Stichting Orgelfonds Oude Kerk te Soest
Contactadres: Dhr. P. M Kwantes, Kolonieweg 2E, 3768 EX Soest
Beleidsplan Stichting Orgelfonds van
Soest, maart 2014
Versie 2.1
De Oude Kerk te Soest Periode 2012-2015
1
Inhoudsopgave Inleiding
3 4
Doel Stichting Orgelfonds
Bestuur Stichting Orgelfonds
Orgelcommissie
4
5
Overzicht bijlagen
5
Bijlage 1. De Oude Kerk Soest
Bijlage 2. Bestaand orgel
Bijlage 3. Nieuw orgel
6
8
10
Bijlage 4. Begrotings-/dekkingsplan
Soest, maart 2014
Versie 2.1
13
2
Inleiding Op 11 januari 2005 werd De Stichting Orgelfonds van De Oude Kerk te Soest opgericht. De belangrijkste doelstelling van deze stichting is het realiseren van de aanschaf en plaatsing van een ander orgel in de Oude Kerk te Soest. Het bestaande orgel begon namelijk al in de negentiger jaren van de 20ste eeuw in toenemende mate mankementen te vertonen. De belangrijkste problemen van het huidige orgel zijn: • het speelmechaniek is op een niet duurzame wijze gemaakt; • naast lekkage in de windkanalen is de windvoorziening niet goed aangelegd en levert deze een onaangename trillende wind; • een aantal pijpen spreekt geheel niet en de overige registers vertonen diverse mankementen; • het orgel vertegenwoordigt twee aparte werelden qua klankconcept: enerzijds uit de 19e eeuw en anderzijds uit de 20e eeuw Deze zijn destijds bij de bouw niet verenigd. Het orgel is van matige kwaliteit; het werd destijds op een “koopje” gebouwd. Het heeft sterk geleden onder de heteluchtverwarming die in 1982 werd geplaatst. Na consultatie van orgelbouwers en landelijke deskundigen werd duidelijk dat restauratie van het huidige orgel enkele honderdduizenden euro’s zou gaan kosten en hoogstens zou leiden tot een amper voldoende artistiek resultaat. Die kosten zouden de waarde van het instrument overstijgen, terwijl de zwakke plekken uit het concept van 1958 (het bouwjaar) onverkort aanwezig zouden blijven. Zowel uit zakelijk als kerkmuzikaal oogpunt werd deze optie als onaanvaardbaar terzijde gelegd. Vandaar dat al langer wordt uitgekeken naar een goed tweedehands (liefst historisch) of nieuw orgel. Vrij kort na de oprichting van de Stichting was er uitzicht op vervanging van het orgel in de Oude kerk door het historisch orgel van de Bethlehemkerk in Zwolle. Uiteindelijk is dat door de burgerlijke gemeente Zwolle geblokkeerd. Daarna diende zich in 2007 een nieuwe optie aan: Het “van Gruisen/van Damorgel”, dat van 1972 tot 2006 in de Marturiakerk te Assen heeft gestaan, kwam beschikbaar. De Orgelcommissie reisde naar Friesland om een soortgelijk orgel te bespelen en te beluisteren. Zelfs werden pijpen van het opgeslagen orgel in de Oude Kerk getest. Maar de financiële hobbels bleken door allerlei omstandigheden te hoog. Sindsdien heeft de Stichting weinig activiteiten kunnen ontplooien, omdat het geen geschikt orgel kon vinden. Het aanschrijven van cultuurfondsen en dergelijke heeft weinig zin wanneer er geen goed gedefinieerd project overlegd kan worden. Sinds het voorjaar 2010 is er zicht op een “nieuw” orgel. Via “onze” orgeladviseur, Dirk Bakker, kwam de Stichting op het spoor van een Van Gruisen/Van Oeckelen-orgel. Dit orgel, gebouwd in 1811 door de firma Van Gruisen, en later vergroot door de firma Van Oeckelen, is afkomstig uit de Doopsgezinde kerk in Harlingen. Bij sluiting van deze kerk is het orgel gekocht om geplaatst te worden in de Mariakerk te Vollenhove. Deze kerk werd echter gesloten voordat het orgel geplaatst kon worden. Sindsdien lag het orgel in gedemonteerde staat bij orgelbouwer Reil in Heerde. In dit beleidsplan wordt beschreven wat nodig is om dit orgel, dat eind 2011 is aangekocht, te laten restaureren en vervolgens te plaatsen in De Oude Kerk te Soest.
Soest, maart 2014
Versie 2.1
3
Doel van de Stichting Orgelfonds van De Oude Kerk te Soest De Stichting heeft ten doel het verwerven en beheren van fondsen ten behoeve van: • het realiseren van een ander orgel in De Oude Kerk te Soest dat past in het historisch karakter van deze kerk; • het bouwkundig aanpassen van De Oude Kerk te Soest, zodanig dat dit nieuwe orgel volledig tot haar recht komt;. • het aanpassen van de gebouwinrichting, akoestische en geluidstechnische voorzieningen, temperatuur, licht en vochtigheidsgraad zodat het orgel in stand kan worden gehouden. Eén en ander zonder dat de Stichting orgels (of andere instrumenten) in eigendom verkrijgt. Daarbij dient aanwending van de middelen van de Stichting steeds in overeenstemming te zijn met het beleid van de Wijkkerkenraad van de wijkgemeente De Oude Kerk, behorend bij de Protestantse Kerk te Soest. Om het benodigde geld bijeen te brengen voor een ander orgel is men reeds langere tijd actief. Op 11 januari 2005 is de Stichting Orgelfonds formeel opgericht. Gedachte hierbij was dat de Stichting effectiever geld kan werven als zij onafhankelijk is. Er kan met meer gezag worden aangeklopt bij grotere landelijke fondsen en een stichtingsvorm is ook beter uit beheersoogpunt, zeker nu het om steeds meer geld gaat. Op deze manier wordt eveneens zeker gesteld dat het verworven geld ook echt aangewend wordt voor het orgel. Bovendien kan de Stichting onder haar eigen vlag acties organiseren. De Stichting Orgelfonds heeft tot eind 2013 een eigen vermogen opgebouwd van ongeveer € 132.000,o.a. middels de ontvangst van legaten en giften en ook door de opbrengst van concerten.
Bestuur Stichting Orgelfonds De Stichting Orgelfonds bestaat uit Peter Kwantes (voorzitter), Leo van Bendegem (secretaris), Gerard Voogt (penningmeester), Elly Huisman, Marry Scheffer, Hans Hulshof (namens de Kerkenraad van De Oude Kerk ) en Hans Jansen (namens de Kerkrentmeesters van Protestants Soest).
Soest, maart 2014
Versie 2.1
4
Orgelcommissie Naast de Stichting Orgelfonds is er door de kerkenraad van De Oude Kerk enige tijd geleden een orgelcommissie aangesteld. Deze commissie bestaat uit Rens Bijma en Jan Jansen; Dirk Bakker is als extern orgeladviseur aan deze commissie verbonden. De commissie had oorspronkelijk tot taak om de orgelmarkt te verkennen en voorstellen te doen aan de bestuurlijke organen in de kerk tot koop en verbouw. Inmiddels is er overeenstemming bereikt over de mogelijkheid om het van Gruisen/ van Oeckelenorgel te plaatsen. Ook de Raad voor het Cultureel Erfgoed (RCE) is inmiddels akkoord met de reeds ontwikkelde plannen. De realiteit gebiedt te zeggen dat de realisering van een ander orgel voor De Oude Kerk veel tijd zal vragen. Het orgel moet er niet alleen letterlijk in passen, maar het moet ook in muzikaal en historisch opzicht passen. Daarenboven moet het in goede staat zijn en bovenal: het moet uitstekend klinken ........, daar gaat het toch om!!
Bijlagen 1 2 3 4
Soest, maart 2014
Informatie m.b.t. De Oude Kerk Soest Informatie over de situatie m.b.t het huidige orgel Informatie m.b.t. het van Gruisen/van Oeckelen orgel Begroting restauratie en plaatsing van Gruisen/ van Oeckelen orgel en dekkingsplan
Versie 2.1
5
Bijlage 1 De Oude Kerk te Soest Een kerk waar muziek in zit ... De Oude Kerk in Soest is al meer dan 650 jaar een plek waar mensen komen om zich met het hogere te verbinden. Muziek heeft daar altijd een grote rol bij gespeeld. Muziek immers ondersteunt de ziel. Ze troost, ze begeleidt, ze verheft en ze reinigt. De klanken van een echt orgel zijn niet weg te denken uit de Oude Kerk in Soest. Generaties Soesters hebben in dit prachtige historische gebouw de betovering van het orgel ervaren. Natuurlijk van oudsher op zondag tijdens de diensten. Maar in de loop der jaren ook steeds vaker bij andere gelegenheden. De kerk is immers steeds meer een open ruimte geworden, toegankelijk voor iedereen die haar weet te respecteren. Er worden exposities gehouden, concerten gegeven, huwelijken gesloten en er wordt gerouwd om het heengaan van geliefden. Daarbij blijft de kerk altijd een plek van bezinning. Om zomaar eens binnen te lopen, een kaarsje aan te steken, om aan iemand in het bijzonder te denken. Of om gewoon even te zitten. En steeds was en is er dat orgel, dat met zijn brede klankpalet iedere gelegenheid iets extra’s gaf. De kerk is in ons dorp het oudste gebouw. Zij werd gebouwd omstreeks het jaar 1350 en gewijd aan de Heilige Petrus en Paulus. Vermoedelijk is de toren na brandstichtingen in 1481 tegen de al bestaande kerk gebouwd. Het is een vierkante toren met twee kleine zijtorens. Het torentje aan de zuidkant bestond vroeger uit drie verdiepingen, waarvan de onderste met kruisribgewelf van buitenaf was te bereiken. Dit was voor de reformatie de doopkapel. Die ingang was daar gemaakt, omdat het ongedoopte kind niet in de kerk mocht komen. Was het kind gedoopt, dan kon de doopkapel via de kerk verlaten worden. Door een in de dikte van de muur uitgehouwen trap kon men de verdieping boven de doopkapel bereiken. Deze verdieping werd gebruikt om kerkschatten tijdens oorlogsgeweld op te bergen. De trap was zo nauw dat soldaten niet naar boven konden zonder hun uitrusting af te leggen, wat natuurlijk erg gevaarlijk was. Later is de toegang dichtgemetseld. Het torentje aan de noordzijde is de traptoren, die toegang tot de grote toren geeft. Na 182 treden bereikt men de omgang. Aan de voet is de toren 8,25 meter in het vierkant met muren van 1,5 meter dikte. De hoogte tot de omgang is 33,75 meter, met daarop een achtkantig muurwerk van 1,75 meter hoog. Daarop weer een houten, met leien bedekte spits van 10 meter. Een eenvoudig rekensommetje brengt ons dan tot het haantje op de totale hoogte van 45,50 meter. In de toren hangen twee luidklokken, waarvan de grootste een van de oudste van ons land is. Deze klok is gegoten, vermoedelijk gewoon naast de kerk, in het jaar 1506. In de rand staat de volgende tekst gegoten: “Jezus Maria Johannes Baptiste is mijn naam, mijn geluid is voor God bekwaam, de levenden roep ik, de dode overluid ik, Wilhelmus de Wou heeft mij gemaakt in het jaar 1506”. De kleine klok is in de oorlog door de Duitsers weggehaald en niet teruggevonden. In 1950 is een nieuwe klok geplaatst en naar Koningin Wilhelmina genoemd.
Soest, maart 2014
Versie 2.1
6
De Oude Kerk heeft een reeds tientallen jaren bestaande traditie met het organiseren van concerten en lezingen, waarbij het orgel veelal een centrale rol inneemt. Daarnaast prijst de Protestante Gemeente De Oude Kerk zich gelukkig met de aanwezigheid van een professionele cantororganist die leiding geeft aan een Cantorij en daarmede, gevoegd bij orgelspel op hoog niveau, een zeer belangrijke en specifieke bijdrage levert aan de zondagse erediensten.
Soest, maart 2014
Versie 2.1
7
Bijlage 2 Bestaand orgel in de Oude Kerk Soest
De Oude Kerk in Soest ging op 14 november 1875 in vlammen op. Hierbij ging het orgel uit 1819 verloren. Dit was een geschenk geweest van de Prins van Oranje, de latere koning Willem II. In 1876 leverde J.F. Witte een nieuw instrument, dat op 20 augustus 1876 in gebruik werd genomen. Dit orgel was een geschenk van koning Willem III. Na de kerkrestauratie in 1957/1958 werd dit orgel afgebroken en vervangen door een nieuw orgel van J. de Koff & Zoon. De Koff gebruikte enkele registers in het nieuwe orgel. Het orgel is op 28 november 1960 officieel in gebruik genomen met een bespeling door Adriaan C. Schuurman, adviseur bij de bouw, en Maarten Kooy, organist van de kerk. Het front is een ontwerp van ir. Van der Steur
Het bestaande orgel dat hard aan vervanging toe is
Het De Koff orgel heeft de volgende dispositie: Hoofdwerk
Rugwerk
Pedaal
Quintadeen 16
Roerfluit 8
Subbas 16*
Prestant 8
Prestant 4
Octaaf 8
Holpijp 8*
Speelfluit 4
Octaaf 4
Octaaf 4*
Gemshoorn 2*
Ruispijp 2 2/3 IV st.
Roerfluit 4*
Quint 1 1/3*
Bazuin 16*
Octaaf 2
Scherp 1 IV st.
Trompet 4*
Sesquialter II disc.
Kromhoorn 8
Mixtuur 1 1/3 V-VI st.
Tremulant
Cymbel 1/3 III st.
Trompet 8
3 koppelingen
Van de met * gemarkeerde registers zijn delen afkomstig uit het oude Witte orgel.
Soest, maart 2014
Versie 2.1
8
Interieur Oude Kerk Soest
Onderstaande onderdelen van het vorige orgel van Witte zijn opnieuw gebruikt. • • • • •
Windlade hoofdwerk Delen van de achterwand van de orgelkast Van de klaviatuur: slaglijsten, naamplaatje, bakstukken en manualen Pijpwerk hoofdwerk: Holpijp 8, Octaaf 4 en Roerfluit 4 Pijpwerk rugwerk: Gemshoorn 2 (bevat pijpwerk van de Witte Nazard 3) en Quint 1 1/3 (bevat pijpwerk van de Witte Viola • Pijpwerk pedaal: Subbas 16 (oude Bourdon 16), Bazuin 16 (bevat C t/m H van de Witte Trompet 8), Trompet 4 (bevat c t/m f ” van de Witte Trompet 8) Het Witte orgel had deze dispositie:
Soest, maart 2014
Manuaal I:
Manuaal II:
Pedaal:
Bourdon 16
Holfluit 8
Bourdon 16 (transm.)
Prestant 8
Viola 8 (C-H uit Holfluit)
Octaaf 4
Fluit 4
Nazard 3
Woudfluit 2
Ventiel
Mixtuur
Manuaalkoppel
Trompet 8
Pedaalkoppel
Versie 2.1
9
Bijlage 3 Nieuw orgel: Van Gruisen/Van Oeckelen-orgel
Een pentekening van het orgel dat Albertus van Gruisen in 1811 heeft gebouwd in de oude Doopsgezinde Kerk in Harlingen.
Dit historische orgel is oorspronkelijk opgeleverd in 1811 door Albertus van Gruisen voor de Doopsgezinde kerk in Harlingen. Het betrof een twee-klaviers instrument met 16 stemmen verdeeld over hoofdwerk en onderpositief. Het orgel had een aangehangen pedaal en een windvoorziening met drie spaanbalgen. Deze kerk was in de lengterichting ingedeeld en het orgel werd boven de preekstoel geplaatst. Later is de kerk vergroot en in de breedte ingedeeld, waardoor het relatief smalle orgel niet meer ´toonde´. Daarom werd in 1857 het orgel drastisch uitgebreid door Petrus van Oeckelen en heeft daarbij een veel bredere uitstraling gekregen. Hij breidde het front zijwaarts uit en voegde in de toegevoegde ruimte een vrij pedaal toe. Waarschijnlijk voegde hij tevens een extra spaanbalg toe. Het orgel werd geschilderd in rijtuigzwart afgezet met goud. Bij deze uitbreiding is het bestaande van Gruisen gedeelte vrijwel ongewijzigd gebleven. In de 20ste eeuw is het orgel nogmaals aangepast. Na het afbreken van de kerk in Harlingen is het orgel in eigendom gekomen van de Gereformeerde Kerk te Vollenhove. Vollenhove kreeg echter het orgelproject financieel niet rond, waarna het orgel uiteindelijk werd overgenomen door Orgelmakerij Reil in Heerde.
Het Van Gruisen / Van Oeckelenorgel in de voormalige Doopsgezinde Kerk in Harlingen
Door de jaren heen zijn veel van Gruisen orgels om diverse redenen verdwenen of omgebouwd. Gelukkig is dit orgel hiervoor gespaard gebleven. Een orgel met een dergelijke signatuur is overigens in de omgeving van Soest niet te vinden. In ongewijzigde vorm is het orgel iets te breed voor De Oude Kerk. Onze orgeladviseur,
Soest, maart 2014
Versie 2.1
10
Dirk Bakker, heeft met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), voorheen Monumentenzorg, een aantal opties besproken om het orgel passend te krijgen. Er ligt nu een voorstel dat door de RCE is goedgekeurd en in principe ook subsidiabel is. Hierbij vallen de buitenste “torens” precies boven de pilaren onder de balustrade in De Oude Kerk. Hierdoor is de bouwkundige aanpassing aan de kerk minimaal, alleen een van de trekbalken in het zicht zal moeten verdwijnen.
Deze tekening van de orgelbouwer geeft aan hoe het orgel in De Oude kerk gaat passen.
Het orgel krijgt, na de beoogde restauratie en reconstructie, de volgende dispositie: Manuaal, C-f3:
Onderpositief, C-f3:
Pedaal, C-d1:
Prestant 8’
Fluit Does 8’
Prestant 8’ (in front)
Bourdon 16’
Viola de Gamba 8’
Subbas 16’
Cornet 5 sterk discant
Speelfluit 4’
Octaaf 4’
Holpijp 8’
Salicionaal 4’
Bazuin 16’ (C-H doorslaand)
Octaaf 4’
Woudfluit 2’
Trombone 8’
Quint 3’
Vox Humana 8’
Open plaats 8’
Fluit 4’ Super Octaaf 2’ Mixtuur 3 en 4 sterk Trompet 8’ tremulant manuaal koppel ventiel pedaalkoppel
Soest, maart 2014
Versie 2.1
11
Dispositie 1811 Hoofdwerk (C-f3)
Onderpositief(C-f3)
Prestant 8’
Fluit Does 8’
Bourdon 16’
Viola de Gamba 8’
Fluit travers 8’ disc.
Speelfluit 4’
Holpijp 8’
Nassat 3’
Octaaf 4’
Woudfluit 2’
Quint 3’
Vox Humana 8’
Fluit d’ Amour 4’ Super Octaaf 2’ Mixtuur 3-4 st. Trompet 8’ bas/discant tremulant manuaalkoppel twee afsluiters ventiel pedaalkoppel aangehangen pedaal C-d1
Dispositie 1857 Hoofdwerk (C-f3)
Onderpositief(C-f3)
Pedaal (C-d1)
Prestant 8’
Fluit Does 8’
Prestant 8’
Bourdon 16’
Viola de Gamba 8’
Subbas 16’
Cornet 5 st. disc.
Speelfluit 4’
Octaaf 4’
Holpijp 8’
Nassat 3’
Bazuin 16’
Octaaf 4’
Woudfluit 2’
Trompet 8’
Quint 3’
Clarinet 8’
Fluit d’ Amour 4’ Super Octaaf 2’ Mixtuur 3-4 st. Trompet 8’ bas/discant tremulant manuaal koppel drie afsluiters ventiel pedaal koppel
Soest, maart 2014
Versie 2.1
12
Bijlage 4 Begroting- en dekkingsplan De Stichting heeft de volgende begroting opgesteld (alle bedragen in euro’s incl. BTW) m.b.t. verwerven en plaatsen van het van Gruisen/van Oeckelen orgel (peildatum: 31-12-2013). UITGAVEN Aanschaf orgel Aanpassing orgelgalerij Restauratie en Plaatsing Orgeladviseur Architect Diversen
23.800 50.820 432.744 25.077 6.050 14.520
Totaal 553.008 INKOMSTEN Reeds betaald: aanschaf orgel Aanwezige fondsen stichting Toegezegde subsidies fondsen Toezeggingen particulieren Borgstelling Coll. Kerkrentmeesters
23.800 131.764 60.000 85.000 125.000
Subtotaal 425.564 Nog te financieren (minimaal) 127.444
Soest, maart 2014
Versie 2.1
13
