Stichting Open Monumentendag Activiteitenverslag 2011
2
Inhoud
Stichting Open Monumentendag
3
Inleiding
4
Comités
5
Nationale Monumenten Estafette
7
Restauratiebeurs
8
Reünie oud-bestuur
8
Landelijke opening Amsterdam
9
Open Monumenten Klassendag
10
Internationale Fotowedstrijd voor de Jeugd
11
Open Monumentendag 2011
12
Jubileumonderzoek
14
Publicaties
15
Jubileumattentie
16
Promotiemateriaal en website
17
Publiciteit
19
Internationaal
27
Open Monumentendag mogelijk gemaakt
29
3
Stichting Open Monumentendag
Bestuur Voorzitter Dhr. drs. J.J.L.M. Janssen Vicevoorzitter Mw. drs. E.M. Agricola Secretaris/penningmeester Dhr. R. van Schelven Leden Mw. M.A. Klein Dhr. dr. W.J. Munsters Dhr. drs. W. Weijland
Bureau Directeur Mw. drs. E. den Hartigh Beleidsmedewerker Mw. drs. A. Pasveer Administratief medewerker Mw. A.M. Leeflang Medewerker communicatie (maart-oktober) Mw. S. Niekel Projectmedewerker (mei-oktober) Mw. drs. W.V. de Vries
Sabine Niekel, Edith den Hartigh, Anita Leeflang, Annet Pasveer, Trudie de Vries
4
Inleiding De Open Monumentendag vierde in 2011 zijn 25e editie. Deze jubileumeditie was in meerdere opzichten een groot succes: het thema Nieuw gebruik – Oud gebouw bracht veel, bijzondere en eerste openstellingen voort, er was een spetterende opening in Amsterdam en een groeiende Open Monumenten Klassendag. De aandacht in de verschillende media was uitbundig en er was een record aantal bezoekers van tegen de 950.000. Als speciale jubileumactiviteit werd in de aanloop naar de Open Monumentendag de Nationale Monumenten Estafette georganiseerd, waarbij 25 weken lang er elke week ergens in Nederland een monument gratis toegankelijk was voor publiek. In het jubileumjaar werd ook stilgestaan bij de Open Monumentendag zelf. Na 25 jaar was het tijd voor een kritische reflectie op het functioneren en de effectiviteit van het evenement, voor onderzoeken onder publiek, comités en stake holders, om zo een agenda voor de toekomst op te kunnen stellen.
5
Comités In 2011 had Nederland 418 gemeenten (in 2010: 430). Aan Open Monumentendag 2011 werd deelgenomen door 332 comités (in 2010: 331). Dat is 80% van het totaal aantal gemeenten (in 2010: idem). Hiervan hebben 261 comités deelgenomen aan het landelijke thema (in 2010: 240). De provinciale informatiebijeenkomsten werden door 316 personen van 172 comités bezocht (in 2010: 286 personen van 160 comités). De bijeenkomsten vonden plaats tussen 24 januari en 10 februari in Alkmaar, Leeuwarden, Groningen, Assen, ’s-Hertogenbosch, Roermond, Dordrecht, Goes, Leiden, Amersfoort, Arnhem en Zwolle.
Comité Zwolle
Financiering Open Monumentendag In 82% van de gevallen draagt de gemeente bij aan de financiering van de Open Monumentendag. Daarnaast dragen ook de historische verenigingen (12%), locale Rabobanken (8%), en anderen (adverteerders, sponsoring, fondsen etc: 30%) bij. De hoogte van het totaalbudget varieert: 27%
0 - 1.000 euro
18,5%
1.000 – 2.000 euro
33%
2.000 – 5.000 euro
13,5%
5.000 – 10.000 euro
8%
10.000 – 60.000 euro
In oktober 2011 heeft de Stichting een brief aan alle gemeentebesturen gestuurd over het grote succes van de 25e Open Monumentendag en het verzoek om de Open Monumentendag financieel te blijven ondersteunen. In de brief is benadrukt dat het evenement relatief weinig kost omdat de waarde vooral in de mensen zit. Het evenement zorgt voor een groot draagvlak en de monumenten zijn daarbij van groot economisch belang en bepalend voor het welzijn van mensen.
6
Vrijwilligers In totaal zijn er circa 18.000 vrijwilligers werkzaam voor de Open Monumentendag (gemiddeld 45 per gemeente). Daarvan zijn er 15.600 alleen op de dag zelf, en het overige deel (2.400) ook gedurende de rest van het jaar. Deze personen zitten meestal in het comité. De Open Monumentendag-vrijwilliger is doorgaans tussen 40 – 70 jaar (gemiddeld 55 jaar) en vaker man (60%) dan vrouw (40%). Gemiddeld werken vrijwilligers 5,5 jaar voor de Open Monumentendag en als men stopt dan is dat meestal vanwege een hoge leeftijd. Het sleutelwoord is waardering.
Comité Gouda
7
Nationale Monumenten Estafette Ter gelegenheid van haar 25-jarig jubileum organiseerde de Stichting Open Monumentendag in samenwerking met de comités de Nationale Monumenten Estafette. In aanloop naar de Open Monumentendag voerde 25 weken lang de Nationale Monumenten Estafette langs alle provincies van Nederland. Elk weekend ging er voor het publiek een monument open dat tot de nationale top 25 van best bezochte monumenten van 25 jaar Open Monumentendag behoort: de 25 Open Monumenten van de Week.
Opening Nationale Monumenten Estafette, Utrecht
De Estafette startte op 26 maart!2011 in De Inktpot te Utrecht, de stad waar in 1987 de eerste Open Monumentendag officieel geopend werd.!De finish vond plaats op zondag 11 september in het Paleis op de Dam in Amsterdam, de stad van opening in 2011. In totaal hebben meer dan 26.000 mensen de monumenten van de Nationale Monumenten Estafette bezocht!
Rondleiding Stadhuis Gouda tijdens Nationale Monumenten Estafette
8
Restauratiebeurs De Stichting Open Monumentendag stond op de Restauratiebeurs in de Brabanthallen in ’s-Hertogenbosch op 14 t/m 16 april met een eigen stand. De beurs was voor de stichting een goed netwerkmoment en ook een plaats waar veel monumenteneigenaren komen. De Restauratiebeurs besteedde veel aandacht aan de relatie tussen duurzaamheid en monumentenzorg, en in het verlengde daarvan, aan herbestemming. De Stichting Open Monumentendag sloot daar inhoudelijk met het thema Nieuw gebruik - Oud gebouw naadloos bij aan.
Reünie oud-bestuur Op 16 mei vond in Huize Hoevelaken een reünie van oud-bestuursleden plaats, met alle founding fathers and mothers van de Open Monumentendag, inclusief voormalig voorzitter Emil van Brederode.
9
Landelijke opening Amsterdam
Matthijs van Nieuwkerk
De landelijke opening was een echte jubileumopening. De 25e editie van de Open Monumentendag werd op 8 september feestelijk geopend door Prof. mr. Pieter van Vollenhoven in de Gashouder van de Westergasfabriek in Amsterdam, een landelijke topper als het gaat om hergebruik van monumenten. Voorafgaand aan de opening werd in een wervelende talkshow onder leiding van Matthijs van Nieuwkerk uitvoerig stilgestaan bij 25 jaar Open Monumentendag en de Agenda voor de Toekomst. Gasten waren Carolien Gehrels, Paul Schnabel, Koos Janssen en Hans van der Linden. Tracy Metz sprak een colum uit over herbestemming, waarin bouwen ombouwen wordt, en we herbestemmingsproof moeten gaan bouwen. Want dát is waardecreatie, dát zijn de monumenten van de toekomst.
Prof. mr. Pieter van Vollenhoven geeft de Open Monumentendag door aan een nieuwe generatie.
10
Open Monumentendag Klassendag
Op vrijdag 9 september werd voor de tweede keer de Open Monumenten Klassendag georganiseerd. Deze dag bezochten meer dan 16.000 leerlingen uit groep 7 en 8 een monument bij hen in de buurt. Circa 300 scholen in 85 gemeenten verspreid door heel Nederland deden mee. Het aantal deelnemende comités en leerlingen aan de Open Monumenten Klassendag ten opzichte van vorig jaar is verder gestegen. Na twee jaar doet nu een kwart van de comités mee aan de Open Monumenten Klassendag, sommigen met honderden leerlingen. De leerlingen gaan op de Klassendag met de klas naar een monument in de directe omgeving. Gewapend met een Monumentenkijker en een camera, ontdekken en ervaren de kinderen het monument. De rode draad in het lesmateriaal wordt gevormd door de Monumensjes; de vroegere bewoners of gebruikers van een monument, die met bijzondere feiten en verhalen in het lesmateriaal de monumenten tot leven brengen. Open Monumenten Klassendag in ‘s-Hertogebosch
Nieuw dit jaar was de Open Monumenten Klassendag hyvespagina, en de hyves en twitter-account van Guido de Gids. Via hyves konden de leerkrachten en leerlingen die meededen aan de Open Monumenten Klassendag hun reacties over de dag kwijt. ! De Klassendag is opgezet vanuit een vraag van comités naar landelijke ondersteuning bij het bereiken van schoolkinderen in het kader van de Open Monumentendag. De Open Monumenten Klassendag is sinds 2010 een vast onderdeel van de Open Monumentendag en wordt mede mogelijk gemaakt door het Fonds voor Cultuurparticipatie.
11
Internationale Fotowedstrijd voor de Jeugd Sinds 1997 doet Nederland, samen met inmiddels 35 andere landen, mee aan deze Internationale Fotowedstrijd. Deelnemers moeten tussen de 10 en 18 jaar zijn en de winnende foto’s komen in een internationale catalogus.!Met de Open Monumenten Klassendag en de internationale fotowedstrijd wil Stichting Open Monumentendag bij jeugd de belangstelling voor cultureel erfgoed wekken. De winnaars van de fotowedstrijd 2011:
12
Sterrenwacht Leiden Lars Belt, 10 jaar
Watertoren Gouda Francois van der Rhee ,10 jaar
13
Open Monumentendag 2011: Nieuw gebruik - Oud gebouw
In het weekend van 10 en 11 september stond de Open Monumentendag in het teken van hergebruik van monumenten. Nieuw gebruik van oude gebouwen is een actueel maatschappelijk thema, doordat naar verwachting de komende decennia veel gebouwen leeg zullen komen te staan. Verplaatsing van productie, ontkerkelijking, teruglopende middenstand, nieuwe eisen aan werkomgevingen en gezondheidszorg, en minder boerenbedrijven zijn een paar redenen. Veel van de gebouwen die daarbij vrijkomen – denk bijvoorbeeld aan industriële complexen, kerken, winkelpanden, ziekenhuizen en boerderijen – zijn monumenten die vragen om hergebruik, om zo een nieuw leven, een nieuwe toekomst te krijgen.
Themabeeld 2011
Nieuw gebruik van monumenten sloot naadloos aan bij 25 jaar Open Monumentendag. Door het brede publiek te informeren over en te betrekken bij monumenten draagt Open Monumentendag al 25 jaar bij aan de 14
bewustwording en het behoud van monumenten. En daarmee ook aan de betekenis, het hergebruik en de toekomst van monumenten.
15
Eerste Kamer, Den Haag Het was een zeer geslaagde Open Monumentendag met een thema dat erg goed werkte. Er waren veel en vooral bijzondere open monumenten (waaronder veel voor de eerste keer), enthousiaste comités en met een recordaantal bezoekers van 923.000. In Amsterdam waren de toppers Het Grachtenhuis met ruim 4.000 bezoekers, The Bank met 3.000 bezoekers, Huis Hammerstein met meer dan 4.000 bezoekers en het voormalige Shell-complex Overhoeks met circa 2.500 bezoekers. In Rotterdam trok de Van Nellefabriek 1.000 bezoekers en de Gispenfabriek in Culemborg 1.700. In Den Haag waren de toppers de Ridderzaal met 5.200 bezoekers en het gebouw van de Eerste Kamer met 3.200. Het Nedinsco-complex in Venlo trok 750, de Martinikerk in Groningen 2.500, de Suikerunie in Groningen 500 en De Lichtenberg in Weert 500 bezoekers. In ’s-Hertogenbosch werd De Gruyterfabriek door 3.000 mensen bezocht, de Politieacademie in Apeldoorn door 4.000 en de Grote- of Sint Michaëlskerk in Zwolle door 3.500 mensen. Andere toppers waren de Tricotfabriek in Winterswijk, de Meelfabriek in Leiden en de Pastoefabriek in Utrecht. De meeste toppers waren bijzondere voorbeelden van herbestemming.
De Baronie, Alphen aan den Rijn
Enkele bezoekersaantallen: Amsterdam 39.000, Dordrecht 37.000, Delft 25.000, Den Haag 24.000, Bergen op Zoom 17.000, Amersfoort 15.000, Deventer 15.000, Apeldoorn 15.000, Zwolle 14.500, ’s-Hertogenbosch 13.000, Groningen 12.000, Utrecht 11.000, Rotterdam 7.500, Weert 7.500, Alkmaar 7.000, Eindhoven 7.000, Westland 6.000, Kampen 5.500, Rheden en Rozendaal 5.500, Hoogezand-Sappemeer 4.000, Haldenberge 3.500, Oss 3.500, Den Helder 3.300, Hoorn 3.500, Gouda 3.000, Noordenveld 3.000.
16
Jubileumonderzoek Een van de activiteiten in het jubileumjaar was het opstellen van een agenda voor de toekomst. Na 25 jaar Open Monumentendag vond de Stichting het tijd voor een kritische reflectie op het functioneren en de effectiviteit van het evenement en een verkenning van haar toekomst. Om deze agenda op te kunnen stellen werd er een groot jubileumonderzoek uitgevoerd dat bestond uit drie onderdelen; het Continue Vakantie Onderzoek onder het publiek met extra vragen door NIPO-NBTC, een enquête onder de lokale comités en een expertmeeting op 27 mei 2011 te Hoevelaken. Het jubileumonderzoek werd mede mogelijk gemaakt door het Nationaal Restauratiefonds. De resultaten zijn vertaald in de Agenda voor de Toekomst. Belangrijk aspect van de agenda is dat de formule van de Open Monumentendag gehandhaafd blijft en dat er door de Stichting de volgende zeven ontwikkeldoelen zijn geformuleerd om het evenement te laten doorgroeien: 1.
OPEN voor alle generaties De Open Monumentendag blijft zich inzetten om alle generaties in de samenleving te bereiken, te betrekken en te interesseren voor monumenten.
2.
OPEN voor alle interessegroepen De Stichting Open Monumentendag streeft ernaar alle interessegroepen te betrekken bij de Open Monumen-tendag. Zij richt zich op iedereen die in erfgoed geïnteresseerd is, of daar welwillend tegenover staat.
3.
OPEN voor vrijwilligers en eigenaren De kracht van de Open Monumentendag zit bij de vrijwilliger, het lokale niveau en bij de laagdrempeligheid. De bereidwilligheid, actieve inzet en creativiteit van vrijwilligers en monumenteigenaren zijn daarbij cruciaal. De Stichting Open Monumentendag wil hen verder stimuleren en binden, en zich daarbij meer verdiepen in wat hen beweegt en daarop anticiperen.
4.
OPEN voor lokale en regionale initiatieven De Stichting Open Monumentendag zal zich inzetten om lokale en regionale initiatieven te stimuleren en te ondersteunen, om zo het draagvlak voor de Open Monumentendag op lokaal en regionaal niveau nog breder te maken.
5.
OPEN voor samenwerking en partnerschap De Stichting Open Monumentendag zal meer samenwerking, afstemming, uitwisseling, pr en wederzijdse ondersteuning opzoeken met strategische partners ten behoeve van een maatschappijbrede erfgoedpromotie en een versterking van haar positie.
6.
OPEN door het jaar heen De Stichting Open Monumentendag streeft naar een grotere zichtbaarheid van de Open Monumentendag door het jaar heen, door meer aandacht te vragen voor de openstelling van monumenten buiten de Open Monu-mentendag, zowel in fysieke als in overdrachtelijke zin, om zo een groter publiek te bereiken en te binden.
7.
OPEN voor nieuwe en sociale media De Stichting Open Monumentendag zal meer gebruik maken van nieuwe en sociale media om het publiek en diverse partijen regelmatiger, beter en interactiever te bereiken, te binden, en om de informatievoorziening vooraf en op de Open Monumentendag zelf te verbreden en verdiepen.
Een van de rondetafelgesprekken
17
tijdens expertmeeting in Hoevelaken
18
Publicaties
De jaarlijkse themapublicatie op zakformaat voor een breed publiek werd geschreven door Annet Pasveer. Aan de hand van verschillende typen gebouwen wordt over hergebruik verteld. Nieuw gebruik van oude gebouwen is geen fenomeen van vandaag of gisteren. Al eeuwenlang krijgen gebouwen wanneer ze hun oorspronkelijke functie kwijt raken een nieuwe gebruiker, die het gebouw aanpast aan zijn nieuwe bestemming. En daarna soms weer een andere, zodat aan het verhaal van gebouwen steeds een nieuw hoofdstuk toegevoegd wordt. Verhalen die mensen verbinden met een gebouw of een plaats en die al 25 jaar op Open Monumentendag beleefd kunnen worden. Nieuw gebruik – Oud gebouw laat zien dat verschillende typen gebouwen in verschillende tijden steeds andere bestemmingen hebben gekregen. De publicatie was te bestellen via de website. De prijs was " 7,50. 19
Jubileumattentie
Speciaal voor de vrijwilligers van de Open Monumentendag zijn er twintigduizend jubileumattenties gemaakt, in de vorm van zilveren sleuteltjes en sleutelhangers, die door de Stichting aan de comités zijn aangeboden.
20
Promotiemateriaal en website
Op al het promotiemateriaal van de Open Monumentendag staat het logo van de Open Monumentendag afgebeeld in combinatie met het logo van Rabo Vastgoedgroep. Het logo van de Open Monumentendag bevat de kleuren geel (signaalkleur) en blauw (Europese dimensie) waarin het element van de sleutel een centrale positie inneemt. Naast de website als belangrijkste communicatiemiddel, waren de logo’s in 2011 afgebeeld op: briefpapier, vlag, spandoek, bewegwijzeringbordje, folder, magazine, displaydoos, themapublicatie, button, poloshirt, raambiljet, A1-poster, digitale format brochure comités, digitale briefpapier comités en op de producten gerelateerd aan de Open Monumenten Klassendag. De hoofdsponsor stelde in 2011 punchballs ter beschikking.
21
De website www.openmonumentendag.nl had in 2011 327.000 bezoekers. Dat zijn 50.000 bezoekers meer dan in 2010. De website werd gehost door Exonet en technisch onderhouden door Zicht en Obivé
Publiciteit In het jubileumjaar werd de Open Monumentendag op steeds meer plekken zichtbaar. In een eerder moment dan gebruikelijk in het jaar, werd in 2011 vanaf maart de aandacht gevestigd op de Open Monumentendag 22
door de extra openstellingen in het kader van de Nationale Monumenten Estafette. De estafette genereerde veel, vooral regionale publiciteit en was zichtbaar op de website, door persberichten, wekelijks aandacht in de Erfgoedstem, en via Twitter.
Vanaf maart tot en met de Open Monumentendag was er heel veel publiciteit. Zowel lokaal, regionaal als landelijk. Er verschenen diverse grote artikelen over de Open Monumentendag in de landelijke dagbladen. Bijgaand een aantal daarvan. Ook het NOS-journaal heeft aandacht aan de Open Monumentendag besteed: zij maakten een reportage in Utrecht. Via @OpenMonumentdag op Twitter bracht Stichting Open Monumentendag haar volgers onder andere op de hoogte van de activiteiten rond de Nationale Monumenten Estafette. De landelijke stichting is niet de enige die twittert: enkele comités zoals Amsterdam, Rotterdam, Leidschendam-Voorburg en Breda zijn eveneens actief via het online medium.
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Maandag 5 september 2011 heeft Edith den Hartigh met een slag op de gong de handelsdag op de Amsterdamse beurs geopend. De Stichting opende de beurs vanwege het 25-jarig bestaan van Open Monumentendag. In Amsterdam, Brussel en Parijs wordt elke dag de handelsdag om 9.00 uur geopend met een gongslag, een oude traditie die sinds 2008 in ere is hersteld. 5 september is Stichting Open Monumentendag deze eer ten deel gevallen. Het team van de Stichting Open Monumentendag en vertegenwoordigers van het comité Amsterdam en de beurs waren aanwezig.
33
34
Internationaal Europa Nostra Op 10 juni 2011 werd, als onderdeel van het Europa Nostra Congres in Amsterdam, het Europa Nostra Forum over vrijwilligers in de erfgoedsector georganiseerd “Volunteers: added value for Europe’s cultural heritage”. Dit deed Europa Nostra in het kader van het 2011 - Europees Jaar van het Vrijwilligerswerk in samenwerking met Bond Heemschut en Erfgoed Nederland. De Stichting Open Monumentendag nam deel aan een aantal congresactiviteiten en leverde inhoudelijk bijdragen aan specifiek dit forum in de vorm van een onderzoek onder comités over de 18.000 Open Monumentendag vrijwilligers voor de reader, en door een bijdrage van Cornelis Zweegman van Comité OMD Gouda in de parallelsessie “How do we keep them happy?”, over het leidinggeven aan, en de motivatie en betrokkenheid van vrijwilligers in relatie tot de Open Monumentendag.
European Heritage Days
Het 4e European Heritage Days Forum vond plaats van 10 -12 oktober 2011 in Wroc#aw, Polen, bij werelderfgoed de Centennial Hall. Het jaarlijkse Forum is een ontmoetingsplek voor alle vertegenwoordigers van de European Heritage Days (EHD) en andere betrokkenen met een erfgoedachtergrond uit de aangesloten landen van de Raad van Europa. De slogan van dit Forum was “Value the Heritage! European Heritage and Economic Development” en ging in op erfgoed als economische motor. De activiteiten bestonden uit lezingen met internationale voorbeelden, rondetafelgesprekken met deelnemers uit verschillende landen en met verschillende achtergronden. Met als uitgangspunt dat erfgoed een veelzijdige bron van verdiensten is, kwamen drie thema’s aan bod: erfgoed tijdens de financiële crisis – luxe of noodzaak ?, het economisch potentieel van erfgoed – los van het toerisme en erfgoed en duurzame ontwikkelingen.
35
Vertegenwoordigers van de European Heritage Days
Aansluitend op het Forum vonden op 11 en 12 oktober trainingen plaats voor alle vertegenwoordigers van de European Heritage Days. Deze waren geheel gewijd aan de communicatie van de EHD waarbij het gebruik van sociale media en de traditionelere media als krant, radio en televisie centraal stonden. De Poolse organisatie had een tentoonstelling gemaakt over alle deelnemende landen aan de EHD op basis van aangeleverd beeldmateriaal, feiten en cijfers.
Annet Pasveer en Edith den Hartigh bij informatiepaneel over Nederland
Een vervolg op de bijeenkomsten met de vertegenwoordigers van de EHD vond plaats op 11 en 12 december in Straatsburg, Frankrijk, in het European Youth Centre. Tijdens deze bijeenkomst stond een ideeënuitwisseling over de Europese dimensie van de EHD centraal. Diverse landen gaven presentaties over verschillende projecten of plannen. Edith den Hartigh gaf namens de Nederlandse Open Monumentendag een presentatie met mogelijke internationale aanknopingspunten.
36
Open Monumentendag mogelijk gemaakt Rabo Vastgoedgroep is hoofdsponsor van de Open Monumentendag.
Het Nationaal Restauratiefonds ondersteunt de Open Monumentendag.
Het Fonds voor Cultuurparticipatie maakt de Open Monumenten Klassendag mogelijk.
Activiteitenverslag 2011 samengesteld door: Stichting Open Monumentendag Herengracht 474 1017 CA AMSTERDAM 020 422 2118
[email protected] www.openmonumentendag.nl
37
