklaring moeten bieden. Die lagere fundingskost zou volgen uit het feit dat de klanten van de spaarbanken en kredietcoöperatieven (de kleine spaarder of ontlener) minder rentegevoelig zijn dan die van commerciële banken. De lagere fundingskost vloeit uiteraard ook voort uit de staatsgaranties die zij voorlopig nog genieten.
3. Conclusie We mogen dus stellen dat de Duitse banksector door schaalvoordelen een argument pro verdere fusies en overnames heeft. Dit argument slaat vooral op banken met een balanstotaal van minder dan € 2 à 2,5 biljoen. Of een stijging van de efficiëntie een argument pro fusies en overnames is, is nog onduidelijk. De scopevoordelen lijken eerder negatief te zijn, wat een argument kan zijn tot fusies en overnames tussen banken met gelijkaardige activiteiten.
64
We mogen de conclusies uit eerder Europees onderzoek (Vander Vennet,1996) op de aanwezigheid van schaalvoordelen in de banksector dus ook toepassen op de Duitse banksector. Dit leidt dan tot een aanbeveling voor fusies tussen banken van gelijke grootte en gelijkaardige outputmix. Hieruit zouden de grootste voordelen optreden. We dienen hierbij ook rekening te houden met de mogelijks gewijzigde situatie als gevolg van de informatisering. De enorme uitgaven hiervoor zouden de optimale schaal van de bank in de toekomst significant positief kunnen beïnvloeden. Toch dienen de huidige resultaten met de nodige omzichtigheid geïnterpreteerd te worden. Er dient immers gewezen te worden op het toch wel beperkte onderzoek dat er tot op heden is gevoerd op de Duitse banksector. Meer onderzoek naar voor- en nadelen van fusies en overnames voor de Duitse banksector in het bijzonder is, met het oog op de grote te verwachten evoluties in deze banksector, dan ook nodig.
3. Samenwerking, fusies en overnames in de praktijk We zien reeds dat er steeds meer samenwerkingsovereenkomsten worden gesloten tussen verschillende banken om op die manier de kosten te kunnen drukken. Een voorbeeld hiervan is de overeenkomst in maart 2004 tussen Dresdner Bank en Postbank waarbij deze laatste het betalingsverkeer van Dresdner Bank zal behandelen. Op die manier kan men gebruik maken van synergieën en kan Dresdner bank zich meer tot zijn core business richten. (Dresdner Bank, 2004) . Ook Deutsche Bank kwam op 6 april tot een gelijkaardige overeenkomst met Postbank. Hierbij werd besloten dat Postbank vanaf juli 2004 het binnenlands en een deel van het buitenlands betalingsverkeer van Deutsche Bank gaat behandelen. Tegelijk zal Postbank zijn “US Dollars clearing business” en zijn “wereldwijde buitenlandse transactie afdeling van buiten de EU” overplaatsen naar Deutsche Bank. Zo is er dus sprake van een wederzijdse samenwerking. Op die manier kunnen beide banken zich meer concentreren op hun eigen core business. (Deutsche Bank, 2004)
65
Ook zagen we bij de samenwerkingsverbanden ook al samenvoegingen van bepaalde afdelingen. Zo voegden in 2001 de drie grote banken (Commerzbank, Deutsche Bank en Dresdner Bank) hun hypotheekafdelingen samen om op die manier: •
de kosten te drukken. Zo wordt verwacht dat vanaf 2004 er jaarlijks door synergieën een kostenbesparing van € 120 miljoen zou kunnen verwezenlijkt worden. (Dresdner Bank, 2001)
•
de kapitaalbasis te versterken (Hackethal, 2003)
•
groot genoeg te zijn om mee te kunnen spelen op het Europese niveau. (Hackethal, 2003) "De geplande buitenlandse expansie van Eurohypo AG naar de rest van Europa zou dan ook een oplossing kunnen bieden voor de lage marges in Duitsland door de zware concurrentie", althans von Koller, voorzitter van de Raad van Bestuur. (Dresdner Bank, 2001)
We zien dus dat banken gaan samenwerken en bepaalde afdelingen gaan samenvoegen. Dit alles voedt uiteraard de geruchten rond mogelijke complete fusies tussen bepaalde banken. Zo werd er de laatste jaren al sterk gespeculeerd rond een mogelijke fusie tussen HVB en Commerzbank. Analisten van Citigroup (2003) bekeken de mogelijke voor- en nadelen van een fusie tussen HVB en Commerzbank. Hieruit kwamen een aantal interessante vaststellingen naar voren. Zij stelden immers dat een fusie de enige mogelijke manier was om de rendabiliteit van de banken op te krikken. Uit simulaties bleek immers dat zelfs bij een dalende cost-income ratio tot 60 % en bij genormaliseerde kredietverliezen de ROE nog steeds onder de 10 % zou blijven. De inkomsten zijn immers te laag door de lage marges. In de toekomst wordt algemeen wel verwacht dat dit geleidelijk aan zou verbeteren maar een spectaculaire verbetering op middellange termijn is uiteraard niet te verwachten. Een fusie tussen beide banken zou voor de te lage inkomsten een oplossing kunnen bieden. Hierdoor zou immers de kostenbasis drastisch kunnen teruggedrongen worden. Als gevolg hiervan zou de ROE van de gefusioneerde instelling terug naar degelijke double-digit cijfers kunnen evolueren. Hierbij dient echter ook opgemerkt te worden dat een mogelijke fusie tussen beide banken enorme implementatierisico’s inhoudt. Een fusie tussen HVB en Commerzbank zou hen tot de tweede grootste bank maken qua leningsverschaffer, na HSBC. De integratie van deze twee gigantische balansen kan dan ook aanzienlijke managementproblemen opleveren. Een ander risico bij een overname zou een onderschatting kunnen zijn van de kredietkwaliteit van de 66
target. Als deze ook maar minimaal onderschat wordt, kan dit vanwege het enorme leningboek aanzienlijke verliezen veroorzaken. De overnemer moet dus over voldoende financiële draagkracht beschikken om mogelijke verliezen te kunnen opvangen. (Citigroup, 2003) De
voordelen
(hogere
winstgevendheid
en
schaalvoordelen)
en
nadelen
(implementatierisico’s, kredietrisico’s) moeten dus zorgvuldig worden afgewogen bij mogelijke fusiegesprekken tussen de Duitse grootbanken. In het verleden zagen we ook al een immense fusiegolf bij de spaarbanken en de kredietcoöperatieven. Algemeen wordt verwacht dat deze fusiegolf zich in de toekomst zal verderzetten. Ook worden er, op voorwaarde dat de spaarbanken geprivatiseerd worden, fusies verwacht tussen grote commerciële banken en spaarbanken. De spaarbanken vormen immers de ideale target voor commerciële instellingen. De spaarbanken zijn immers niet te groot, wat het integratie-risico beperkt. (Citigroup,2003)
4. Conclusie Voor de toekomst mogen we dus waarschijnlijk wel een nieuwe consolidatiegolf verwachten in de Duitse banksector, zeker na het verlies van de privileges van de overheidsbanken. De banken zullen immers meer moeten toegroeien naar hun optimale grootte-orde om zo voluit te kunnen genieten van de schaal en scopevoordelen. Er mag dan ook vooral tussen de kleine kredietcoöperatieven verdere fusie-activiteit verwacht worden. Maar ook tussen een aantal grote banken kunnen verder fusies nog steeds voordelen opleveren.
67
Algemeen besluit De banksector is in volle evolutie. Zoveel is duidelijk. De rol van de bank zal in de toekomst evolueren van de klassieke intermediair tot een gespecialiseerde instelling. Ze zullen dus steeds meer evolueren tot investment banks en adviesbank. Ook zal de situatie veranderen door de steeds belangrijker wordende rol van de IT. Banken zullen gedwongen worden om samen te werken om zo de kosten over een bredere basis te kunnen spreiden. De toenemende bereikbaarheid van de banken via internet zal ook in de toekomst de marges relatief laag houden. En samen met de toenemende globalisering leiden al deze factoren in de toekomst tot stijgende concurrentie en lagere marges. De banken zullen zich in de toekomst dus steeds meer als specialist en adviseur moeten opstellen. Tussen de landen in de wereld zijn er zeer grote verschillen op te merken. Zowel qua ownership, concentratiegraad als performantie. Zo zagen we dat binnen Europa het ownership sterk verschilt tussen landen. Zo is in landen als Duitsland en Oostenrijk de rol van publieke banken nog zeer groot, tegenover andere landen als België, Nederland, … waar het belang van overheidsbanken nihil is. Ook in concentratiegraad zijn er grote verschillen waarneembaar. Zo hebben kleine landen veelal een hoge concentratiegraad en worden grote landen vaak gekenmerkt door lagere concentratiegraden. En tenslotte wordt ook de performantie gekenmerkt door uitersten. Zo tonen de Amerikaanse banken mooie winstcijfers, terwijl veel Duitse banken dieprode cijfers publiceren. Hoe de Duitse banken in dergelijke slechte papieren belandden en voor welke uitdagingen ze staan is dan ook de rode draad in dit werk. De enorme fragmentatie in de Duitse banksector, die een extreem lage concentratiegraad tot gevolg heeft, is een van de grootste problemen voor de Duitse bankindustrie. Ze heeft immers enorm zware concurrentie tot gevolg, waardoor het moeilijk is om mooie winstcijfers voor te leggen. Ook kan door de grote verbrokkeling van de banksector niet geprofiteerd worden van de voordelen die voortvloeien uit de optimale bankgrootte. Hierdoor geniet men onvoldoende van schaal en scopevoordelen. Fuseren is dus de boodschap voor de Duitse banken.
68
Maar zo eenvoudig is het helaas niet. De Duitse banksector is immers heel complex samengesteld. Grofweg kunnen we deze voorstellen in een driepijlersysteem. De eerste pijler zijn de publieke banken, die vertegenwoordigd worden door de spaarbanken en Landesbanken. Deze hebben meer dan een derde van de markt in handen, wat internationaal gezien heel veel is. De tweede pijler zijn de kredietcoöperatieven. Dit zijn banken die in het verleden zijn opgericht om in de financiële behoeften van specifieke groepen (bv. landbouwers) te voorzien. Deze twee eerste pijlers zijn dan ook niet echt winstgeoriënteerd, maar hebben als eerste doel te voorzien in een aantal sociale taken. De derde pijler zijn de commerciële banken. Bij deze banken is winst maken wel het voornaamste doel. Een gemeenschappelijk kenmerk van al deze banken is dat ze allen een zeer universele outputmix aanbieden aan de klant. Maar al deze banken worden nu geconfronteerd met slechte cijfers. Daar zijn verschillende redenen voor aan te halen: de slechte prestaties van de Duitse economie in de laatste jaren, het groot aantal faillissementen die hieruit voortvloeien, de enorme fragmentatie van de banksector, de staatsgaranties die de publieke banken genieten, veranderend spaarpatroon, …. De verschillende banktypes hebben elk op hun eigen manier te leiden onder deze oorzaken. Ten eerste zijn er de publieke banken. Het grootste deel van hun inkomsten komt uit rente inkomsten. Hun kernbusiness bestaat dan ook uit het verwerven van fondsen bij de spaarders onder de vorm van spaardeposito's en het uitschrijven van leningen aan particulieren, bedrijven, lokale en federale overheden, … . De gewone klassieke spaardeposito's verliezen de laatste jaren echter steeds meer aan interesse. De klant gaat meer op zoek naar nieuwe innovatieve producten die een hoger rendement opleveren. De spaarbanken staan dan ook voor de uitdaging om aan productinnovatie te doen om zo geen klanten te verliezen aan de meer innovatieve commerciële instellingen. Een tweede gevolg dat voortvloeit uit het wijzigend spaarpatroon is de stijgende fundingskost die hiermee gepaard gaat. Maar de spaar- en Landesbanken worden in de toekomst ook nog met een andere grote uitdaging geconfronteerd. Door de afschaffing van de staatsgaranties in 2005 voor deze instellingen zal hun fundingskost fors stijgen. De meeste analisten verwachten immers sterk downgradings van de publieke banken. Om deze te vermijden zullen ze dan ook fors in de kosten moeten gaan knippen en zullen de inkomsten moeten stijgen. Deze banken zullen zich dan ook veel meer dan in het verleden moeten richten tot het maken van winst. Maar naast deze zware uitdagingen zijn er ook grote opportuniteiten voor de spaarbanken. Want indien ze 69
de kosten voldoende drukken en hiertoe ook overgaan tot fusies tussen gelijken, kunnen zij in bepaalde grote stedelijke gebieden marktaandelen tot 50 à 60 % verwerven. Als ze dan de uitdagingen(van productinnovatie en winstoriëntatie) tot een goed einde kunnen brengen dan kunnen zij in de toekomst nog een heel lastige concurrent worden voor de commerciële instellingen. Op termijn zullen ze echter, mede onder druk van Europa, gedwongen worden tot privatisering, waardoor de spaarbanken dan ook een potentiële target kunnen zijn van de commerciële banken. Ten tweede zijn er de kredietcoöperatieven. Bij dit banktype hebben we de laatste decennia al een enorme fusiegolf gezien. Zo halveerde het aantal banken in deze groep sinds 1992. Toch waren er in 2002 nog 1621 banken van dit type. Het merendeel van deze banken zijn dan ook, gemiddeld gezien, erg klein. Het is dan ook een uitdaging voor deze groep banken om in de toekomst de fusietrend verder te zetten. Een
andere
uitdaging
voor
deze
bankgroep
is
het
veranderen
van
hun
aandeelhoudersstructuur. Op die manier moet het voor hen makkelijker worden om privaat kapitaal op te halen. Ook zouden hierdoor fusies met andere banktypes mogelijk moeten worden. Ten derde zijn er de commerciële instellingen. Vooral de grote onder hen hebben de laatste jaren moeilijke tijden doorgemaakt. Enkel Deutsche Bank heeft verlies kunnen vermijden. De andere grote drie, HypoVereinsbank, Dresdnerbank en Commerzbank hadden allen af te rekenen met zware verliezen in 2002 en 2003. Hun eerste uitdaging bestaat er dan ook in om de trend te keren in 2004 en opnieuw winst te maken. Dankzij de herstructureringen van de laatste jaren zou dit ook mogelijk moeten zijn. Die herstructureringen hielden onder meer omvangrijke personeelsreducties en een versnelde afbouw van hun kantorennet in. Daarnaast veranderen ze ook hun strategie en gaan ze zich steeds meer op hun core business richten. We zien dit onder andere in het samenbrengen van de hypotheekafdelingen van Deutsche Bank, Dresdner bank en Commerzbank in Eurohypo AG. Recent werd dit ook nog aangegeven met de samenwerkingsverbanden tussen Deutsche Bank en Postbank en tussen Dresdner bank en Postbank. Dit alles moet het de commerciële banken terug mogelijk maken om winstcijfers te publiceren. Maar om opnieuw cijfers te publiceren die in de lijn van hun Europese peers liggen is meer nodig. Door de herstructureringen dalen immers vooral de kosten, maar voor 70
fors betere cijfers moeten ook de inkomsten stijgen. Dit is dan ook één van de grootste en moeilijkste uitdagingen voor de Duitse commerciële banken. De marges zijn tot op heden immers, in internationaal perspectief, extreem laag. Door het afschaffen van de staatsgaranties van de publieke banken zou hier op middellange termijn beterschap moeten in komen. Op korte termijn kan een betere prijzing van het risico al een positieve aanzet zijn. Ook zouden de groten onder de commerciële banken zich meer kunnen richten op het buitenland, waar de marges nog een stuk hoger liggen. Eigen onderzoek toont ook dat de Duitse grootbanken, samen met de Franse, Britse en Zwitserse grootbanken, conjunctuurgevoeliger zijn dan andere Europese en Amerikaanse. De return van de Duitse bankindex bleek echter niet conjunctuurgevoelig te zijn. De returns van de Franse, Britse en Zwitserse waren dat wel. De oorzaak hiervan ligt waarschijnlijk bij de unieke structuur van de Duitse bankmarkt. Zo zijn de inkomsten van de Duitse grootbanken waarschijnlijk veel conjunctuurgevoeliger dan die van de rest van de Duitse banken. De zwakke economie van de laatste jaren maakte dit ook duidelijk. Het waren vooral de grote banken die met aanzienlijke verliezen geconfronteerd werden, veel meer dan de andere banken. De oorzaak kan te vinden zijn in het feit dat bij de grootbanken het aandeel van de conjunctuurgevoelige trading en commissie inkomsten veel groter is. De uitdaging voor de Duitse grootbanken bestaat er dan ook in om hun inkomsten in de toekomst minder conjunctuurgevoelig te maken. Uit een analyse van bestaand onderzoek op de Duitse banksector bleek verder dat schaalvoordelen een argument pro verdere fusies en overnames vormen. Dit argument slaat vooral op banken met een balanstotaal van minder dan € 2 à 2,5 biljoen. De scopevoordelen lijken bij de grotere banken eerder negatief te zijn, wat een argument kan zijn tot fusies en overnames tussen banken met gelijkaardige activiteiten. Over de efficiëntievoordelen is men het in de literatuur nog oneens. Verder onderzoek die zich specifiek op de Duitse banksector richt moet dit uitwijzen. Aangezien de Duitse banksector gekenmerkt wordt door een veelheid aan kleine banken is er dus nog heel wat ruimte voor fusies en overnames. Voor een structurele oplossing van de Duitse bankproblemen moeten er dus verschillende uitdagingen worden aangegaan. De banken moeten via fusies en overnames groter worden om zo de kosten over een bredere basis te kunnen spreiden, de kosten moeten verder gedrukt worden, er moeten nieuwe inkomstenbronnen gevonden worden, … . 71
Maar bij het oplossen van de bankproblemen is er ook een belangrijke rol voor de overheid weggelegd. Deze moet de publieke banken privatiseren en moet de wetgeving aanpassen zodat er in de toekomst ook makkelijker fusies en overnames mogelijk zijn tussen banken van een verschillend type. Maar de overheid moet ook en vooral de logge en weinig flexibele Duitse economie omvormen tot een veel flexibelere en dynamische economie waardoor de economische groei opnieuw fors zou kunnen aantrekken. Het is dus duidelijk dat er op meer dan één front actie moet worden ondernomen om de zwakke Duitse banksector opnieuw op het goede spoor van weleer te brengen.
72
Lijst van geraadpleegde werken *Akella S.R., Greenbaum S.I., 1992, Innovations in interest rates, duration transformation, and bank stock returns, Journal of money, credit and banking, vol.24, no.1, februari 1992, p.27-42. *Altunbas Y., Evans L., Molyneux P., 2001, Bank ownership and efficiency, Journal of Money, Credit and Banking, vol.33, no.4, november 2001, p.926-952. *Bankscope, cd-rom. *Bank for International Settlements(BIS), 2003, 73rd annual report, p.120-141, 2003. *Bauer H., Domanski D., 1998, The changing German banking industry: where do we come from and where are we heading to?, BIS Conference papers, The monetary and regulatory implications of changes in the banking industry, vol.7, 1998, p.208-225. *Berger A., Hunter W., Timme S., 1993, The efficiency of financial institutions: a review and preview of research past, present and future, Journal of banking and finance, Vol.17, 1993, p.221-249 *Berger A., Humphrey D., 1997, Efficiency of financial institutions: International survey and directions for future research, European journal of operational research 98, 1997, p.175-212 *Bernanke, 2002, Deflation: making sure it doesn't happen here, Speech, Federal reserve Board, 21 November 2002. *Bikker J.A., 2002, Efficiency and cost differences across countries in a unified European banking market, Nationale bank van Nederland, Staff reports, no.87, 2002, 29ps. URL:
(2002) *Biswas R., Löchel H., 2001, Recent trends in U.S. and German banking: convergence or divergence? Hochschule für Bankwirtschaft, Frankfurt am Main, nr.29, Maart 2001.
I
*BNP Paribas, Guieze J-L, Quignon L., 2003, German banks, awaiting a recovery, BNP Paribas, Conjoncture, p.16-28, Juli-augustus 2003. URL:(7/2003) *Bundesverband deutscher Banken, 2003, Banks: facts and figures, Berlijn, 2003. URL: (2003) *Citigroup, 2003, Bigger than a big thing, Citigroup Smith Barney, 28 November 2003, 51ps. *Credit reform agency, 1998-2003, artikels "insolvencies in Europe" voor de jaren 19982003, website van het credit reform agency. URL: (2003) *Consolidation in the financial sector, 2001, Group of ten, 25 januari 2001. URL: (25/1/2001) *Cyree K.B., 2000, The erosion of the Glass-Steagall Act: winners and losers in the banking industry, Journal of Economics and Business, vol.52, issue 4, juli-augustus 2000, p.343-363. *Datastream online. *Deeg R., 2001, Hans-Werner Sinn,The German state banks: global players in the international financial markets: book review, Journal of Comparative Economics, vol.29, issue 1, maart 2001, p.195-197. *Dermine, 1999, The economics of bank mergers in the Europea nunion, a review of the public policy issues, INSEAD, Fontainebleau, rapport voor Nederlandse ministerie van financiën, mei 1999, 56ps. *De Tijd, 2004, 'Duits groeivooruitzicht wordt verlaagd', 26 april 2004. *Deutsche Bank, Hendricks A. et al., 2004, German banks, the Re-Turn, 15 january 2004, 96ps. URL: (15/1/2004) II
*Deutsche Bank, Deutsche Bank and Postbank sign agreement on payment ransactions, Bonn, Frankfurt am Main, 6 april 2004. URL: (6/4/2004) *Deutsche Bundesbank, 2002, The development of bank lending to the private sector, Monthly report, Oktober 2002, p.31-46. URL: (10/2002) *Deutsche Bundesbank, 2003, The minimum requirements for the credit business of credit institutions and Basel II, Deutsche Bundesbank Monthly report, January 2003, p 45-58. URL: (1/2003) *Drakos K., 2001, Interest rate risk and bank common stock returns: evidence from the Greek banking sector, Department of Economics, London Guidhall University, Maart 2001, 27ps. URL: (3/2001)
*Dresdner Bank, 2001, Major German banks plan merger of their mortgage bank subsidiaries, Dresdner Bank, 6 november 2001. URL: (6/11/2001) *Dresdner Bank, 2002, The future of banks in germany, Dresdner Bank, jaarverslag Dresdner Bank 2001, p.32-35, 2002. URL: (2002) *Dresdner Bank, 2004, Dresdner Bank and Postbank seal payments processing cooperation, press releases Dresdner Bank, 11 maart 2004. URL: (11/3/2004) *ECB Baele L., FerrandoA., Hordahl P., Krylova E., Monnet C., Forthcoming, Measuring financial integration in the Euro area, Occasional Paper, Forthcoming, uit cursus financiële economie II. III
*ECB(a), 2002, Stuctural analysis of the EU banking sector, year 2001; 2002, ECB working papers, November 2002. *ECB(b), Cabral I, (et al.), 2002, Banking integration in the Euro area, ECB Occasional paper series, no.6, December 2002. *ECB(a), 2003, Stuctural analysis of the EU banking sector, year 2002, ECB working papers, November 2003. *ECB(b), 2003, EU banking sector stability, ECB, November 2003. *European Economy, 2001, The EU Economy 2001 review: Chapter 4: Financial market integration in the EU, European Economy, no.73, 2001, p.121-170, uit cursus financiële economie II. URL: (2001) *Fitch Ratings, Le Bras A., 2002, M&A activity in the European banking sector: an update, Maart 2002. URL: (3/2002) *Fitch ratings, Gandy B. et. al, 2003, Major German banks: 2002... and beyond?, Fitch Ratings, 29 Januari 2003. URL: (29/1/2003) *Fitch Ratings, von Lüpke et al., 2004, Major German banks: semi-annual review and outlook, Fitch Ratings, 24 maart 2004. URL: (24/3/2004) *Gangl K., 2003, German banks in crisis?, F.A.Z-Institut, p.27-30, December 2002. URL: (12/2003)
IV
*Greiber C., Herz B., 1998, Cost structure of the German banking industry- an empirical analysis, University of Bayreuth, 1998. URL: (1998) *Gujarati N.D., 2003, Basic econometrics, fourth edition, Mc Graw Hill, 2003. *Hackethal A., German banks-a declining industry?, Center for financial studies, no.27, 2003, 39ps. URL: (2003) *International Monetary Fund, 2000, International capital markets: developments,prospects ank key policy issues, 11 september 2000. *International Monetary Fund, 2001, Euro area banking at the crossroads, IMF Working paper, WP/01/28, Maart 2001. *International Monetary Fund, 2003, Germany: Financial system stability assessment, Country Report, no.03/343, 6 november 2003, 59ps. URL: (6/11/2003) *jaarrekeningen Commerzbank. *jaarrekeningen Deutsche Bank. *jaarrekeningen Dresdner Bank. *jaarrekeningen HypoVereinsbank. *JP Morgan, 1999, German banks-Sparkassen, Industry update, Londen, 27 September 1999, 28ps. URL: (27/9/1999)
V
*Kirstein R., 2002, The new Basle Accord, internal ratings, and the incentives of banks, International Review of Law and Economics, vol.21, issue 4, mei 2002, 393-412. *Lang G., Welzel P., 1996, Efficiency and technical progress in banking, Empirical results for a panel of German cooperative banks, Journal of banking and finance, vol.20, 1996, p.10031023. *Lang G., Welzel P., 1998, Technology and cost efficiency in universal banking: a “Thick frontier”-analysis of the German banking industry, Journal of productivity Analysis, no. 10, 1998, p. 63-84. *Lang G, 2000, The impact of SMP and EMU on German banking, University of Ausburg, Institute for economics, Discussion paper series, no.192, February 2000. URL: (2/2000) *Meir J., 2003, De Duitse banksector in crisis?, Commissie voor bank- en financiewezen, December 2003/8, p.463-468. *OECD Statistical Compendium online, 2003. *Rose L.C., Smith D.G., 1995, Expansion into insurance product-lines and bank shareholders returns, Journal of financial and strategic decisions, vol.8, no.2, zomer 1995, p.13-25. *Saporoschenko A., Koch T.W., 2001, The effect of market returns, interest rates, and exchange rates on the stock returns of Japanese horizontal keiretsu financial firms, Journal of multinational financial management, Vol.11, p.165-182 *Saporoschenko A., 2002, The sensitivity of Japanese bank stock returns to economic factors: an examination of asset/liability differences and main bank status, Global finance journal, vol.13, issue 2, 2002, p.253-270. *Timewell S., 2003, The top 1000 world banks, The Banker, juli 2003, vol.153, issue929, p.159-249.
VI
*UBS Warburg, 2003, European banks macro tracker, June 2003, 105ps. URL: (6/2003) *Vander Vennet R., 1996, The effect of mergers and acquisitions on the efficiency and profitability of EC credit institutions, Journal of Banking and Finance, 20(9), November 1996, blz. 1531-1558. *Vander Vennet R, 2002, Cost and profit efficiency of financial conglomerates and universal banks in Europe, Journal of Money, Credit and Banking, vol.34, issue 1, februari, p.254-282. *Weber M., 2002, The German banking market, Die Bank, no.6, juli 2002, p.6-11. URL: < http://www.die-bank.de/index.asp?issue=062002&channel=121010&art=190> (7/2002)
VII
Bijlagen Bijlage 1.1: Tabel: totaal aantal tewerkgestelden in de financiële instellingen 1997 1998 1999 2000 2001(1) België 76603 76607 76288 76333 76096 Duitsland 767000 768450 770500 771950 76600 Finland 26304 24755 24088 24489 24583 Frankrijk 414093 413733 414661 398500(2) 405584(2) Griekenland 56772 57798 58606 60154 59655 Ierland n.a. n.a. 37667 34770 35316(2) Italië 346345 342906 340470 344045 343846 Luxemburg 19135 19814 21197 23035 23894 Nederland 111487 119106 124309 129294 127317 Oostenrijk 75244 73819 73511 73648 74606 Portugal 64554 61965 61319 58097 55518 Spanje 245916 246045 243547 243203 244805 Verenigd Koninkrijk 455422 463923 481304 445281 476862(2) (bron: (1): data van 1997 tot 2001 uit ECB 2002, p.53 (2): data uit ECB, 2003, p.24 en 35, aan de hand van eigen berekeningen)
2002(2) 75128 747341 25792 n.a. 60444 n.a. 341784 23241 128112 74038 54755 242872 n.a.
VIII
Bijlage 2.1 Gegevens Deutsche Bank (1997-2003) Deutsche Bank
Algemene gegevens Balanstotaal( in blj €) Personeel Kantoren
1997 1998 543448 652269 76141 75306 2355 2310
Inkomsten en uitgaven (in mln €) 1997 Net interest income 6440 Net commission income 4807 Net trading income 1438 Other operating income n.a. Total operating income n.a.
1999 875789 87702 2374
2000 928994 89784 2287
2001 918222 86524 2099
2002 758355 77442 1711
2003 803614 67682 1576
1998 6235 5514 262 n.a. n.a.
1999 7994 7967 2127 1738 19826
2000 7028 11693 7625 1626 27972
2001 8620 10727 6031 10 25388
2002 7186 10834 4024 236 22280
2003 5847 9332 5611 478 21268
Personeelkosten Andere kosten(incl afschr.) Totale kosten
n.a. n.a. 9345
6557 3564 10121
9655 10091 19746
13526 8707 22233
13360 9187 22547
11358 8145 19503
10495 6709 17204
Operat. res. voor provisies
n.a.
n.a.
80
5739
2841
2777
4064
Provisies leningsverliezen
856
908
725
478
1024
2091
1113
1202
285
1613
13513
167
397
1365
Enkele belangrijke ratio's (in %) 1997 1998 1999 2000 Net interest marge 1,19 1,03 0,82 0,78 Cost/ income ratio 74,6 76,7 82,2 82,3 ROE 24,8 6,4 5,0 36,0 Tier 1 ratio 5,2 6,3 5,9 7,8 Total capital ratio 10,6 11,5 12,0 13.1 RWAs 227474 240910 283945 285480 Loans/Deposits 87 84 77 78 TPL/Total loans(1) n.a. n.a. n.a. 3,66 (bron: jaarrekeningen Deutsche Bank, Citigroup(2003), Bankscope)
2001 0,98 87,6 2,3 8,1 12,1 300378 69 4,90
2002 0,92 88,0 1,1 9.6 12.6 237674 51 6,50
2003 0,79 81,8 4,7 10,0 13,9 215672 51 4,47
Winst na belastingen
ROE: return on equity RWAs: Risk weighted assets TPL: total problem loans (1): eigen berekeningen
IX
Bijlage 2.2 Gegevens HypoVereinsbank (1997-2003) HypoVereinsbank Algemene gegevens Balanstotaal( in blj €) Personeel Kantoren
1997 1998 415900 445900 39237 39322 n.a. n.a.
1999 482900 46170 n.a.
2000 694300 72867 n.a.
2001 728600 69520 2238
2002 535800 64254 2073
2003 479500 60214 2062
Inkomsten en uitgaven (in mln €) 1997 Net interest income 4700 Net commission income 1500 Trading income 500 Other income 56 Total operating income 6756
1998 5000 1600 600 91 7291
1999 5045 1876 400 28 7349
2000 5150 2423 548 55 8176
2001 7331 2877 592 60 10860
2002(1) 5936 2672 787 10 9405
2003 5881 2795 820 601 10097
Personeelkosten Andere kosten(incl afschr.) Totale kosten
2300 1600 3900
2500 1900 4400
2500 2000 4500
2901 2216 5117
4168 3548 7716
n.a. n.a. 6896
n.a. n.a. 6371
Operat. res. voor provisies
2856
2891
2849
3059
3144
3044
3118
Provisies leningsverliezen
1400
1700
2500
1186
2074
3292
2313
900
2000
400
1063
608
-809
-2639
Winst na belastingen
Enkele belangrijke ratio's (in %) 1997 1998 1999 2000 2001 2002(1) 2003 Net interest marge 1,20 1,23 1,16 0,93 1,08 1,04 1,38 Cost/ income ratio 58,2 59,4 61,6 62,6 68,4 72,0 63,0 n.a. n.a. ROE 3,0 8,5 4,9 -5,4 -19,7 Tier 1 ratio 5,0 5,4 5,8 5,4 6,0 5,1 5,9 Total capital ratio 9,5 9,1 9,9 10,0 10,3 8,2 9,7 RWAs(in mln €) 209630 218066 254100 355000 365100 285600 244000 Loans/Deposits 206 205 221 204 244 256 189 NPL / gross loans 1,22 1,21 2,24 2,90 2,99 3,71 4,73 (bron: jaarrekeningen HypoVereinsbank, Bankscope, Citigroup(2003), Deutsche Bank(2004)) (1)van Old HVB naar New HVB ROE: return on equity RWAs: Risk weighted assets NPL: Non Performing Loans
X
Bijlage 2.3 Gegevens Commerzbank (1997-2003) Commerzbank Algemene gegevens Balanstotaal( in blj €) Personeel Kantoren
1997 1998 270000 320700 30446 32593 n.a. n.a.
1999 369400 34870 n.a.
2000 459662 39044 1080
2001 501312 39481 981
2002 422134 36566 904
2003 381585 32377 n.a.
Inkomsten en uitgaven (in mln €) 1997 Net interest income 3349 Net commission income 1457 Trading income 288 Other income 3 Total operating income 5097
1998 3033 1671 413 93 5210
1999 3207 2193 592 33 6025
2000 3516 2724 949 114 7303
2001 3581 2267 1260 83 7191
2002 3133 2120 544 -95 5702
2003 2776 2136 737 319 5968
Personeelkosten Andere kosten(incl afschr.) Totale kosten
1904 1268 3172
2066 1546 3612
2403 2073 4476
3007 2470 5477
3066 2789 5855
2679 2476 5155
2442 2039 4481
Operat. res. voor provisies
1925
1598
1549
1826
1336
547
1487
Provisies leningsverliezen
1000
881
689
685
927
1321
1084
640
892
911
1342
102
-298
-2320
Enkele belangrijke ratio's (in %) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Net interest marge 1,35 1,14 1,02 0,94 0,84 0,70 Cost/ income ratio 59,6 67,5 74,8 76,1 84,2 91,8 ROE 7,3 9,5 8,6 11,3 0,8 -2,9 Tier 1 ratio 5,6 5,6 5,6 5,7 6,0 7,3 Total capital ratio 9,5 8,7 9,7 9,9 10,3 12,3 RWAs(in mln €) 172117 172117 187709 220160 203606 160190 NPL/ Gross loans 3,05 3,16 2,95 2,87 3,22 4,78 Loans/Deposits 170 192 218 204 54 150 (bron: jaarrekeningen Commerzbank, Bankscope, Citigroup(2003), Deutsche Bank(2004))
2003 0,72 73,3 -25,2 7,3 13,0 140829 4,91 142
Winst na belastingen
ROE: return on equity RWAs: risk weighted assets NPL: non performing loans
XI
Bijlage 2.4 Gegevens Dresdnerbank (1997-2003) Dresdnerbank Algemene gegevens Balanstotaal ( in blj €) Personeel Kantoren
1997 1998 342600 365475 46577 48948 n.a. 1506
1999 396846 50659 1459
2000 483498 51456 1360
2001 506683 52322 1172
2002 413445 47016 1103
2003 477029 42060 1035
Inkomsten en uitgaven (in mln €) 1997 Net interest income 3500 Net commission income 2500 Trading income 1000 Total operating income 7000
1998 3843 2837 743 7423
1999 4007 3437 1274 8718
2000 4312 4291 1329 9932
2001 4364 3841 1526 9731
2002 3276 3090 1044 7410
2003 2525 2590 1526 6641
Personeelkosten Andere kosten(incl afschr.) Totale kosten
3100 n.a. n.a.
3400 n.a. n.a.
3900 n.a. n.a.
5000 n.a. n.a.
5300 n.a. n.a.
4435 3065 7500
3561 2368 5929
Operat. res. voor provisies
n.a.
n.a.
n.a.
n.a.
n.a.
-90
712
Provisies leningsverliezen Operationeel resultaat
800 n.a.
1117 n.a.
1284 n.a.
1586 n.a.
1893 n.a.
2218 -2308
1016 -304
Winst na belastingen
600
930
1053
1730
180
-942
-1989
Enkele belangrijke ratio's (in %) 1997 1998 1999 Net interest marge 1,14 1,15 1,10 Cost/ income ratio 70,8 73,5 74,6 ROE n.a. 9,1 9,8 Tier 1 ratio n.a. 5,7 6,4 Total capital ratio 11 11,7 12,4 RWAs(in mln €) n.a. 185000 202800 NPL / gross loans 2,96 3,42 3,47 (bron: jaarrekeningen Dresdner Bank, Bankscope)
2000 0,99 83,7 15,1 6,3 12,5 209300 3,48
2001 0,91 91,4 1,3 5,5 11,4 189800 3,92
2002 n.a. 101,2 -6,6 6,0 10,6 161891 n.a.
2003 n.a. 89,3 -15,4 6,6 13,4 122049 n.a.
ROE: return on equity RWAs: Risk weighted assets NPL: Non Performing Loans
XII
Bijlage 3.1 Tabel: Beschrijvende statistieken Tijdsperiode: 2-1992 tot 12-2003 Frequentie: maandelijks Bankindexen Duitsland Frankrijk Spanje België Nederland Zwitserland United Kingdom US
Gem. 0,006 0,011 0,010 0,008 0,013 0,014 0,013 0,012
Med. 0,004 0,016 0,011 0,009 0,013 0,017 0,011 0,019
Max. 0,29 0,19 0,33 0,21 0,26 0,37 0,23 0,23
Min. Stand.Afw. -0,27 0,084 -0,26 0,073 -0,25 0,082 -0,26 0,067 -0,28 0,082 -0,34 0,080 -0,20 0,065 -0,21 0,058
# obs. 143 143 143 143 143 143 143 143
Gem 0,008 0,008 0,009 0,007 0,011 0,014 0,017 0,017 0,012 0,012 0,014 0,015 0,012 0,014 0,020 0,021 0,023 0,012
Med 0,002 0,012 0,003 0,000 0,013 0,014 0,020 0,023 0,006 0,026 0,011 0,017 0,015 0,017 0,023 0,017 0,023 0,015
Max 0,31 0,41 0,71 0,41 0,34 0,34 0,46 0,46 0,29 0,29 0,30 0,35 0,37 0,39 0,31 0,30 0,29 0,22
Min Stand.Afw. -0,30 0,089 -0,39 0,109 -0,37 0,130 -0,24 0,084 -0,29 0,094 -0,41 0,097 -0,33 0,103 -0,32 0,099 -0,29 0,086 -0,33 0,093 -0,33 0,088 -0,31 0,093 -0,40 0,086 -0,38 0,109 -0,28 0,086 -0,30 0,090 -0,33 0,090 -0,27 0,080
# obs. 143 143 143 143 121 143 143 143 143 84 143 143 143 143 143 143 143 143
Bankaandelen Deutsche Bank Commerzbank HVB Dresdnerbank BNP Paribas Société generale Santander Central Hispano BBV Argentaria Fortis Dexia ABN Amro ING UBS Credit suisse HSBC Holdings Royal bank of Scotland Citigroup Bank of America
(bron: eigen werk)
XIII
Bijlage 3.2 Tabel: Regressie met bankindex als afhankelijke variabele en Eurostoxx50 of S&P 500 COMP, LT-rente en leading indicator als onafhankelijke variabele: Tijdsperiode 1992-2003 Bankindex Α -0.00(-0.81) Duitsland 0.00(0.62) Frankrijk 0.00(0.32) Spanje 0.00(0.62) België 0.01(1.09) Nederland 0.00(0.29) Zwitserland United 0.01(1.23) Kingdom 0.01(1.87) US * =significant op het 5% niveau ** =significant op het 10% niveau *** =significant op het 15% niveau
Β van marktindex 1.13(10.76)* 0.94(9.70)* 1.17(11.01)* 0.83(8.15)* 1.01(8.72)* 0.93(7.11)* 0.67(7.53)*
γ van LT-rente 0.10(0.87) -0.08(-0.71) -0.08(-0.83) -0.06(-0.52) 0.03(0.24) -0.13(-1.49)*** -0.15(-1.39)
δ van leading indicator 0.57(0.69) 0.51(0.74) -0.57(-0.63) -0.92(-1.32) -0.51(-0.37) 1.48(1.73)** 1.93(2.16)*
R2 0.57 0.51 0.61 0.44 0.45 0.44 0.39
0.95(7.82)*
0.03(0.46)
-0.93(-1.42)
0.41
(bron: eigen werk)
XIV
Bijlage 3.3 Tabel: Geschatte coëfficiënten voor bankaandelen met euro50 of s&p als marktindex
Bank Deutsche Bank Commerzbank HVB Dresdnerbank
β0 -0.00(-0.38) -0.00(-0.31) -0.00(-0.46) -0.00(-0.30)
Tijdsperiode 1992-2003 β1 van marktindex β2 van LT-rente 1.12(9.55)* 0.10(0.74) 1.12(6.37)* 0.28(1.65)*** 1.34(5.31)* 0.02(0.09) 0.58(4.92)* 0.17(1.26)
β3 van conjunctuurindicator 1.41(1.49)*** 2.05(1.73)** 2.27(0.10)*** 3.39(3.78)*
R2 0.52 0.39 0.35 0.26
BNP Paribas 0.00(0.37) Société generale 0.00(0.68)
1.03(6.77)* 0.98(6.62)*
0.03(0.15) -0.04(-0.23)
0.12(0.09) 1.53(1.34)
0.4 0.33
Santander Central Hispano BBV Argentaria
0.01(1.36) 0.01(1.25)
1.25(7.15)* 1.26(7.77)*
-0.06(-0.33) -0.12(-0.68)
-1.12(-0.77) -0.44(-0.35)
0.43 0.48
Fortis Dexia
0.00(0.74) 0.01(0.67)
0.92(6.35)* 0.82(5.29)*
-0.21(-1.29) -0.20(-1.18)
-0.21(-0.23) 0.17(0.14)
0.34 0.32
ABN Amro ING
0.01(0.77) 0.00(0.73)
0.93(7.00)* 1.10(8.25)*
-0.03(-0.19) 0.07(0.39)
0.95(0.58) 1.25(0.80)
0.35 0.45
UBS Credit suisse
0.00(0.013) -0.00(-0.19)
0.85(5.89)* 1.17(6.50)*
-0.04(-0.39) -0.05(-0.37)
2.01(1.89)** 2.25(1.75)**
0.34 0.39
HSBC Holdings Royal Bank of Scotland
0.01(1.52)***
0.74(5.70)*
0.20(-)(-1.36)
2.90(1.94)**
0.29
0.01(1.56)***
0.51(2.89)*
0.20(-)(-1.11)
4.16(3.26)*
0.17
1.69(11.13)* 1.10(6.39)*
0.08(0.71) 0.04(0.48)
-1.69(-1.85) -1.55(-1.49)
0.54 0.29
Citigroup 0.02(2.68) Bank of America 0.01(1.40) * =significant op het 5% niveau ** =significant op het 10% niveau *** =significant op het 15% niveau Tussen haakjes: t-waarde (bron: eigen werk)
XV
Bijlage 3.4 Tabel: Geschatte coëfficiënten voor bankindexen met worldindex en yieldspread Tijdsperiode 1992-2003 β0 Land β1 van marktindex β2 van LT-rente -0,00(-0,16) 1,28(7,80)* 0,11(0,83) Duitsland 0,01(1,23) 1,07(7,39)* -0,02(-0,18) Frankrijk 0,00(0,04) 1,35(9,30)* -0,14(-1,34) Spanje 0,00(0,70) 0,88(5,89)* -0,08(-0,67) België 0,01(1,46)*** 1,30(9,28)* 0,09(0,65) Nederland 0,01(1,17) 1,33(8,14)* -0,16(-1,86)** Zwitserland 0,01(1,84)** 1,03(9,82)* -0,21(-1,91)** United Kingdom 0,01(2,08)* 0,69(5,83)* 0,00(0,07) US * =significant op het 5% niveau ** =significant op het 10% niveau *** =significant op het 15% niveau Tussen haakjes: t-waarde
β3 van conjunctuurindicator -0,00(-1,13) -0,01(-2,33)* 0,02(4,69)* 0,001(3,22)* -0,01(-1,67)** 0,002(1,99)* -0,00(-0,60) 0,00(0,33)
(bron: eigen werk)
XVI
R2 0,4 0,37 0,55 0,29 0,44 0,45 0,45 0,24
Bijlage 3.5 Tabel: Geschatte coëfficiënten voor bankaandelen met worldindex en yieldspread Tijdsperiode 1992-2003 Bank Deutsche Bank Commerzbank HVB Dresdnerbank
β3 van β0 β1 van worldindex β2 van LT-rente conjunctuurindicator 0,00(0,32) 1,31(8,04)* 0,15(0,91) 0,00(0,05) 0,00(0,30) 1,34(5,39)* 0,35(1,85)** 0,00(0,14) 0,00(0,00) 1,65(5,56)* 0,12(0,48) -0,01(-3,28)* 0,00(0,55) 0,81(4,68)* 0,30(2,09)* -0,00(-0,23)
R2 0,38 0,29 0,28 0,19
BNP Paribas Société generale
0,00(0,63) 0,01(1,42)
1,24(5,93)* 1,22(6,28)*
-0,02(-0,10) 0,08(0,37)
-0,00(-0,00) -0,02(-2,80)*
0,32 0,29
Santander Central Hispano 0,01(0,95) 0,01(0,97) BBV Argentaria
1,52(7,84)* 1,45(9,34)*
-0,15(-0,88) -0,24(-1,65)**
0,03(5,46)* 0,03(3,43)*
0,47 0,48
0,01(0,93) 0,01(1,07)
1,19(6,56)* 0,97(4,91)*
-0,21(-1,33) 0,01(0,03)
0,002(5,46)* -0,05(-1,36)
0,33 0,25
ABN Amro ING
0,01(1,42) 0,01(1,66)**
1,29(8,80)* 1,30(7,46)*
0,06(0,39) 0,22(1,12)
-0,01(-1,95)** -0,02(-2,50)*
0,38 0,36
HSBC Holdings Royal bank of Scotland
0.01(2.12)* 0.02(2.17)*
1.29(10.02)* 0.94(4.72)*
-0.26(-1.96)** -0.26(-1.47)***
-0.001(-1.49)*** 0.00(0.09)
0.40 0.19
UBS Credit suisse
0,01(0,90) 0,00(0,79)
1,33(7,74)* 1,67(7,81)*
-0,08(-0,80) -0,07(-0,52)
0,00(1,11) -0,00(-2,61)*
0,39 0,41
0,02(2,70)* Citigroup 0,01(1,38) Bank of America * =significant op het 5% niveau ** =significant op het 10% niveau *** =significant op het 15% niveau Tussen haakjes: t-waarde
1,37(8,28)* 0,76(4,49)*
0,04(0,33) 0,00(0,02)
0,00(0,18) 0,00(0,24)
0,39 0,16
Fortis Dexia
(bron: eigen werk)
XVII
I
