Stoelenmakerijen in Culemborg

CULEMBORGSE *VOETNOTEN*

Stoelenmakerijen in Culemborg

Historisch hal^aarbericht 2001-26 Genootschap A.WK. Voet van Oudhcusdcn

Redactioneel V o e t n o o t nr. 26 b e g i n t m e t e e n e c h t C u l e m b o r g s o n d e r w e r p : d e h e e r J.G. d e J o n g h (1915} g e e f t e e n b e s c h r i j v i n g v a n d e s t o e l n i j v e r h e i d i n C u l e m b o r g . R e e d s o p 1 4 - j a r i g e leeftijd k w a m D e J o n g h in dienst v a n P a l u m b u s , waar hij h e t m e u b e l m a k e r s v a k leerde. N a d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g b e g o n hij m e t e n k e l e c o m p a g n o n s een e i g e n m e u b e l f a b r i e k , d e C o j a . Later v e r k o c h t h i j d e z e f a b r i e k e n s t a r t t e m e t z i j n z o o n s e e n n i e u w bedrijf, Y o u n g I n t e r n a t i o n a l , d a t g r o t e bekendheid verwierf in de meubelwereld. D o o r de jaren h e e n heeft hij z i c h steeds i n g e z e t v o o r d e m e u b e l b r a n c h e . H e t t w e e d e a r t i k e l is v a n d e h a n d v a n T j e e r d P o t (1923}. W e l l i c h t z i j n er n o g e n k e l e h o n k v a s t e C u l e m b o r g e r s v a n ca. 3 5 j a a r e n o u d e r d i e z i c h d e s c h r i j v e r h e r i n n e r e n . H i j w e r k t e i n d e j a r e n ' 7 0 als t a n d a r t s i n h e t k a d e r v a n g e b i t s C u l e m b o r g s e V o e t n o t e n , N u m m e r 26 ISSN: 0929-1334 n o v e m b e r 2001 Een uitgave van 'Het Genootschap A.W.K. V o e t v a n O u d h e u s d e n ' O p g e r i c h t 1 4 o k t o b e r 1937 Redactie Y.E. J a k o b s - L o m m e r s , J.W.M. K o k , H.L.F. Lagers (eindredactie}, R.H.C. van Maanen Redactieadres

onderzoek ten behoeve van het fluorideringsexperiment T i e l / C u l e m b o r g . V e r g e z e l d v a n e e n c o l l e g a e n t w e e assisten¬ tes b e z o c h t hij m e t e e n g r o t e b u s v a n T N Ü v e l e C u l e m b o r g s e scholen. N a d a t hij d e z e w e r k z a a m h e d e n w e g e n s g e z o n d ¬ h e i d s p r o b l e m e n a b r u p t h a d m o e t e n b e ë i n d i g e n , n a m hij h e t b e s l u i t z i c h g e h e e l a a n d e a r c h e o l o g i e te w i j d e n . S i n d s 1981 w e r k t hij bij d e A r c h e o l o g i s c h e D i e n s t v a n d e g e m e e n t e Utrecht, thans het Archeologisch en Bouwhistorisch

M w . Y.E. J a k o b s - L o m m e r s ,

C e n t r u m . O o k w a s hij e n k e l e j a r e n redacteur v a n h e t archeo¬

Kattenstraat 10

logisch tijdschrift W e s t e r h e e m .

4101 B M C u l e m b o r g Vormgeving H a n s Bassa (Studio Bassa) Drukwerk Jacobs R e p r o , C u l e m b o r g Secretariaat G e n o o t s c h a p

D e laatste t w e e b i j d r a g e n betreffen e e n b e s c h r i j v i n g u i t 1755 v a n een m u n t v o n d s t bij C u l e m b o r g e n e e n g e d i c h t over een geruchtmakende - nooit opgehelderde - dubbele m o o r d , die in 1923 plaatsvond aan d e A c h t e r w e g .

D h r . C. v a n d e r M e e r Bereklauw 1 4102 KZ C u l e m b o r g e-mail: v o e t v a n o u d h e u s d e n @ f r e e l e r . n l website: w w w . b e t u w e g i d s . n l / v o e t Girorekening 50 23 582 t e n n a m e v a n ' H e t G e n o o t ¬ s c h a p A.W.K. V o e t v a n O u d h e u s d e n ' De contributie bedraagtf 15,- (11,5 O perjaar. Een (vrijwillige) extra bijdrage stelt het bestuur bijzonder op prijs.

Redactioneel

1

2

Culemborgse 'Voetnoten'

1001-16


Culemborgse stoel,

I n h e t b o e k Van Voorburg tot Triowijk s c h r i j f t P . W . S c h i p p e r o p b l z . 30 o n d e r d e k o p

vervaardigd door

C u l e m b o r g als meubelstad: ' D e s t o e l n i j v e r h e i d t e C u l e m b o r g h e e f t , als v o o r l o p e r

Gaasbeek & Van Tiel.

van de huidige meubelindustrie, een zeer o u d verleden. In het b o e k v a n h e t Vierg e k r o o n d e n - o f Bijlhouwersgilde, waartoe d e stoelenmakers behoorden, staan d e n a m e n v a n b e k e n d e s t o e l e n m a k e r s g e s l a c h t e n als C o p i e r , V a n d e r S t r o o m , V a n T h i e l en anderen, die sinds d e 1 7 d e e e u w in d i t a m b a c h t w e r k z a a m waren'.

W i j m o e t e n d u s a a n n e m e n d a t er a l v r o e g d i v e r s e s t o e l e n m a k e r i j e n i n o n z e s t a d gevestigd waren. D e z g . C u l e m b o r g s e stoel w e r d g e m a a k t v a n diverse soorten v r u c h t b o m e n h o u t , n o t e n - , iepen-, essen- e n b e u k e n h o u t . Vrijwel al d e z e s t o e l e n w a r e n i n g e l e g d m e t e e n b i e z e n m a t . H e t h o u t w e r d b r u i n o f r o o d g e l a k t o f gever¬ nist e n soms g e p o l i t o e r d m e t schellak e n spiritus. D e m a t t e n w a r e n samengesteld u i t z g . z o u t e n b i e z e n (deze k w a m e n u i t z o u t water), m u i e r s (uit b r a k water) en b l a u w e b i e z e n ( u i t z o e t w a t e r ) . D e z o u t e r s w a r e n d u n e n k o r t , d e m u i e r s iets langer e n d e b l a u w e w a r e n d i k e n lang. Z e w e r d e n t e g e n elkaar i n verwerkt. D e z o u t e n b i e z e n w a r e n h e t sterkst e n daarmee o o k h e t duurst, d e b l a u w e b i e z e n w a r e n g o e d k o p e r maar m i n d e r sterk e n d e kwaliteit v a n d e muiers lag daar z o ' n beetje tussenin. E e n soortgelijke stoel w e r d n a 1700 eveneens te M e c h e l e n i n d e Z u i d e l i j k e N e d e r l a n d e n gefabriceerd. D e b i e z e n m a t t e n v a n d e Mechelse stoelen w a r e n soms o m w o n d e n m e t g e k l e u r d stro i n rode, b l a u w e e n gele kleuren, m a a r o o k w e l z w a r t g e b l o k t . A l s g e v o l g v a n d e l a g e r e k o s t p r i j s v a n d e M e c h e l s e s t o e l o n t s t o n d er a l s p o e d i g e e n levendige export naar h e t noorden. H e t spreekt v a n z e l f dat d e Neder¬ landse stoelenmakerij hiervan grote concurrentie ondervond. N a de afscheiding v a n B e l g i ë i n 1 8 3 0 / 3 1 v i e l d e i n v o e r v a n M e c h e l s e s t o e l e n e c h t e r v r i j w e l g e h e e l stil, waardoor d e C u l e m b o r g s e stoelenmakerij tijdelijk t o t grote bloei k o n k o m e n . Z o w a r e n er i n 1838 a l 1 5 w e r k p l a a t s e n ; n a m e n e n a a n t a l l e n w e r k n e m e r s z i j n o v e r i g e n s n i e t b e k e n d . M a a r n a h e t v r e d e s v e r d r a g m e t B e l g i ë i n 1839 l a g N e d e r l a n d w e e r o p e n als a f z e t g e b i e d v o o r d e M e c h e l s e s t o e l e n s t o r t t e d e m a r k t v o o r d e C u l e m b o r g s e stoel in.


3

D a t d e z e m a l a i s e n i e t v a n l a n g e d u u r w a s , b l i j k t u i t h e t feit d a t i n 1847 G a a s b e e k & V a n T i e l H o u t z a g e r i j e n S t o e l e n f a b r i e k w e r d o p g e r i c h t , e n i g e j a r e n later g e v o l g d d o o r P. v a n V e e n . H e t h o o g t e p u n t v a n d e C u l e m b o r g s e s t o e l n i j v e r h e i d l a g o m ¬ s t r e e k s 1870 m e t d e s t o e l e n m a k e r i j e n v a n L. V e r k e r k (50 a r b e i d e r s ) , B o r g s t e i n & S a n d e r s ( e v e n e e n s 50 a r b e i d e r s } , D . d e B e u s (40} e n N . B . V e r k e r k (30}, i n t o t a a l d u s z o ' n 170 w e r k n e m e r s . D a a r n a liep d e w e r k g e l e g e n h e i d terug: aan h e t e i n d v a n d e j a r e n '80 t e l d e L. V e r k e r k , i n 1 8 7 0 n o g b e h o r e n d e t o t d e g r o o t s t e s t o e l e n m a k e r i j e n , s l e c h t s 1 0 a r b e i d e r s . W e i n i g b e t e r w a s h e t g e s t e l d m e t D . d e B e u s (12 w e r k n e m e r s ) , F r e h e r (18}, G a a s b e e k & V a n T i e l (19}, G e b r . D e J o n g (19} e n P. v a n V e e n (11}. I n t o t a a l b e d r o e g h e t p e r s o n e e l s b e s t a n d i n d e C u l e m b o r g s e s t o e l e n m a k e r i j r o n d 1890 d e r h a l v e ca. 89 p e r s o n e n , e e n a a n t a l d a t i n 1 9 1 0 z e l f s w a s t e r u g g e l o p e n t o t t e n h o o g s t e 50. N a 1 9 1 3 liep dit aantal weer op, d o o r d a t d e fabricage v a n de o u d h o l l a n d s e stoelen op g a n g k w a m . Naast stoelen g i n g m e n n u o o k fauteuils m a k e n , eveneens m e t b i e z e n matten. H e t was gebruikelijk o m vier stoelen m e t t w e e b i j b e h o r e n d e f a u t e u i l s t e v e r v a a r d i g e n . D e prijs hiervan lag overigens wel beduidend hoger dan die van de traditionele C u l e m b o r g s e stoel. D e s t o e l e n m a k e r i j e n v o e r e n er w e l b i j . H e t u i t b r e k e n v a n d e E e r s t e W e r e l d o o r l o g d e e d daar - h o e w r a n g o o k - n o g eens een schepje b o v e n o p , t o e n de import uit België o p n i e u w geheel wegviel. O o k toen g o l d h e t g e z e g d e : ' d e e e n z i j n d o o d is d e a n d e r z i j n b r o o d ' .

Er is w e i n i g b e k e n d o v e r d e w i j z e w a a r o p d e s t o e l e n v ó ó r 1830 g e m a a k t w e r d e n . W e l w e t e n w e d a t d e b o m e n o p e e n s t e l l a g e w e r d e n g e l e g d e n d a t er m e t e e n t r e k z a a g , e e n m a n b o v e n en een m a n onder, planken werden gezaagd. H o e m e n vervolgens van die planken voor- en achterpoten, matsport e n e n g e d r a a i d e s p o r t e n z a a g d e , is e c h t e r n i e t g e h e e l d u i d e ¬ lijk. M i s s c h i e n w e r d e n d e p l a n k e n w e e r o p d e s t e l l i n g g e l e g d en aan repen gezaagd, waarna zij op m a a t w e r d e n ingekort. K l o v e n l i j k t n i e t z o v o o r d e h a n d te l i g g e n i n v e r b a n d m e t d e draad van het hout. D e boomzagers hadden w e l bruine b o n e n m e t s p e k n o d i g o m d i e z w a r e k l u s v o l te h o u d e n ! D e g e s c h i e d e n i s vertelt ons n i e t of z e d i t o o k k r e g e n . D e p o t e n w e r d e n i n C u l e m b o r g a a n g e d u i d als ' s t a l l e n ' , de bovenste r u g heette een 'kap' en de tweede of derde Mecheise stoel met

onderrug n o e m d e m e n 'scheien'. D e p o t e n en sporten w e r d e n gedraaid op een

'getorste' stijlen.

draaibank, die w e r d aangedreven door een vliegwiel en een plank waarop m e n zoals vroeger de scharensliep - m o e s t trappen. Een riem, o o k w e l ' z w i e p ' genaamd, b r a c h t d e b e w e g i n g v e r v o l g e n s o v e r o p d e as v a n d e d r a a i b a n k . D e a c h t e r p o t e n

4


1001-16

Het biezen matten in een v a n

d e Culemb

gse

°r

maihAfahnekai.

werden g e b o g e n op een blok, nadat ze waren verhit in een bak die gestookt werd m e t houtafval. M e t t o u w w e r d e n ze vastgebonden in de juiste stand voor de r u g schuinte. D e o n d e r k a n t e n v a n d e v o o r p o t e n w e r d e n o o k w e l g e b o g e n o m d e stoel s t e v i g e r t e l a t e n staan. V o o r h e t d w a r s a f k o r t e n g e b r u i k t e m e n e e n s p a n z a a g . D a t was een smal zaagblad van 3 o f 4 cm. breed, dat in een h o u t e n constructie gezet w e r d e n m e t e e n t o u w a a n d e b o v e n k a n t s t r a k w e r d g e s p a n n e n m e t e e n s p i e ertus¬ sen, o n g e v e e r z o a l s e e n k n e v e l v e r b a n d w o r d t a a n g e l e g d .

V a n o u d s h e r w e r d d e C u l e m b o r g s e stoel g e h e e l m e t d e h a n d e n m e t b e h u l p v a n eenvoudige handgereedschappen vervaardigd. A a n het einde van de 19de eeuw d e e d echter d e mechanisatie z i j n intrede: h e t z a g e n v a n d e p l a n k e n w e r d steeds m e e r uitbesteed aan stoomhoutzagerijen, terwijl voor de draaibanken en andere m a c h i n e s g a s g e n e r a t o r e n als a a n d r i j f k r a c h t i n g e b r u i k k w a m e n . Z o w e r d b i j d e C u l e m b o r g s e meubelfabriek P a l u m b u s de door een generator o p g e w e k t e kracht o v e r g e b r a c h t v i a e e n z w a a r v l i e g w i e l , d a t d o o r m i d d e l v a n g r o t e r i e m e n w a s ver¬ b o n d e n m e t t w e e lange assen aan b e i d e zijden v a n d e w e r k r u i m t e . M e t b e h u l p v a n diverse m a t e n riemschijven o p d e z e assen w e r d w e e r het aantal o m w e n t e l i n g e n van de verschillende machines geregeld. D e riemen waren meestal van varkensleer e n m e t e e n p e e s - e e n z g . r i e m v e r b i n d e r - a a n e l k a a r g e z e t . V a a k r e k t e d a t leer


5

z o d a n i g d a t d e r i e m b e g o n te s l i p p e n . D e r i e m v e r b i n d e r s w e r d e n d a n m e t e e n apparaatje aan de r i e m e n bevestigd. Daartoe w e r d de m a c h i n e echter niet stilgezet, m a a r m o e s t d e r i e m al d r a a i e n d e d o o r e e n - v a a k o p e e n g a m m e l e l a d d e r s t a a n d e a r b e i d e r w e e r o p d e h o u t e n schijf w o r d e n g e d u w d . H i e r b i j g e b e u r d e n n o g a l e e n s ongelukken, doordat m e n door de riem werd gegrepen. Beschadigingen van de bal van de h a n d door de uitstekende riemverbinders k w a m vaak voor. Maar het w e r k m o e s t d o o r g a a n ! T e n e i n d e d e m a c h i n e t e k u n n e n v e r s t e l l e n , z a t er t u s s e n d e r i e m s c h i j f v a n a f d e h o o f d r i e m n a a r d e m a c h i n e e e n z g . l o s s e schijf, w a a r d o o r d e m a c h i n e stilgezet k o n w o r d e n terwijl h e t aandrijfwerk g e w o o n bleef draaien.

M e t d e m e c h a n i s a t i e w e r d e n er d i v e r s e n i e u w e m a c h i n e s v o o r d e h o u t b e w e r k i n g h u n i n t r e d e . Z o k w a m e n er r a a m z a g e n u i t Z w e d e n e n D u i t s l a n d , c i r k e l z a g e n , kortzagen, lintzagen, vlakbanken, vandiktebanken, pennebanken, freesbanken en draaibanken. M e r k e n waren: Jonsered uit Z w e d e n , Kirchner en Swabedissen uit D u i t s l a n d en D a n c k a e r t u i t Belgie. V o o r h e t schuren w e r d e n t w e e h o u t e n r i e m schijven tegen elkaar gelijmd. H i e r i n w e r d een dwarssleuf gehakt, waar een stalen s t r i p i n k o n w o r d e n g e s c h r o e f d o m z o d o e n d e h e t s c h u u r p a p i e r te b e v e s t i g e n . D a a r m e e w e r d e n d e h o l l e e n b o l l e d e l e n ( s o m s e c h t e r o o k w e l d e rechte}

Een zaagmachine in de

meubelfabriek Palumbus (ca. 1930).

6


1001-16

Ook in de Stoomverffabriek Batouwe aan de Achterstraat werden de machines aangedreven

met behulp van riemen en riemschijven.

geschuurd. Voor het kleine rechte schuurwerk werden vlakbandmachines g e b o u w d ; d e z g . l a n g e b a n d s c h u u r m a c h i n e s k w a m e n pas na 1925 in z w a n g . Hierop werden meerdere delen tegelijk geschuurd door een z g . zool, die heen en weer kon bewegen. H e t lakken geschiedde tot ongeveer 1925 doorgaans n o g m e t de kwast. D e s t o e l e n w e r d e n v ó ó r h e t b i e z e n m a t t e n e e r s t o n d e r g e d o m p e l d , als h e t w a r e v o o r g e k l e u r d , i n e e n ijzeren b a k m e t z g . Kasseler aarde. N a h e t m a t t e n w e r d e n z e gelakt. Veel stoelen w e r d e n gebeitst m e t wasbeits. N a d r o g i n g w e r d e n z e vervol¬ g e n s u i t g e b o r s t e l d m e t d e h a n d . N a ca. 1 9 2 5 k w a m e n h i e r v o o r p o e t s b o r s t e l s i n d e h a n d e l : t w e e r o l l e n b o r s t e l s o p e e n as w a a r m e n d e s t o e l t e g e n a a n h i e l d . V o o r d e grotere stoelen en fauteuils was d i t overigens n o g een hele krachtpatserij. 't W a s echter w e l een u i t k o m s t voor de kleinere hoekstoeltjes m e t h u n vele gedraaide bolletjes en voor de 'getorste' modellen. Bij h e t s c h u r e n o p d e s c h u u r r o l k w a m v e e l s t o f v r i j . V o o r d e v o r m e n v o o r d e arbeidsinspectie (voor z o v e r j e die ooit zag} w e r d e e n triplex k o k e r g e t i m m e r d m e t e e n g e ï m p r o v i s e e r d e ventilator i n d e m u u r . D i e k o k e r lekte v a a k aan alle kanten, v o o r a l d o o r d a t er n o g a l e e n s e e n o n d e r d e e l u i t d e h a n d e n v i e l , d a t i n d e k o k e r terecht k w a m . H e t stof w e r d d a n g e w o o n naar b u i t e n g e b l a z e n . D e k r u l l e n v a n d e m a c h i n e s k w a m e n t e r e c h t a c h t e r o f o n d e r d e m a c h i n e s . V o o r a l bij d e v l a k - , v a n -


7

d i k t e - e n d r a a i b a n k e n k w a m e n veel k r u l l e n vrij. D e z e w e r d e n m e t b e h u l p v a n m a n d e n en z a k k e n b u i t e n o p een h o o p g e g o o i d en eens per jaar ergens h e e n g e b r a c h t . W i l l e m v a n M e t e r e n (alias d e Lepel) v e r d i e n d e er m e t z i j n t r o u w e p a a r d zijn b r o o d en de n o d i g e borrels mee.

O v e r h e t z g . torsen - h e t a a n b r e n g e n v a n een schroef- o f s p i r a a l v o r m i g e profile ring - w e r d in C u l e m b o r g overigens nogal g e h e i m z i n n i g gedaan. Doris Collé, d i r e c t e u r v a n P a l u m b u s , z o u h e t t o r s e n o m s t r e e k s 1923 h e b b e n u i t g e v o n d e n .

1

D i t torsen w e r d aanvankelijk door Collé z e l f gedaan in een donker torshok. N i e m a n d m o c h t erbij z i j n e n z e l f s d e d e u r g i n g o p s l o t ! V o l g e n s d e g e r u c h t e n z o u e n i g e j a r e n later e e n b e d r i j f s l e i d e r v a n P a l u m b u s h e t p r o c e d é a a n d e m e u b e l f a ¬ b r i e k D e Ster i n G e l d e r m a l s e n h e b b e n v e r k o c h t . O o k d e G e b r . C o l l é i n d e K l o o s tersteeg g i n g e n torsen, w e l l i c h t v a n broer Doris geleerd. D e Gebr. V a n der S t r o o m pasten h e t kunstje eveneens toe. T w e e v a n h e n w e r k t e n e n i g e tijd op d e P a l u m b u s en Doris was g e t r o u w d m e t Marie van der Stroom, een zus van de gebroeders. H e t t o r s e n bij d e G e b r . V a n d e r S t r o o m b l i j k t later b i j h u n z w a g e r D o r i s C o l l é i n d e Stoelenmakers aan het

s c h u u r te w o r d e n g e d a a n , e n d a t t e r w i j l C o l l é n o g d i r e c t e u r w a s v a n P a l u m b u s .

werk bij Palumbus.

H e t g e h e i m v a n h e t t o r s e n l a g d u s a a r d i g o p straat.

8

Culemborgse 'Voetnoten' 2001-26

Een tijdschriftfoto uit de jaren twintig. Het oorspronkeljke bijschrift luidt: 'In de stoomstoelenfabriek te Culemborg wordt nog het meeste werk met de hand gedaan. Uit de ruwe boomstammen produceert men allerhande soort stoelen. Je zou 't niet zeggen aan de exotische meubeltjes in een lieftallig boudoirtje, dat ze ook maargewone, "ordinaire" boomengeweest zijn'.

W a t h e t t o r s e n z e l f b e t r e f t : er w a r e n t w e e s o o r t e n t o r s , e n k e l e e n d u b b e l e . E n k e l was een b o l l e tors die w e r d toegepast v o o r o u d h o l l a n d s e stoelen; d u b b e l was een holle torsering, die voor de w a t luxere m o d e l l e n m e t rietvlechtwerk w e r d 1. D e z e l f d e D o r i s Collé experimen¬ teerde o o k n o g enkele jaren m e t e e n grote

g e b r u i k t . D e s t o e l p o o t of sport w e r d eerst g e w o o n g l a d gedraaid, v e r v o l g e n s w e r d e e n g u t s (d.i. e e n h o l l e d r a a i b e i t e l } , d i e s c h u i n w a s i n g e s t e l d , l a n g z a a m o p e e n z g . ' s u p p o r t ' (een soort leunspaan} langs h e t reeds g l a d g e d r a a i d e o n d e r d e e l b e w o g e n ,

b a k m e t water, i n e e n

z o d a t er e e n s p i r a a l - o f s c h r o e f v o r m i g p r o f i e l o n t s t o n d . H e t g e h e i m b e s t o n d u i t

p o g i n g h e t perpe¬

e e n c y l i n d e r v o r m i g e r i e m s c h i j f , g e m a a k t v a n e e n p a a r h o u t e n r i e m s c h i j v e n , waar¬

t u u m m o b i l e u i t te

o v e r t r i p l e x w a s g e s p a n n e n . D o o r m e t e e n b e p a a l d e s n e l h e i d (spoed} d e g u t s l a n g s

v i n d e n . D e eigenaar

h e t d r a a i w e r k te v o e r e n , w e r d e e n h o l l e g e u l u i t g e s c h u l p t . N a 1 9 3 5 w e r d d i t

van Palumbus, A d r i a a n Dresselhuys, s t e u n d e h e m daarbij.

werkje g e w o o n op een metaaldraaibank uitgevoerd. H e t s c h u r e n v a n torswerk w a s overigens n o g een hele klus. Eerst w e r d e n op

I n de jaren 1937-1938

een stilstaande draaibank m e t b e h u l p van een houtrasp en een houtvijl de scherpe

v o n d Collé o o k n o g

kanten m e t de hand weggehaald. D a n werden m e t een halfrond stuk beukenhout,

e e n bosjesmachine

bekleed m e t vilt en daarop schuurpapier, de beitelslagen glad gemaakt. Vervolgens

t e n b e h o e v e v a n de sigarenmakerij uit. D e z e was echter g e e n succes o m d a t bijna

werd de draaibank aangezet en m e t een dubbele strook schuurlinnen w e r d het g e h e e l g l a d g e s c h u u r d . D i t w e r k w e r d d o o r j o n g e n s g e d a a n . M e t 10 s t u k s p e r u u r w a s j e e e n h e l e P i e t . D e v e r d i e n s t e w a s h o o g u i t 1 5 o f 20 c e n t p e r u u r , w a t neer¬

alle sigaren te strak

k w a m op anderhalf tot t w e e cent per stuk. In s o m m i g e bedrijven g e b e u r d e h e t

gedraaid waren.

torsschuren o o k wel m e t een z g . klompenmakersschuurband. D i t was een linnen


9

Opeenvolgende stadia van rietvlechtwerk.

schuurbandje die m e t een veer flexibel was o p g e h a n g e n . D e p o o t o f sport w e r d dan langs het verende schuurbandje b e w o g e n . Een slimme j o n g e n had dit procedé bij d e k l o m p e n m a k e r s afgekeken.

V o o r z o v e r b e k e n d , w e r k t e n d e s t o e l e n m a k e r s niet m e t b l o k - , rij- e n profielscha¬ ven. M e t een snij- o f trekmes w e r d e n d e p o t e n e n a n d e r e o n d e r d e l e n g l a d gesne¬ den. T e n einde b e s c h a d i g i n g te v o o r k o m e n , w e r d e n d e z e p o t e n e n o n d e r d e l e n m e t een m e t vilt beklede h o u t e n k l e m in een bankschroefvastgezet. O o k houtraspen en vijlen w e r d e n gebruikt. Soms w e r d tegelijkertijd m e t een gutsje een versiering i n e e n k a p a a n g e b r a c h t . O f er t o e n al s c h u u r p a p i e r g e b r u i k t w e r d , is n i e t b e k e n d . W e l w e r d m e t e e n s t u k g l a s g e s c h r a a p t . Later k w a m e n h i e r v o o r s c h r a a p s t a l e n i n gebruik. T o t ca. 1 9 3 5 w e r d e n er n o g s l e c h t s i n b e s c h e i d e n m a t e s a l o n t a f e l s g e p r o d u ¬ ceerd. D e tafelbladen w e r d e n u i t d e l e n o p g e b o u w d e n g e l i j m d m e t vleeslijm. H e t h o u t was bij d e v e r w e r k i n g overigens niet altijd g o e d d r o o g . O o k w e r d e n z e n i e t a l t i j d m e t d e j a a r r i n g e n o m e n o m t e g e n e l k a a r g e l i j m d . H e t g e v o l g w a s d a t er n o g a l eens k r o m m e b l a d e n v o o r k w a m e n . D e z e w e r d e n m e t d e h o l l e k a n t in een plas water gelegd. N a een d a g w a r e n z e d a n k r o m naar de andere kant. D e b l a d e n w e r d e n v e r v o l g e n s k r o m e n w e l m e t w a t e x t r a t a f e l k l e m m e n o p d e tafel g e s c h r o e f d e n k l a a r w a s K e e s ! Later k w a m e n er F i n s b e r k e n b l a d e n v a n m u l t i p l e x , d i e s p i e g e l ¬ glad waren geschuurd. Soms w e r d e n de bladen m e t wortelnoten h o u t gefineerd.

10


D e z e w e r d e n m e t een d o t m e t spiritus en schellak gepolitoerd. D e z e w e r k w i j z e w e r d v o o r a l toegepast bij de Gebr. C o l l é v a n D e T o r s i n d e p e r i o d e 1920-1935.

N a 1920 w a s h e t m e t d e C u l e m b o r g s e s t o e l v r i j w e l g e d a a n . N a a s t d e o u d h o l l a n d s e s t o e l e n k w a m e n er n u o o k h o e k s t o e l t j e s e n ' C z a a r P e t e r ' - s t o e l e n i n d e m o d e . D i t w a r e n e e n s o o r t d r i e h o e k i g e s t o e l t j e s m e t e e n g e b e e l d h o u w d e p l a n k als r u g . O o k k w a m e n fauteuils m e t rietvlechtwerk veel voor, de z g . w e b b i n g of gaatjesmatten. D i t rietvlechtwerk w e r d g e m a a k t v a n geschilde rotan v a n drie en vier m m . breed, ' n u m m e r drie e n n u m m e r vier' g e n o e m d . I n d e regels w a r e n gaatjes g e b o o r d v a n vijf m m . d o o r s n e e . E e r s t w e r d m e t n u m m e r d r i e g e s p a n n e n e n d a n g e r u i t , s t e e d s m e t t w e e t e g e l i j k p e r g a a t j e , d a a r n a d i a g o n a a l m e t n u m m e r v i e r . D i t h e e t t e over¬ t o m e n of ' m a r c h a n d e r e n ' . D e u i t e i n d e n w e r d e n i n d e gaatjes g e s t o p t . T e n slotte v o l g d e h e t z g . a f p i n n e n m e t n o g e e n n u m m e r v i e r - b i e s j e v a n g a t t o t g a t als afwer¬ king. D i t afpinnen g i n g het beste m e t lollyhoutjes; de pennetjes w e r d e n o o k w e l g e z a a g d v a n v u r e n h o u t . H e t afwerkbiesje w i l d e dan n o g w e l eens stuk gaan, w a t t i j d v e r l i e s o p l e v e r d e . D e z e g a a t j e s m a t t e n w e r d e n v e e l a l als t h u i s w e r k d o o r v r o u w e n en kinderen gemaakt. D e fauteuils w a r e n meestal in b e u k e n h o u t uitge¬ voerd. D a a r n a a s t w a r e n er d e s a l o n t a f e l s m e t e e n z g . s p i n n e w e b o n d e r i n d e tafel. E e n r o n d e g e b e e l d h o u w d e rozet w e r d in een h o u t e n r i n g g e s p a n n e n m e t riet n u m m e r d r i e . H i e r n a w e r d er ' g e r u i t ' m e t c i r k e l s o m d e r o z e t h e e n , w e e r g e v o l g d d o o r h e t


11

diagonaal overtomen en afpennen. D e gehele ring w e r d dan m e t z g . speunen aan de tafelpoten bevestigd. De spinnewebben werden ook wel verwerkt in d e r u g g e n e n z i j k a n t e n v a n f a u t e u i l s . B e u k e n fau¬ t e u i l s m e t r i e t v l e c h t w e r k w e r d e n v o o r a l n a 1920 in vele m o d e l l e n vervaardigd. C u l e m b o r g stond m e t n a m e b e k e n d o m e e n Engels m o d e l , d e Jacobien-fauteuil, m e t r u g en z i t t i n g van gaatjesmat. D e v o o r - en achterregels w a r e n hol, evenals de kap. O o k de r u g was soms v o o r z i e n v a n een ovale rozet. D e p o t e n w a r e n gedraaid o f getorst. Grotere modellen m e t rietwerk werden eveneens veel gefabriceerd. N a 1925 w e r d e n d e z e m o d e l l e n gespoten m e t celluloselak in 'old finish', d.w.z. g e s c h a d u w d m e t kleurlak. D e eerste c e l l u l o s e l a k k e n k r a s t e n g e m a k k e l i j k , m a a r later w e r d d i t beter.

N a 1 9 3 2 b r a k i n C u l e m b o r g h e t s t o f f e r e n v a n zit¬ m e u b e l e n door. B i e z e n en riet k w a m e n gaande¬ w e g steeds m i n d e r v o o r en omstreeks 1939 w e r d deze periode definitief afgesloten. H e t balpotentijdperk d e e d z i j n intrede, evenals de eiken g o t i e k Stoel met ronde rug,

b e k l e e d m e t z g . k e l i m . Z e l f s o r i g i n e l e o o s t e r s e s t o f f e n als B o e c h a r a , B a l u c h i s t a n e n

voorzien van rietvlecht¬

andere Perzische tapijten w e r d e n n u veelvuldig toegepast.

werk met in het midden een rozet.

J.G. d e J o n g h

LITERATUUR

Beltjes, P.J.W., e n P.W. Schipper, Culemborg, beeld van een stad ( C u l e m b o r g 1988). Eillebrecht, A., J. G r i m b e r g e n e n P. Schipper, De sigarennijverheid in Culemborg ( C u l e m b o r g 1986). Hooff, E. v a n den, ' D e J o n g h (85) over w e l e n w e e v a n vroeger', in: Culemborgse Courant, 26 j u l i 2000. Hooff, E. v a n den, ' V e r v o l g h e r i n n e r i n g e n v a n D e Jongh', in: Culemborgse Courant, 2 a u g u s t u s 2000. Schipper, P.W., ' D e C u l e m b o r g s e stoel. Een p o p u l a i r s t u k s t u k huisraad u i t d e n e g e n t i e n d e e e u w ' , in: Antiek 1(1979) p. 43-64. Schipper, P.W., ' M e u b e l - e n sigarenfabrieken', in: Van Voorburg tot Triowijk - bouwen in Culemborg rond 1900 ( C u l e m b o r g 1985).

12


Bijlage 1: H o u t v e r w e r k e n d e meubelfabrieken tussen 1930 en 1940

Palumbus

Redichemsedijk/Beusichemsedijk

Gaasbeek & Van Tiel

Achter de Vismarkt

Gebr. V a n der Linden

Korte Nieuwstraat

Gebr. V a n Gasteren

Zalenstraat

Gebr. V a n Beurden

Dahliastraat

Gebr. V a n Veen

Floraliaweg

Gebr. V a n der Stroom

Korte Meent

Gebr. V a n Veen

Zandstraat

K r a m e r F r e h e r ( G e b r . Freher}

Korte Meent

Gebr. V a n D a m

Tulpstraat

Van D a m en Okhuizen

Oostersingel

D e Tors

Kloostersteeg

Gelderland

Stationsplein

K r a m e r F r e h e r ( H . Freher}

naast Kath. kerk achter D e Gruijter

J. d e V r i e s

Straatweg

C. van Z o n

Dahliastraat

Grimberg

Tulpstraat

Klumper van de H a m

Steenovenlaan

T u s s e n 1 9 3 0 e n 1 9 4 5 w a r e n er i n C u l e m b o r g 18 m e u b e l b e d r i j v e n m e t c i r c a 3 7 5 werknemers. V a n deze bedrijven zijn thans alleen Gelderland en Gaasbeek & V a n T i e l n o g over.


13

Bijlage 2: M e u b e l f a b r i e k e n v a n a f i 9 4 5 tot circa 1990

PALUMBUS

GEBR. VAN DAM Tulpstraat

L. van Dam,]. van Dam Sr.

Tulpstraat

L. van Dam, L. van Kesteren

HÜTU O o s t e r s i n g e l , later P l a n t i j n w e g

ffy A. v a n D i e m e n s t r a a t

DAMCU VanDamJr.

GEBR. VINK

R e d i c h e m s e d i j k Van de Brink en... f O L M E R EN T y D E M A N

Z a n d s t r a a t , later D a h l i a s t r a a t

Rijksstraatweg GEBR. VAN DER LINDE

j . VAN DE HEUVEL Randweg

K o r t e N i e u w s t r a a t C. van der Linde,

ESLINE

B. van der Linde

B e e s d s e w e g , later T u l p s t r a a t Gebr. Hak

K L U M P E R & VAN DE H A M S t e e n o v e n l a a n Klumper, A. van de Ham,

S C H O O T S EN SIELHORST

B. van de Ham, M. de Ruiter DE BRABER

Prijssestraat EMKAPE

S t a a l w e g , later P a r a l l e l w e g W e s t

B u i t e n m o l e n s t r a a t , later n a a r B e u s i c h e m J. Mudde,].

Kievit,

Tothuizen

onder naam Multidesk DE B E T U w E H o u t w e g D. Freher, W. Freher GEBR. f R E H E R

IMPULS T e x t i e l w e g Zondervan, L. van Buuren CULEMBORG

K o r t e M e e n t Gebr. Freher Sr. VAN DER H E I D E N

K o r t e M e e n t N. Winkel, A. Driesen, Zuilekom

MOBILIA A . v a n D i e m e n s t r a a t A. Driesen, A. van Zuilekom, Coc Driesen DE TIJD

L a n g e M e e n t Gebr. Van der Heiden De Duif K o r t e M e e n t G. Kievit, Piek, Vermeulen LUCA S t a a l w e g Wolf enJonkman MARCO

K o r t e M e e n t , later A . v a n D i e m e n -

L a n g e M e e n t M. Scheerhorn,

s t r a a t M. Dubbeldam, Th. Hoeven, B. Raas

Van de Heuvel

RIDDERBORG K o r t e M e e n t , later P a r a l l e l w e g W e s t D. Hak, A. Ridderhof BATOUWE

P a r a l l e l w e g D. Hak

wOLffENBUTTEL Westersingel GEBR. VAN VEEN Floraliaweg GEBR. VAN VEEN Zandstraat

14

Van de Brink en...

COBRI

O o s t e r s i n g e l Gebr.

J. van Dorsen, A. van

MARBI I n d u s t r i e w e g F. van de Winkel

Van der Linden

A.

R e d i c h e m s e d i j k C. Dresselhuijs, A. Dresselhuijs later H. Vermeulen

ELVEKA


GEBR. VAN B E U R D E N D a h l i a s t r a a t , later S t a a l w e g W. van Beurden, C. van Beurden, later E. van Beurden, C. van BeurdenJr. H U S S E N VALK

HAVEE

LOOKLINE

I n d u s t r i e w e g Gebr. Veldhuizen fORTUNA P a r a l l e l w e g O o s t Fr. van Zuilekom, De Kroon, Van Dorsen

K o r t e M e e n t , later n a a r S t a a l w e g Wim Hussen

DE O U D E M O L E N S t a a l s t r a a t Gijs van Ooyen

SLAVONIA

V A N OS

K o r t e M e e n t A. Driesen, A. van Zuilekom DRIESPRONG

K a t t e n s t r a a t , later B e e s d s e w e g Job van Os Sr, Henk van Os, Cees van Os Jr.

K o r t e M e e n t , later A . v a n D i e m e n s t r a a t Vermeulen, T. Valk, Van Eldik

COJA A c h t e r d e V i s m a r k t , later A . v a n

T. O C K H U I z E N K L E I N M E U B E L

D i e m e n s t r a a t J.W. te Sla, Cor Romijn,

fREVADA

J.G. deJongh, later V l e s s i n g (vader m e t

E n e r g i e w e g Fred van Dalem METAGRO

DE J O N G H M E U B E L I N D U S T R I E

R a n d w e g H. de Groot DEM

(later Y o u n g I n t e r n a t i o n a l ) J.G. deJongh, Ad deJongh, Dik deJongh

Randweg

Slingerland

BOSfORM

CENTRUM L a n g e M e e n t , later B e e s d s e w e g

A . v a n D i e m e n s t r a a t Jo Bos D y N A M I C / C O J A LEATHERS P l a n t i j n w e g H. Bonovrié, Thilipson CSf

Wim Bonovrié Sr. PLANEET L e p e l s t r a a t , later P a r a l l e l w e g W e s t C. Verkerk

P l a n t i j n w e g Jo DerksJr., Hannie Derks Jr. AVANTI

GEBR. VAN DER STROOM K o r t e M e e n t Gebr. Van der Stroom GEBR.

AUSEMS Houtweg

R a n d w e g D. van der Stroom

IJZENDOORN

R i d d e r s t r a a t , later A . v a n

HOOLMANS Industrieweg GRIMBERG T u l p s t r a a t , later n a a r B e u s i c h e m

P a r a l l e l w e g O o s t A. van Heusden,

Otto van Reesweg E. Dubbeldam, B. Hoeven VEEN EN

Giel Ausems Sr., W. Ausems

A. V A N H E U S D E N

Diemenstraat STIJLfORM

O.

2 zonen)

w.

D U B B E L D A M

Floraliaweg fAMESSTIJLE I n d u s t r i e w e g O. Veen, Dubbeldam CUMURIJ S t a a l w e g M. van Rijswijk, Bakker

L. van Kesteren GEBR. BRONK K o r t e M e e n t Gebr. Bronk, H. Swart S w a r t later n a a r G e l d e r m a l s e n ROOSENDAAL & VAN H A A f T E N Binnenmolenstraat DE T O E K O M S T Z a n d s t r a a t , later n a a r B e e s d C. Vermeulen Sr. enJr.


15

GELDERLAND

GEBR. h A k

S t a t i o n s p l e i n C. Oberman, G. Verrips,

S t e e n h o v e n l a a n , later B e e s d s e w e g

J. Damen, later Brouwers

L. Hak, C. Hak

M. VERMEULEN

GEBR. VAN Z U I L E K O M

St. J a n s k e r k h o f , later S t a a l w e g e n Textielweg

Beesdseweg JAN V A N D E V E E R

ESWE

Prijssestraat

T u l p s t r a a t (?}

IMPRESSE

ATÜJA

I n d u s t r i e w e g , later E n e r g i e w e g

G r o t e K e r k s t r a a t , later n a a r A s p e r e n

Fr. van de Winkel, Mej. Van Meeteren

Nol Collé, Ad Collé, T. van Zanten T u s s e n 1 9 4 5 e n 1990 w a r e n er c i r c a 9 0

DE TORS

meubelbedrijven in C u l e m b o r g met

K l o o s t e r s t e e g Gebr. Collé

± 1 1 0 0 w e r k n e m e r s . H i e r v a n z i j n er n u

GAASBEEK EN VAN TIEL A c h t e r d e V i s m a r k t , later P a r a l l e l w e g

n o g o n g e v e e r 2 5 o v e r m e t ± 350 m e d e ¬

Gebr. Van Tiel

werkers.

D E A D E L A A R later E m e e St. J a n s k e r k h o f Cor Collé Sr., Gebr. Colléjr. hf

sTyLE A . v a n D i e m e n s t r a a t B.

vanMourik,

Fr. van Mourik, Mevr. Van Mourik C T M

P l a n t i j n w e g De Bruin C.

VAN

Z O N

D a h l i a s t r a a t J. van Zon G E B R . VALK K l o o s t e r s t e e g , later n a a r M a u r i k Gebr. Valk hEBOfORM T e x t i e l w e g J. Bos, Blauwendraad REGA Plantijnweg ROVAzA T e x t i e l w e g Rob van Zanten VAN z A N T E N P a r a l l e l w e g O o s t Rob van Zanten GEBR.

VAN

GASTEREN

Lepelstraat

16


1001-16

Menselijk gebeente bij archeologisch onderzoek Reconstructie van levenden uit doden

Als h e t hier o m h e t b e l a n g v a n o p g e g r a v e n m e n s e l i j k g e b e e n t e bij a r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k z a l g a a n , is h e t z i n v o l o m e e r s t h e t b e g r i p ' a r c h e o l o g i e ' - e n a f g e l e i d e n d a a r v a n - n o g e e n s n a d e r o n d e r h e t o o g te z i e n . I n b r e d e k r i n g b e s t a a t n a m e l i j k h e t m i s v e r s t a n d d a t d e a r c h e o l o o g (op}graaft m e t h e t d o e l o u d e d i n g e n ( ' o b j e c t e n ' is m o o i e r ! } a a n h e t l i c h t t e b r e n g e n , b i j v o o r k e u r b i j z o n d e r e e n als h e t e v e n k a n s c h a t t e n v a n g o u d . O o k d e g e z a g h e b b e n d e D i k k e V a n D a l e laat h e t i n d a t o p z i c h t b e h o o r l i j k a f w e t e n ; m e n l e z e b i j " A r c h e o l o g i e " : oudheidkunde, oorspr. bepaaldelijk Griekse en Romeinse oudheidkunde; later ook meer alg.: kennis en studie van stoffelijke overblijfselen, de produkten van kunst, nijverheid enz. uit oude tijden; -bijbelse archeologie; industriële archeologie, die zich bezighoudt met "technische monumenten" (t.w. machines, fabrieksgebouwen e.d.). Bij " a r c h e o l o g i s c h " s t a a t oudheidkundig e n b i j " a r c h e o l o o g " : beoefenaar der archeologie. H e t s t e m t t o t v r e u g d d a t o o k " a r c h e o l o g e " w o r d t g e n o e m d ; d e u i t l e g vrouwelijke archeo¬ loog s l u i t m i s v e r s t a n d e n u i t . K o r t o m : d e a r c h e o l o o g is e e n o u d h e i d k u n d i g e d i e z i c h m e t m e e r e n m i n d e r o u d e s t o f f e l i j k e o v e r b l i j f s e l e n v a n d i v e r s e a a r d b e z i g h o u d t . T a a l k u n d i g is h i e r wel¬ l i c h t g e e n s p e l d t u s s e n te k r i j g e n , m a a r e r g e n s h e t w o o r d ' o p g r a v e n ' e r t u s s e n z o u n i e t h e b b e n misstaan! Z i j n d i e ' o u d h e i d k u n d e ' e n 'de rest' t o c h n i e t w a t magertjes en m a k e n V a n Dale's definities h e t bedrijven v a n archeologie eigenlijk niet tot een farce? Is er e e n d e f i n i t i e m o g e l i j k z o n d e r d i e e n g e b e p e r k i n g t o t ' o u d h e i d k u n d e ' e n ' s t o f f e l i j k e r e s t e n ' ? E e n p o g i n g : Archeologie is het vak dat zich bezighoudt met

hetgestalte

geven aan de mens en/of zijn gemeenschap van weleer met behulp van bij opgravingen in de bodem aangetroffen sporen en materiële vondsten.

Bij i e d e r e o p g r a v i n g is t e r p l a a t s e e e n s v a n e e n n a t u u r l i j k e e n ' o n g e s t o o r d e ' g r o n d s p r a k e g e w e e s t . Bij v e s t i g i n g v a n d e m e n s e n a f h a n k e l i j k v a n d e d u u r e n i n t e n s i t e i t d a a r v a n , b l i j v e n m e e r o f m i n d e r s p o r e n i n d e d a n ' g e s t o o r d e ' g r o n d a c h t e r . H e t is d e a r c h e o l o o g d i e a l o p g r a v e n d h e t z o te n o e m e n ' b o d e m a r c h i e f b e s t u d e e r t . D a t o n d e r s c h e i d t z i c h v a n e e n g e b r u i k e l i j k (papieren} archief, o m d a t h e t i n d e g r o n d a a n g e t r o f f e n a r c h i e f b i j h e t o p g r a v e n , al e x p l o r e r e n d e n d o c u m e n t e r e n d , w o r d t vernietigd. Waar m o g e l i j k w o r d t tot aan de ongestoorde g r o n d gegraven, opdat

Menselijk gebeente bij archeologisch onderzoek

17

v a n a f het prilste b e g i n v a n d e menselijke presentie g e e n enkel spoor verloren gaat. B e h a l v e v a n g r o n d s p o r e n als e e n o u d l e e f n i v e a u , k u i l e n , o p h o g i n g e n o f s l o t e n blijven o o k tastbare resten v a n d e m e n s e l i j k e a a n w e z i g h e i d achter, z o g e n o e m d e materiële vondsten. Daarin k u n n e n 'immobilia' en 'mobilia' onderscheiden w o r d e n , d i e d o o r g a a n s m e e r d i r e c t e i n f o r m a t i e v e r s c h a f f e n . Bij i m m o b i e l e v o n d ¬ sten m o e t gedacht w o r d e n aan bijvoorbeeld funderingen, beschoeiingen, m u r e n en vloeren. M o b i e l e v o n d s t e n zijn gevarieerd v a n aard en betreffen o v e r w e g e n d restanten v a n gebruiksvoorwerpen, vooral van aardewerk. O m d a t dit qua baksel, v o r m e n u i t v o e r i n g i n h e t a l g e m e e n g o e d te d a t e r e n is, v e r v u l l e n f r a g m e n t e n e r v a n de functie - aan de paleontologie ontleend - v a n 'gidsfossielen'.

H o e w e l er i n g e v o e l s m a t i g e z i n o v e r t e t w i s t e n v a l t , b e h o o r t m e n s e l i j k g e b e e n t e i n f e i t e o o k t o t d e c a t e g o r i e m o b i e l e m a t e r i ë l e v o n d s t e n e n b e v a t als z o d a n i g infor¬ m a t i e . D e s c h r i j v e r is er z i c h b i j h e t o n d e r z o e k v a n m e n s e l i j k b o t m a t e r i a a l t e n zeerste v a n b e w u s t dat het daarbij o m m e d e m e n s e n v a n v o o r h e e n gaat; in h e t

Schedel van een ca. 13-jarig kind, eind¬ stadium wisseling gebit.

18


k a d e r v a n t i j d g i n g e n z e h e m m a a r e v e n v o o r ... h o n d e r d , d u i z e n d o f n o g v e e l m e e r jaren geleden. Bij h e t a a n t r e f f e n v a n m e n s e l i j k g e b e e n t e k u n n e n z i c h a l l e r l e i v a r i a t i e s v o o r doen: gedeeltelijke o f c o m p l e t e skeletten, in enkel- o f m e e r v o u d , g o e d geconser veerd o f (meer o f m i n d e r } verweerd, in h e t oorspronkelijke g r a f o f e e n s verplaatst. I n h e t a l g e m e e n staat d e a r c h e o l o o g - tenzij h e t een v o o r a f b e k e n d grafveld betreft - n i e t te j u i c h e n als z i c h b i j h e t v e r d i e p e n i n e e n o p g r a v i n g i n e e n s e e n s k e l e t b e g i n t a f t e t e k e n e n , l a a t s t a a n m e e r o f v e e l s k e l e t t e n . I n f e i t e is d a t m e r k w a a r d i g . D r u k d o e n d e m e t het - aan de h a n d v a n sporen en scherven - gestalte geven aan de m e n s v a n w e l e e r o p d i e p l a a t s ... e n d a n t e r u g d e i n z e n als d i e m e n s z e l f w o r d t aan¬ g e t r o f f e n , e e n v e r w o n d e r l i j k e c o n t r a d i c t i e ! E e r l i j k is e e r l i j k , h i j h e e f t d a a r z o z ' n redenen voor. N i e t zelden v i n d e n opgravingen, veelal bescheiden b e m a n d / v r o u w d , o n d e r t i j d s d r u k p l a a t s . O m n a a r b e h o r e n s k e l e t t e n vrij te p r e p a r e r e n , t e d o c u m e n t e r e n e n t e b e r g e n , is n u e e n m a a l v e e l m e e r t i j d n o d i g d a n v o o r a n d e r e m o b i e l e v o n d s t e n . E n als h e t w e d e r o m z e e r t i j d r o v e n d e w a s s e n e n c o d e r e n v a n d e v a a k g e f r a g m e n t e e r d e b e e n d e r e n bij d e v o n d s t v e r w e r k i n g a c h t e r d e r u g is, d a n k a n pas het eigenlijke o n d e r z o e k b e g i n n e n . M e t e e n d o o r g a a n s b a s a l e k e n n i s v a n f y s i s c h e a n t r o p o l o g i e is d e a r c h e o l o o g eigenlijk o n v o l d o e n d e uitgerust o m z i n v o l l e informatie aan skeletten te ontlenen. Wordt de deskundigheid van antropologen ingeroepen, dan neemt dat onderzoek n i e t alleen veel tijd in beslag, maar blijkt h e t resultaat daarvan b o v e n d i e n maar w e i n i g bij te d r a g e n aan d e d o e l s t e l l i n g v a n d e a r c h e o l o o g . D i e b e o o g t i m m e r s de h a n d e l e n w a n d e l v a n d e a l l e d a a g s e m e n s v a n t o e n g e s t a l t e te g e v e n , m a a r n o u n i e t direct in d e v o r m v a n tabellen m e t allerlei m e t r i s c h e e n genetische k e n m e r k e n o f i n g e w i k k e l d e i n d i c e s . H e t n u t d a a r v a n z i j o v e r i g e n s o n b e t w i s t ... m a a r d a t is d a n w e l m e e r een z a a k des a n t r o p o l o g e n d a n des a r c h e o l o g e n !

G e l u k k i g is er e e n m o g e l i j k h e i d v a n o n d e r z o e k a a n s k e l e t t e n , d i e a a n z i e n l i j k m i n d e r tijd kost e n z i n v o l l e informatie verschaft en die doeltreffender aan d e b e e l d v o r m i n g van de m e n s van weleer bijdraagt. D i e b r o n v a n informatie v o r m e n d e t a n d e n en kiezen, h e t gebit. Alvorens onder h e t o o g te z i e n w a t v o o r informatie d a a r i n is o p g e s l a g e n e n h o e d i e e r a a n te o n t t r e k k e n , m o e t e e r s t a a n d a c h t g e s c h o n ¬ k e n w o r d e n aan h e t ontstaan v a n h e t m e n s e l i j k e o r g a n i s m e i n z i j n geheel, zij h e t in summiere vorm. D e o n t w i k k e l i n g v a n h e t m e n s e l i j k e l i c h a a m is e e n w o n d e r . D a t z a l n i e m a n d b e t w i s t e n als b e d a c h t w o r d t d a t z i c h n a d e v e r e n i g i n g v a n e i c e l e n z a a d c e l e n d e d a a r o p v o l g e n d e c e l d e l i n g e n a a n v a n k e l i j k e e n k l o m p j e c e l l e n v o r m t , w a a r u i t later d a t g e c o m p l i c e e r d e m e n s e l i j k e o r g a n i s m e z a l ontstaan. O p z i c h z e l f al onvoorstel¬ b a a r , is d a t t e m e e r h e t g e v a l als b e d a c h t w o r d t d a t d i t v o l g e n s e e n v a s t s t a a n d p r o ¬ g r a m m a gebeurt. Binnen dat grote w o n d e r zijn voor de talloze onderdelen o f o r g a n e n i n feite n o g eens e v e n z o v e l e w o n d e r e n n o d i g . E n d i e v o l t r e k k e n z i c h alle-


19

Drie stadia van

m a a l o o k n o g eens - g e p r o g r a m m e e r d - op h e t j u i s t e m o m e n t e n op d e j u i s t e

de gebitsontwikkeling,

plaats.

respectievelijk

Eén v a n die talloze w o n d e r e n k o m t hier aan de orde: het ontstaan v a n de

0jaar ± 2 maanden,

4jaar ± 12 maanden en 9 jaar ± 18 maanden.

tanden en kiezen. Stellen w e ons daartoe even de m e n s 'in w o r d i n g ' voor, n o g i n t r a - u t e r i e n (in d e b a a r m o e d e r ) . O p e e n z e k e r e d a g - z o o m s t r e e k s h a l v e r w e g e d e z w a n g e r s c h a p - k o m t d a a r i n h e t d a n al v o r m g e k r e g e n b o v e n - e n o n d e r k a a k j e h e t 'programma tandvorming' tot uitvoering. Vanuit 'gewone' cellen van het kaakslijmvlies v i n d t i n s t u l p i n g plaats en v o r m e n z i c h naar b i n n e n g r o e i e n d e 'tandlijst e n ' v a n c e l l e n . D i e o n t w i k k e l e n z i c h w a t later t o t s p e c i f i e k e c e l l e n , b e l a s t m e t d e v o r m i n g v a n g l a z u u r (tand-email). D e z e 'ameloblasten' (glazuurvormers) groepe¬ ren zich in de v o r m van 'tandknoppen' in de kaken en beginnen vervolgens m e t het afzetten van h u n produkt. D a t gebeurt niet zomaar, maar d u s d a n i g gepro¬ g r a m m e e r d dat daarbij op d e j u i s t e plaats d e v o r m e n v a n d e k a u w - e n snijvlakken van de toekomstige m e l k k i e z e n en -tanden gestalte krijgen. D a t gebeurt niet o v e r a l t e g e l i j k , bij d e e n e t a n d o f k i e s w a t e e r d e r , b i j d e a n d e r w a t later. A a n d e v o l g o r d e w a a r i n g l a z u u r v o r m i n g b i j d e v e r s c h i l l e n d e t a n d e n e n k i e z e n plaats¬ vindt, ligt kennelijk weer dat 'ondoorgrondelijke programma' ten grondslag. D e g l a z u u r v o r m i n g begint, zoals w e zagen, aan de top en schrijdt wortelwaarts voort. Daarbij v o r m e n z i c h allengs de z o g e n o e m d e 'glazuurkapjes', precies datgene w a t later - i n m i d d e l s v o l g r o e i d - i n d e m o n d b o v e n h e t t a n d v l e e s te z i e n is. Al voordat de glazuurkapjes geheel voltooid zijn, o n t w i k k e l e n z i c h in het weefsel tegenover h e t aangroeiende g l a z u u r o o k w e e r specifieke cellen. D a t zijn de ' o d o n t o b l a s t e n ' (tandbeenvormers), waarbij op d e z e plaats volstaan w o r d t m e t te v e r m e l d e n d a t h u n w e e f s e l v a n h e r k o m s t e e n v o l s t r e k t a n d e r e is d a n d a t v a n d e ameloblasten. O o k de odontoblasten groeperen zich en zetten h u n produkt tegen h e t g l a z u u r a f e n w e l o p d i e p l a a t s e n w a a r h e t v o l t o o i d is e n d e t a a k v a n d e a m e l o b l a s t e n is v o l b r a c h t . H e t z a l n o g g e r u i m e t i j d i n b e s l a g n e m e n v o o r d a t o o k d e t a a k van de odontoblasten, m e t inbegrip van de wortelvorming, beëindigd zal zijn. A f g e z i e n v a n u i t z o n d e r i n g e n d o o r een i m m e r a a n w e z i g e ' b i o l o g i s c h e variatie', k o m e n p a s g e b o r e n e n t a n d e l o o s ter w e r e l d . A l a a n g r o e i e n d z u l l e n d e t a n d e n e n

20


kiezen van h e t m e l k g e b i t successievelijk in de m o n d h o l t e doorbreken, o m op o m s t r e e k s 3 - j a r i g e l e e f t i j d als c o m p l e e t m e l k g e b i t t e f u n c t i o n e r e n . V a n a f o n g e v e e r 6 jaar zet de z o g e n o e m d e wisselperiode in en b e g i n t de doorbraak van de blijvende opvolgers. V o r m i n g , doorbraak, functioneren en weer verdwijnen van de melktan¬ d e n e n - k i e z e n v o l t r e k k e n z i c h tussen v ó ó r d e g e b o o r t e en omstreeks 10-jarige leeftijd ... als a l t i j d w e e r : b e h o u d e n s d i e ' b i o l o g i s c h e v a r i a t i e ' ! D e v o r m i n g v a n h e t b l i j v e n d e g e b i t , m e t n a m e d i e v a n h e t g l a z u u r , b e g i n t al omstreeks de geboorte. D a n manifesteren zich diep in de kaken kleine glazuurp u n t j e s v a n h e t t o e k o m s t i g e k a u w v l a k v a n d e e e r s t e b l i j v e n d e k i e s (let w e l : a c h t e r h e t m e l k g e b i t ; e e n m e l k g e b i t b e s t a a t u i t 20, e e n b l i j v e n d g e b i t u i t 3 2 t a n d e n e n kiezen!). O p d e leeftijd v a n 1 jaar z i j n d i e g l a z u u r p u n t j e s , al a a n g r o e i e n d , samen¬ g e s m o l t e n tot een b e g i n n e n d kapje. I n m i d d e l s v o l t r e k k e n z i c h dezelfde o n t w i k k e ¬ lingen op andere plaatsen in de kaken, onderling in het algemeen niet synchroon, maar elkaar w e l overlappend. O n t s t a a n en v o r m i n g v a n snij- en hoektanden, valse e n w a r e k i e z e n v i n d e n s o m s w a t v r o e g e r , d a n w e e r w a t later p l a a t s . D e o n d e r l i n g verschillende stadia v a n v o r m i n g , doorbraak en infunctietreding v a n alle t a n d e n en k i e z e n verlopen in een d u s d a n i g vaste v o l g o r d e dat die in tabelvorm k u n n e n worden weergegeven. T u s s e n h e t b e g i n v a n d e v o r m i n g v a n d e e e r s t e k i e s v a n h e t b l i j v e n d e g e b i t (bij d e g e b o o r t e ) e n h e t i n f u n c t i e t r e d e n v a n d e l a a t s t e ( v e r s t a n d s ) k i e s , v e r l o p e n bij b e n a d e r i n g 18 j a r e n . T o t a a n d e l e e f t i j d v a n 18 j a a r k a n d e r h a l v e b i j i e d e r v o o r l i g ¬ g e n d g e b i t (in d a t leeftijdstraject) a a n d e h a n d v a n d e t a b e l ( m e t d e vormings/doorbraak/infunctietreding-stadia)

d e l e e f t i j d bij o v e r l i j d e n b e p a a l d

w o r d e n , e n - m e t i n a c h t n e m i n g v a n d e b i o l o g i s c h e variatie - redelijk accuraat.

N a d e l e e f t i j d v a n 18 j a a r z i j n v o o r n o e m d e c r i t e r i a u i t e r a a r d n i e t m e e r v o o r e e n l e e f t i j d s b e p a l i n g t o e p a s b a a r . N u k a n d e g e b r u i k s s l i j t a g e (attritie) v a n h e t g e b i t , m e t n a m e d i e v a n d e 3 w a r e k i e z e n , als z o d a n i g g e b r u i k t w o r d e n . H e t a r g u m e n t d a a r v o o r is d a t d e m a t e v a n s l i j t a g e v a n d e k i e z e n d e d u u r v a n h u n g e b r u i k ( k a u w e n ) w e e r s p i e g e l t e n d i e o p z i j n b e u r t u i t e r a a r d d e d u u r v a n h e t l e v e n . Een¬ v o u d i g e r g e z e g d : h o e m e e r d e k i e z e n z i j n g e s l e t e n , d e s te l a n g e r w e r d er m e e g e k a u w d e n d e s te l a n g e r w e r d er b i j g e v o l g g e l e e f d . H e t u i t g a n g s p u n t b i j h e t v a s t s t e l l e n v a n d e m a t e v a n s l i j t a g e is d a t d e eerste, t w e e d e e n d e r d e k i e s (de v e r s t a n d s k i e s ) o p r e s p e c t i e v e l i j k c i r c a 6-, 1 2 - e n 1 8 - j a r i g e l e e f t i j d d o o r b r e k e n , e v e n later i n f u n c t i e t r e d e n e n p a s d a n b e g i n n e n te s l i j t e n . O p 1 8 - j a r i g e l e e f t i j d is d e e e r s t e k i e s d a n a l 1 2 j a a r g e s l e t e n , d e t w e e d e 6 j a a r ... d e d e r d e m o e t er n o g m e e b e g i n n e n . Bij e l k v o l w a s s e n i n d i v i d u v a n o u d e r d a n 18 j a a r b l i j v e n d i e o n d e r l i n g e v e r s c h i l l e n b e s t a a n , o o k als d e a t t r i t i e m e t h e t v o r d e r e n d e r j a r e n g e s t a a g t o e n e e m t . D e a t t r i t i e is o p d e ( r e l a t i e f g r o t e ) k a u w v l a k k e n v a n d e des¬ betreffende k i e z e n a f te lezen, eerst in d e v o r m v a n slijtplekjes in h e t g l a z u u r e n w a t later e r d o o r h e e n t o t i n h e t t a n d b e e n . D a t t a n d b e e n is p o r e u s v a n s t r u c t u u r ,


21

Typische attritieverschillen tussen de (van

rechts naar links) eerste, tweede en derde kies bij een ca. 35-jarige.

heeft een andere kleur en contrasteert derhalve sterk m e t het o m r i n g e n d e glazuur. Bij d e eerste, t w e e d e e n d e r d e k i e s k u n n e n d e o n d e r l i n g v e r s c h i l l e n d e a t t r i t i e b e e l d e n t e z a m e n in een tabel in beeld gebracht worden; z e v o r m e n klassieke patronen. M e t d e kennis v a n d e m a t e v a n slijtage per tijdseenheid v a n 6 jaar, z i j n d e in b e e l d g e b r a c h t e a t t r i t i e p a t r o n e n i n d e t a b e l te r e l a t e r e n a a n d e b e r e i k t e leeftijd. H e t steeds t o e n e m e n d e (dynamische} slijtageproces g e d u r e n d e h e t leven eindigt i m m e r s a b r u p t m e t e e n s t a t i s c h g e w o r d e n b e e l d bij d e d o o d . Bij t o e p a s s i n g v a n d e z e t a b e l ter b e p a l i n g v a n d e l e e f t i j d b i j o v e r l i j d e n v a n vol¬ w a s s e n e n z i j n , als h i e r b o v e n v e r m e l d , g o e d e a r g u m e n t e n a a n t e v o e r e n ... m a a r er g e l d e n o o k d e n o d i g e v o o r b e h o u d e n . O m d a a r i n a l l e d e t a i l s o p i n te g a a n , is e e n erg specialistische aangelegenheid. Hier z u l l e n de z i c h v o o r d o e n d e p r o b l e m e n slechts in grote lijnen geschetst w o r d e n .

I n d i v i d u e n v a n o u d e skeletpopulaties w o r d e n v r i j w e l altijd g e k e n m e r k t d o o r vol¬ tallige g e b i t t e n m e t s o m s meer, s o m s m i n d e r attritie. D e m e n s e n h a d d e n over h e t algemeen een eenvoudig en uniform - waarschijnlijk g r o f - dieet en werden g e m i d d e l d gesproken niet o u d (wat door andere skeletkenmerken kan w o r d e n b e v e s t i g d } . N a t u u r l i j k z a l d e e e n s t e r k e r e k a u w s p i e r e n ( m e e r attritie} d a n d e a n d e r g e h a d h e b b e n e n z a l d e e e n d a a r d o o r h o g e r i n leeftijd g e s c h a t w o r d e n d a n d e ander, m a a r e v e n g o e d o o k w e l lager. H e t b e h o e f t e v e n w e l g e e n twijfel dat u i t d e in h u n gebitten aangetroffen attritiepatronen - en n o g enkele ondersteunende k e n m e r k e n - aanvaardbare leeftijdschattingen k u n n e n w o r d e n afgeleid. Maar d a n w e l in de v o r m van r u i m b e m e t e n leeftijdscategorieën, w a a r m e d e de toch n o g altijd a a n w e z i g e betrekkelijkheid der schattingen ingecalculeerd wordt. In d e voor een gemeenschap belangrijke 'gemiddelde levensduur' heffen de individuele f o u t e n elkaar op. Bij d e m o d e r n e r w o r d e n d e m e n s , z e k e r d e h u i d i g e , is s l i j t a g e v a n e n i g e o m v a n g z e l d z a a m g e w o r d e n . D a t d a n k t hij a a n z i j n s t e e d s m e e r g e r a f f i n e e r d (let¬ terlijk e n figuurlijk} g e w o r d e n v o e d i n g m e t - w a t kras g e f o r m u l e e r d - o p d e t o n g s m e l t e n d v l e e s e n u i t e e n flesje d r i n k b a r e a p p e l . E e n ander v o o r b e h o u d betreft d e tijd w a a r i n d e o n d e r z o c h t e m e n s leefde. B e s t u d e r i n g v a n talloze populaties leert dat d e z e m e t h o d e v a n leeftijdsschatting

22


t o t o m s t r e e k s d e 1 6 d e / 1 7 d e e e u w t o e p a s b a a r is. D a n b e g i n n e n z i c h - t o t d a n s l e c h t s z e l d e n - o p g r o t e r s c h a a l t a n d b e d e r f ( i n t r o d u c t i e v a n suiker!} v o o r te d o e n en, daaruit voortvloeiend, w o r t e l o n t s t e k i n g e n en vroegtijdig tandverlies. H e t hoeft geen b e t o o g dat de k a u w - o f maalfunctie van het gebit daardoor b e l e m m e r d w o r d t e n er d u s m i n d e r a t t r i t i e z a l o p t r e d e n . D e a a n w e z i g e m a t e v a n a t t r i t i e i n dergelijke gebitten m e t hiaten v o r m t dan n o g hoogstens een indicatie voor een schatting, maar d e o n b e t r o u w b a a r h e i d ervan n e e m t toe. V o o r d e m e n s v a n d e l a a t s t e e e u w e n s p e e l t a t t r i t i e als c r i t e r i u m v o o r d e l e e f t i j d s s c h a t t i n g h e l e m a a l g e e n r o l m e e r . M a a r d a t is b i j h e t o n d e r z o e k a a n m e e r r e c e n t e p o p u l a t i e s ( 1 8 d e / 1 9 d e e e u w } o o k n i e t m e e r n o d i g o m d a t l e v e n e n d o o d d a n a l w e e r l a n g o p p a p i e r (in b e v o l k i n g s r e g i s t e r s } g e b o e k s t a a f d w o r d e n . (Bij e e n u i t h e t b e g i n v a n d e 1 9 d e e e u w s t a m m e n d e skeletpopulatie w a s h e t m o g e l i j k d e u i t d e g e b i t t e n afgeleide schattin¬ g e n m e t d e w e r k e l i j k e l e e f t i j d e n v a n o v e r l i j d e n (registers} t e v e r g e l i j k e n . D a a r b i j b l e e k d a t g e s c h a t t e e n e c h t e l e e f t i j d e n b i j d e d o o d t o t o p o n g e v e e r 3 5 - j a r i g e leef tijd g o e d o v e r e e n s t e m d e n . N a a r m a t e e e n h o g e r e leeftijd w e r d bereikt, w a r e n d e s c h a t t i n g e n f o u t e r ; n u e e n s (veel} t e o u d e n d a n w e e r (veel} te j o n g ... m a a r m e t b e h o u d v a n een aanvaardbaar g o e d gemiddelde!} W a a r o m z i j n d i e l e e f t i j d s b e p a l i n g e n bij o u d e p o p u l a t i e s e i g e n l i j k v a n b e l a n g in het kader v a n het eerdergenoemde 'gestalte geven' aan de m e n s van weleer? Wel, naast de reconstructie v a n zijn h e b b e n en h o u w e n aan de h a n d v a n sporen en v o n d s t e n , is h e t t o c h m i n s t e n s e e n i n t e r e s s a n t d e m o g r a f i s c h g e g e v e n o m z i j n g e m i d d e l d e l e v e n s d u u r te k e n n e n e n d e m a t e w a a r i n k i n d e r s t e r f t e o p t r a d . E n d a a r b i j s p e e l t h e t g e b i t d u s e e n r o l . D a t d o e t h e t t r o u w e n s n o g m e e r als cariës ( t a n d b e d e r f } t e r s p r a k e k o m t . O m o o k d a t s u m m i e r s a m e n te v a t t e n , is h e t h a a s t o n n o d i g h e t v e r b a n d t u s s e n k o o l h y d r a t e n (suiker} e n h e t o n t s t a a n v a n cariës te v e r m e l d e n . A a n d e h a n d v a n o n d e r z o e k a a n tal v a n s k e l e t p o p u l a t i e s v a n v ó ó r t o t ver n a de jaartelling k o n een cariëscurve d o o r d e tijd g e c o n s t r u e e r d w o r d e n . D i e t o o n t a a n d a t d e a a n v a n k e l i j k w e i n i g e cariës l a n g z a a m m a a r g e s t a a g i n h e t e e r s t e m i l l e n n i u m t o e n e e m t - m a a r n o g steeds w e i n i g - o m z o r u i m s c h o o t s h a l v e r w e g e h e t t w e e d e m i l l e n n i u m d r a m a t i s c h te s t i j g e n . D e m a t e v a n cariës l e e r t b i j p o p u l a ¬ ties d u s w a t o v e r h e t d i e e t , d a t n u e e n s m e e r o p e i w i t t e n g e o r i e n t e e r d w a s , d a n allengs meer op koolhydraten en tenslotte op de in dat opzicht meest schadelijke v o r m : suiker. M e t andere w o o r d e n : uit h e t g e b i t zijn o o k g e g e v e n s ten aanzien v a n d e v o e d i n g a f te l e i d e n . U i t o n b e h a n d e l d e cariës o n t s t a a n n a e n i g e t i j d - v i a h e t z e n u w k a n a a l - w o r t e l ¬ o n t s t e k i n g e n e n daarna tandverlies. T o t d a n betrekkelijk zelden, w o r d e n bij de meeste populaties vanaf de 16de tot en m e t de 19de e e u w in de gebitten op groter schaal w o r t e l o n t s t e k i n g e n aangetroffen, variërend v a n z o m a a r een paar tot w e l e n k e l e tientallen(!} p e r g e b i t . H o e w e l d e r g e l i j k e p e r i f e r e o n t s t e k i n g e n ( m e t a f v l o e d n a a r b u i t e n } , z e l f s i n m e e r v o u d , n i e t p e r se fataal b e h o e v e n t e ( m a a r w e l k u n n e n } zijn, z u l l e n de g e v o l g e n ervan in ieder geval niet d e g e z o n d h e i d bevorderd h e b b e n .


23

Er z i j n n o g m e e r v e e l z e g g e n d e p a t h o l o g i s c h e b e e l d e n i n h e t g e b i t w a a r te n e m e n d i e h i e r , als te s p e c i a l i s t i s c h v a n aard, a c h t e r w e g e m o e t e n b l i j v e n . A l l e n t e z a m e n v o r m e n zij evenwel een bedenkelijke neerslag v a n een aspect van de a l g e m e n e gezondheid, dat m e d e tot een kortere levensduur zal h e b b e n geleid. In datzelfde kader k u n n e n overigens n o g bijzondere sporen in het gebit w o r d e n a a n g e t r o f f e n d i e s p e c i f i e k m e t d e g e z o n d h e i d i n d e p r i l l e j e u g d te m a k e n h e b b e n . Z o a l s eerder ter sprake k w a m , v o l t r e k t d e v o r m i n g v a n h e t g l a z u u r z i c h i n g r o v e t r e k k e n t u s s e n d e g e b o o r t e e n d e l e e f t i j d v a n z o ' n 1 2 j a a r . Bij d i e v o r m i n g z i j n s t o o r n i s s e n m o g e l i j k als z i c h p r o b l e m e n m e t d e ' a l g e m e n e s t o f w i s s e l i n g ' v o o r d o e n . D i e t r e d e n b i j v o o r b e e l d o p b i j e e n z w a k ter w e r e l d g e k o m e n k i n d e n / o f w a t later b i j z i e k t e o f o n d e r v o e d i n g . S t o f w i s s e l i n g s s t o o r n i s s e n h e b b e n h u n w e e r ¬ s l a g o p d e a l g e m e n e o n t w i k k e l i n g v a n h e t m e n s e l i j k e o r g a n i s m e e n h e t is m e t n a m e het eenmalige(!) glazuur, waarin z i c h dat tijdens zijn v o r m i n g s p e r i o d e manifesteert. Als de stofwisseling, door w e l k e oorzaak ook, m e e r o f m i n d e r hapert, d a n haperen de ameloblasten eveneens, meer o f minder. Afhankelijk van de ernst v a n die h a p e r i n g n e e m t d e g l a z u u r v o r m i n g tijdelijk a f o f w o r d t zelfs w e l even onderbroken. D a t uit z i c h dan in de v o r m van een meer o f minder geprononceerd

24

Culemborgse '

V o e t n o t e n

' 2001-26

richeltje tot e n m e t ernstige putjes o f hiaten in d e g l a z u u r k a p j e s . H e t z i j n eigen¬ lijk 'littekens', die na doorbraak in d e m o n d zichtbaar w o r d e n e n g e d u r e n d e h e t verdere leven zichtbaar blijven; ze w o r d e n (glazuur}hypoplasieën g e n o e m d . H e t i n t e r e s s a n t e v a n h y p o p l a s i e ë n is d a t h u n s i t u e r i n g ( h o o g , i n ' t m i d d e n , laag} i n d e g l a z u u r k a p j e s t o t h e t v o r m i n g s s t a d i u m v a n h e t k a p j e t e h e r l e i d e n is e n d e r h a l v e t o t d e leeftijd v a n ontstaan. E e n l i t t e k e n o p die o f d i e plaats wijst erop d a t h e t k i n d d a n o f toen z i e k was en klaarblijkelijk weer beter werd. Verschaft z o ' n individueel geval van hypoplasieën in een groter archeologisch k a d e r e i g e n l i j k w e l b e l a n g w e k k e n d e i n f o r m a t i e ? N o u n e e , als z o d a n i g n i e t . M a a r w è l , als h e t f e n o m e e n h y p o p l a s i e ë n o p e e n m e e r c o l l e c t i e f n i v e a u a a n d e o r d e is. Als uit onderzoek aan populaties - van tientallen tot h o n d e r d e n skeletten - blijkt d a t er b i j d e d e s b e t r e f f e n d e n g e e n , s o m s w e i n i g o f s o m s o o k v e e l m e t h y p o p l a s i e ë n v o o r k o m e n , d a n z e g t dat w a t over de a l g e m e n e g e z o n d h e i d van dat v o l k o f die b e v o l k i n g s g r o e p b i n n e n e e n s a m e n l e v i n g . Er z i j n p o p u l a t i e s , w a a r i n v e e l i n d i v i ¬ d u e n m e t h y p o p l a s i e ë n w o r d e n a a n g e t r o f f e n . D a t w i l z e g g e n d a t er m e t d e z e m e n s e n e e n s w a t m i s w a s ; m i s s c h i e n w a s er s t r u c t u r e e l o n v o l d o e n d e t e e t e n , m i s ¬ s c h i e n h e e r s t e n er o p g r o t e s c h a a l z i e k t e s ? A l s er b i j a n d e r e p o p u l a t i e s g e e n o f nau¬ welijks h y p o p l a s i e ë n zijn, d a n was h e t daar beter m e t d e sociaal-economische Gebit metglazuurh

y

p o p l a s i e ë n ,

een

bij

o p

het

a

a a n g e t r o f f e n

e

h

f

J nsï rï °

o m s t a n d i g h e d e n g e s t e l d . O p z i c h z e l f al w e l s p r e k e n d , m a a r z e k e r b i j v e r g e l i j k e n d e s t u d i e s , is d a t e e n n i e t o n b e l a n g r i j k g e g e v e n . O p d e a l g e m e n e g e z o n d h e i d t e r u g k o m e n d zij n o g v e r m e l d dat o n d e r z o e k aan

gevonden schedel

m e n i g e populatie uitwijst dat de g e m i d d e l d e levensduur van de categorie m e n s e n m e t d i t s o o r t v a n ' l i t t e k e n s ' s i g n i f i c a n t l a g e r is d a n d i e z o n d e r . H e t k w a k k e l e n i n de j e u g d had blijkbaar z o zijn gevolgen op het gehele organisme. Als hiermee de betekenis van gebitsonderzoek ten behoeve v a n de gestaltevorming v a n d e m e n s v a n w e l e e r b e l i c h t is, w o r d t n o g e v e n t e r u g g e k e e r d n a a r d e a r c h e o ¬ l o o g d i e m e n s e l i j k g e b e e n t e i n h e t v e l d a a n t r e f t . T e r w i l l e v a n e e n z i n v o l l e infor¬ m a t i e o v e r e e n v o o r m a l i g e g e m e e n s c h a p o p e e n z e k e r e p l a a t s , m o e t h e t liefst o v e r e e n r e d e l i j k (liefst g r o o t } a a n t a l i n d i v i d u e n w o r d e n b e s c h i k t . E e n g e m i d d e l d b e e l d daarvan - kindersterfte, levensduur, aspecten v a n v o e d i n g en g e z o n d h e i d - heeft e e n g r o t e r e e n m e e r b e t r o u w b a r e z e g g e n s k r a c h t n a a r m a t e d e p o p u l a t i e g r o t e r is. A a n een enkel skelet o f een klein aantal kan, in een breder archeologisch kader, g e e n z i n v o l l e i n f o r m a t i e o n t l e e n d w o r d e n . I n d i e g e v a l l e n k a n o n d e r z o e k achter¬ w e g e b l i j v e n o f v o l s t a a t e e n o p p e r v l a k k i g e b e s t u d e r i n g . S o m s z i j n er e v e n w e l v o n d s t o m s t a n d i g h e d e n o f opmerkelijke b i j z o n d e r h e d e n aan een skelet, die een g r o n d i g o n d e r z o e k aan één o f e n k e l e i n d i v i d u e n rechtvaardigen. Enkele voorbeel¬ d e n m o g e n dat illustreren.

E n i g e t i j d t e r u g w e r d b i j d e o p g r a v i n g Leidsche Rijn i n d e b u u r t v a n U t r e c h t o p enkele meters diepte een 'eenzaam' skelet aangetroffen, dat in geen enkel verband

Menseljk gebeente bij archeologisch onderzoek

25

De opgraving op het Janskerkhof te Utrecht in de zomer van 2000.

s t o n d m e t elders aangetroffen b e w o n i n g s s p o r e n . D o o r e e n niet g e h e e l te door¬ g r o n d e n context was d e datering v o o r a l s n o g niet nader te preciseren d a n ' b e g i n jaartelling p l u s o f (waarschijnlijker) m i n e n k e l e e e u w e n ' . D e h o u d i n g v a n h e t skelet was zeer o n g e w o o n , op de buikzijde liggend en m e t gespreide a r m e n en benen. O n d e r z o e k v a n het gebeente wees onomstotelijk uit dat - en in detail h o e de ongeveer 35-jarige m a n g e w e l d d a d i g aan zijn einde k w a m . H o e w e i n i g belang¬ w e k k e n d o o k i n h e t a l g e m e n e a r c h e o l o g i s c h k a d e r ter p l a a t s e , w a s d a t t o c h w e l e e n intrigerende vondst en een gedetailleerd onderzoek waard.

26


Kortelings w e r d in h e t kader v a n infrastructurele v e r k e e r s w e r k z a a m h e d e n op het Jans'kerkhof

i n U t r e c h t e e n z e s t i g t a l s k e l e t t e n g e b o r g e n . U i t h i s t o r i s c h e b r o n n e n is

b e k e n d d a t d a a r t u s s e n o m s t r e e k s h e t j a a r 1050 e n 1580 w e r d b e g r a v e n . G e g e v e n h e t k l e i n s c h a l i g e g r a a f w e r k z u l l e n er z i c h r o n d o m o n g e t w i j f e l d n o g v e e l m e e r g r a v e n b e v i n d e n . V o o r b i j g a a n d aan d e waarschijnlijk zeer w a n k e l e representativi¬ teit v a n d i t aantal v o o r d e g e h e l e populatie, m e t d e w e l erg ver u i t elkaar l i g g e n d e d a t e r i n g s g r e n z e n , is d e i n f o r m a t i e v e w a a r d e v a n d e z e v o n d s t e n ' v o o r a l s n o g ' k l e i n . V o o r a l s n o g , o m d a t later w e l l i c h t m e e r s k e l e t m a t e r i a a l t e v o o r s c h i j n k o m t e n mogelijk o o k meer zicht op de historie van het k e r k h o f w o r d t verkregen?? H e t was m o g e l i j k o m in de datering der grafleggingen een bescheiden tweede¬ l i n g a a n t e b r e n g e n e n w e l i n d i e v a n v ó ó r 1200 e n d i e v a n d a a r n a . T u s s e n d e s k e letten v a n d e laatste categorie w e r d é é n o p g e m e r k t m e t e e n o p m e r k e l i j k e n zeld¬ z a a m beeld van glazuurhypoplasieën. In z o ' n geval w o r d t de wel heel betrekkelijke - z o niet afwezige - informatiewaarde van de gehele populatie op slag vergeten en krijgt die v a n 'zomaar i e m a n d v a n eens' alle aandacht. H o e w e l m e t n a m e de schedel ernstig gefragmenteerd was, k o n tot een aanvaardbare restauratie van het verder vrijwel complete skelet w o r d e n g e k o m e n . Een gedetailleerde bestudering b l e e k leerzaam te zijn. A a n hele reeksen v a n hypoplasieën, d e ernst ervan e n h u n situering in bijna alle t a n d e n en k i e z e n k a n ontleend w o r d e n dat het i n d i v i d u v a n a f de g e b o o r t e vrijwel v o o r t d u r e n d m e t d e g e z o n d h e i d k w a k k e l d e . N u eens meer, d a n weer k o r t s t o n d i g m i n d e r tot soms w e l eens ernstig. H e t b e k k e n en o o k s c h e d e l k e n m e r k e n w i j z e n o n o m s t o t e l i j k u i t d a t h e t o m e e n v r o u w g a a t en, m e d e op basis v a n h e t gebit, o m een v o l w a s s e n v r o u w . Zij w e r d n a u w e l i j k s anderhalve m e t e r k l e i n e n s t i e r f o p o m s t r e e k s 2 5 - j a r i g e leeftijd, v e r m o e d e l i j k w e l m e d e als gevolg van het voortdurende getob met de gezondheid. N a d e z e a n o n i e m e m e d e m e n s v a n v o o r h e e n a l d u s a a n d e h a n d v a n d e stoffe¬ lijke resten m i n o f m e e r tot leven te h e b b e n g e w e k t , s t e m t d a t bij h e t aanschou¬ w e n v a n h e t fragiele schedeltje e n g e b e e n t e o o k n u n o g tot m e e w a r i g h e i d .

Tjeerd Pot Archeologisch en Bouwhistorisch C e n t r u m Utrecht


27

Een Culemborgse muntschat

Beschrijving v a n de v o n d s t van een g r o o t aantal g o u d e n en zilveren m u n t e n in 1 7 5 5 , o v e r g e n o m e n u i t : NederlandscheJaerboeken, inhoudende een Verhael van de merkwaerdigste Geschiedenissen, die voorgevallen zijn binnen den omtrek der Vereenigde Trovintien, sedert het begin desjaers M D C C X L V I I , n e g e n d e d e e l ( A m s t e r d a m 1755} p . 7 1 4 - 7 1 7 .

KULENBORG

Sedert eenige j a r e n z y n , niet verre v a n d e z e Stad, op z e k e r e n b e n e d e n w e g , d e n groenen Weg* g e n a e m d , e e n i g e o u d e g o u d e n e n z i l v e r e n P e n n i n g e n g e v o n d e n , d i e w e l eer v o o r g a n g b a r e M u n t s c h y n e n d o o r g e g a e n te h e b b e n . D i t g e b e u r d e v o o r n a m e l y k n a d a t 'er k o r t t e v o r e n z w a r e P l a s r e g e n s g e v a l l e n w a r e n . N i e m a n d e c h t e r , v o o r z o o v e e l m e n w e e t , b e k o m m e r d e z i c h m e t n a te g a e n h o e d e z e M u n t e n h i e r g e k o m e n waren, e n ieder scheen z i c h slechts m e t d e n g e v o n d e n b u i t te vergenoe¬ g e n . D e v e r g e n o e g i n g is e c h t e r v e e l t y d s v a n d i e n a e r d , d a t z y z i c h a e n a n d e r e n o p e n b a r e n m o e t , o m h e t r e c h t e v e r m a e k v a n h a e r g e l u k te g e n i e t e n ; ' t w e l k h e t * W e k e n n e n deze Groeneweg, althans

v i n d e n van d e z e P e n n i n g e n allengs heeft d o e n openbaer w o r d e n ; b y z o n d e r toen

e e n g e d e e l t e ervan,

het, in d e laetste H o o i m a e n d , eenige d a g e n n a m a l k a n d e r zeer sterk g e r e g e n t had,

t e g e n w o o r d i g als d e

wanneer verscheiden M e n s c h e n , die d e z e n W e g betraden, eenigen dier o u d e

Gelddijk. Reeds i n de

M u n t e n vonden, en dit v r e e m d geval aen anderen in deze Stad b e k e n d maekten.

Middeleeuwen

Dit bragt weder anderen op de been en derwaert, z o o dat g e n o e g z a e m de gansche

v o r m d e de G r o e n e w e g de verbinding tussen de Lekdijk en de Rietveldseweg. Als

k l e e n e G e m e e n t e d e z e r Stede naer d i e n W e g h e n e n v l o e i d e e n h a n d aen 't w e r k sloeg; eerst m e t d e H a n d e n o f m e t M e s s e n e n k l e i n e stukjes H o u t s , v e r v o l g e n s o o k m e t Schuppen, Spaden en dergelyk Werktuig. D a g en nacht werden, door j o n g en

gevolg van de aanleg

o u d , m e t w r o e t e n i n ' t S l y k b e s t e e d , e n v o o r a l l e n n i e t v r u c h t e l o o s , h o e w e l 'er

van de spoordijk in

m e d e g e w e e s t z y n , d i e l e d i g t e r u g k e e r d e n . H o e v e e l ' e r g e v o n d e n is, k a n m e n n i e t

de j a r e n '60 v a n de

bepalen. Velen hebben h u n n e gevonden Penningen aen anderen verkocht en aldus

19de e e u w verdween het noordelijke deel

overal verspreid; z o m m i g e n , die, z o o m e n wil, d e n g r o o t s t e n b u i t o n t d e k t h e b b e n , h o u d e n dien, z e g t m e n , verborgen, uit vreeze voor uitkeeringe. D i t G e l d lag niet

van de G r o e n e w e g g e h e e l u i t h e t land¬

o p e e n e n k e l e p l a e t s , m a e r d e n g a n s c h e n W e g o v e r , d i e z i c h ter l a n g t e v a n r u i m

schap.

t w e e h o n d e r d R o e d e n u i t s t r e k t ; z o o w e l i n h e t m i d d e n als a e n d e k a n t e n , j a z e l f s i n

28


Oude munten in 1755 in de buurt van Culemborg gevonden.

de Slooten, die langs d e n W e g loopen. H e t werd meest dicht onder de oppervlakte van d e n G r o n d g e v o n d e n , en nergens dieper d a n een h a l f spit o f stik v a n een S c h u p o f S p a d e o n d e r d e z e l v e , d a t is ter d i e p t e v a n o m t r e n t z e s d u i m e n . H i e r u i t is, d o o r

Een Culemborgse muntschat

2 9

Achttiende-eeuwse gravure naar aanleiding van de vondst van een muntschat bij Culemborg in 1755.

eenigen, besloten, dat dit G e l d op deze plaetse m e t de Aerde, waer m e d e de G r o n d a l l e n g s k e n s o p g e h o o g d is, m o e t g e b r a g t z y n ; m a e r d e L u i d e n , d i e v a n 's L a n d s w e g e tot den arbeid van dit verhoogen gebruikt zyn, getuigen nooit eenig Geld in d i e A e r d e g e v o n d e n te h e b b e n ; d a t b y n a o n m o g e l y k z y n z o u , i n d i e n ' t ' e r a l d u s g e k o m e n ware. H e t blyft derhalven een Raedsel, w i e d e z e n schat hier gebragt o f v e r b o r g e n heeft, en w a n n e e r d i t g e b e u r d zy. D e M u n t e n z y n v a n v e r s c h i l l e n d e

30


soort e n op verscheiden t y d e n geslagen. D e g o u d e n P e n n i n g e n verschillen m e e r in g r o o t t e d a n i n g e w i g t ; e n z y n d o o r g a e n s ter z w a e r t e v a n e e n D u k a e t o f iets m i n d e r o f meer. S o m m i g e n z y n van de Bisschoppen van Utrecht en vertoonen, op de Voorzyde, de Wapens, m e t den N a e m van d e n regeerenden Bisschop, en op de keerzyde, de afbeelding van Joannes d e n Dooper. A n d e r e n z y n van de Graven van H o l l a n d u i t d e n H u i z e v a n B o u r g o n j e . O o k z y n 'er V l a e m s c h e e n F r a n s c h e S t u k j e s o n d e r , die naer de oude halve Pistoolen gelyken. D e zilveren M u n t e n z y n m e d e van o n g e lyke zwaerte en grootte; op de voorzyde m e t het Bourgondische Kruis en het O m s c h r i f t Christus regnat, Christus vincit, Christus imperat; d a t is, Christus regeert, Christus overwint, Christus gebied; h e t w e l k m e n o o k o p v e l e n d e r g o u d e n s t u k k e n v i n d . T h a n s w o r d e n ' e r w e i n i g e n o f g e e n e n m e e r g e v o n d e n ; m a e r d e b e g e e r l y k h e i d is n o g d a e g l y k s b e z i g m e t z o e k e n en w r o e t e n ; zelfs vleijen z i c h e e n i g e n dat h e t gevon¬ d e n e s l e c h t s e e n g e r i n g g e d e e l t e v a n d e n w e z e n l y k e n s c h a t is, d i e n m e n n o g h o o p t te o n t d e k k e n .

Een Culemborgse

muntschat

31

Gedicht uit de verzameling van Ronald Puister

32


2001-26

IN DIT N U M M E R

Stoelenmakerijen in Culemborg J.G. DE J O N G H

Menselijkgebeente bij archeologisch onderzoekReconstructie van levenden uit doden TJEERD P O T

'Een Culemborgse muntschat 'Dubbele moord te Culemborg

Stoelenmakerijen in Culemborg

Recommend Documents