STICHTING NATIONAAL DRINKWATER

STICHTING NATIONAAL DRINKWATER

DRINKWATER, CHEMICALIEN & GEZONDHEIDSRISICO'S

Auteur Bart Heyning

November 1995

2i/11/95

Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

2i/11/95

VERANTWOORDING Deze notitie beoogt op grond van een beknopte studie van vakliteratuur en resultaten van onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek een globale indruk te geven van de structurele bedreigingen waarmee de drinkwatervoorziening in Nederland wordt geconfronteerd. De bijgevoegde perspublicaties hebben een illustratief karakter. Aanbevolen wordt om de in het rapport behandelde (deel)onderwerpen niet meer dan als eerste oriëntatie en eventueel vertrekpunt voor verdere studie te gebruiken. STICHTING NATIONAAL DRINKWATER De Stichting Nationaal Drinkwater (SND) is een onafhankelijke non-profit organisatie, die zich richt op onderzoek naar de relatie tussen volksgezondheid en milieuvervuiling, in het bijzonder betreffende de drinkwatervoorziening. Eerdere activiteiten van SND zijn ondermeer: -Commentaar Beleidsplan Drink- en Industriewatervoor-ziening in het kader van de wettelijke inspraakprocedure -Commentaar Milieu- Effectrapport Beleidsplan Drink- en industriewatervoorziening, idem -Vergelijking van alternatieve drinkwaterdistributie-systemen BESTUUR: Dr. G. Boxhoorn B. Coebergh, arts Dr. E.A. Rinnooy Kan

Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

2i/11/95

SND

2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

4

SND

INHOUD

SAMENVATTING HOOFDSTUK I. UITGANGSPUNTEN 1. Probleemstelling 2. Doelstelling stichting 3. Werkhypothese 4. Definities HOOFDSTUK II. ORGANISATIE DRINKWATERVOORZIENING A. Waterleidingbedrijf 5. Bestuur 6. Inname, produktie en distributie B. Hoofdverplichtingen 7. levering deugdelijk drinkwater 8. niet voor gezondheid nadelig 9. geen verontreinigd water voor bereiding C. Bronnen drinkwater 10. kringloop water 11. oppervlaktewater 12. grondwater 13. geïnfiltreerd D. Techniek drinkwaterbereiding 14. uit oppervlaktewater 15. uit grondwater 16. uit geinfiltreerd water E. Distributie 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

5

SND

17. leidingmaterialen 18. distributiegebied 19. verbruik F. Normen 20. totstandkoming 21. normen Waterleidingbesluit 22 EEG richtlijn 23 WHO 24 Mineraalwater G. Toezicht 25. uitvoerend orgaan 26. regelmatige analyses 27. welke parameters 28. plaats van controle 29. frequentie van controle 30. verschil in controle 31. instrumenten bij normoverschreiding H. Openbaarmaking normoverschrijding 32. huidige aanpak HOOFDSTUK III PROBLEEMVERKENNING 33. Algemeen A. Contaminaties 34. overzicht herkomst contaminatie 35. verschil puntbronnen en diffuse bronnen (i) Contaminatie oppervlaktewater 36. Problematiek oppervlaktewater 37. aan oppervlaktewater gerelateerde problemen 38. (wetenschappelijke) gegevens kwaliteit oppervlaktewater 39. Persberichten 40. (gereserveerd) (ii) Contaminatie grondwater 41. Problematiek grondwater 42. (wetenschappelijke) gegevens kwaliteit grondwater 43. Persberichten (iii) contaminatie door diffuse bronnen 44. Problematiek diffuse bronnen 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

6

SND

45. Voorbeelden diffuse bronnen (iv) Contaminatie tijdens zuiveringsproces 46. Problematiek zuiveringsproces 47. (a) Bepaalde stoffen worden niet verwijderd 48. Voorbeelden 49. (b) stoffen die worden toegevoegd en onvoldoende worden verwijderd 50. (c) nevenproducten worden gevormd 51. Voorbeelden 52. (d) bij storingen stoffen niet geëlimineerd 53. (e) permanent keuzes tussen bacteriologische en chemische risico's (v) contaminatie na zuiveringsproces 54. Problematiek na zuiveringsproces 55. (a) Afgifte leidingmaterialen 56. (b) Permeatie van chemicaliën door leidingen 57. Technische gegevens 58. Omvangbodemverontreinigingen 59. Toepassing kunstofleidingen 60. Voorbeelden van permeatie 61. Karakter permeatieproblematiek 62. Ziekte clusters 63. (c) door leidingbreuk 64. (d) bacterievorming door onvoldoende desinfectie B. Tekortkomingen normenstelsel 65. Algemeen 66. Voorbeelden vakliteratuur 67. Recente praktijkvoorbeelden 68. Internationale aspecten C. Tekortkoming in Meettechnieken 69. Algemeen 70. Voorbeelden vakliteratuur 71. Voorbeeld ontdekking door nieuwe meettechniek D. Probleem buitengewone omstandigheden 72. Drinkwatervoorziening bij calamiteiten E. Combinatie toxiciteit 73. Combinatie werking 74. Overzicht mechanismen 75. Onderzoeksresultaten/ vakliteratuur F. Falen brongerichtbeleid 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

7

SND

76. Nationaal Milieubeleidsplan 77. Persberichten G. Na-ijlingseffect 78. Algemeen 79. Vakliteratuur H. Controle Leidingwater 80. Algemeen 81. Voorbeelden vakliteratuur I. Beperkingen wetenschappelijke kennis 82. Betrekkelijkheid wetenschappelijke kennis 83. Wetenschappelijke literatuur J. Monopoliepositie waterleidingbedrijven 84. Algemeen 85. Consequenties K. Beleidsruimte 86. Keuze grond- of oppervlaktewater 87. Vakliteratuur L. Openbaarmaking 88. Algemeen 89. Huidige praktijk HOOFDSTUK IV - AARD EN ERNST GEZONDHEIDSRISICO'S 90. Het begrip gezondheid 91. Indicatoren 92. Risico's 93. Risico karakter drinkwatercontaminatie 94. Overheidsbeleid 95. Beoordeling gezondheidsrisico's drinkwater 96. Effecten van afzonderlijke stof 97. Immuunsysteem 98. Lage concentraties 99. Voorbeelden schade aan gezondheid 100.Effecten combinatie van stoffen HOOFDSTUK V- IN LEIDINGWATER AANGETROFFEN STOFFEN 101. Verdacht carcinogene en mutagene stoffen 102. Andere aangetroffen chemische verbiningen 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

8

SND

103. Niet onderzochte verbindingen 104. Overige in leidingwater aangetroffen stoffen HOOFDSTUK VI SITUATIE BUITENLAND 105. Algemeen 106. Situatie in USA 107. Andere landen HOOFDSTUK VII - REACTIES VAN DE SAMENLEVING 108. Opinieleiders 109. Deskundigen 110. Overheidsinstanties 111. Waterleidingbedrijven 112. Politiek 113. Maatschappelijke organisaties 114. Industrie 115. Persberichten HOOFDSTUK VIII - OPLOSSINGSRICHTINGEN 116. Aard problematiek 117. Aanvulling op systeem centrale zuivering HOOFDSTUK IX - CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 118. Conclusies 119. Aanbevelingen BIJLAGE I - Geraadpleegde literatuur BIJLAGE II - Publikaties Vakliteratuur BIJLAGE III - Pers Publikaties BIJLAGE IV - Aangetoonde schadelijke stoffen in drinkwater met hun gezondheidsrisico's BIJLAGE V - Enkele reacties samenleving BIJLAGE VI - Toxicologische criteria BIJLAGE VII - Stofgegevens 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

9

SND

BIJLAGE VIII- Normen Waterleidingwet BIJLAGE IX - Onderzoek frequentie Waterleidingwet BIJLAGE X - Normen Oppervlaktewater BIJLAGE XI - Publikaties immuunssysteem BIJLAGE XII - Onderzoeksrapporten drinkwater USA


10

SND

Verwijzingen referenties: Voorbeeld: [II,12, pag 4] -het eerste cijfer verwijst naar het nummer van de Bijlage -het tweede cijfer verwijst naar het artikelnummer -het derde cijfer verwijst naar eventuele paginanummers


11

SND

SAMENVATTING

1. Afhankelijkheid drinkwater - Er is een grote afhankelijkheid van de gehele samenleving van drinkwater. 2. Carcinogene en mutagene stoffen - In het Nederlandse drinkwater, bereid uit water van de Rijn, Maas, het IJsselmeer en het Haringvliet, zijn 28 verdacht carcinogene en verdacht mutagene stoffen aangetroffen. De concentratie van een aantal stoffen (chloroform, bromoform e.a.) is zelfs in een aantal gevallen groter dan 10 microgram per liter. Hierdoor wordt drinkwater ter beschikking gesteld aan de consument met eigenschappen, waardoor het voor de gezondheid nadelig kan zijn. Waterleiding-bedrijven handelen in strijd met de wet door dit water aan de consument af te leveren. 3. Zuiveringsproces - Ook om andere redenen heeft de consument in Nederland geen zekerheid dat het aan hem geleverde drinkwater geen gezondheidsrisico's met zich meebrengt. Door of tijdens het zuiveringsproces worden: -niet alle schadelijke stoffen uit grond- en oppervlaktewater verwijderd -chemicaliën toegevoegd die daarna onvoldoende worden verwijderd -schadelijke stoffen gevormd ten gevolge van het desinfectieproces -permanent gedwongen keuzes gemaakt tussen schadelijke technieken ter reductie van bacteriologische- danwel van chemische risico's 4. Distributie - Ná het zuiveringsproces kunnen tijdens distributie, om de volgende redenen schadelijke stoffen in het aan de consument ter beschikking gestelde drinkwater komen: -door afgifte leidingmaterialen -ten gevolge van leidingbreuk -door bacterievorming door onvoldoende desinfectie 5. Permeatie - Daarnaast kunnen, na het zuiveringsproces, schadelijke in de bodem 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

12

SND

gedumpte chemicaliën door kunstofwaterleidingen heendringen en in het af te leveren drinkwater worden meegevoerd. Ook om deze reden heeft de consument (indien onderweg van het waterleidingbedrijf naar zijn huis kunststofwaterleidingen worden gebruikt) geen garantie dat het afgeleverde leidingwater géén gezondheidsrisico's met zich meebrengt. 6. Normen - Doordat vele normen ontbreken kan het drinkwater stoffen bevatten die naderhand schadelijk voor de gezondheid blijken te zijn. Er bevinden zich zoveel stoffen in het water dat volgens het Ministerie van VROM een effectieve controle op alle stoffen onmogelijk is. Volgens de drinkwaterbedrijven zelf kan van vele stoffen zelfs de aanwezigheid niet worden vastgesteld. 7. Combinatiewerking - De Waterleidingwet gaat ten onrechte uit van normen voor afzonderlijke stoffen. Op grond van de huidige inzichten moet worden uitgegaan van de onder omstandigheden elkaar versterkende effecten van combinaties van afzonderlijke stoffen . 8. Perceptie consument - De perceptie van de consument van de drinkwatervoorziening heeft ('Er zitten geen stoffen in drinkwater, die eigenschappen hebben, welke nadelig zijn voor mijn gezondheid') correspondeert niet met de feitelijke situatie. Dit beeld wordt ondermeer door waterleidingbedrijven opgeroepen door de slogan 'Het best bewaakte levensmiddel komt uit de kraan". Omdat een 'goede bewaking' geenszins een garantie vormt voor de kwaliteit van het af te leveren water (bijvoorbeeld door een technische onmogelijkheid om in te grijpen), kan aan slogans van bovengenoemde strekking een element van misleiding worden toegekend in die situaties waarin het leidingwater ongewenste stoffen bevat. 9. Conclusie - De conclusie is, dat met het huidige systeem van drinkwatervoorziening niet kan worden gegarandeerd dat het drinkwater geen gezondheidsrisico's met zich meebrengt.De consument moet niet alleen rekening houden met mogelijke acute schadelijke effecten ten gevolge van bacteriologische en/of verontreinigingen ten gevolge van permeatie van chemicalien door waterleidingbuizen, met name gaat het ook om de bijdrage aan 'vertraagde' schadelijke effecten op de gezondheid door de aanwezigheid van mutagene, carcinogene, teratogene en xeno-biotische stoffen in het leidingwater. Door blootstelling aan en langzame accumulatie van chemicaliën in het lichaam moet rekening gehouden worden met effecten op neurologische, fysiologische, biochemische en hematologische werkingsmechanismen en het immuunsysteem.


13

SND

10. Alternatieve opties - Zoals uit het rapport blijkt is de problematiek ten aanzien van de drinkwatervoorziening zodanig complex en oplossingen zodanig tijdrovend, dat alternatieve opties voor beleid in iedergeval in beeld moeten worden gebracht. Met name dienen er voorzieningen te worden getroffen voor consumenten, die overwegende bezwaren hebben tegen het gebruik van leidingwater waarin stoffen zitten, die nadelig voor de gezondheid zijn, kunnen beschikken over deugdelijk drinkwater. 11. Decentrale zuivering - Gezien de aard van de problemen (niet alleen bij de zuivering maar ook bij het transport via het leidingstelsel) lijkt decentrale drinkwaterzuivering een noodzakelijke optie om als aanvullende voorziening op het huidige systeem te kunnen dienen.


14

SND

HOOFDSTUK I. UITGANGSPUNTEN

1. Probleemstelling Op grond van literatuuronderzoek heeft de Stichting Nationaal Drinkwater ('de Stichting') vastgesteld dat de Nederlandse drinkwaterbedrijven niet overeenkomstig de Waterleidingwet aan de verbruikers in hun distributiegebied te allen tijde 'deugdelijk drinkwater' leveren. De Stichting meent dat er voorzieningen moeten worden getroffen, waardoor de levering van deugdelijk drinkwater op korte- en op middellange termijn, op ieder moment onder alle omstandigheden is gewaarborgd. 2. Doelstelling Stichting Krachtens haar statuten heeft de Stichting tot doel 'de bevordering van de volksgezondheid, in het bijzonder door te bevorderen dat deugdelijk drinkwater aan verbruikers wordt geleverd met al hetgeen daarmee verband houdt'. De Stichting tracht haar doel ondermeer te verwezenlijken door het (doen) uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, het verzamelen van wetenschappelijke publikaties en het doen van proefprojecten, al dan niet in samenwerking met overheidsinstanties en/of andere partners. 3. Werkhypothese Als werkhypothese wordt uitgegaan van de stelling dat 'de consument in Nederland geen garantie heeft dat het drinkwater geen gezondheidsrisico's met zich meebrengt'. 4. Aanpak Aan het Instituut voor Milieu- en Systeemanalyse (IMSA) te Amsterdam is opdracht gegeven om na te gaan of de werkhypothese juist is en, zo ja, welke strategieën de Stichting Nationaal Drinkwater (SND) zou kunnen volgen strategieen om de 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

15

SND

drinkwaterproblematiek op een constructieve wijze op de maatschappelijke agenda te krijgen

4a.Definities "Consument in Nederland": iedereen die aangesloten is op de openbare drinkwatervoorziening. Consumenten, die derhalve in hun eigen drinkwater voorzien (door middel van b.v. een waterput) vallen buiten het bestek van deze notitie. "Garantie": de in de Waterleidingwet neergelegde verplichting van de Waterleidingbedrijven om deugdelijk water te leveren heeft het karakter van een 'resultaatsverplichting' (zie par. 10). "Gezondheidsrisico's": kans op korte-, middellange- en lange termijn gezondheidseffecten. Bij korte termijneffecten wordt gedacht aan ondermeer acute bacteriologische of toxische aandoeningen. De middellange- en lange termijn gezondheidseffecten betreffen ondermeer mutagene-, carcinogene- en teratogene invloeden op het menselijk organisme. "RIVM"- Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne "WHO" - World Health Organisation "RIWA" - Samenwerkende Rijn- en Maaswaterleidingbedrijven


16

SND

HOOFDSTUK II ORGANISATIE DRINKWATERVOORZIENING

A. WATERLEIDINGBEDRIJF 5. Organisatie Waterleidingbedrijven zijn naamloze vennootschappen, waarvan de aandelen worden gehouden door de Provincies en of de gemeenten in het distributiegebied (met uitzondering van waterleidingbedrijf Doorn). 6. Taakgebied De Waterleidingbedrijven zijn verantwoordelijk voor de inname en transport van ruw water, de produktie - en distributie van drinkwater. Verantwoordelijk voor de kwaliteit van het oppervlaktewater zijn de waterschappen. B. HOOFDVERPLICHTINGEN 7. Levering deugdelijk drinkwater Artikel 4 van de Waterleidingwet (WLW): het waterleidingbedrijf is gehouden zorg te dragen dat de levering van deugdelijk drinkwater aan de gebruikers in zijn distributiegebied is gewaarborgd. 8. Niet voor de gezondheid nadelig Krachtens artikel 4 van het Waterleidingbesluit (WLB) mag het waterleidingbedrijf geen drinkwater aan anderen ter beschikking stellen, waardoor het voor de gezondheid nadelig kan zijn. 9. Geen verontreinigd oppervlaktwater voor bereiding Artikel 17c WLB: het is verboden om drinkwater te bereiden uit oppervlaktewater dat niet voldoet aan de ten aanzien van kwaliteitsklasse IIIB (vrij ernstig verontreinigd water) gestelde eisen. Voor grondwater zijn geen eisen gesteld. 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

17

SND

10. Resultaatsverplichting De in de Waterleidingwet neergelegde verplichting van de Waterleidingbedrijven om deugdelijk water te leveren heeft niet het karakter van een 'inspanningsverplichting' (waarbij het voldoende is dat de waterleidingbedrijven hebben gedaan wat in hun vermogen ligt om deugdelijk water ter beschikking te stellen), doch een 'resultaatsverplichting': waterleidingbedrijven moeten op ieder moment en onder alle omstandigheden schoon water ter beschikking stellen aan de consument. C. BRONNEN DRINKWATER 11. Algemeen Het drinkwater wordt in Nederland gewonnen uit -oppervlaktewater (32%) -grondwater (68%) Zie voor een schematische voorstelling van de kringloop van het water afbeelding 1. 12. Oppervlaktewater Bij oppervlaktewater wordt onderscheid gemaakt tussen directe winning (2%) en winning via spaarbekken (16%). Via kunstmatige infiltratie wordt 14% gewonnen. Oppervlaktewaterwinning wordt gerealiseerd door ondermeer waterwinningbedrijven in de Biesbosch, Amsterdam en Limburg [I,a4,pag 16 e.v.]. Van de totale produktiecapaciteit (245 miljoen m/3) wordt 90% gevoed door de Maas, 10% wordt gevoed door de Rijn/ overig oppervlaktewater. De Maas is een zuivere regenrivier met zeer sterke fluctuaties in de afvoer (met name in lange hete zomers) [I,a7,pag 11]. De concentratie van de in de Maas geloosde stoffen per eenheid zal hierdoor in de zomermaanden sterk toenemen. De voorraad van de Biesbosch is ca. 8 weken, Loenderveen 3 weken, Bekkens Braakman 26 weken [I,a4,pag 28 e.v.]. Het grootste deel van het infiltratiewater is afkomstig van Maas en Rijn en IJsselmeer ( ca. 175 miljoen m/3). 13. Grondwaterwinning Grondwaterwinning beperkt zich voornamelijk tot het pleistocene deel van Nederland.Er zijn ruim 250 winplaatsen voor de openbare watervoorziening in gebruik. Hiervan komt 216 m3 per jaar af van oppervlaktewater, 199 m3 per jaar van duin- infiltraat en 705 m3 per jaar van oevergrondwater en grondwater (cijfers 1985). Men onderscheidt ten aanzien van de grondwaterwinning de volgende typen : 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

18

SND

(-a) freatische winning: winning uit zandpakketen, grind- en kalksteenformatie, waarbij de bovenliggende slecht doorlatende grondlagen een weerstand tegen verticale grondwaterstroming hebben van minder dan 500 dagen. Kenmerk: gevoelige grondwaterwinning; (-b) winning uit pakketten met semi-spanningswater, waarbij de bovenliggende slecht doorlatende grondlagen een weerstand hebben, gelegen tussen de 500 en 2000 dagen.Kenmerk: minder gevoelige grondwaterwinning; (-c) winning uit pakketten met semi-spanningswater, waarbij de bovenliggende slecht doorlatende grondlagen een weerstand hebben van meer dan 2000 dagen. Kenmerk: minder of nietgevoelige grondwaterwinning; -d. oevergrondwaterwinning [I,a6]. D. TECHNIEK DRINKWATERBEREIDING 14. Uit oppervlaktewater Afhankelijk van de kwaliteit van het oppervlaktewater worden de navolgende zuiveringsstappen toegepast: microzeven, coagulatie/ flocculatie, sedimentatie, flotatie, pelletontharding, ozonisatie, actief koolfiltratie, langzaam zandfilter, desinfectie, snelfiltratie en beluchting [I,a7, pag 6 e.v]. Zie ook afbeelding 2. Tijdens het transport c.q. het produktieproces van oppervlaktewater wordt ondermeer aan het water toegevoegd: produkt

doel

-ijzerchloride -aluminium chloride -natronloog -natriumcarbonaat -ijzersulfaat -zwavelzuur -zoutzuur -floc-hulpmiddelen -loog -carbonaat -chloor

coagulatie flocculatie pHcorrectie/ ontharding

pH correctie

desinfectie

Het grondstoffengebruik per miljoen m3 jaarproductie bedraagt ondermeer: ijzersulfaat 45 ton, zwavelzuur 96% 7,0 ton, vlokhulpmiddel 0,5 ton, 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

19

SND

natronloog chloorgas actieve kool Zie [I,a7, pag iii].

46 0,5 3-6

ton, ton en ton.

In bijlage [III, 5] is een overzicht opgenomen van de 16 stoffen die door de Vlaamse Watervoorzieningen in een zuiveringsinstallatie voor de bereiding van drinkwater uit oppervlaktewater worden toegevoegd. Bij het transport van innamewerk/ spaarbekken tot aan de zuiveringsinstallatie wordt, uitgaande van 0,5 mg/l Cl 2, wordt het chloorgebruik ten behoeve van transport- chlorering geschat op 0,5 ton Cl 2/ miljoen m3 jaarproduktie [I,a7, pag 24]. 15. Uit Grondwater Door de reinigende werking van de bodem is diep grondwater hygienisch betrouwbaar en behoeft geen bacteriologische zuivering of desinfectie worden toegepast. Is het grondwater ontstaan door rechtstreekse infiltratie van regenwater in schone zuivere zanden (Veluwe) dan zal het zuurstofgehalte aan teruggewonnen water nog hoog zijn, het gehalte aan opgeloste stoffen gering en kan dit water direct zonder verdere reiniging worden gedistribueerd. Bevat het grondwater door locale omstandigheden een verhoogd koolzuurgehalte, een te laag zuurstofgehalte, opgeloste ferro- en mangaanverbindingen, kalk of is het grondwater bacteriologisch niet betrouwbaar dan komen voor de zuivering er van onder normale omstandigheden de volgende processen in aanmerking: beluchting, ontijzering, ontmanganing, nitrificatie, ontzuring, ontharding en desinfectie. In principe kunnen al deze processen worden uitgevoerd door een combinatie van intensieve beluchting c.q. ontgassing en filtratie van het water. Filtratie geschiedt in een bed van filtermateriaal, dat veelal uit zand bestaat. Daar waar beluchting en filtratie de verwijdering van bestanddelen niet optimaal kunnen bewerkstelligen, worden chemische technieken ten hulp geroepen [I,a6]. Voor het processchema zie afbeelding 3. 16. Uit geinfiltereerd water In Nederland werd in 1989 ongeveer 180 miljoen m3 water tot infiltreren gebracht. Van dit water wordt 98% voorgezuiverd, 96% geinfiltreerd in duingebieden en 89% getransporteerd over meer dan 50 km. Het aangevoerde en vervolgens geinfiltreerde water wordt samen met ca 30 miljoen m3 grond- of duinwater opgepompt en nagezuiverd tot drinkwater. Infiltratie kenmerkt zich als een wijze van drinkwatervoorziening, waarbij uit een weliswaar niet of moeilijk te beschermen bron het oppervlaktewater, op een 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

20

SND

bedrijfszekere wijze, zonder veel chemicalien, met relatief weinig energie (wel is er sprake van een voor- en nazuivering en een relatief grote transportafstand), een constante waterkwaliteit en een constante temperatuur kan worden geboden. Essentieel bij infiltratie is dat bij natuurlijke weg door een bodempassage hygienisch (bacteriologisch en virologisch) betrouwbaar water wordt verkregen zonder dat hierbij toevoeging van desinfectie nodig is. Een uitzondering hierop vormt evenwel de chlorering, die nodig is om problemen met aangroei tijdens transport tegen te gaan. Ook wordt het toegepast om proeven met bacteriegroei in of verstopping van infiltratieputten tegen te gaan. Gewezen moet worden op de vorming van trihalomethanen en andere gehalogineerde verbindingen door chlorering van water [I,a8]. In het Milieu-effectrapport Beleidsplan Drink- en Industriewatervoorziening (basisrapport IV) lijkt het probleem van mogelijke verontreiniging van de bodem ten gevolge van het inbrengen van beperkt voorgezuiverd infiltratiewater (onbekende stoffen?), geen belangrijke plaats in te nemen DISTRIBUTIE EN VERBRUIK 17. Leidingmaterialen Medio 1988 had Nederland 91.000 km leidingnet, waarvan ongeveer [II,2]: 37.000 km uit asbestcementleiding 15.000 km gietijzerenleiding 35.000 km PVC 5.000 km overige materialen (zoals HDPE) 18. Distributiegebied Per medio 1980 waren er ca. 5.7 miljoen aansluitingen. Dit komt neer op een dekkingspercentage van 99,89% ). Bij 15 miljoen inwoners en 39 drinkwaterproductie-bedrijven worden er gemiddeld circa 400.000 consumenten per drinkwaterbedrijf bediend. 19. Lekkages Vijf á zes procent van het geproduceerde leidingwater verdwijnt door lekkende leidingen in de grond. Op een totale jaar produktie van 1,2 miljard m3 komt dit neer op 120.000 liter per minuut of 63 miljard liter per jaar [III,48]. 19a.Verbruik 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

21

SND

De kwaliteit van het leidingwater wordt afgestemd op de eisen waaraan de kwaliteit van, voor menselijke consumptie bestemd, water moet voldoen. Per dag neemt de mens circa 1,5 tot 2 liter (al dan niet in de vorm van thee, koffie etc.) tot zich. Het verbruik van water is echter veel hoger en beslaat momenteel circa 135 liter per persoon per dag (ondermeer voor WC-spoeling en wasmachine) [II,1]. F. NORMEN 20. Totstandkoming De wijze waarop de huidige normen van het Waterleiding-besluit tot stand zijn gekomen is onduidelijk. Bij navraag bij Ministeries en wetenschappelijke bibliotheken bleken geen gegevens hierover beschikbaar - noch over de gevolgde procedure en gehanteerde data. Door de werkgroep 'Normen waterleidingbesluit' van VROM is een voorstel gemaakt tot aanpassing van het Waterleidingbesluit: "Herziening Normen Waterleidingbesluit 1993" (hier ook te noemen HNW93). De normen hebben momenteel geen officiële status en anticiperen op de aanpassing van de EEG-richtlijn. In HNW93 is voor toxicologische verbindingen uitgegaan van de WHOrichtlijnwaarden of van een normwaarde bepaald door het RIVM. Bij de berekening van de normwaarden wordt uitgegaan van de ADI (Acceptable Daily Intake) of TDI (Tolerable Daily Intake). Hiervan wordt een bepaald percentage toegekend aan drinkwater. RIWA rapport: Op dit moment zijn slechts voor een beperkt aantal verbindingen ADI opgesteld. Het is dan ook niet mogelijk om alle in het water aangetroffen verbindingen aan dit criterium te toetsen [I,e, pag 215]. Naast 'gezondheidskundige' normwaarden worden ook bedrijfstechnische normen en esthetisch/ organoleptische normen vastgesteld. Voor een aantal stoffen (antropogene verbindingen) worden 'voorzorgsnormwaarden' gesteld. Bij de normering wordt ook rekening gehouden met de andere belangen, zoals technische mogelijkheden en financiele haalbaarheid. Ook houdt de overheid rekening met de belangen van de industrie [III, 12 bij 3.3.6]. 21. Normen Waterleidingbesluit De 71 normen, waaraan de Nederlandse waterleiding-bedrijven moeten voldoen, zijn opgenomen in Bijlage A van het Waterleidingbesluit [VIII].


22

SND

22. Normen EEG-richtlijn Op grond van de EEG-richtlijn van 15 juli 1980 moeten de EEG-lidstaten hun drinkwaternormen aanpassen aan de in de richtlijn opgenomen parameters. In een aantal gevallen worden in de EEG-richtlijn strengere normen gehanteerd dan die in het Waterleidingbesluit. De Nederlandse Waterleidingwet, c.q. het Waterleidingbesluit is niet conform de EEG-richtlijn van 1980 aangepast. 23. Normen WHO Er bestaat een belangrijk verschil tussen de doelstelling van het Waterleidingbesluit en die van de Wereld Gezondheids Organisatie(WHO). Het Waterleidingbesluit gaat uit van de aanvaardbaarheid van ongewenste stoffen tot en met de normwaarde. Het doel van de 'Guidelines for drinking-water quality' van de WHO is echter "( ) the protection of public health and thus the elimination, or reduction to a minimum, of constituents of water that are known to be hazardous to the health and wellbeing of the community". Gezien de vele onzekerheden die er zijn ten aanzien van normen en de lange termijn effecten van zowel afzonderlijke- als combinatiewerking van chemicaliën op ons lichaam zouden de Nederlandse normen hetzelfde uitgangspunt als dat van de Wereld Gezondheids Organisatie moeten hebben. 24. Normen mineraalwater Voor mineraalwater geldt een afwijkend en beperkt normstelsel. Alhoewel er een aantal normen zijn gesteld is er geen verplichting om mineraal- en bronwater te toetsen aan de normen van de Waterleidingwet. G. TOEZICHT 25. Uitvoerend orgaan Krachtens artikel 6 lid 2 van het Waterleidingbesluit is de 'eigenaar van het drinkwaterbedrijf' gehouden het door hem geproduceerde drinkwater af pompstation en in het distributiegebied zelf te controleren. Een en ander geschiedt op grond van een door de Inspecteur van de Volksgezondheid goed te keuren schema. De Inspecteur krijgt achteraf (binnen 6 maanden van het vorige kalenderjaar) een samenvatting van de analyse gegevens.


23

SND

De Inspectie van de Volksgezondheid pleegt mede toezicht te houden op waterleidingbedrijven. Krachtens artikel 5 Waterleidingwet (WLW) is het waterleidingbedijf verplicht: -gevraagde inlichtingen te verstrekken aan Inspecteur -medewerking te verlenen aan onderzoek In artikel 6 WLW is bepaald dat het drinkwater bedrijf onverwijld informeert indien het geen deugdelijk drinkwater kan leveren. Krachtens artikel 7 WLW kan de Inspecteur het waterleidingbedrijf verplichten maatregelen te nemen. Het bedrijf kan hiertegen in beroep komen. Het beroep heeft in principe schorsende werking. Deze Inspectie beschikt echter niet over wettelijke bevoegdheden welke het mogelijk maken in te grijpen waar het belang van de volksgezondheid die zou vereisen. 26. Regelmatige analyses Het waterleidingbedrijf moet - het water dat het gebruikt als grondstof voor de bereiding van drinkwater, - het uitgaande drinkwater van het pompstation, en - het drinkwater in het distributiegebied onderzoeken. De wijze waarop en de frequentie is bepaald in het WLW artikel 6 e.v. 27. Welke parameters In bijlage C van het Waterleidingbesluit zijn de meetprincipes opgesomd, krachtens welke het waterleidingbedrijf periodiek onderzoek moet toepassen [I,X]. In bijlage D zijn de parameters voor onderzoek gedefinieerd. 28. Plaats van controle Blijkens de Waterleidingwet wordt voornamelijk het uitgaande drinkwater in het pompstation gecontroleerd. Slechts de troebelingsgraad, het electrisch geleidingsvermogen, geur en smaak, temperatuur en stoffen, die hoofdzakelijk met de bedrijfstechnische aspecten te maken hebben, c.q. inwerking van het water op het leidingsysteem worden in het distributiegebied gecontroleerd [IX]. Een verplichting om de controle op telkens wisselende meetpunten 'end of pipe' (bij de consument thuis) te verrichten is niet in het besluit opgenomen. 29. Frequentie van controle 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

24

SND

De frequentie van controle hangt af van de te verwachten of aangetroffen verontreinigingen en de plaats van de controle in de produktie, respectievelijk distributieketen. [X]. 30. Verschil in controle Omdat de zuiveringsprocessen onderling verschillend zijn, wordt door ieder drinkwaterbedrijf zelf een schema voor de controle opgesteld. Dit schema moet door de Inspecteur van de Volksgezondheid worden goedgekeurd. De criteria op grond waarvan de Inspecteur het schema kan afkeuren zijn niet in de wet vastgelegd. 31. Instrumenten bij normoverschreiding In geval van bacteriologische verontreiniging zal het drinkwaterbedrijf trachten met extra chemische desinfectiemiddelen de betreffende bacterie uit het produktieproces en/of het distributiesysteem te elimineren. In geval van chemische verontreiniging van oppervlaktewater kan, bij tijdige constatering, de inname van water worden stopgezet. Bij geleidelijke verontreiniging zal het produktieproces op termijn moeten worden aangepast. H. OPENBAARMAKING NORMOVERSCHRIJDING

32. Huidige aanpak Er is geen wettelijke regeling. In de brief van de minister van VROM van 6 november 1986 aan de Tweede Kamer zijn gedragslijnen opgenomen ten aanzien van openbaarmaking van overschrijding van drinkwaternormen. Kern van de brief vormt de vaststelling dat de consequenties van stopzetten van de drinkwaterlevering zowel maatschappelijk alswel uit een oogpunt van volksgezondheid (buitengewoon) groot zijn".( ). "De bekendwording van normoverschrijding in het drinkwater roept bij velen gevoelens van onveiligheid met betrekking tot de gezondheid op". In de voornoemde brief worden mogelijkheden opgesomd om de levering zolang mogelijk te continueren, waaronder: -inwinnen advies van deskundigen -verlenen van tijdelijke ontheffing -terugrekening van de hoeveelheid van de betreffende stof 'op een geheel leven' -ontrading van het gebruik van leidingwater voor consumptie met advies: koken van water 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

25

SND

-achteraf melden van overschrijding Indien drinkwater ongewenste stoffen bevat die niet vallen onder de beperkte lijst van 71 normen in de Waterleidingwet, kan - zonder in strijd te komen met de wet gesteld worden dat het water 'aan de gestelde normen' voldoet. Bij het aantreffen van bentazon in het leidingwater van Amsterdam is deze aanpak gevolgd om 'paniek te voorkomen'[III,1 en III,19].


26

SND

HOOFDSTUK III PROBLEEMVERKENNING

33. Algemeen Een goede watervoorziening is van groot belang voor de gezondheid, het welzijn en de welvaart van de samenleving. Nederland kent een kwalitatief hoogwaardige watervoorziening die echter in toenemende mate met milieuproblemen wordt geconfronteerd. Zie ondermeer: -Beleidsplan Drink- en Industriewatervoor-ziening (VROM 93/95): 'nitraat en allerhande organische verbindingen, waaronder bestrijdings-middelen vormen een ernstige bedreiging voor de drinkwatervoorziening - nu en in de toekomst' [I, a4, pag 1]. -Prof Dr H. Saeijs, EU Rotterdam 'We zijn niet self supporting. Onvoldoende schoon water is een snel groeiend en explosief probleem, óók in Nederland' [III,40] -Algemeen Dagblad (29/9/95): 'Waterleidingbedrijven garanderen niet langer dat het drinkwater van topkwaliteit is' [III,40]. A. CONTAMINATIES 34. Overzicht herkomst contaminaties Schadelijke stoffen die in het leidingwater worden aangetroffen kunnen afkomstig zijn van meerdere bronnen in verschillende stadia van de drinkwaterbereiding en distributie: 1. puntbronnen oppervlaktewater 2. puntbronnen grondwater 3. diffusebronnen 4. door of ondanks zuiveringsproces 5. na zuivering 35. Verschil puntbronnen en diffusebronnen a. aard puntbronnen: vaak onderworpen aan vergunningverlening, lokaal. 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

27

SND

Voorbeelden zijn ondermeer lozingspunten bedrijven en vuilstortplaatsen. Kan in principe via vergunningbeleid worden beinvloed. b. diffusebronnen: vallen vaak niet onder vergunningverlening, lokaal en internationaal grensoverschrijdend, moeilijk grijpbaar. Belangrijkste diffusebronnen in Rijnland zijn bijvoorbeeld: koper, anti-fouling, corrosie koperen waterleiding en bovenleiding NS. Ook verkeer, (verstuiving) bestrijdingsmiddelen, emissie industrie. (i) Contaminatie van oppervlaktewater 36. Problematiek oppervlaktewater Wettelijke situatie: -verbod om drinkwater te maken uit oppervlakte water dat niet voldoet aan wettelijke grenswaarden (zie par.9) Feitelijke situatie: -zowel incidenteel als structureel worden grenswaarden voor oppervlaktewater overschreden. 37. Aan oppervlaktewater gerelateerde problemen: Wettelijke situatie: -geen drinkwater ter beschikking stellen dat eigenschappen heeft waardoor het voor de gezondheid nadelig kan zijn (zie par.8). Feitelijke situatie: -ontbreken van kennis omtrent de rechtvaardiging van normen in het algemeen -ontbreken van een groot aantal grenswaarden voor oppervlaktewater -ontbreken van detectietechnieken voor groot aantal stoffen in oppervlaktewater -groot aantal onbekende stoffen in oppervlaktewater -aanwezigheid van 300 mln m3 verontreinigd slib met een cocktail van schadelijke stoffen onder in de Nederlandse rivieren, kanalen en havens (verwijdering kost f 7 mld) [II,6 en III,41]. 38. (wetenschappelijke) gegevens oppervlaktewater - Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer: Oppervlaktewater, grondwater, regenwater, rivierslib is zeer zwaar verontreinigd met verboden stoffen. Maximaal toelaatbare gehalte wordt soms 7000 maal overschreden [III,41]. -Ministerie VROM/ Speuren naar Sporen II: Van de 70 aangetoonde 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

28

SND

bestrijdingsmiddelen overschrijden er 22 het maximaal aanvaardbaar risiconiveau in water bestemd voor de bereiding van drinkwater. Veel stoffen leveren, ook in lage concentraties een bijdrage aan de toxiciteit (combinatietoxiciteit). Men kan niet voor de risicobeoordeling uitgaan van de effecten van de afzonderlijke stoffen alleen. In verband met deze combinatietoxiciteit wordt op grond in de Derde Nota Waterhuishouding de eis gesteld van een gewogen sommatie van < 1. Op de meetpunten wordt het gewogen gemiddelde overschreden met een factor tussen 9 en 2395 maal de norm [II,3]. -Hoogheemraadschap Fleverwaard/ Ernstige vervuiling van oppervlaktewater en neerslag: Grenswaarden worden door meerdere bestrijdingsmiddelen overschreden. Meerdere bestrijdingsmiddelen komen in de neerslag voor. Organische tinverbindingen groot probleem (overschrijding van 1500 maal de grenswaarde); vervuiling is hierdoor aanmerkelijk ernstiger dan de vervuiling met stoffen als PCB's, PAK's, zware metalen en organochloorpesticiden zoals DDT. Diffuse bronnen worden steeds belangrijker. Steeds hogere eisen aan meet- en onderzoeksinspanningen [II,4]. -Tauw Milieu, Prov Noord Holland e.a./ Bestrijdings-middelen in het Meetnet grondwaterkwaliteit Noord Brabant: EEG richtlijn voor bestrijdingsmiddelen in drinkwater wordt in meer dan 25% van de onderzochte monsters overschreden . -R. Didde/ Hightech water uit de Kraan: de sterk aan PCB's verwante persistente chloorhoudende stoffen toxafeen (insecticide), TCP (een kleurstof) en PCT (een brandvertrager) kunnen nu in het rivierwater worden aangetoond. Daarmee gelden de Rijn en de Maas plotseling weer als de meest vervuilde rivieren in het gebied rond de Atlantische oceaan. -RIVM/ Chloriet en chloraat in drinkwater: een desinfectie of een milieuprobleem?; chloriet en chloraat kunnen in het drinkwater komen als verontreiniging van het oppervlaktewater, gemiddeld 10-40 mcg/ lt. Tijdens opslag in de spaarbekkens, ozonisatie, coagulatie/ snelfiltratie actieve koolfiltratie wordt het concentratieniveau over het algemeen niet verlaagd [II,15]. -Centrum voor Milieukunde, RU Leiden/ Gebruik van bestrijdingsmiddelen langs akker en slootkanten in de Haarlemmermeer: akkerbouwers bespuiten zowel de insteek, als de slootkant als de slootbodem zeer intensief met herbiciden (waaronder glyfosfaat en MCPA). Toepassingen van illegale bestrijdingsmiddelen worden niet uitgesloten [II,5]. -Prof Dr J.H. Kop/ Wat is het trillen der venen ons waard: Ondanks de geavanceerde zuiveringssystemen kan het geproduceerde drinkwater bevatten: (a) resten van nog te detecteren verbindingen, die een gevaar opleveren (hoe klein ook) voor de volksgezondheid, (b) resten van niet te detecteren verbindingen, die een gevaar opleveren (hoe klein ook) voor de volksgezondheid, (c) resten van te 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

29

SND

detecteren verbindingen, waarvan nog onbekend is of zij een gevaar opleveren voor de volksgezondheid, (d) miniscule resten van levende virussen en cysten [II,39]. -Prof Dr J.H. Kop/ Het zal je kind maar wezen: Praktisch is het onontkoombaar dat drinkwater, dat uit oppervlaktewater wordt vervaardigd en via het openbare distributienet wordt verstrekt te vrijwaren van stoffen, die mogelijk schadelijk zijn voor de volksgezondheid. Redenen hiervoor zijn dat het afgeleverde drinkwater voor ons nog onbekende verbindingen kan bevatten (metabolieten van pesticiden) en restanten van bekende schadelijke verbindingen, die niet ten alle tijden meetbaar zijn. Risico's kunnen niet tot nul worden teruggebracht. Het is de vraag of de gemiddelde burger zich dit voldoende realiseert zie [II,34]. 39. Persberichten -Grenswaarden voor atrazin en simazin worden regelmatig fors overschreden [III,41] -Maaswater verontreinigd met 8 resp 30 maal de alarmeringswaarde voor diisopropylether (oplosmiddel harsen en verfstoffen) [III,41] -70% van de sloten en plassen te hoge concentraties bestrijdingsmiddelen [III,41] -'Rijn geen bron drinkwater' [III,41] -'Diuron bedreigt het drinkwater' [III,41] -'water ernstig vervuild met verboden middel endosulfan'[III,41]

40. vervallen. (ii) Contaminatie Grondwater 41. Problematiek Grondwater -Wettelijke situatie: Er zijn in de Waterleidingwet géén grenswaarden gesteld aan grondwater bestemd voor drinkwaterbereiding. Door sommige waterleidingbedrijven worden de 57 normen van het waterleidingbesluit als indicator gebruikt -Feitelijke situatie: voornoemde waarden worden op een aantal lokaties ruimschoots 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

30

SND

overschreden 42. (Wetenschappelijke) gegevens contaminatie grondwater -RIVM, zorgen voor morgen 2: waargenomen maximale concentraties '86-'90 van bestrijdingsmiddelen in ondiepe grondwater; zie afbeelding 4 - GW, PWN/ Grondwater nu ook met chloraat: Onverwacht hoge gehaltes chloraat (200 mcg/lt) in het grondwater van Bussum aangetroffen (reden van ontdekking: toepassing nieuwe meetmethode). Een norm voor chloraat (dat niet alleen als bestrijdingsmiddel, maar ook in de textiel en leerbehandeling, medische branche, zaadontsmetting en explosieven wordt toegepast) ontbreekt. Onderzoek toont aan dat niet per definitie grondwater gevrijwaard is van chloraat [II,8]. -RIVM, Basisrapport Winning en Zuivering van Grondwater: voor de toetsing van de kwaliteit van grondwater als bron voor industrie- en drinkwatervoorziening zijn geen normen aanwezig. Er kan dus geen uitspraak worden gedaan over mogelijke overschrijding van normen. In de praktijk wordt de grondwaterkwaliteit meestal getoetst aan de drinkwaternorm. Uit resultaten van de studie "Verdunning en omzetting van bestrijdingsmiddelen in grondwater" blijkt ondermeer dat een 40tal bestrijdingsmiddelen zodanig uitspoelen naar het grondwater dat dit resulteert in concentraties in het bovenste grondwater hoger dan 0,1 mg per m3 [I,a6, pag. 95 en 96]. -Drs G. Oskam/ Gezondheidsrisico's grondwater soms groter dan rivierwater: Inmiddels blijkt uit recent onderzoek dat sommige Nederlandse drinkwaters inderdaad radongehalten van 5 a 10 Bq/lt hebben, waar dus zelfs het risiconiveau van 10 -4 wordt overschreden [II,35]. -als gevolg van uitspoeling door bodemverzuring kan grondwater hoge concentraties aluminium bevatten [II,9]. -in het grondwater van verschillende grondwaterbedrijven blijkt nikkel aanwezig te zijn in concentraties hoger dan de wettelijke norm voor drinkwater (50 mcg/lt) [II,12] 43. Persberichten -Teveel arseen in grondwater Kajuitmeen Harderwijk [III,42] -Op grond van computermodellen is berekend met welke snelheid drinkwater reserves vervuild raken. Computer modellen kunnen echter geen rekening met verschil in bodemlagen. Op grond daarvan is onderschatting van het probleem te duchten [III,42]. 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

31

SND

-Verontreiniging van grondwater door stomerijen met oplosmiddel tri [III,42]. -Grondwater DSM terrein zit barstensvol met uiterst kankerverwekkende stoffen [III,42]. -Teveel aluminium in drinkwater als gevolg van verzuring [III,42]. (iii) Contaminatie tgv diffuse bronnen 44. Probleem diffusebronnen Geprognotiseerde situatie: -door een effectief milieu/ vergunningen beleid gericht op (punt)bronnen kan de verontreiniging van de drinkwaterbronnen tot een aanvaardbaar minimum worden gereduceerd Feitelijke situatie: -waterkwaliteitsvraagstuk wordt voor 75% veroorzaakt door diffuse bronnen. Bij de aanpak van de verontreiniging van oppervlaktewater is de afgelopen jaren het belang van diffuse bronnen steeds duidelijker geworden. Voor lang niet alle stoffen worden de reductie doelstellingen gerealiseerd [II,10 en 11]. 45. Voorbeelden diffusebronnen -zie afb. - Corrosie van drinkwaterleidingen veroorzaakt ca 75% van de huishoudelijke lozing van koper in oppervlaktewater. Centrale deelontharding is niet voldoende om koperemissie voldoende te reduceren. Alternatieve materialen zullen gezocht moeten worden [II,10 en 11]. - Waterbodem in Rijnland is voor 85% matig tot zwaar verontreinigd met PAK's, afkomstig van gecreosoteerd hout voor oeverbescherming [II, 10 en 11]. - Neerslag van bestrijdingsmiddelen heeft soms duidelijk invloed op de kwaliteit van het oppervlaktewater [II,4]

(iv) Contaminatie tijdens zuiveringsproces


32

SND

46. Problematiek zuiveringsproces Gewenste situatie/ verwachting consument: -door het zuiveringsproces worden alle ongewenste stoffen uit het water verwijderd Feitelijke situatie: -door het zuiveringsproces zijn c.q. worden (a) bepaalde stoffen niet verwijderd (b) stoffen toegevoegd en onvoldoende verwijderd (c) nevenprodukten gevormd (d) bij storingen stoffen niet geëlimineerd (e) geen technieken beschikbaar waarbij het ter beschikking te stellen water geen risico's met zich meebrengt. 47 ad (a) bepaalde stoffen worden niet verwijderd De zuiveringstechniek welke door een waterleidingbedrijf wordt toegepast hangt af van de bron (grond- of oppervlaktewater), stoffen welke in de bron van zijn lokatie zijn aangetroffen en de technische mogelijkheden tot verwijdering. Echter, waterleidingbedrijven worden toenemend geconfronteerd met nieuwe verontreinigingen in de bron welke er om technische en/of financiele redenen niet altijd (onmiddellijk) uit geëlimineerd kunnen worden. 48. Voorbeelden -RIWA/ Inventarisatie en toxicologische evaluatie van organische microverontreinigingen: tenminste 28 verdacht mutagene en verdacht carcinogene stoffen komen voor zowel in het oppervlaktewater als in het daaruit bereide drinkwater; deze stoffen kunnen dus het zuiveringsproces passeren. Hiertoe behoren ondermeer trichloormethaan (chloroform), tribroommethaan (Bromoform), broomdichloormethaan en dibroomchloormethaan [I,e]. -RIWA/ Inventarisatie en toxicologische evaluatie van organische microverontreinigingen: van de 947 geïnventariseerde microrverontreinigingen worden er minimaal 241 niet of niet geheel door het zuiveringsproces verwijderd. Daarnaast is het leidingwater op een groot aantal in het oppervlaktewater aangetoonde stoffen (ca 300) niet onderzocht [I,e]. -RIVM/ Wasverzachters ook een bedreiging voor de drinkwaterproductie?: Ditalg-dimethylammonium-chloride (DTDMAC) kan wel voor een deel maar niet volledig, ook niet met ozon of actieve kool, worden verwijderd [II,13]. -KIWA/ 'Nikkelverwijdering uit grondwater': In de praktijk blijkt het niet mogelijk om met eenvoudige middelen (beperking van de beluchting, natfiltratie en marmerfiltratie) uit grondwater met een relatief hoge nikkelconcentratie een zuiveringsresultaat van minder dan 10 mgr per liter te bereiken [II,12]. 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

33

SND

-Ir C. Sprey, voorheen directeur Prov Waterleidingbedrijf Noord Holland: Drinkwater- deskundigen gaan er altijd van uit dat de techniek in staat is oplossingen te vinden. Maar ook als technicus moet je erkennen dat alles zijn grenzen heeft [V,68]. 49. ad (b) Stoffen die worden toegevoegd en onvoldoende worden verwijderd Als onderdeel van de zuivering worden een groot aantal stoffen toegevoegd . Sommige van deze stoffen blijven in het leidingwater achter. -GW, PWN/ Grondwater nu ook met chloraat: chloraat is in relatief hoge concentraties aangetoond in drinkwater na gebruik van hypochloriet voor de nadesinfectie. Er is geen norm voor chloraat [II,8]. -RIVM/ Aluminium in drinkwater: aluminium kan voorkomen in drinkwater door het gebruik van aluminiumzouten als flocculatiemiddel bij de zuivering. In 12% van de onderzochte monsters is concentratie hoger dan meldingswaarde [II,9]. 50. ad (c) nevenprodukten gevormd Indien er bij de bereiding van drinkwater chemisch geoxideerd respectievelijk gedesinfecteerd wordt kunnen er verbindingen ontstaan die schadelijk zijn voor de gezondheid [I,b, blz 198]. 51. Voorbeelden Thans bekende nevenproducten die bij het zuiveringsproces ontstaan zijn ondermeer: -chloroform -bromoform -broomdichloormethaan -chloordibroommethaan -chloriet -chloraat -chloordioxyde -chlooramine -cyanogeenchloride -dibroom -e.a. -Sedert het begin van deze eeuw wordt (in de US) chloor toegevoegd aan leidingwater om bacteriën en virussen te doden, welke ernstige ziekten/epidemieën - zoals tyfus, cholera, polio en hepatitus - kunnen veroorzaken. Chloor reageert echter ondermeer met humuszuren, welke in 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

34

SND

de natuur voorkomen, tot nevenproducten waaronder trihalomethanen (THM) [VII,73]. -Kabinetsstandpunt Beleidsplan Drink- en Industiewatervoorziening (aug.95): 'Drinkwaterbedrijven gaan bij modernisering van waterzuiveringsinstallaties over tot gebruik van alternatieve technieken (zoals ozonisatie en UVdesinfectie), waarbij overigens ozonisatie aanleiding kan geven tot vorming van bromaat. Indien echter ammonium verwijderd moet worden (...) dan bestaat er eigenlijk geen andere techniek dan breekpuntchlorering [I,a3]. -Voor ontsmetting van het leidingnet na aanleg en reparaties is echter geen goed alternatief voor chloor voorhanden, zodat chloor het aangewezen middel blijft. Een 'ongewenst verklaring' is derhalve niet mogelijk [I,a3]. -Bromaat- Bij zuivering van bromidehoudend oppervlaktewater tot drinkwater met chemische oxidatiemiddelen en/of desinfectiemiddelen, zoals ozon en chloor, wordt bromaat gevormd [II,16]. Bromaat is een genotoxisch carcinogeen [I,b en II,16]. Bij een in Nederland niet ongebruikelijke bromideconcentratie van 100 tot 400 mgr per liter is een bromaatvorming van 15 tot 25 mgr per liter niet onrealistisch. Weliswaar zijn er mogelijkheden om de bromaatvorming te beperken (dosering van het ozongehalte, verlaging van pH, de toevoeging van ammonia, verwijdering van bromide voor ozonisatie [II,16]. In de praktijk blijkt echter een reductie van de bromaatvorming beneden de 5 tot 10 mgr per liter een probleem [II,18]. De door het WHO voorgestelde richtlijnwaarde voor bromaat is 0,5 mgr per liter [I,b en II,16]. Omdat bromaat een genotoxisch carcinogeen is, is er per definitie geen dosering, waaronder geen effect optreedt. Vanuit volksgezondheidsoogpunt moet de norm derhalve nul zijn. 52. (d) bij storingen stoffen niet geëlimineerd De kans op technische storingen in het zuiveringssysteem hangt mede af van de complexiteit van het zuiverings-proces. Zuivering kan ook een risico factor vormen doordat variaties in de procescondities de werking van het zuiveringsproces kunnen verstoren [I,a4]. 53. (e) permanent keuzes gemaakt tussen bacteriologische en chemische risico's Zoals hierboven onder ad (c) uiteen is gezet worden er bij de desinfectie van water een groot aantal nevenproducten gevormd die schadelijk zijn voor de gezondheid (waaronder genotoxische carcinogenen). Indien echter het water niet - of te weinig - gedesinfecteerd wordt ontstaan er acute bacteriologische gevaren voor de gezondheid (eerder genoemde ziektes als tyfus, cholera, polio en hepatitis).


35

SND

Een keuze van het waterleidingbedrijf voor een zuiveringsproces waaraan geen gezondheidsrisico's kleven is dus onmogelijk. Er moet voortdurend een keuze gemaakt worden tussen twee kwaden, te weten contaminatie die leidt tot bacteriologische mortaliteits- of ziekte risico's tegen contaminatie die leidt tot de risico's van chemische verbindingen [I,b] . (v) Contaminatie na zuivering 54. Problematiek ná zuiveringsproces Gewenste situatie/ verwachting consument: -nadat het water door het waterleidingbedrijf gezuiverd is zitten - en komen - er tijdens het transport naar de consument thuis geen stoffen meer in het leidingwater die nadelig zijn voor de gezondheid. Feitelijke situatie: -nadat het gezuiverde water het waterleidingbedrijf verlaat en via het leidingstelsel naar de consument wordt gepompt, kunnen om de volgende redenen contaminaties ontstaan: (a) afgifte leidingmaterialen (b) permeatie van chemicaliën door leidingen (c) door leidingbreuk (d) bacterievorming door onvoldoende desinfectie 55. ad (a) afgifte leidingmaterialen Interacties in het distributienet tussen leidingmaterialen en drinkwater zijn onvermijdelijk, maar ongewenst. Leidingmateriaal wordt aangetast, hierdoor raakt het drinkwater verontreinigd met voor de consument soms schadelijke stoffen [II,20]. (Gietijzer) Gietijzer in contact met drinkwater is niet stabiel. Het heeft daardoor de neiging om in oplossing te gaan. Oxydatieprocessen onder invloed van opgeloste zuurstof of bepaalde chloorcomponenten leiden tot corrosie. Indien nitraat aanwezig is kan dat ook als (co-)oxydator optreden. Nitrietvorming is in diverse leidingen aangetoond. Bacteriën kunnen hierbij een rol spelen. Zelfs bij lage corrosie51 snelheden kan het ijzergehalte in water de wettelijke norm van 0,2 mg/ lt ruim overschrijden. Hierdoor stijgt ook de troebelheid van het water. IJzerafgifte kan het loodgehalte in drinkwater verhogen doordat lood op de ijzerdeeltjes absorbeert. Door corrosie kan het zuurstofgehalte in het water dalen [II,20]. 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

36

SND

(koper) Koper heeft eveneens de neiging om in oplossing te gaan bij contact met water. Er is een zeer nauwe marge tussen de essentiële behoefte en de toxiciteit van koper. Gezien de nieuwe informatie omtrent mogelijke toxische effecten van hogere koperconcentraties voor zuigelingen dient de koperconcentratie zo laag mogelijk gehouden te worden [II,20]. (lood) Bij corrosie van loodhoudende materialen gaat lood in de oplossing. Ook bij lage concentraties is dit schadelijk voor de gezondheid [II,20 em III,47]. zie ook: Onderzoek giftigheid EEG naar koper en boor in drinkwater. Opname van metalen. Water met een lage PH-waarde is relatief agressief en leidt tot opname uit binnenleidingen en installaties van zware metalen (lood, koper en cadmium uit soldeermiddelen. In PVC-produkten worden loodzouten verwerkt [I,a4,pag 67]. Door conditionering (aanpassing van pH en/of anorganisch koolstofgehalte) en fosfaat dosering kan men corrosie en metaalafgifte enigszins beïnvloeden. Fosfaten stuiten in Nederland echter op bezwaren en aan anorganische koolstof kleven naast positieve ook negatieve consequenties [II,20]. 56. ad (b) permeatie van chemicaliën door leidingen Gewenste situatie/ verwachting consument: -de leidingen waardoor het water van het waterleiding-bedrijf naar de consument wordt getransporteerd, zijn ondoordringbaar voor chemicaliën en andere verontreini-gingen in de grond. Feitelijke situatie: -moleculen van een stof die zich in de gas, damp, pure of opgeloste vorm bevinden kunnen een uit polymere kunststof bestaand materiaal binnendringen. Dit verschijnsel wordt met permeatie aangeduid. Wanneer een drinkwaterleiding bijvoorbeeld in contact komt met bodemverontreiniging zal deze verontreiniging oplossen in de buiswand en naar het drinkwater diffunderen [II,18]. Zie voor de mate van oplosbaarheid van kunststofleidingen [II,22]. 57. Technische gegevens permeatie a. Permeatie door PE waterleidingbuizen: Permeatie van lipofiele organische verbindingen door PE-drinkwaterleidingbuizen is vrij groot. Bij een buis- diameter van 32 mm bedraagt de concentratie aan gepermeerde stof in het drinkwater na een stagnatietijd van 8 uur doorgaans meer 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

37

SND

dan een procent van de concentratie in de water- of dampfase buiten de buis; b. Permeatie door PVC waterleidingbuizen Significante permeatie door PVC buizen kan in geval van front-diffusie (tijdsafhankelijk verwekingsproces) reeds optreden na expositietijd van enkele weken tot maanden. Treedt op indien de organische verbinding de PVC doet overgaan van een glas- naar een rubberpolymeer. c. Permeatie door rubberringen Deze ringen zitten ingesloten in een koppeling, die buisstukken met elkaar verbindt. Alhoewel de ringen relatief een gering contactoppervlak hebben, wijzen modelberekeningen uit dat permeatie niet te allen tijde te verwaarlozen is [II,18 en 22]. 58. Omvang bodemverontreiging Nederland kent meer dan 100.000 locaties, waar de bodem verontreinigd is met microverontreinigingen, zoals (gechlooreerde aromaten), vluchtige- en niet vluchtige minerale olie, PAK's. Hierin zijn nog niet de locaties waar illegaal gestort is in begrepen. Met conserveringsmiddelen behandelde paaltjes (bijv voor oeverbeschoeiingen) geven in de praktijk problemen. Ook de invloed van de in het aardgas gebruikte odorant kan zich doen gelden (zie: De omvang van bodemverontreiniging in Nederland van Min.VROM 1989). Componenten

Lokaties/bronnen

-minerale olie -aromaten -chloorhoudende oplosmiddelen en aromaten -cyanide/ PAK's -fenolen -creosolen

-(chemische)industrie -voormalige gasfabrieken -tankstations -stortplaatsen -lekkende tanks in voor/ achtertuin -chemische wasserijen -oeverbeschoeiingen

59. Toepassingen kunststofleidingen Door Nederland is de kunststofwaterleiding voor het eerst in 1955 toegepast. Sedert dien is er meer dan 34.000 km PVC-leiding getrokken. Alhoewel de doorlaatbaarheid van asbestcementbuizen, gietijzer en koper aanmerkelijk minder is zijn het vooralsnog geen reëele alternatieven: asbestcementbuizen vallen onder de Wet Chemische Afvalstoffen, gietijzer is minder gewenst in verband corrosie en andere effecten, koperen buizen leveren ondermeer een substantiële bijdrage tot de te hoge koperbalans in het milieu. De belangrijkste toepassing is daarom noodgedwongen de kunststofleiding. 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

38

SND

- Helmond/ kilometers waterleiding overal onderdoor/ 20 meterlange PVCbuizen (Eindhovens Dagblad, 23-3-94). 60. Voorbeelden permeatie -De bodemverontreiniging in Lekkerkerk is het eerste geval waarbij de kritieke situatie van kunststofleidingen in dergelijk milieu werd aangetoond. Slagvaste polyethyleen (PVC)- leidingen bleek lek en polyvinylchloride (PE) leidingstukken bleken gezwollen. Vast- en gasvormig xyleen dringt - ondanks aanwezige overdruk - door PVC - en PE buizen heen [II,21]. -Het bestrijdingsmiddel methylbromide permeeert door kunststofleidingen (ondermeer kassen in Westland). Op permeatie van gassen dient men in het bijzonder attent te zijn [I,15]. -kunststofpeilbuizen kunnen voor het bemonsteren van grondwater in bepaalde gevallen aanleiding geven tot onjuiste gegevens. Dit probleem wordt veroorzaakt door het feit dat de kunststofbuizen permeabel zijn voor organische stoffen. Schoonspoelen van de buis kan de verontreiniging niet geheel verwijderen [II,24]. -de Tilburgse Waterleidingmaatschappij (TWM) vervangt uit voorzorg 70 kunststof dienstleidingen door ondoordringbare koperen leidingen,naar aanleiding van vervuiling van het drinkwater met trichloorethaan. -"Voor een aantal verbindingen (gealkyleerde aromaten, gechloreerde koolwaterstoffen, ketonen, anilines, nitrobenzen) zal frontdiffusie optreden. Vanuit het oogpunt van de kwaliteitseisen van drinkwater is deze vorm van permeatie vanzelfsprekend onaanvaardbaar" [I,15] -significante permeatie ten gevolge van anomale diffusie (verweking van de polymeer matrix op microschaal terwijl de glas structuur op macroschaal behouden blijft) kan niet worden uitgesloten [I,8]. 61. Karakter permeatie problematiek: -Op grond van het Waterleidingbesluit is het niet vereist om het leidingwater bij de consument thuis te controleren op PAK, chloorhoudende kooloplosmiddelen, fenolen, etc -in de praktijk zou dat - zelfs bij een wettelijke verplichting - ook onmogelijk zijn (> 5 mln huizen) -verontreinigingen van bovengenoemde aard zijn over het algemeen niet door de consument met de zintuigen waar te nemen -de ontdekking van de aanwezigheid van bedoelde stoffen zal derhalve óf toevallig 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

39

SND

zijn óf het gevolg zijn van het zich langzaam manifesteren van ziekteverschijnselen -de effecten op de volksgezondheid hoeven zich niet onmiddellijk maar kunnen zich pas na een aantal jaren manifesteren (soms zelfs pas na beëindiging van de blootstelling) -de effecten op de volksgezondheid bij blootstelling aan lage concentraties chemicaliën kunnen buitengewoon ernstig zijn. 62. Ziekte-clusters Door de GGD Zuid-Kennemerland werd in 1988 vastgesteld dat bij de helft van de Nederlandse (basis) gezondheidsdiensten clusters gerapporteerd zijn, ongeveer twee per dienst. Van ziekteclusters spreekt men bij een (vermeend) hoog aantal gevallen van een bepaalde ziekte of sterfteoorzaak in een beperkt gebied in een bepaalde periode. In totaal werden er 53 clusters gerapporteerd, waarvan er 21 betrekking hadden op kanker. Ook werden er veel aspecifieke klachten gerapporteerd, zoals slijmvlies- en huidirritatie, misselijkheid, hoofdpijn, duizeligheid en vermoeidheid. De gemelde gevallen treden veelal op binnen een wijk of buurt, of zelfs binnen één straat of school. Tot nu toe worden verbanden gezocht met bodem- of luchtverontreiniging. Op grond van de gegevens in de voorafgaande paragrafen moet zonder enige twijfel ook blootstelling aan verontreinigd leidingwater door permeatie met chemicaliën door kunstofwaterleidingbuizen tot de mogelijkheden worden gerekend. -Ir C. Sprey, voorheen directeur Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord Holland: Kunststof-leidingen van drinkwater bedrijven begeven het regelmatig ten gevolge van vervuilingsprocessen [V,68 ]. -Woburn/ Massachusetts: in Woburn a publicwater supply was contaminated with trichloroetylene, tetrachloroethylene, chloroform and others industrial solvents. People - who drank the water for more than a decade before the pollution was identified - developed a pattern of disease involving skin disorders, damage to the central nervoussystem, hart problems. Immunological damage was measured three different ways. The problem first came to light as a cluster of leukemia cases [II,28]. 62a.Wettelijke inspraakprocedure Beleidsplan VROM -Ten onrechte is het commentaar dat de Stichting Nationaal Drinkwater, in het kader van de wettelijke inspraakprocedure heeft geleverd, op het Beleidsplan Drink- en Industriewatervoorziening, niet meegenomen in het Kabinetsstandpunt. Door voornoemd commentaar niet op te nemen in de 'Hoofdlijnen uit de inspraak op het Beleidsplan Drink- en Industriewatervoorziening' van de Raad van Advies voor Ruimtelijke Ordening van november 1993 is in strijd gehandeld met de wet. Met name had het probleem van permeatie als aandachtspunt vermeld moeten worden 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

40

SND

alsmede een waardering van de daaraan verbonden risico's en een onderbouwing van het gevoerde en te voeren beleid in deze. 63. ad (c) door leidingbreuk -Door leidingbreuk kunnen contaminaties optreden. De laatste tijd valt het aantal bacteriologische verontreinigen met de colibacterie - naar opgave van de waterleiding bedrijven - ten gevolge van leiding breuken op. -zie persberichten [III,48] 64. ad (d) bacterievorming door onvoldoende desinfectie Na zuivering kan tijdens transport in de leiding bacterievorming optreden. Sommige bacteriën en virussen komen door leidingbreuken naar binnen en sommigen zijn moeilijk uit het ruwe water te elimineren door resistentie tegen desinfectiemiddelen (waaronder het virus cryptosporidium). Nu het gebruik van chloor om bovengenoemde redenen wordt teruggedrongen krijgen bacteriën en virussen weer grotere kansen om zich te ontwikkelen -Kabinetsstandpunt Beleidsplan Drink- en Industriewatervoorziening (aug.95): 'Bij het gebruik van oxydatie- c.q. desinfectiemiddelen dient het ontstaan van schadelijke neveneffecten zoveel mogelijk te worden voorkomen. Van waterleidingbedrijven wordt gevraagd het gebruik van chloor zoveel mogelijk te beperken'[I,a3]. -De Stichting Natuur en Milieu is blijkens de inspraakprocedure van mening, dat het opnemen van een vraag aan de drinkwaterbedrijven om geen chloor te gebruiken, vrijblijvend is [I,a3]. zie ook persberichten [III,50]. B. TEKORTKOMINGEN NORMENSTELSEL 65. Algemeen Gewenste situatie/ verwachting consument: -voor elke stof, die eigenschappen heeft welke nadelig zijn voor de gezondheid, bestaat een objectieve door onafhankelijke instanties vastgestelde éénduidige norm, die voor iedereen geldt en toegankelijk is. Feitelijke situatie: -voor veel stoffen ontbreken normen -voor veel stoffen bestaat geen éénduidige norm -kennis ontbreekt ten aanzien van de werking stoffen op lange termijn -normen houden onvoldoende rekening met kwetsbare groepen 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

41

SND

-kennis ontbreekt over cumulatieve werking van twee of meer stoffen te samen -normen worden niet alleen gebaseerd op gezondheidsrisico's doch op een compromis van gezondheidsrisico's, financiele, politieke technische belangen alsmede natuurwaarden -Alhoewel de Waterleidingwet uitgaat van een infectierisico van nul (deugdelijk drinkwater dus geen stoffen, die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid), gaat het kabinetsstandpunt er ten onrechte van uit dat een infectierisico van één op de 10.000 (10-6) per persoon per jaar een toelaatbaar uitgangspunt vormt [I,a3,H04-10] -niet alle kennis omtrent de eigenschappen van stoffen wordt door de kenner ervan geopenbaard. In het voorstel HNW93 wordt bijvoorbeeld de norm voor genotoxische carcinogenen (stoffen welke reeds in de kleinste hoeveelheid -een molecuul- een gevaar voor de volksgezondheid vormen) niet gesteld op nul. Daarentegen wordt als grondslag van de norm uitgegaan van een schatting van de risico's bij lage concentraties welke zijn berekend met behulp van mathematische modellen. Vooralsnog wordt geen 'totaal aanvaardbaar risico' gegeven voor genotoxische carcinogenen (dwz bij opname via alle innameroutes). Voor deze stoffen is derhalve ook geen percentage toegekend aan drinkwater. 66. Voorbeelden vaklitteratuur -"Het feit dat wij normen (met bijpassende minimale waarden) hebben en toestaan voor gehaltes aan stoffen in ons drinkwater, is gebaseerd op de aanname van- en het vertrouwen in het zodanig functioneren van het menselijk lichaam dat het voldoende capaciteit heeft om de genoemde elementen te kunnen afweren, casu quo te kunnen opnemen en te verwerken, te neutraliseren en te kunnen verwijderen zonder daar onder te leiden; ons ontbreekt nog steeds voldoende kennis om deze aanname te kunnen rechtvaardigen [zie Prof Dr Kop,II,39]". -RIWA/ Inventarisatie etc: Voor slechts een beperkt aantal verbindingen zijn Acceptable Daily Intake's (ADI's) vastgesteld. Het is niet mogelijk om alle in het water aangetroffen verbindingen aan ADI's te toetsen [I,e]. -Prof Dr W.R.F. Notten, TNO/ EU Rotterdam: Van de meeste stoffen kennen wij de schadelijke werking niet. Er zijn ongeveer zeventigduizend stoffen. Van slechts enkele duizenden is de schadelijke werking in meer of mindere mate bekend. De overheid heeft voor minder dan duizend stoffen een norm vastgesteld [III,52]. -Kabinetsstandpunt Beleidsplan DIV (aug. 95): 'In Nederland is het besef toegenomen, dat de normstelling in het Waterleidingbesluit op basis van indicatororganismen voor faecale verontreiniging, zoals bacteriën van de coligroep, onvoldoende garantie biedt voor de afwezigheid van virussen en parasitaire protozoa. In de praktijk is het, gelet op de benodigde volumina, niet uitvoerbaar 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

42

SND

deze micro-organismen in het reine water te meten op niveaus waarbij de risico's voor de volksgezondheid verwaarloosbaar zijn [TOEL.HO4-9]. -dat oplosstoffen een bedwelmende werking hebben staat vast. Recentelijk onderzoek heeft uitgewezen dat er echter meer schadelijke effecten zijn. Op langere termijn kan ook het zenuwstelsel worden aangetast [Notten,III,52] -Bij vergelijking van de verschillende bronnen voor normen (Chemiekaarten NIA/VNCI, Herziening Normen Waterleidingbesluit, EEG-richtlijn, World Health Organisation, Herziene lijst prioritaire stoffen, e.a.) valt op dat uit diverse invalshoeken men soms tot verschillen komt in de normering -Dr W. Rozenboom, Shell: er zijn minimaal zestien duizend 'onbekende' gevaarlijke stoffen, waarvoor normen gesteld moeten worden. Met onderzoek zijn de problemen nog niet de wereld uit. Men krijgt daardoor nog geen enkel inzicht in mogelijke lange termijn effecten [III,52]. -Toxiciteitsonderzoek wordt uitgevoerd door zowel bedrijven zelf (die een belang hebben bij een winstgevende afzet van hun produkten) als door wetenschapsinstellingen, waaronder universiteiten. Dit kan leiden tot verschillen in onderzoeksresultaten en daarop gebaseerde gevolgtrekkingen en conclusies. Kennis omtrent eigenschappen van stoffen bij bedrijven wordt niet automatisch openbaar gemaakt. -Bij het vaststellen van de ADI gaat men uit van een gemiddeld lichaamsgewicht van ca 60 kilo en een gemiddeld dieet. Daarbij wordt voorbij gegaan aan ondermeer de kwetsbaarheid van kinderen. Een pasgeborene weegt 3,5 kg. Het lichaamsoppervlak is 8* kleiner dan dat van een volwassene. Door hun snelle groei kunnen bij kinderen ongewenste stoffen zich bij chronische blootstelling accumuleren in het lichaam. Daarbij komt dat juist delende cellen (bij groei) extra gevoelig zijn voor toxische stoffen. Daarnaast speelt ondermeer een verhoogde absorptie van stoffen vanuit het maag-darmkanaal en een hogere ademhaling per eenheid lichaamsgewicht. De ADI norm is derhalve niet specifiek op jeugdigen gebaseerd. Door de huidige normstelling lopen kinderen derhalve extra risico's [II,30]. -Voor bacteriën en virussen ontbreken er normen: Aeromonas, enteric virussen (hepatitis A, non-B hepatitis virus, rotavirus en Norwalk- virus). Ook voor het tegen chloor resistente Cryptosporidium en Giardia protoza zijn geen normen gesteld [I,b]. -Voor bestrijdingsmiddelen in drinkwater geldt in feite een nul-norm: deze stoffen mogen niet in leidingwater zitten. Uitgaande van de vroegere detectiegrens is destijds een uniforme normwaarde van 0,1 mgr/ ltr bepaald. Voor een aantal bestrijdingsmiddelen zou de norm, gebaseerd op toxicologische evaluaties lager 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

43

SND

moeten zijn dan 0,1 mgr/ltr. 67. Recente praktijkvoorbeelden -voor de in het grondwater van Bussum aangetroffen hoge gehaltes aan chloraat bestaat noch in het Waterleidingbesluit noch in de herziening daarvan een specifieke norm. Gezien de deels overeenkomende effecten van chloriet en chloraat - te weten de oxidatieve beschadiging van rode bloedlichaampjes - wordt de WHO richtlijnwaarde van 200 mcg/lt aangehouden [II,15]. -Momenteel is er geen norm voor bromaat [II,16]. Ter bescherming van de gezondheid zou de voorgestelde norm nul moeten zijn (ivm genotoxiciteit). Omdat eliminatie technisch niet haalbaar is wordt een norm voorgesteld van 0,5. mcg/lt. 68. Internationale aspecten -Voorbereidingen worden getroffen om de EEG- drinkwaterrichtlijn aan te passen. Ten aanzien van de drinkwatervoorziening zijn er grote verschillen tussen de lidstaten. Niet alleen de bronnen, zuiveringsmogelijk-heden en distributiesystemen verschillen, ook de lokale omstandigheden (klimaat) zijn onderling afwijkend. Sommige lidstaten menen dat de problemen met centrale zuivering zo groot zijn dat men in de kwaliteit voor menselijke consumptie op andere wijze dan via het leidingenstelsel zou moeten voorzien. C. TEKORTKOMING IN MEETTECHNIEKEN 69. Algemeen Gewenste situatie/ verwachting consument: -van alle stoffen en verbindingen, die eigenschappen hebben die nadelig zijn voor de gezondheid, kan de aanwezigheid worden vastgesteld en de concentratie gemeten. Feitelijke situatie: -In principe moet voor iedere stof een techniek worden ontwikkeld om de (voor de mens) relevante gegevens te verkrijgen. -Er zijn zeer vele chemische verbindingen; voor velen is (nog) geen meettechniek ontwikkeld 70. Voorbeelden vakliteratuur -Prof. Dr. T. Colborn. World Wildlife Fund: Er zijn momenteel 103.000 verschillende synthetische chemicaliën in het milieu. Daar komen honderden nieuwe per jaar bij. Er is geen techniek om hun vermogen tot aantasting van het hormoonsysteem, het zenuwstelsel of het immuunsysteem te testen [XI,77]


44

SND

-Ondanks alle verbeteringen ontsnappen nog zeer veel van de organische microverontreinigingen aan de aandacht. Er zijn thans geen geschikte methoden om de grote diversiteit aan organische stoffen in water volledig te meten [RIVM, Zorgen voor Morgen 2, blz 244] -een combinatie van meerdere technieken is vaak noodzakelijk om relevante gegevens te verkrijgen. Met gaschromatografie kan bijvoorbeeld wel de aanwezigheid van een stof geïndiceerd worden, doch niet de concentratie daarvan. -Kabinetsstanpunt DIV (aug.95): 'In de praktijk is het, gelet op de benodigde volumina, niet uitvoerbaar om micro-organismen (waaronder faecale verontreiniging, zoals bacterien van de coligroep) in het reine water te meten op niveau's waarbij de risico's voor de volksgezondheid verwaarloosbaar zijn'[I,a3]. 71. Voorbeeld ontdekking door nieuwe meettechniek -Sinds de mogelijkheid om met behulp van ionchromatografie de stof chloraat in water aan te tonen is in Bussum de winning prompt gestaakt [II,31]. D. PROBLEEM BUITENGEWONE OMSTANDIGHEDEN 72. Drinkwatervoorziening bij calamiteiten Gewenste situatie/ verwachting consument: -Ook in geval van calamiteiten levert het drinkwaterbedrijf water, dat geen eigenschappen heeft waardoor het nadelig voor de gezondheid is. Feitelijke situatie: -De veiligstelling van de drinkwater voorziening in buitengewone omstandigheden (incl. Tsjernobyl) is ontoereikend. Noch in het Beleidsplan, noch in de aanbevelingen voor de Leveringszekerheid van de Drinkwatervoorziening wordt aangegeven op welke wijze wordt voorzien in de levering van deugdelijk drinkwater in geval van radioactieve besmetting van de bronnen. E. COMBINATIE TOXICITEIT 73. Combinatie werking -Gewenste situatie/ verwachting consument: ook als er zich meerdere stoffen in het drinkwater bevinden, kan men vanuit toxicologisch oogpunt uitgaan van afzonderlijke stoffen alleen. Zolang de concentratie van iedere individuele stof zich beneden de daarvoor gestelde norm bevindt is er geen gevaar voor de gezondheid.


45

SND

Feitelijke situatie: -vele stoffen geven ook in lage concentraties in een mengsel een bijdrage aan de toxiciteit -dit betekent dat men bij de normstelling met name voor lokale risicobeoordeling niet kan uitgaan van afzonderlijke stoffen alleen. -naast individuele grenswaarden zou een gewogen somnorm wenselijk zijn ter bescherming van de mens 74. Overzicht combinatie mechanismen Bij een combinatie-werking is er sprake van een gemeenschappelijk identiek werkingsmechanisme. Deze kan leiden tot additie: de werking is gelijk aan de som van de werking van de afzonderlijke stoffen. antagonisme: de som van de werking is geringer dan de som van de werking, die de stoffen afzonderlijk uitoefenen. synergisme: werking is groter dan de som van de werking van de afzonderlijke stoffen, (voorbeeld: tabaksrook in combinatie met bepaalde vormen van asbest. 75. Onderzoeksresultaten/ vaklitteratuur -Könemann heeft aangetoond dat bij een combinatie van een groot aantal stoffen met vergelijkbare 'structuur werkingsrelaties' (QSAR's), in lage concentraties (minder dan 0,02*LC50= concentratie waarbij 50% van de proefdieren sterft) concentratie additiviteit (CA) optreedt. Dit is ook aangetoond voor stoffen met verschillend werkingsmechanisme. Recentelijk is voor vele combinaties van bestrijdingsmiddelen CA aangetoond. Voor combinaties van meerdere metalen is CA aangetoond, combinaties van twee metalen geven tegenstrijdige resultaten [II,3 ]. -Er bevinden zich van de 947 door het RIWA onderzochte organische verbindingen minimaal 241 in het leidingwater. Naar de aanwezigheid van een groot aantal andere stoffen is niet gezocht. Er is vrijwel niets bekend over een eventuele combinatiewerking van de verontreinigingen [RIWA, blz 44 ]. F. FALEN BRONGERICHTBELEID 76. Nationaal Milieu Beleidsplan Gewenste situatie: -als de doelstellingen gesteld in het Nationaal Milieubeleids Plan (NMP) gehaald worden is de drinkwatervoorziening veilig gesteld. Feitelijke situatie: -in het Beleidsplan Drink- en Industriewatervoorziening van VROM wordt de 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

46

SND

kwaliteit van het drinkwater 'afhankelijk gemaakt van de beschikbaarheid van kwalitatief goede en betrouwbare bronnen'. -Volgens RIVM rapport Zorgen voor Morgen (1990) worden milieudoelstellingen niet gehaald en is de winning van drinkwater ernstig bedreigd -Volgens de Nationale Milieuverkenning (1994) is er geen sprake van een trendbreuk: de situatie is nog somberder 77. Persberichten -"Boer gebruikt minder, maar giftiger gif. Steeds meer bestrijdingsmiddelen op grotere diepte, succesvol aanvechten van "niet-toelatingsbeschikking" gif door fabrikanten, lijst met 53 uitzonderingen. Gemiddelde belasting bestrijdingsmiddelen per hectare is 80 maal hoger dan de norm" [III,54]. -Overigens werkt 50% tot 80% van de boeren- en tuinderbedrijven met verboden middelen. Er is een zeer omvangrijk handelscircuit van Frankrijk, Spanje, Polen en België naar Nederland [III,54]. G. NA-IJLINGS EFFECT 78. Algemeen Gewenste situatie/ verwachting consument: -indien het echt noodzakelijk zou zijn kan men per onmiddellijke ingang de vervuilende activiteiten staken en is het probleem van milieu- c.q. drinkwatervervuiling opgelost Feitelijke situatie: -het zal nog tot 2060 of later duren voordat stopzetting van bijvoorbeeld het gebruik van bestrijdingsmiddelen leidt tot een daling van concentraties in het grondwater tot onder de drinkwaternorm [I,25]. 79. Vaklitteratuur en persberichten -RIVM/ Zorgen voor Morgen 2: Voorbeelden effect op stopzetting gebruik Atrazin en Dinoseb 1990 - 2110 [I,25] -Kabinetsstandpunt Beleidsplan DIV (aug.95): 'De verwachting is dat door de naijleffecten van de ontstane vervuiling ook na het jaar 2010 intensieve zuivering nodig zal zijn. H. CONTROLE LEIDINGWATER


47

SND

80. Algemeen Gewenste situatie/ verwachting consument: -het drinkwater dat bij de consument uit de kraan komt wordt permanent op alle stoffen die eigenschappen hebben die nadelig zijn voor de gezondheid door de overheid gecontroleerd. -indien er stoffen in het drinkwater zouden zitten, die de gezondheid bedreigen, wordt ofwel de watertoevoer gestaakt ofwel de verontreiniging wordt openbaargemaakt met de nodige adviezen. Feitelijke situatie: -alhoewel er tienduizenden stoffen in ons milieu worden aangetroffen, behoeven Waterleidingbedrijven -het uitgaande water van het pompstation slechts op 71 parameters te controleren (artikel 6 Waterleidingbesluit) -het drinkwater bij de consument thuis uit de kraan op 23 parameters te controleren (idem) -het water dat als grondstof wordt gebruikt voor de bereiding van drinkwater op ca 43 parameters te controleren (artikel 17c Waterleidingbesluit) -omdat er voor vele stoffen normen ontbreken kunnen er ook om die reden slechts een beperkt aantal stoffen worden gecontroleerd. -goede controle betekent niet dat het ter beschikking gestelde water ook van goede kwaliteit is 81. Voorbeelden vaklitteratuur -uit controle-onderzoek door het Amsterdamse waterleidingbedrijf bleek in 1987 de aanwezigheid van het giftige bestrijdingsmiddel Bentazon in het leidingwater. Directeur Gast gaf er gedurende 1 jaar geen ruchtbaarheid aan om paniek te voorkomen [III,40] -Kabinetsstandpunt Beleidsplan DIV (aug.95): 'De drinkwaterkwaliteit kan niet uitsluitend worden beschreven danwel worden veiliggesteld door normen voor individuele stoffen en controle daarop. Een van de redenen hiervoor is dat onmogelijk alle voorkomende stoffen kunnen worden gecontroleerd' [I,a4]. -Voor vele stoffen ontbreken normen. Dit maakt een goede controle onmogelijk. Ook is nog onvoldoende bekend over de aanwezigheid van bepaalde categorieën van stoffen, zodat nog niet voldoende bekend is voor welke stoffen met prioriteit uitbreiding van normstelling en routinematige bewaking moet plaatsvinden [I,a4] -Voor de kwaliteit van drinkwater aan het tappunt is in Nederland nog onvoldoende geregeld [H2O,87]. -Tijdsbeslag en hoge kosten leiden er in de praktijk toe dat bij de 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

48

SND

waterleidingbedrijven slechts een beperkt aantal metingen op regelmatige basis worden uitgevoerd [H2O,87]. -Landelijk meetnet is niet ingericht om voor aluminium voorspellingen te doen voor de kwaliteit van de drinkwaterbronnen [II,9]. I. BEPERKINGEN WETENSCHAPSMODEL 82. betrekkelijkheid wetenschappelijke kennis Gewenste situatie/ verwachting consument(bron,par.83): -de wetenschap en techniek zijn uitstekend geschikt om alle (duurzaamheids)problemen op te lossen. -als aan onderzoekers en technici voldoende (financiele en materiële) middelen en vrijheid van handelen wordt gegeven zullen zij vanzelf oplossingen aandragen -eventuele externe sturing moet erop gericht zijn dat problemen met de hoogste prioriteiten worden behandeld -voor het vinden van oplossingen hebben wij geen nieuwe waarden nodig -de westerse wetenschappelijke traditie belichaamt superieure waarden zoals belangeloosheid en georganiseerd scepticisme (zie bron par.83) -de wereld maakbaar en beheersbaar Feitelijke situatie: -het wetenschapsmodel gaat ten onrechte uit van een wereld die bestaat uit een geheel van losse zaken. Hierdoor blijft kennis altijd partieel en biedt geen garantie dat het handelen er op betrouwbare wijze door wordt geleid. -Vooral de lange termijngevolgen van wetenschappelijke en technische vondsten kunnen verborgen blijven totdat de nadelige invloed ervan onomkeerbaar is geworden (zie par.83). 83. Wetenschappelijke literatuur -Prof Dr S.J. Doorman, Ir M. Boon/ Koninklijk Instituut van Ingenieurs,'Wetenschap in een duurzame samenleven', Advies aan Commissie Lange Termijn Milieubeleid blz 9 e.v. J. MONOPOLIEPOSITIE WATERLEIDINGBEDRIJVEN 84. Algemeen Gewenste situatie (EEG-concurrentieregels): -er zijn meerdere aanbieders van leidingwater of vergelijkbare alternatieven daarvan op de markt 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

49

SND

Feitelijke situatie -Waterleidingbedrijven hebben een monopoliepositie ten aanzien van een voor de mens onontbeerlijk product. 85. Consequenties -Tegen de achtergrond van de huidige problemen bij het leveren van deugdelijk drinkwater en de tegenstrijdige belangen waarmee waterleidingbedrijven worden geconfronteerd, de afwezigheid van een technisch alternatief kan men zich afvragen of dit een wenselijke situatie is. K. BELEIDSRUIMTE 86. Keuze grond of oppervlaktewater Gewenste situatie/ verwachting consument: -Nederland is een waterland. Indien bepaalde bronnen voor de bereiding van drinkwater niet meer kunnen worden gebruikt, zijn er voldoende alternatieve bronnen beschikbaar. Feitelijke situatie: -In feite is er slechts de keuze tussen grond- en oppervlaktewater (al dan niet via het systeem van infiltratie) -zowel aan het inzetten van oppervlaktewater als grondwater voor de bereiding van drinkwater zijn risico's verbonden voor de volksgezondheid. -Momenteel wordt circa 30% van ons drinkwater (voor Provincies Zuid- en Noord Holland) uit oppervlakte water bereid. 87. Vaklitteratuur -'Het inzetten van oppervlaktewater in de toekomst is onzeker. Met name de grote afhankelijkheid van het buitenland is een risicofactor. Om strategische redenen dient een substantieel deel van de drinkwaterbehoefte blijvend te worden gedekt door grondwaterwinning' [I,a4,blz.93]. -'Uit recent onderzoek blijkt dat sommige Nederlandse drinkwaters een radongehalte van 5 a 10 Bq/l per liter hebben, waardoor het risiconiveau van overlijden van één op de tienduizend consumenten wordt overschreden. Hierdoor kan gesteld worden dat er in Nederland drinkwater uit grondwater wordt gedistribueerd, waarvan de gezondheidsrisico's groter zijn dan die door de chemische verontreiniging van oppervlaktewater worden veroorzaakt' [I,35].


50

SND

L. OPENBAARMAKING 88. Algemeen Gewenste situatie/ verwachting consument: -indien het leidingwater stoffen bevat die voor de gezondheid nadelig kunnen zijn (inclusief normoverschrijdingen) wordt dit onmiddellijk aan de consument openbaar gemaakt Feitelijke situatie: -Indien het leidingwater stoffen bevat die voor de gezondheid nadelig kunnen zijn (inclusief normoverschrijdingen) wordt alles in het werkgesteld om dit niet, althans zo laat mogelijk openbaar te maken 89. Huidige praktijk Kabinetsstandpunt Beleidsplan DIV(aug.95):' De procedures die gevolgd worden voor de beoordeling van een situatie van normoverschreiding zijn indertijd aan de Tweede Kamer gemeld' [I,a3]. Krachtens de 'procedures' dient de volgende lijn gevolgd te worden: - eerst: uitvoeren verificatie onderzoek - dan: contra-expertise door RIVM - daarna: kijken of alsnog een (tijdelijke) ontheffing kan worden gegeven, waarmee weer aan het bepaalde van de wet wordt voldaan - indien er geen ontheffingsmogelijkheid is en voor de betreffende stof een WHO-norm bestaat waaraan het leidingwater wel voldoet: een tijdelijke overschrijding is toegestaan - indien geen WHO norm: deskundigen vragen schatting te maken van gezondheidskundig aanvaardbare waarde dagelijkse inname. Bij overschrijding waarde kan de drinkwatervoorziening worden gecontinueerd - bij overschrijding WHO waarde: kijken naar de betrouwbaarheid van toxicologische informatie en gevoelige groepen - indien geringe en kortstondige overschrijding waarbij geen gezondheidsrisico's: geen openbaarmaking adhoc en onmiddellijk, doch achteraf bij de periodieke (tenminste jaarlijkse) algemene rapportage over de drinkwaterkwaliteit (NB: niet aan de consument maar aan de inspecteur) - indien blijkt van onaanvaardbare gezondheidsrisico's zal het gebruik van leidingwater worden afgeraden c.q. stopzetting worden gelast. 89a. Vakliteratuur -Kabinetsstandpunt Beleidsplan DIV (aug.95):'Alleen in uiterste noodzaak zal, in het belang van de bescherming van de volksgezondheid op aanwijzing van de Regionaal Inspecteur Milieuhygiene de levering van drinkwater via het leidingnet worden stopgezet [I,a3].


51

SND

89b. Communicatie -De waterleidingbedrijven hanteren in hun promotiecampagnes slogans als "het best bewaakte levensmiddel komt uit de kraan". Hiermee wordt bewust bij het publiek de indruk gewekt dat drinkwaterbedrijven ook topkwaliteit water afleveren. Doordat een goede controle opzich (bijvoorbeeld door technische beperkingen) niet betekent dat de kwaliteit gegarandeerd is, kan aan slogans van deze strekking een element van misleiding worden toegekend.


52

SND

HOOFDSTUK IV AARD EN ERNST GEZONDHEIDSRISICO'S [bron: Nationale Milieuverkenning 2] 90. Het begrip gezondheid Door het RIVM wordt in navolging van de Wereld Gezondheids Organisatie (WHO) gezondheid gedefinieerd als 'een algemeen fysiek, psychisch en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek ' 91. Indicatoren De respons op milieuverontreiniging wordt, behalve door de indicatoren ziekte en sterfte, vaak bepaald aan de hand van de volgende indicatoren: -functiestoornissen/ functievermindering: voordat sprake is van het optreden van klinisch waarneembare ziekte kunnen al veranderingen in de functie van orgaansystemen vastgesteld worden. Voorbeelden zijn: -verminderde longfunctie -verminderde nierfunctie -hoge bloeddruk -veranderingen in de stofwisseling -veranderingen in het immuunsysteem De functiestoornis kan tijdelijk/ omkeerbaar zijn, doch ook geleidelijk toenemen bij blijvende of herhaalde blootstelling. Hierdoor kan op den duur blijvend functieverlies of manifestatie van ziekteverschijnselen zich voor gaan doen. -'biomarkers' of vroege risico indicatoren: de aanwezigheid van een verontreiniging (biomarker), of een stofwisselingsprodukt daarvan in een doelorgaan of een molecuulstructuur kan een vroege risico-indicator van 'effect' nog voordat er sprake is van een functiestoornis of ziekte zijn. Voorbeeld: -aanwezigheid van benzo(a)pyreen op het DNA molecuul. De aanwezigheid van deze stof op het erfelijk materiaal is een teken dat niet alleen blootstelling heeft plaatsgevonden maar dat ook al een aantal beschermingsmechanismen gepasseerd zijn.


53

SND

-'irritatie of hinder', zoals -irritatie van (oog)slijmvliezen -hoesten -hoofdpijn -misselijkheid -slaapstoornis Er is een grote variatie in respons op blootstelling aan milieuverontreiniging. De ernstigste effecten zullen optreden wanneer alle determinanten van een individu ongunstig zijn, zoals bijvoorbeeld: -geringe ontgiftigingscapaciteit -hoge gevoeligheid -geringe reserve capaciteit door ziekte -gelijktijdige blootstelling aan een infectiebron Kwetsbare groepen zijn -kinderen -bejaarden -zwangere vrouwen -zieken -personen op locaties die extra belast zijn (wonen langs snelwegen door benzeenconcentraties) De kans dat alle determinanten ongunstig zijn zal slechts bij een (klein) deel van de bevolking optreden. Dit betekent dat bij bepaalde hoge blootstellingen -sommige individuen zullen reageren met (meetbare) biologische of fysiologische veranderingen, -een beperkt deel van de blootgestelden zullen reageren met functieverlies, ziekte of vroegtijdig sterven 92. Risico's Het begrip risico omvat twee elementen: -ernst van de effecten op de gezondheid -kans dat deze gevolgen zich zullen voordoen Bij de beoordeling van de ernst van de effecten kan men uitgaan van (a) kans op overlijden (de 'risicobenadering' in NMP) (b) kans op ziekte cq sterfte (c) de bovengenoemde WHO- definitie van gezondheid (sterfte, ziekte, functiestoornissen, vroege risico-indicatoren en irritatie en hinder) 93. Risico karakter drinkwatercontaminatie De mens wordt geconfronteerd met vele risico's die 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

54

SND

-men vrijwillig neemt -waarneembaar zijn -te beïnvloeden zijn Voorbeeld: skiën. Risico: beenbreken Risico's verbonden aan eigenschappen van stoffen in drinkwater waardoor de gezondheid kan worden aangetast verschillen met bovenstaande risico's doordat -men die niet vrijwillig neemt (monopolie waterleiding) -deze niet waarneembaar zijn -zij niet te beïnvloeden zijn 94. Voorstellen voor een overheidsbeleid De overheid heeft in het NMP 1986-1990 de 'risicobenadering' geïntroduceerd voor de beoordeling van milieukwaliteit. Hierbij wordt uitgegaan van de kans op overlijden. Voor de afzonderlijke stoffen en voor bronnen van straling zijn de maximaal toelaatbare risico- niveaus gesteld op 10 -6 per jaar als individueel sterfte risico (kans op overlijden ten gevolge van blootstelling aan een afzonderlijke stof van een op de miljoen). -HNW93 gaat in bepaalde gevallen uit van een maximaal aanvaardbaar risico van 10 -5/ jaar. Dit is niet in overeenstemming met het in het NMP maximaal aanvaardbaar risiconiveau. 95. Beoordeling gezondheidsrisico's drinkwater De Waterleidingwet laat een beleid dat uitgaat van een sterfterisico, zoals in het NMP voorgesteld, niet toe. De deugdelijkheid van het ter beschikking gestelde drinkwater moet immers te allen tijde gewaarborgd zijn Het water mag 'geen eigenschappen bezitten waardoor het voor de gezondheid nadelig kan zijn'. Voor de beoordeling van de gezondheidsrisico's van drinkwater moet derhalve niet alleen worden uitgegaan van de kansen op sterfte, maar ondermeer ook van de kansen op ziekte, functiestoornissen, vroege risico-indicatoren irritatie en hinder. 96. Effecten afzonderlijke stof Aard van de gezondheidsrisico's hangt af van de stofspecifieke effecten. In Hoofdstuk IV is een opsomming gegeven van afzonderlijke stoffen in het leidingwater. Genoemde stoffen hebben alle eigenschappen die (afhankelijk van de omstandigheden) gezondheidseffecten op een individu kunnen hebben. De 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

55

SND

gezondheidseffecten kan men indelen in: -acute effecten -vergiftiging binnen enkele uren ten gevolge van acute toxiciteit: schadelijke effecten die optreden na blootstelling aan één enkele dosis. Doet zich ten aanzien van chemische stoffen bij een normale bedrijfsvoering niet voor. Mogelijk wel bij permeatie van chemicaliën door kunststofleidingen. -infecties binnen een kort tijdsbestek tengevolge van de schadelijke effecten die optreden na blootstelling aan bacteriën, parasieten, virussen. -vertraagde effecten -schadelijke effecten door blootstelling gedurende lange periode (soms levenslang) aan relatief lage dosis van een verbinding door accumulatie van chemicaliën in het lichaam: subchronische en chronische toxiciteit. Door voornoemde accumulatie van chemicaliën in het lichaam kunnen schadelijke effecten optreden op -neurologische, -fysiologische, -biochemische en -hematologische werkingsmechanismen. Daarnaast kunnen lage doses van stoffen -mutagene, -carcinogene en -teratogene effecten bevorderen. 97. Immuunsysteem Het immuunsysteem beschermt het lichaam tegen aanvallen van buitenaf, dat wil zeggen ziekteverwekkers, zoals bacteriën, virussen en parasieten, en biedt tevens bescherming tegen aanvallen van binnenuit, met name tumorcellen. -De eerste verdedigingslinie die het systeem opwerpt is de zogenaamde nietspecifieke weerstand. -In tweede instantie kunnen lymfocyten een specifieke respons tegen een antigeen (lichaamsvreemd materiaal) ontwikkelen. De gastheer is dan gesensibiliseerd voor het antigeen: bij hernieuwd contact met het antigeen wordt snel en verhevigd gereageerd (principe van vaccinatie). -Soms treedt sensibilisatie op tegen allergenen (antigenen die geen ziekteverwekker zijn). Na hernieuwd contact met een allergeen treedt een immuunrespons op die in geen verhouding staat tot het gevaar dat de allergeen zelf meebrengt (overgevoeligheid).


56

SND

Blootstelling aan stoffen uit het milieu kan op verschillende manieren het immuunsysteem beïnvloeden. 1. Onderdrukking van het immuunsysteem (immuunrepressie) 2. Allergie 3. auto immuniteit ad 1. Van verschillende milieuverontreinigende stoffen is overwegend in proefdieronderzoek aangetoond dat ze immunotoxisch zijn en het imuunsysteem kunnen onderdrukken. Een gevolg hiervan is een afgenomen weerstand tegen infecties en tumoren. Stoffen die (in proefdieren) toxisch zijn voor het immuunsysteem zijn bijvoorbeeld lood, cadmium, organotinverbindingen, pcb's, benzeen, tolueen, xyleen, etc. Doordat het immuunsysteem van kinderen nog in ontwikkeling is en dat van ouderen afneemt zijn deze groepen waarschijnlijk extra gevoelig voor immunotoxische stoffen. ad 2. Bij allergieën is sprake van een overreactie van het immuunsysteem dat verband houdt met het slecht functioneren van bepaalde controlemechanismen. In luchtwegen en longen kunnen allergieën zich uiten in astma, neusverkoudenheid, bijholte ontsteking en ontsteking op de longblaasjes. Bij de huid: eczeem. Nikkel, chromaten, kobalt, formaldehyde, isocyanaten kunnen effecten hebben op huid en luchtwegen. ad 3. afweermechanisme van het immuunsysteem tegen eigen celbestand. Lichaamsvreemde stoffen kunnen lichaamseigen kenmerken veranderen, zodat deze niet meer als eigen worden herkend, of de stof ontregelt het controle- mechanisme. 98. Lage concentraties Niet alleen via het water, doch ook via andere bronnen (bijvoorbeeld voedsel en lucht) worden door het lichaam ongewenste schadelijke stoffen opgenomen. Zonder onderscheid te maken naar de herkomst (of de Wet waarin de stof genormeerd wordt) accumuleren deze stoffen in het lichaam. Bij het bereiken van bepaalde concentraties wordt (afhankelijk van het individuele weerstandsvermogen) de eerste of de tweede verdedigingslinie van het immuunsysteem doorbroken. Het omslagpunt kan derhalve door grote of door kleine concentraties worden bereikt. Overigens zijn er aanwijzingen dat er geen veilige concentraties zijn ten aanzien van beïnvloeding van het immuunsysteem. -Prof Dr Th Colborn: 'We know that the naturally produced chemicals that control the development of the fetus and how we function daily are present in our bodies in infinitesimally small concentrations. As a consequence some of the substances that mimic these hormones also effect us in tiny concentrations - so 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

57

SND

small that there may be no safe level of exposure. Dit betekent dat iedere bijdrage - hoe klein ook - die kan worden geëlimineerd of worden verminderd moet worden aangegrepen. 99. Voorbeelden Bacteriologische en chemische verontreinigingen kunnen de volgende effecten hebben op de gezondheid Irritatie/ hinder -er zijn vele chemische producten, die irritatie van (oog)slijmvliezen, hinder, zoals hoesten, hoofdpijn, misselijkheid en slaapstoornis kunnen veroorzaken. -maagdarm infecties (diarhee, buikkrampen) zijn bijvoorbeeld het gevolg van de aanwezigheid in het drinkwater van bijvoorbeeld: -cryptosporidium -giardia protoza -thermotolerante bacteriën coligroep (E.coli) -faecale streptococcen -sporen sulfietreducerende clostridia -aeromonas Functie stoornissen/ functievermindering (vertraagde effect) ten gevolge van de aanwezigheid in het drinkwater van bijvoorbeeld: -aluminium welke stof bij nierdialyse patiënten neurotoxisch is. Daarnaast wordt aluminium in verband gebracht met de ziekte van Alzheimer. Functie verlies ten gevolge van de aanwezigheid in het drinkwater van bijvoorbeeld: -cadmium (nierfunctiestoornissen, extra gevoeligheid onder diabetici) -trichloorethyleen welke aangeboren hartafwijkingen bij baby's veroorzaakt Kanker en DNA-mutaties ten gevolge van de aanwezigheid in het drinkwater van bijvoorbeeld: -stoffen als bromaat, pentachloorfenol, tetrachloormethaan -stralingsbronnen zoals radon Nabootsing of blokkering werking van hormonen waardoor beïnvloeding ontwikkeling van hormoon-, zenuw of immuunsysteem, teruglopende fertiliteit man ten gevolge van de aanwezigheid in het drinkwater van bijvoorbeeld: -restanten van organochloorverbindingen afkomstig van pesticiden, plastics, industriechemicalien, effluent van papierindustrie zie ook: Amerikaans wetenschappelijk onderzoek onder vrouwen die veel vis aten uit de Grote Meren met het xeno-oestrogeen 'nonylfenol'.De kinderen van deze vrouwen hadden allemaal een te laag geboorte gewicht, een te klein 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

58

SND

hoofd, een gestoorde motoriek, spraakproblemen, een gestoorde sexuele ontwikkeling en het korte termijn geheugen was te klein [III,99]. Schade aan het embryo (teratogeniteit)ten gevolge van de aanwezigheid in het drinkwater van bijvoorbeeld: -chloroform Voor indicatief overzicht stofinformatie zie verder bijlage [VII] 100. Effecten combinatie van stoffen Concentratie additiviteit van stoffen van vergelijkbare of verschillende structuur: voorbeeld van deze stoffen in water: -bestrijdingsmiddelen, 2-methylaniline, metoxuron, cycloheanon, etc Concentratie additiviteit meerdere metalen -voorbeeld van metalen in drinkwater: lood, ijzer, koper, cadmium, aluminium, nikkel Zoals uit deze notitie naar voren komt bevat het leidingwater in Nederland een (zeer) grote verscheidenheid aan chemische stoffen (inclusief bestrijdingsmiddelen) en aan metalen.


59

SND

HOOFDSTUK V - IN LEIDINGWATER AANGETROFFEN STOFFEN

101. Verdacht carcinogene en mutagene stoffen Gewenste situatie/ verwachting consument: -het Nederlandse leidingwater is het beste van de wereld. Er zitten geen stoffen in met eigenschappen die nadelig kunnen zijn voor de gezondheid. Feitelijke situatie: -Over de periode 1983 tot 1993 zijn door de Samenwerkende Rijn- en Maaswaterleidingbedrijven (RIWA) 947 organische stoffen geinventariseerd en toxicologisch beoordeeld, welke werden aangetroffen in het water van de Rijn, het IJselmeer en de Maas en het daaruit bereide drinkwater. Aan 140 verbindingen werd de kwalificatie verdacht carcinogeen dan wel verdacht mutageen gegeven. Van deze verbindingen bleken er 28 zonder nadere aanduiding van de toxicologische isomeren, zowel in het oppervlakte water als in het hieruit bereide drinkwater voor te komen. Deze stoffen kunnen dus het huidige zuiveringssysteem passeren [I,e]. Zie voor het overzicht van bedoelde verdacht carcinogene en verdacht mutagene stoffen met (een aantal van) de gezondheidsrisico's van deze stoffen afbeeldingen 7 en 8. Zie voor aanvullende informatie ook bijlage IV . 102. Andere aangetroffen chemische verbiningen Naast de 28 bovengenoemde stoffen zijn er nog 241 andere chemische verbindingen in het leidingwater aangetroffen. Zie bijlage IV,63, waar bedoelde stoffen zijn aangegeven met een 'x' in de kolom 'drinkwater/ max.conc'. 102a. Concentraties Een relatief groot aantal stoffen zijn aangetroffen in concentraties 1 < .. < 10 mcrgr per liter. Voorbeelden hiervan zijn: -dichloroaceticacid -dibromoaceticacid -bromochloroaceticacid 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

60

SND

-bromodichloroaceticacid -dibromochloroaceticacid -2-phenoxyethanol -1,3 bis(2 propanol)benzene -1-(4-(1-hydroxy-1-methylethyl)phenyl)ethanone -1-(4-hydroxy-methylethyl)phenyl)ethanone -diethylphtalaat -urethane -benzoicacid -tetrachloro-o-phthalic acid -trichloroacetic acid (TCA) -tribromoethaan Sommige stoffen zijn zelfs aangetroffen in concentraties > 10 mcrgr per liter zoals bijvoorbeeld -trichloromethaan (chloroform) -bromodichloormethaan -dibromochloormethaan -EDTA 103. Niet onderzochte verbindingen Er zijn in het water van de Rijn, Maas en het IJsselmeer 294 stoffen aangetroffen waarvan nog moet worden onderzocht of deze zich zijn het leidingwater bevinden. Deze zijn in Bijlage IV,63 aangeduid met 'no' (niet onderzocht) in kolom 'drinking water/ max conc'. 104. Overige stoffen In Bijlage IV,63 is een overzicht gegeven van overige op bepaalde locaties in het drinkwater aangetroffen stoffen of chemische verbindingen.


61

SND

HOOFDSTUK VI - SITUATIE BUITENLAND

105. Algemeen Uit diverse persberichten blijkt dat de drinkwatervoorziening in het buitenland op verschillende deelgebieden met dezelfde problematiek als Nederland kampt. 106. Situatie USA Natural Resources Defense Council, USA: -Meer dan 53.000.000 Americanen drinken water dat gecontamineerd is met lood, toxische chemicaliën en faecale bacteriën. -Jaarlijks 7.000.000 gevallen van ziekteverschijnselen en 1200 doden door consumptie van drinwater. -Cryptosporidium veroorzaakte meer dan 400.000 zieken en 104 doden. Environmental Working Group, USA: -Radon en uranium gevonden in 326 systemen met 1.7 mln aangesloten consumenten. -Lood gevonden in 2551 systemen met 10 mln gebruikers. -In 1993 en 1994 dronken 53 mln amerikanen water dat de gezondheidsnormen van de wet overschreed. 107. Situatie andere landen Zie voor situatie in Frankrijk, Engeland, Italie, Rusland, Chili, diverse persberichten in bijlage [III,60]


62

SND

HOOFDSTUK VII. REACTIES VAN DE SAMENLEVING

108. Opinie leiders L. Reijnders: Er is sprake van een volstrekt uit de hand gelopen situatie. Problemen met onbekende stoffen/ normering/ genotoxische stoffen geen veiligheidsmarge/ nevenproducten/ lood/ nitraat/ aantasting immuunsysteem [V,65]. 109. Deskundigen Prof ir J.H. Kop (TUDelft): De openbare watervoorziening is tot stand gebracht ter bevordering van de volksgezondheid. Drinkwater moet geen pathogene organismen noch stoffen, die een carcinogene, mutagene en/of teratogene werking zouden kunnen hebben, bevatten. (Overheids) instanties hebben bovengenoemde risico's geaccepteerd. Het is de vraag of gemiddelde burger zich dit realiseert [prof. ir. J.H. Kop, Het zal je kind maar wezen, II,34]. Mevrouw van Dijk- Looijaard (KIWA): de vraag moet gesteld worden of niet de totale belasting via lucht, voeding en drinkwater schadelijk is [colloquium V,66]. Dr J. van Genderen (KIWA): Voor de bereiding, opslag en distributie worden veel chemicaliën gebruikt die door afgifte van stoffen de kwaliteit van het drinkwater kunnen beïnvloeden. Meer inzicht in de toxicologie hiervan is nodig [colloquium V,66]. Dr J.H. Kool (waterlaboratorium Oost): een stof die behoorlijke gezondheidsrisico's met zich meebrengt is het radioactieve radon [tijdens colloquium V,66]. Ir Th. Martijn (ex directeur VEWIN): -Diffuse lozingen zijn nu de grootste bedreiging (mest en bestrijdingsmiddelen). Feitelijk is er nog niets veranderd. De doelstellingen zijn goed, maar het tempo is veel te laag [V,66]. -Zorg dat je niet tot het establishment gaat behoren. De samenleving heeft een extern geweten nodig, mensen en organisaties die op innovatieve wijze een probleem signalere [V,66]. Ir C. Sprey (ten tijde van het interview: Directeur Prov Waterleidingbedrijf Noord2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

63

SND

Holland): De grote economische belangen van onze vaderlandse landbouw en veeteelt, een belangrijke kurk waar onze economie op drijft, is in strijd gekomen met de belangen van onze gezondheid. Houdt al een paar jaar zijn hart vast voor een echte catastrofe met ons drinkwater -De luchtverontreiniging en de overbemesting dringen als een sluipend gevaar onze bodem in. Het is doodgriezelig, want wij weten niet hoe de effecten zich straks zullen aandienen. Het tijdstip waarop en de omvang waarin zijn duister. Wij zijn een bom aan het opbouwen. -Als drinkwaterdeskundige ervan uitgegaan dat de techniek instaat is om oplossingen te vinden voor de vervuilingsproblemen. Als technicus moet je durven erkennen dat alles zijn grenzen heeft. Ondanks het op zich zelf al verontrustende gegeven dat wij niet in de bodem kunnen kijken, weten wij dat er al jaren grote hoeveelheden gevaarlijke stoffen onderweg zijn richting drinkwater. En de eerste tekenen dat er iets mis gaat zijn al binnen. -nitraat is als bedreiging gesignaleerd, maar er is in onze bodem veel meer aan de hand. Kunststofleidingen van drinkwaterbedrijven begeven het regelmatig ten gevolge van vervuilingsprocessen. Maar leidingen van metaal worden soms weer door een te hoge zuurgraad aangetast en gesloopt [V,68]. Ir W. Beeftink (ten tijde interview Directeur NV Waterleidingbedrijf Drenthe) -de onzekerheid is het meest zorgelijke van de situatie. -Drente heeft zijn eigen problemen. De aardappelteelt. Om bij dat product tot goede resultaten te komen wordt het grondontsmettingsmiddel dichloorpropaan gebruikt, een stof die bij onze dagelijkse portie van 25,5 liter drinkwater heel gevaarlijk kan zijn. Wij treffen het nu in hoge concentratie aan. Het wordt niet of nauwelijks afgebroken en wij weten hier in Drenthe dat er nog een grote golf dichloorpropaan in het bodemwater naar boven moet komen. Maar alweer weten wij niet precies waar en al helemaal niet wanneer en hoe groot de verontreiniging zal zijn [V,68]. Gezondheidsraad: onderzoek naar verband milieuvervuiling en toenemende onvruchtbaarheid van de mannen. Effect van xeno-oestrogenen op voortplantingsvermogen. Het onderwerp had voldoende prioriteit om er vast mee te beginnen nog voordat er een officiële adviesaanvraag van de Ministeries binnen was [III,59]. Prof Th. Colborn: -ten onrechte worden 'veilige marges' hoofdzakelijk gedefinieerd in termen van kanker. Er is sprake van een verraderlijke legitimiteit van de overdracht van toxische chemicaliën naar onze kinderen. Zolang chemicaliën niet zijn getest op teratogene risico's van beïnvloeding van hormoon-, zenuw en immuunstelsels moet een beleid gevolgd worden waarbij de blootstelling wordt voorkomen althans tot een minimum wordt gereduceerd [XI,77]. 110. Overheidsinstanties 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

64

SND

Ministerie van VROM: Stoffen als nitraat en allerhande organische verbindingen, waaronder bestrijdingsmiddelen, vormen een ernstige bedreiging voor de drinkwatervoorziening, nu en in de toekomst [I,a1]. 111. Waterleiding bedrijven In perscommunicaties: -'Het best bewaakte levensmiddel komt uit de kraan. Kwaliteit van drinkwater wordt streng gecontroleerd'. 'Wij voldoen aan alle de wettelijke normen'[V,68]. In brochure Vereniging van Exploitanten van Waterleidingbedrijven: -Van duizenden geloosde stoffen kan van vele door gebrek aan analysemethoden zelfs de aanwezigheid niet worden aangetoond. Hierdoor hebben de waterleidingbedrijven niet altijd de zekerheid dat zij in hun zuiveringsprocessen deze stoffen volledig uit het water verwijderen. -Een extra handicap is dat de gegevens over de aard en de omvang van de lozingen in veel gevallen niet openbaar zijn -Vooral de verontreiniging door zure regen, meststoffen en bestrijdingsmiddelen en de bodemvervuiling als gevolg van industriële activiteiten zorgen voor een sluipende achteruitgang van de grondwaterkwaliteit -Zelfs als vandaag de verontreiniging van lucht, water en bodem wordt gestopt, krijgen de waterleidingbedrijven toch nog te maken met de golf van verontreinigingen uit de afgelopen decennia. -uit een recent verschenen rapport over de kwaliteit van het grondwater van het RIVM blijkt dat eenderde van de kwetsbare grondwaterwinning met verontreinigingen te maken zal krijgen [V,68]. G. Vinke, Hoofd voorlichting VEWIN: -Het huidige beleid sluit niet uit dat stoffen die wel gevaarlijk zijn toch in een te hoge concentratie in het drinkwater voorkomen. 112. Politiek Tweede Kamer vragen van de leden Verspaget, Crone en Oudkerk (PvdA) over de aanwezigheid van milieuvervuilende stoffen in bestrijdingsmiddelen en plastics [V,69]. 113. Maatschappelijke organisaties Consumenten Bond: -Drinkwater verliest zijn aureool. Kraanwater uit Overijssel en het westen van ons land is matig tot slecht. Dit is te wijten aan ontsmetting met chloorhoudende middelen, of aan de aanwezigheid van kleine hoeveelheden nitraat of bestrijdingsmiddel [V,70]. -twee problemen springen eruit: ten eerste de vervuiling door slecht of helemaal 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

65

SND

niet afbreekbare stoffen. Dit betreft vooral zware metalen (cadmium, chroom, zink, lood, kwik) en bepaalde bestrijdingsmiddelen (drins, DDT, lindaan). Ten tweede is er het probleem van de overbemesting, waardoor stoffen als nitraat in zulke grote hoeveelheden op het land komen en naar het grondwater doorsijpelen dat zij de veilige grenzen dreigen te overschrijden [V,70]. 114. Industrie -Europese Vereniging voor Gewasbescherming: Een beetje pesticide in drinkwater moet kunnen. Kosten van maatregelen om het milieu te beschermen moeten niet over het hoofd worden gezien [V,71]. 115. Persberichten In bijlage III zijn een aantal persberichten verzameld. Voorzover mogelijk zijn de publicaties gerangschikt naar onderwerp.


66

SND

HOOFDSTUK VIII - OPLOSSINGSRICHTINGEN

116. Aard problematiek Uit de voorgaande paragrafen valt op te maken dat aan het huidige systeem een aantal problemen kleven van structurele aard. Alhoewel het buiten het bestek van dit rapport valt, wordt hier een enkele kanttekening gemaakt. Het gebruik van chemische stoffen om ons drinkwater te zuiveren leidt tot introductie van ongewenste (carcinogene) nevenproducten. Het beperken van het inzetten van chemicalien werkt echter bacteriologische verontreiniging in de hand. Door de principiele keuze van centrale zuivering wordt het geproduceerde water door de circa 39 waterleidingbedrijven over zeer grote afstanden getransporteerd (totale leidingnet is momenteel meer dan 90.000 km lang). Zelfs indien de waterleidingbedrijven erin zouden slagen om water zonder stoffen, die nadelig zijn voor de gezondheid "af fabriek" te leveren, dan nog kan door de voor het leidingstelstel gebruikte materialen de 'deugdelijkheid' van het water uit de kraan bij de consument niet overeenkomstig artikel 4 WLW gewaarborgd worden. Er kunnen chemicalien door kunststofleidingen heendringen en over een lange termijn consumenten ongemerkt blootstellen aan consumptie van water dat (zeer) schadelijk kan zijn voor de gezondheid. Deze situatie kan zich niet alleen over een groot distributie-gebied realiseren, maar ook binnen een wijk of buurt, soms zelf binnen een straat of gebouw. 117. Aanvulling op systeem van centrale zuivering Gezien het feit dat de problematiek nauw verbonden is met de filosofie dat drinkwater centraal moet worden gezuiverd en dat het transport door leidingbuizen moet plaatsvinden, lijkt decentrale zuivering een voor de hand liggende optie om als aanvullende voorziening op het huidige systeem te dienen. De membraamtechniek, die de vorming van ongewenste nevenproducten ondervangt dient hierbij te worden ingezet. Afhankelijk van de locale situatie zijn meerdere varianten mogelijk.


67

SND


68

SND

HOOFDSTUK IX - CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN

118. Conclusie Door ondermeer de aanwezigheid in het leidingwater van carcinogene en mutagene stoffen, door normoverschrijdingen, door het ontbreken van normen, door de aanwezigheid van onbekende stoffen, door de mogelijkheid van het door kunststofwaterleidingbuizen heendringen van schadelijke chemicaliën, door het ontbreken van risicoloze technieken voor bacteriologische, cq chemische zuivering van leidingwater heeft de Nederlandse consument geen garantie dat het aan hem afgeleverde drinkwater onder alle omstandigheden geen gezondheidsrisico's met zich meebrengt. 119. Aanbevelingen Aangezien de waterleidingbedrijven niet voldoen aan hun wettelijke verplichting om drinkwater af te leveren dat geen eigenschappen heeft welke nadelig kunnen zijn voor de volksgezondheid, staan er - theoretisch - drie mogelijkheden open; ofwel 1. De waterleidingbedrijven voldoen per ommegaande aan hun wettelijke verplichting om water ter beschikking te stellen zonder stoffen die voor de gezondheid nadelig kunnen zijn. Gezien de structurele aard van de problemen rond de drinkwatervoorziening is dit een theoretische optie; ofwel 2. Er worden zodanige voorzieningen getroffen dat die consumenten die overwegende bezwaren hebben tegen het gebruik van leidingwater, waarin stoffen zitten die nadelig kunnen zijn voor de gezondheid kunnen beschikken over deugdelijk water; ofwel 3. In de Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit wordt een regeling opgnomen, waarbij wordt geregeld welke stoffen, die voor de gezondheid nadelig zijn, in welke mate normoverschrijdend in het leidingwater mogen worden afgeleverd aan de consument zonder dat het waterleidingbedrijf in strijd komt met zijn wettelijke verplichtingen.


69

SND

BIJLAGE I - GERAADPLEEGDE LITERATUUR: a) Beleidsplan Drink- en Industriewatervoorziening/ Ministerie van VROM 199395, bestaande uit a. (a1) deel 1: Ontwerp planologische kernbeslissing b. (a2) deel 2: Reacties op de ontwerp Kernbeslissing c. (a3) deel 3: Kabinetsstandpunt d. (a4) Hoofdrapport MER e. (a5) Basisrapport 1: Vergelijking bouwstenen. f. (a6) Basisrapport 2: Winning en zuivering van grondwater g. (a7) Basisrapport 3: Oppervlaktewater h. (a8) Basisrapport 4: Infiltratie i. (a9) Basisrapport 5: Effecten op natuur van grondwaterwinning. b) Herziening Normen Waterleidingbesluit/ KIWA - nov. 1993 c) Volksgezondheid en milieu, een relatie opnieuw bezien/VROM - okt. 1992/mr. H.J.A.Schaap d) Guidelines for drinking-water quality, volume 1, 1984) e) Inventarisatie en toxicologische evaluatie van organische microverontreinigingen/Samenwerkende Rijn- en Maaswaterleidingbedrijven - december 1994 f) Aluminium in drinkwater: voorkomen, herkomst en gezondheidsaspecten RVM-mrt 1992 g) Interacties tussen leidingmaterialen en drinkwater, Dr Th van den Hoven, KIWA, H2O (19) 86, nr 14 h) Permeatie van drinkwaterleidingen, KIWA, mededelingen nr 85 i) Waterleiding in vervuilde bodem, KIWA, mededeling nr 87 j) Risicobeoordeling voor de mens bij blootstelling aan stoffen. Uitgangspunten en veronderstellingen/ J.B.H.J. Linders - aug. 1990 k) Risicobenadering in het milieubeleid/22666-nr.1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8.Tweede Kamer, vergaderjaar 93/94. l) Derde Nota Waterhuishouding/ 21250 m) Nationaal Milieubeleidsplan (NMP)/21137 nr.5, Tweede Kamer, vergaderjaar 88/89 n) Hogere Waterleidingtechniek nr.11- Waterwinning/VEWIN-1982 o) Doorlatendheid van enkele typen drinkwaterleidingbuizen voor methylbromide a. KIWA, mededeling nr. 68 p) Zorgen uit de kraan/SWOKA- Instituut voor consumentenonderzoek-1989 q) Verkennende studie DTO-water - discussienota workshop 26-594/Directoraat-generaal Rijkswater staat RIZA r) Duurzame Technologische ontwikkeling, Duurzaam Waterbeheer - verslag workshop 25-5-94/RIZA s) Verkennende studie DTO-water - versie 3/notitie 2i/11/95 Y:\www\HWS\BASIS NOTITIE Drinkwater, Chemicalien en gezondheid opmaak 2009.doc

70

SND

t) u) v) w) x)

a. 5: ideeen voor verbetering duurzaamheid waterkringloop/RIZA apr.94 Stichting Nationaal Drinkwater: commentaar beleidsplan drinken industriewatervoorziening/16-9-93 Stichting Nationaal Drinkwater: commentaar milieu-effectrapport beleidsplan drinken industriewatervoorziening/ 16-9-93 Notitie Werkgroep Nooddrinkwatervoorziening-voorstellen voor beantwoording vragen VROM 3-12-91/VEWIN Alternatief drinkwaterdistributiesysteem voor Nederland - J.E. Heinen Bestrijdingsmiddelen in voedsel en de gezondheidsrisco's voor kinderen/RU Groningen dec.94


71

SND

INHOUDSOPGAVE VAN BIJLAGE II (Publicaties vakliteratuur) __________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

VEWIN/ De Nederlander en zijn waterverbruik VEWIN/ Het leidingnet van de openbare watervoorziening in Nederland RIZA/WSC RIKZ/ABD RIZA/IMLO/ Speuren naar sporen I II Heemraadschap Fleverwaard/ Ernstige vervuiling van oppervlaktewater en neerslag door bestrijdingsmiddelen in een agrarisch gebied Centrum voor Milieukunde - Universiteit Leiden/ Gebruik van bestrijdingsmiddelen langs akkerranden slootkanten in de Haarlemmermeer Rijkswaterstaat e.a./ Waterbodem Zorgen voor Morgen/RIVM Bestrijdingsmiddelen in bodem en grondwater PWN - GW/ Grondwater: nu ook met chloraat RIVM/ Aluminium in drinkwater: voorkomen, herkomst en gezondheidsaspecten S.P. Klapwijk/ Diffuse bronnen van waterverontreiniging: de reus wordt zichtbaar VROM/DGM/RIVM/RIZA/ Diffuse bronnen van waterverontreiniging: een strategie voor de aanpak KIWA NV/ Nikkelverwijdering uit grondwater KIWA NV/ Wasverzachters: ook een bedreiging voor de drinkwaterproduktie? KIWA NV/ Eerste onderzoeksresultaten van voorkomen en verwijdering glyfosaat en AMPA RIVM/ Chloriet en chloraat in drinkwater: een desinfectie of een milieuprobleem? KIWA NV/ Samenvatting van rapport: Bromaatvorming bij ozonisatie en toepassing van andere chemische desinfectiemiddelen Gemeentewaterleidingen Amsterdam/ Biologische actieve koolfiltratie: optimalisatie van de ozondosis in relatie tot bromaatvorming en AOCproductie KIWA NV/ Potential treatment options for restriction of bromate formation and bromate removal Elsevier/ Enge beestjes: ze zijn weer terug KIWA NV/ Interacties tussen leidingmaterialen en drinkwater VROM/Hoe moeten we ons opstellen tegenover de problematiek van de permeatie van waterleidingbuizen? KIWA NV/ De invloed van bodemverontreinigingen en leiding materiaal op de drinkwaterkwaliteit VROM/ Praktijkervaring met biofilmreactoren voor zuivering van grondwater verontreinigd met organische microverontreinigingen BMS/Grondmechanica Delft/ Problemen met het gebruik van kunststof peilbuizen voor onderzoek van de kwaliteit van het grondwater ANP/ Vervuiling drinkwater Tilburg beperkt


72

SND

26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

DWL/Rotterdam/ Afwijkingen in de drinkwaterkwaliteit in de Steendijkpolder RIVM/ Ziekteclusters Environmental Research foundation Study reveals pattern of illness from drinking polluted water R. Drew/ Whose data is most appropriate for evaluating chemical safety -that from industry or academia? Biologiewinkel Rijksuniversiteit Groningen/ Bestrijdingsmiddelen in voedsel en de gezondheidsrisico's voor kinderen Dionex BV/Gemeentewaterleidingen Amsterdam/Ionchromatografische spooranalyse van bromaat in drinken oppervlaktewater met behulp van een macro-injectieststeem KIWA NV/ Waterkwaliteitsbeoordeling in de praktijk DHV Water BV/ Op weg naar totaal waterbeheer (2): Knelpunten Prof.ir. J.H. Kop/ Het zal je kind maar wezen drs. G. Oskam/ reactie op Gezonheidsrisico's grondwater soms groter dan die van rivierwater (Witjes en Van de Nes) Witjes en Van de Nes/ Naschrift n.a.v. artikelen nr.34 en nr. 35 VEWIN/ Bedreigingen vragen om krachtige, verticaal georganiseerde drinkwatervoorziening G.Oskam/ Nogmaals: Strategische keuzen van de water-leidingbedrijven Prof. ir. J.H. Kop/ Wat is het trillen der venen ons waard

23a:inhbijl.II

a:\baisnot c:wp51\basisnot


73

STICHTING NATIONAAL DRINKWATER

Recommend Documents