Stromboli en omgeving:
Vulkanisme van de Eolische eilanden door Drs. A.G. Marschall-Wesselingh
Algemeen De Eolische eilanden, ook wel Liparische eilanden genoemd, b e v i n d e n z i c h e v e n ten n o o r d e n v a n Sicilië, Italië. Z e zijn te b e reiken per b o o t vanaf d e h a v e n v a n M i l a z z o o p Sicilië. O o k vanaf N a p e l s , M e s s i n a , P a l e r m o en R e g g i o di C a l a b r i a w o r d e n b o o t d i e n s t e n naar d e e i l a n d e n o n d e r h o u d e n en 's z o m e r s o o k helik o p t e r d i e n s t e n vanaf v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n . D e e i l a n d e n , z e v e n in totaal, zijn alle v a n v u l k a n i s c h e o o r s p r o n g . Eigenlijk zijn het m a a r d e topjes v a n v u l k a n e n d i e w e z i e n , w a n t het grootste d e e l ligt o n d e r d e z e e s p i e g e l e n o n d e r het z e e o p pervlak b e v i n d e n z i c h n o g e e n heel aantal a n d e r e v u l k a n e n (afb. 1).
b o v e n s t e P a l e o l i t h i c u m b e w o o n b a a r . D e eerste menselijke nederzettingen zijn v a n het e i n d e v a n het vijfde m i l l e n n i u m v o o r o n z e jaartelling. (Op Sicilië zijn al s p o r e n v a n menselijke nederzettingen die 1 7 0 0 0 jaar o u d zijn.) Vooral het v o o r k o m e n v a n o b s i d i a a n o p Lipari w a s lange tijd v a n groot e c o n o m i s c h b e l a n g . Z i e foto B . O b s i d i a a n , v u l k a n i s c h glas, w e r d gebruikt v o o r o.a. huishoudelijke instrumenten. V u u r s t e e n , dat o o k o p d e e i l a n d e n v o o r k o m t , w e r d gebruikt o m het o b s i d i a a n te b e w e r k e n . O o k t o e n het o b s i d i a a n in het d e r d e m i l l e n n i u m v.Chr. zijn e c o n o m i s c h b e l a n g verloor (met d e o p k o m s t v a n het brons) b l e v e n d e e i l a n d e n belangrijk als handelsroute. De eilanden kennen een b e w o g e n geschiedenis. Geregeld werd e n z e g e p l u n d e r d en w e r d d e b e v o l k i n g u i t g e m o o r d , z o w e l v o o r o n z e jaartelling a l s o o k later n o g , tot d e 1 9 e e u w t o e ( N o o r d - A f r i k a a n s e piraten). B e r u c h t w a s B a r b a r o s s a , die in 1544 Lipari veroverde en e e n 8 0 0 i n w o n e r s als s l a v e n m e e n a m , s l e c h t s o n g e v e e r 2 0 families w i s t e n te o n t s n a p p e n . Hierbij k w a m e n d a n n o g d e g e r e g e l d e v u l k a n i s c h e uitbarstingen. Maar ook waterschaarste: door de hoge permeabiliteit v a n d e g e s t e e n t e s zijn er vrijwel g e e n z o e t w a t e r b r o n n e n . Er zijn alleen w a r m w a t e r b r o n n e n uit grote diepte, m a a r die bevatten veel z w a v e l g a s s e n . O p S t r o m b o l i bv. w o r d t het water per b o o t vanuit N a p e l s a a n g e v o e r d . W i j n b o u w w a s lange tijd belangrijk, m a a r in d e 1 9 e e u w w e r d e n veel v a n d e wijngaard e n d o o r z i e k t e (phylloxera) v e r n i e l d . Veel eilanders e m i g r e e r d e n . P a s in d e jaren vijftig b e g o n het t o e r i s m e e e n bron v a n i n k o m s t e n te w o r d e n . H i e r a a n w a s v o o r a l o o k d e film ' S t r o m b o l i ' v a n Rossellini met Ingrid B e r g man debet. d e
d e
Afb. 1. Ligging van de Eolische Eilanden. Naar referentie 2.
D e o u d s t e v u l k a n i s c h e activiteit in dit g e b i e d is die v a n d e o n d e r z e e s e v u l k a a n Sisifo, 1.3 miljoen jaar g e l e d e n . D e b e k e n d s t e is d e activiteit v a n S t r o m b o l i . D e z e v u l k a a n startte z o ' n 2 3 3 . 0 0 0 jaar g e l e d e n o p e n is tot o p h e d e n n o g hyperactief, met uitbarstingen v a n o m d e paar minuten tot e n k e l e uren. S o m s is er e e n sterkere e x p l o s i e , waarbij e e n d e e l v a n d e v u l k a a n in z e e k a n glijden, z o a l s o o k nu o p 2 8 d e c e m b e r 2 0 0 2 g e b e u r d e . D e hierbij t e w e e g g e b r a c h t e vloedgolf (ruim 2 0 m hoog) richtte veel s c h a d e a a n e n d o o d d e 6 v a n d e 3 0 5 eilanders. Het e i l a n d w e r d e i n d d e c e m b e r tijdelijk v o o r toeristen g e s l o t e n .
Geschiedenis D e E o l i s c h e e i l a n d e n v a r i ë r e n v o o r wat betreft het b o v e n z e e s e d e e l in leeftijd v a n 1.020.000 jr (Filicudi) tot 6 0 . 0 0 0 - 9 0 . 0 0 0 jr (Alicudi). Z e w e r d e n v a n w e g e het a c t i e v e v u l k a n i s m e p a s in het
22
B e h a l v e d e u i t s t e k e n d e film met s p o o k a c h tige o p n a m e s o p d e v u l k a a n (te huur o p v i d e o o.a. in d e O p e n b a r e B i b l i o t h e e k v a n D e n Haag) k w a m daarbij het ' s c h a n d a a l ' v a n d e v e r h o u d i n g v a n B e r g m a n met R o s sellini, e e n g e t r o u w d m a n ! B e r g m a n m o c h t jarenlang in A m e r i k a in g e e n films m e e r spelen. V o o r w i e g e ï n t e r e s s e e r d is in a r c h e o l o g i e : o p Lipari in het h i s t o r i s c h e o u d e d e e l v a n d e s t a d is e e n v a n d e b e s t e a r c h e o l o g i s c h e m u s e a v a n het M i d d e l l a n d s e Z e e g e b i e d , hier zijn o o k v e r s c h i l l e n d e o p g r a v i n g e n v a n o u d e m u r e n te z i e n . D e b o u w v a n // C a s te/to w e r d b e g o n n e n d o o r R o g e r d e N o o r m a n in 1 0 8 3 en in d e 1 6 e e u w w e r d e n d o o r Karei V verdere versterkingen a a n g e l e g d in zijn strijd t e g e n d e M o r e n . d e
Tektonische zetting D e E o l i s c h e e i l a n d e n v o r m e n e e n b o o g v a n e e n 2 0 0 k m lengte, z e zijn het resultaat v a n d e b o t s i n g v a n d e Ionische s c h o l , o n d e r d e e l v a n d e o c e a n i s c h e A f r i k a a n s e plaat, met d e c o n t i n e n tale E u r o p e s e plaat ten z u i d e n v a n d e Tyrrheense Z e e . D e a c t i v i teit hier b e g o n z o ' n 1.3 milj.jr g e l e d e n . D o o r d e tijd is d e c o m p o sitie v a n het m a g m a s t e e d s z u u r d e r g e w o r d e n , met m e e r silicium, en o o k m e e r k a l i u m . Het g e h e e l varieert hierdoor v a n a n d e s i e t e n en b a s a l t i s c h e a n d e s i e t e n naar d a c i e t e n en rhyolie-
ten tot d e s h o s h o n i e t e n (meer K-rijke en m a f i s c h e andesieten) *) nu v a n V u l c a n o en S t r o m b o l i . D e z e m a g m a ' s vallen in d e kalka l k a l i s c h e reeks, alleen v o o r k o m e n d in e e n a a n s u b d u c t i e gerelateerde zetting. Z e zijn vergelijkbaar q u a s a m e n s t e l l i n g met d e m a g m a ' s v a n d e v u l k a n i s c h e eilandenringen v a n J a p a n en Indonesië, alsook van de A n d e s .
In d e s u b d u c t i e z o n e (afb. 3) w o r d t d o o r d e t o e n e m e n d e t e m p e ratuur met d e d i e p t e g e s u b d u c e e r d g e s t e e n t e erg heet. In het g e s t e e n t e o p g e s l a g e n water en g a s s e n k o m e n hierbij vrij en o p e e n d i e p t e v a n e e n 100 tot 125 k m treedt gedeeltelijk s m e l t e n v a n d e g e s t e e n t e s o p . Hierbij m o e t g e d a c h t w o r d e n a a n e e n hooguit 2 0 % a a n g e s m o l t e n materiaal. Dit kan alleen bij d e juiste v e r h o u d i n g e n v a n temperatuur en druk, want al w o r d t e e n g e s t e e n t e z e e r heet in d e diepte, o o k d e druk loopt o p en verhindert het s m e l t e n . Bij rekbreuken krijg je e e n verlaging v a n d e druk en kan m a g m a ontstaan (afb. 4). Dit m a g m a zal trachten te
Afb. 2. Aardbevingshaarden rondom de Eolische Eilanden.
D e s u b d u c t i e veroorzaakt a a r d b e v i n g e n langs d e Benioff z o n e , het o p p e r v l a k v a n d e s u b d u c e r e n d e plaat, waarbij d e d i e p s t e a a r d b e v i n g s h a a r d e n in het E o l i s c h e g e b i e d o p 4 5 0 k m liggen. O p v a l l e n d in dit g e b i e d is het vrijwel o n t b r e k e n v a n a a r d b e v i n g s h a a r d e n t u s s e n d e 5 0 en 2 0 0 k m diepte (afb. 2). O o r z a a k hiervan z o u zijn dat d e s u b d u c e r e n d e plaat is afgebroken en dat t u s s e n d e z e d i e p t e n g e e n s u b d u c e r e n d e aardkorstplaat a a n w e z i g is. Het afbreken v a n d e s u b d u c e r e n d e plaat is o o k d e reden v a n d e sterke vertikale b e w e g i n g e n die in dit g e b i e d o p t r e d e n . W e v i n d e n bv. in C a l a b r i ë o p e e n h o o g t e v a n een 1000 m s e d i m e n t e n uit het P l e i s t o c e e n . D e s u b d u c t i e z o n e loopt ten n o o r d e n v a n Sicilië O - W , m a a r buigt zicht naar het o o s t e n in N W richting. D e z e a c t i e v e s u b d u c t i e z o ne is d e o o r z a a k v a n d e vele sterke a a r d b e v i n g e n in v o o r a l z u i delijk Italië. O o k ten O v a n Italië bevindt z i c h e e n s u b d u c t i e z o n e , d e z e duikt w e g naar het N O o n d e r d e D a l m a t i s c h e kust. H i e r d o o r is Italië a a n veel rek o n d e r h e v i g , wat d e o o r z a a k is v a n d e vele v u l k a n e n (Vesuvius, C a m p o Phlegrei o.a.). D e Tyrrheense Z e e is zeer d i e p (tot 3 4 0 0 m). D e b o d e m is b a s a l t i s c h . D e z e b a s a l t e n zijn s l e c h t s e e n 12 milj.jr o u d . Het ontstaan v a n d e z e o c e a n i s c h e b o d e m wordt verklaard d o o r het w e g z a k ken in M i o - P l i o c e e n langs rekbreuken v a n d e oorspronkelijk continentale korst, waarschijnlijk v a n H e r c y n i s c h e o u d e r d o m , en het o p w e l l e n v a n b a s a l t i s c h e m a g m a ' s langs d e rekbreuken (de o n d e r z e e s e v u l k a n e n o p d e b o d e m v a n d e Tyrrheense Zee). In het M i o c e e n w a s e e n groot d e e l v a n d e z e z e e n o g land w a a r grote z o u t b e k k e n s g e v o r m d zijn.
*) Voor het systeem van gesteentebenamingen zie het artikel "Stenen" van Dr. C. Maijer in het septembernummer 2002 van Gea.
gea
maart 2 0 0 3 , n u m m e r 1
Afb. 3.1. Schematische voorstelling van de subductie van een oceanische lithosfeerplaat onder een continentale plaat. II. Resultaat van de 'roll-back'-beweging van de subducerende plaat. Toelichting: in de tijdspanne dat de oceanische lithosfeer beweegt van A naar Al beweegt het knikpunt van de subductie zich van punt B naar B1 door de 'valbeweging' van de subducerende plaat. Door de oceaanwaartse verplaatsing van het knikpunt wordt het front van de continentale lithosfeer meegetrokken (van punt C naar C1). Daardoor wordt de overliggende continentale plaat uitgerekt, hij wordt dunner en er kunnen gedeelten onder water verdwijnen. Het continent kan zelfs breken, tussen de stukken vormt zich oceaanbodem. III. Afbreken van de subducerende plaat. Door het afbreken veert het bovendeel op, hierdoor rijst ook het continent op. Tekening en uitleg Drs. W.C.R de Vries.
stijgen, m e d e o n d e r invloed v a n H2O- en C02-druk, en verzamelt z i c h in m a g m a r e s e r v o i r s . Bij het stijgen wordt het m a g m a k o u der en d a n kan m i n d e r g a s w o r d e n o p g e l o s t , e v e n a l s w a n n e e r kristalvorming in het m a g m a optreedt. Het g a s , dat m e e s t a l niet kan o n t s n a p p e n , doet d e druk stijgen en veroorzaakt d e uitbarstingen. V o o r uitgebreide achtergrondinformatie o v e r d e g e o l o g i s c h e g e s c h i e d e n i s v a n d e M i d d e l l a n d s e Z e e verwijs ik naar het G e a - a r t i k e l v a n maart 1999 v a n Drs. W . C . R d e Vries. R e s t te m e l d e n , dat E t n a g e e n direct v e r b a n d heeft met d e E o l i s c h e eilanden m a a r natuurlijk w e l met het hele s y s t e e m v a n b r e u k e n en s c h u i v e n d e s c h o l l e n in dit g e b i e d . E t n a is n o g m a a r 3 0 0 . 0 0 0 jaar o u d (alhoewel er al z o ' n 7 0 0 . 0 0 0 jr g e l e d e n een v o o r s t a d i u m was) en ligt o p d e kruising v a n rekbreuken met e e n
23
v u l k a n i s c h actief, zij het dat d e laatste eruptie o p Lipari 7 2 9 n.Chr. p l a a t s v o n d . O p d e a n d e r e e i l a n d e n hield het v u l k a n i s m e o p t u s s e n 5 0 0 0 en 2 0 . 0 0 0 jaar g e l e d e n . Z o a l s g e z e g d zijn d e e i l a n d e n s l e c h t s d e topjes v a n e n o r m e vulk a n e n . D e z e e b o d e m w a a r o p d e z e s t a a n bereikt hier d i e p t e s vai 1 4 0 0 tot o n g e v e e r 3 4 0 0 m . O p d e e i l a n d e n zijn o u d e strandlijnen uit P l e i s t o c e n e interglacialen g o e d herkenbaar, z e liggen v a a k veel h o g e r b o v e n d e z e e s p i e g e l d a n d o o r alleen z e e s p i e g e l d a l i n g e n te verklaren is. Dit k o m t d o o r d e t e k t o n i s c h e stijging v a n het hele g e b i e d . O o k zijn er fossiele planten g e v o n d e n in p y r o k l a s t i s c h e afzettingen. D e z e fossielen zijn niet o u d e r d a n 1 3 0 . 0 0 0 jaar.
LIPARI
Afb. 4. Magmareservoir-systeem onder een eilandboog.
N O - Z W richting, respectievelijk N W - Z O richting ten z u i d e n v a n d e s u b d u c t i e z o n e . D e B a l d a c c i - C o m i s o - M e s s i n a breuk is d e belangrijkste breuk hier. Het is e e n breuk die d o o r d e hele a a r d korst gaat. D e lava's v a n E t n a zijn voornamelijk v a n b a s a l t i s c h e en a n d e s i t i s c h e s a m e n s t e l l i n g en redelijk dun-vloeibaar, z o d a t er g e e n gevaarlijke e x p l o s i e s v o o r k o m e n .
De Eolische eilanden D e e i l a n d e n , g e r a n g s c h i k t naar o u d e r d o m , zijn: Filicudi 1.020.000 Salina 430.000 Panarea 430.000 Stromboli 233.000 Lipari 156.000 Vulcano 120.000 Alicudi 60.000-90.000
jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar
D e z e o u d e r d o m m e n zijn b e p a a l d a a n d e hand van de oudste o p de eilanden gevond e n g e s t e e n t e s . In feite zijn d e v u l k a n e n zelf wat o u d e r (1 a 1,5 milj. jr?), m a a r dat zijn d e o n d e r w a t e r d e l e n . O p d e v e r s c h i l l e n d e e i l a n d e n zijn v e r s c h i l l e n d e fasen v a n activiteit g e w e e s t , m e e s t a l v e r d e e l d in vier of vijf hoofdfases, waarbij d e evolutie v a n primaire b a s a l t i s c h e e n a n d e s i t i s c h e lava's naar veel z u u r d e r e duidelijk opvalt. A l l e e n Lipari, V u l c a n o en S t r o m b o l i zijn n o g
FotoA. Puimsteengroeve op Lipari. Naar foto van M. Beiletti.
24
Dit is met 37 km? het grootste e i l a n d , het heeft altijd d e m e e s t e i n w o n e r s g e h a d en w a s lange tijd zelfs het e n i g e b e w o o n d e eiland v a n d e a r c h i p e l . Er w o n e n nu 9 0 0 0 m e n s e n . Er zijn vijf belangrijke v u l k a n i s c h e fases te o n d e r k e n n e n . Het g e h e e l is in kaart g e b r a c h t d o o r H a n s P i c h l e r (1976), d e z e heeft o o k e e n g e o l o g i s c h e g i d s (1981) v a n het eiland o p g e s t e l d . In het N O v a n het eiland b e v i n d e n z i c h puimsteenafzettingen **) v a n c i r c a 2 2 . 0 0 0 jr o u d (foto A), a l s o o k o b s i d i a a n a f z e t t i n g e n (foto B). S i n d s d e uitbarsting v a n d e v u l k a a n o p het nabije V u l c a n o is o o k v a n s e c u n d a i r v u l k a n i s m e o p Lipari nauwelijks m e e r s p r a k e . D e s p o r e n ervan zijn w e l te v i n d e n in d e kaolinietafzettingen, s o m m i g e puur wit, m a a r o p a n d e r e p l a a t s e n met e e n h o e v e e l h e i d a a n kleuren, v e r o o r z a a k t d o o r f u m a r o l i s c h e activiteit. E e n a a n b e v o l e n e x c u r s i e is d i e naar T i m p o n e di M a z z a c a r u s o in het W v a n het e i l a n d . M e n beklimt die v i a e e n v o e t p a d vanuit het g e h u c h t V a r i s a n a di S o t t o ; dit p a d gaat rond d e rand v a n d e o u d e krater v a n d e L a c c i (uit d e eerste v u l k a n i s c h e periode) en v e r v o l g e n s o n d e r l a n g s d e T i m p o n e R i c o t t a .
**; Puimsteen ontstaat als het magma zeer visceus is. Er kunnen zich geen gasbellen vormen. Het gas zit geheel in het magma verspreid. De druk op de wanden van de magmakamer neemt toe; als er een opening naar het aardoppervlak ontstaat, valt die druk in de magmakamer opeens weg en kan het gas zich van het magma afscheiden. Dan kan zich een massale hoeveelheid kleine gasbellen vormen, die de lava in een schuimige massa verandert. Deze stolt tot puimsteen. Puimsteen wordt gebruikt voor schuren en polijsten van o.a. houtwerk. Het werken in de puimsteengroeves is zeer ongezond, want het veroorzaakt stof longen bij de arbeiders.
lava te b e k e n n e n o p het e i l a n d : d e helling v a n F o s s a d e Pietre C o t t e , e e n r h y o l i e t - o b s i d i a a n l a v a uit 1 7 3 9 . G e d u r e n d e 1 8 8 8 1 8 9 0 w a s d e laatste grote uitbarsting. S i n d s d i e n b e p e r k t d e v u l k a n i s c h e activiteit z i c h tot fumarolen. H e t g e e n g o e d ruikbaar is als je o p het e i l a n d a a n k o m t .
Foto D. Hydrothermale werking (zwavel) op Vulcano.
Foto B. Obsidiaanvoorkomen op Lipari. Haar rei. 1.
VULCANO (foto C) Dit is q u a grootte het d e r d e e i l a n d met 21 k m ? . Het w a s tot v o o r kort niet b e w o o n d v a n w e g e d e s t e r k e v u l k a n i s c h e activiteit. Het e i l a n d is z o a l s o o k d e a n d e r e e i l a n d e n e e n d u b b e l v u l k a a n . D e o u d s t e g e s t e e n t e s zijn in het z u i d e n , met voornamelijk p r o d u k t e n v a n primaire m a g m a ' s . Hier v o r m t d e C a l d e r a del P i a n o wat o v e r is v a n d e oorspronkelijke v u l k a a n . D e c a l d e r a ten n o o r d e n hiervan is d e C a l d e r a d e l l a F o s s a , die uit het d e r d e v u l k a n i s c h e s t a d i u m stamt. In d e z e c a l d e r a bevindt z i c h d e h u i d i g e F o s s a di V u l c a n o , e e n tufkegel d i e e e n h o o g t e v a n 391 m bereikt. D e z e kegel w e r d e e n 1 0 . 0 0 0 jr g e l e d e n actief en is het n o g s t e e d s . D e u i t g e w o r p e n p r o d u k t e n v a r i ë r e n v a n trachiet tot rhyoliet met in d e latere s t a d i a v o o r a l d e m e e r zure p r o d u k t e n . Het v u l k a n i s m e v a n V u l c a n o is zeer e x p l o s i e f en er is m a a r é é n Foto E. De krater van Vulcano met tumarolen.
Foto C. Vulcano met naar het noorden Vulcanello en Lipari.
gea
maart 2 0 0 3 , n u m m e r 1
25
Tot d e 1 6 e e u w w a r e n er t w e e afzonderlijke e i l a n d e n , V u l c a n o en V u l c a n e l l o (op d e N O - p u n t ) . Dit laatste o n t s t o n d p a s in 1 8 3 v.Chr. als e e n klein lavaplateau, dat g e v o r m d w e r d uit uitstoting e n v a n drie kleine kraters. V u l c a n o is d e b e s t b e s c h r e v e n v u l k a a n in d e g e s c h i e d e n i s en A r i s t o t e l e s en zijn s c h o o l b a s e e r d e n hun theorie met b e t r e k k i n g tot v u l k a n i s c h e f e n o m e n e n en a a r d b e v i n g e n (en het weer) o p o b s e r v a t i e s v a n V u l c a n o . S i n d s het v u l k a n i s m e hier tot rust is g e k o m e n is het eiland v o o r t o e r i s m e o n t w i k k e l d . Er is e e n p a d d e v u l k a a n o p , waarbij m e n vanuit z w a r t e p y r o k l a s t i s c h e g e s t e e n t e s geleidelijk a a n in rode, sterk g e ë r o d e e r d e tuffen k o m t . B o v e n g e k o m e n bij d e krater is d e z w a v e l h o u d e n d e f u m a r o l i s c h e activiteit g o e d te m e r k e n . F o t o D. M e n kan o o k rond d e krater w a n d e l e n . F o t o E . N a terugkeer kan m e n b e n e d e n heerlijke v e r s e v r u c h t e n d r a n k e n in d e k i o s k k o p e n en d a a r n a o p d e l a n d e n g t e t u s s e n V u l c a n o en V u l c a n e l l o e e n z w a v e l h o u d e n d m o d d e r b a d n e m e n . Dat schijnt g o e d te zijn t e g e n o.a. a c n e . O m d e z w a v e l g e u r wat kwijt te raken m o e t m e n in z e e g a a n a f s p o e l e n (het is niet e c h t effectief). Er zijn g e e n k l e e d k a m e r s of d o u c h e s . d e
PANAREA Dit is het kleinste e i l a n d , met e e n o p p e r v l a k v a n 3,4 km2. Het h o o g s t e punt is P u n t a d e l C o r v o met 4 2 7 m . Het eiland is p o p u lair bij rijke M i l a n e s i e n Turinesi d i e er hun v a k a n t i e h u i z e n h e b -
b e n . Het eiland ligt o p d e rand v a n e e n o n d e r z e e s platform. Waarschijnlijk b e s t o n d het ooit uit m i n s t e n s t w e e kraters, d e e n e ten z u i d e n v a n d e andere. Het westelijke d e e l is in d e d i e p t e a f g e g l e d e n l a n g s e e n e n o r m b r e u k v l a k of mogelijk e e n serie v a n b r e u k e n . W a t nu te zien is, is d u s d e oostelijke helft v a n d e o u d e v u l k a a n . D e w e s t k a n t v a n het eiland is e e n steil uit z e e oprijzend e rotspartij. O p d e o o s t k a n t v a n het eiland zijn bij het natuurlijke haventje v a n P u n t a d e l M i l a z z e s e (foto F) restanten v a n e e n nederzetting uit het b r o n z e n tijdperk. D e z e e ten o o s t e n v a n P a n a r e a is e e n o n d i e p platform met v e l e rotsen, d i e s o m s vlak o n d e r water liggen. B a s i l u z z o is d e grootste rots en hierop zijn s p o r e n v a n e e n villa uit d e R o m e i n s e tijd g e v o n d e n . D e lava v a n B a s i l u z z o is veel recenter d a n d i e v a n P a n a r e a , het zijn veel z u u r d e r e rhyolieten, met s o m s e e n lamellair a s p e c t e n insluitsels v a n o b s i d i a a n , d o o r d e snelle afkoeling v a n het m a g m a . O o k o n d e r w a t e r zijn s p o r e n v a n v r o e g e r e b e w o n i n g g e v o n d e n . Mogelijk is het h u i d i g e o n d e r z e e s e platform e e n o u d e c a l d e r a . D e z e is g e d a t e e r d als j o n g e r d a n d e g e s t e e n t e s o p P a n a r e a en o u d e r d a n B a s i l u z z o . Dit g e h e l e g e b i e d vertoont duidelijk t e k e nen v a n d a l i n g . O o k is d e hele z o n e z e e r f u m a r o l i s c h , m e n k a n g a s b e l l e n a a n het w a t e r o p p e r v l a k z i e n o p k o m e n . O o k o p P a n a r e a zijn o u d e s t r a n d t e r r a s s e n w a a r n e e m b a a r . Die v a n M i l a z z e s e is o p e e n h o o g t e v a n 5 0 m nu (de Tyrrheense transgressie), m a a r er vallen o o k o u d e r e t e r r a s s e n te h e r k e n n e n o p e e n h o o g t e t u s s e n 9 0 en 110 m , d i e a a n d e S i c i l i a a n s e transg r e s s i e w o r d e n t o e g e s c h r e v e n . Dit z o u e r o p d u i d e n dat P a n a r e a al 7 0 0 . 0 0 0 jaar g e l e d e n b e s t o n d . M e t d e tektonisch opgeheven terrassen aan de westelijke kant en het v e r z o n k e n platform m e e r naar het o o s t e n lijkt het e r o p dat het eiland g e k a n t e l d is. A a n d e z u i d o o s t k a n t bevindt z i c h e e n g r o e p kleine o n d e r w a t e r r o t s e n , d i e z e e r gevaarlijk zijn v o o r d e s c h e e p v a a r t : Ie F o r m i c h e . Hier zijn resten v a n s c h e p e n van verschillende ouderdom gevonden. D e v o n d s t e n tot nu t o e zijn v a n d e vierde e e u w v.Chr. t / m d e 7 of 8 e e u w n.Chr. D e z e s c h e p e n w o r d e n l a n g z a a m a a n uitgegraven voor archeologisch onderzoek. Vanaf d e a a n l e g s t e i g e r v a n d e v e e r b o o t k a n m e n d e w e g n o o r d w a a r t s d o o r het d o r p n e m e n . D e z e leidt naar het v o e t p a d (foto G), dat l a n g s d e kliffen naar d e P u n t v a n d e Raaf (Punta d e l C o r v o ) gaat en d a n verder w e e r naar b e n e d e n naar d e z u i d o o s t - k u s t . O p d e t e r u g w e g kan m e n d e k a a p M i l a z z e s e met d e resten v a n d e vroegere nederzetting bekijken, o m d a a r n a v i a het s t r a n d naar het d o r p terug te keren. d e
Foto F De natuurlijke haven van Milanese op Panarea.
s t e
STROMBOLI (foto H) Dit is het eiland dat het m e e s t tot d e verb e e l d i n g s p r e e k t met zijn d o o r l o p e n d e vurige uitbarstingen, d i e v o o r a l 's n a c h t s s p e c t a c u l a i r zijn. Het is d e t y p e l o c a t i e v o o r e e n b e p a a l d v u l k a a n t y p e : het S t r o m b o l i t y p e . Hierbij is s p r a k e v a n e e n s p e c i a l e soort v u l k a n i s c h e activiteit, waarbij lava frequent d o o r d e krater w o r d t u i t g e g o o i d e n o m h o o g g e s t o t e n tot e e n paar h o n d e r d meter h o o g t e . O p S t r o m b o l i w o o n d e n in 1911 n o g e e n 2 5 0 0 m e n s e n . N u zijn dat er n o g m a a r 3 0 5 . In 1 9 3 0 w a s er e e n z e e r z w a r e uitbarsting nadat d e v u l k a a n e n i g e w e k e n in rust w a s g e g a a n . A l l e vegetatie o p het eiland g i n g in v l a m m e n o p e n e e n groot d e e l v a n d e b e v o l k i n g vertrok d a a r n a voorgoed. Foto G. Langs het pad naar de Punta del Corvo op Panarea.
26
S t r o m b o l i is een stratovulkaan, o p g e b o u w d
Foto H. Stromboli met rechtsboven de Sciara del Fuoco. Genomen vanuit het noorden. Naar foto van M. Belletti.
D e z e v l o e d g o l f bracht o o k d e m e e s t e schade aan. Het eiland is 12,6 k m groot e n m a x i m a a l 9 2 4 m h o o g . D e top, " i V a n c o r i " , is niet d e top van de huidige vulkaan, maar van P a l e o S t r o m b o l i . V a n d e z e o u d e v u l k a a n is o o k e e n d e e l in z e e g e s c h o v e n naar het N W . In d e c a l d e r a heeft N e o S t r o m b o l i z i c h g e v e s t i g d met e e n vijftal a c t i e v e kraters en s i n d s d e uitbarsting v a n e i n d d e c e m b e r 2 0 0 2 mogelijk meer. O o k v a n N e o S t r o m boli is w e e r e e n d e e l in z e e g e g l e d e n . L a n g s d e S c i a r a d e l F u o c o storten d e b r a n d e n d e materialen naar b e n e d e n , wat tot g e w e l d i g e s t o o m w o l k e n a a n l e i d i n g geeft. Die glijbaan gaat tot m i n s t e n s 5 0 0 m o n d e r z e e n i v e a u door, z o a l s uit b a t h y m e t r i s c h e m e t i n g e n is g e b l e k e n . Het S t r o m b o l i a a n s e l a n d s c h a p is wat s o m b e r (foto I). 2
uit lava's en p y r o c l a s t i c s . O p d e g e o l o g i s c h e kaart (afb. 5) is te zien dat d e erupties z i c h o v e r d e jaren naar het n o o r d e n h e b b e n verplaatst. D e recente uitbarsting v o n d o o k a a n d e N W - z i j d e plaats, hierbij g l e e d d u s e e n groot d e e l v a n d e v u l k a a n af in z e e , wat d e e n o r m e v l o e d g o l f v a n w e l 2 0 m h o o g t e v e r o o r z a a k t e .
gea
maart 2 0 0 3 , n u m m e r 1
S t u d i e s v a n l a v a b r o k k e n v a n S t r o m b o l i t o n e n a a n dat het b o v e n d e e l v a n d e kraterpijp g e v u l d is met dicht, v i s c e u s , o n t g a s t m a g m a . Dit m a g m a zinkt w e g in het m i n d e r v i s c e u z e , w a r m e r e en gasrijke m a g m a eronder, dat vanuit grotere d i e p t e
27
v a n 3 0 0 0 m o n d e r z e e n i v e a u en is v a n d e z e l f d e grootte als E t n a . W e z i e n d u s i n d e r d a a d alleen het topje. O p het internet is met betrekking tot S t r o m b o l i o o k g e o p p e r d dat d e n a a m stratovulk a a n niet terecht is, m a a r dat het e e n s c h i l d v u l k a a n z o u zijn. O p S t r o m b o l i is niet ver v a n d e aanlegsteiger v a n d e b o o t e e n informatiecentrum v a n d e Universiteit v a n C a t a n i a , met b e h a l v e g e o l o g i s c h e uiteenzettingen o o k videofilms o v e r d e E o l i s c h e e i l a n d e n en E t n a . Hier k a n m e n o o k folders krijgen met informatie o v e r S t r o m b o l i . D e s e i s m i s c h e activiteit v a n d e v u l k a a n wordt v o o r t d u r e n d g e m e t e n . H e l a a s w a r e n er o m t e c h n i s c h e r e d e n e n in d e p a a r w e k e n v o o r d e r e c e n t e sterke uitbarsting g e e n registraties. Er is o o k e e n w e b s i t e http://stromboli.net/ H i e r o p k a n m e n fraaie foto's v i n d e n v a n d e laatste g e b e u r t e n i s s e n . Er zijn o v e r i g e n s v e r s c h e i d e n e w e b s i t e s . Het s i m p e l s t is d o o r met e e n z o e k m a c h i n e S t r o m b o l i te laten z o e k e n . Vanuit d e Italiaanse universiteiten v a n B o l o g n a , F l o r e n c e en C a t a n i a wordt d e laatste jaren o p d e eilanden veel o n d e r z o e k gedaan.
Referenties
Foto I. Landschap van Stromboli.
1. Isole Eolie: vulcanologia, archeologia. Luigi B e r n a b ö Brea, Madeleine Cavalier. Uitg. Oreste Ragusi, 1991. 2. Fossili vegetali in depositi vulcanici delle isole Eolie e di Linosa. Pietro lo C a s c i o e.a., 2002. Union Printing S.P.A. R o m a . 3. De geologische geschiedenis van de Middellandse Zee. W . C . R de Vries. G e a , maart 1999, nr. 1. 4. Stenen. C . Maijer. G e a , sept. 2002, vol. 35, nr. 3 pag. 1-14. 5. Igneous Petrogenesis. A global tectonic approach. Marjorie Wilson. KI uwer A c a d e m i c Publishers; 1989, laatste herdruk 2000. 6. Plate Tectonics and crustal evolution. Kent C . C o n d i e . 4e ed. Butterworth Heinemann; 1997, herdruk 1998. 7. Holmes' Principles of Physical Geology. Fourth edition. D. Duff. Stanley Thornes (Publishers) Ltd., Cheltenham, 1994. 8. Liparische Insein. Dumont Reise-Taschenbuch; 2001.
Foto's C, D, E, F,Gen I van de auteur.
Foto J. Strombolicchio: de gestolde opvulling van een kraterpijp. Naar ref. 1.
28
