Stichting Medisch Farmaceutisch Museum ‘De Griffioen’ Koornmarkt 66, 2611 EJ Delft Bankrelatie: NL 28 INGB 0659 3407 20 Inschrijvingsnr. K.v.K.: 41.14.63.91 RSIN : 816071585 (ANBI nummer) Correspondentieadres Koornmarkt 66, 2611 EJ Delft E-mail:
[email protected] Website: www.griffioen.biz Tel. (015) 2120941 b.g.g. (015) 3646375 (secretaris)
Erevoorzitter: B.P.K. Griffioen, arts Bestuur Drs. M.A. Taal-Boonacker voorzitter CDR H.R. Lodder vice-voorzitter Drs. J.F. Berghs-Jonckers secretaris Drs. S.M. Dreijer- van der Glas penningmeester M. van Noort lid C.H. Wagenaar Hummelinck, arts lid
Commissie van aanbeveling Prof. Dr. D.D. Breimer Prof. Dr. M.J. van Lieburg
1
De toekomst ligt besloten in het heden en het verleden (vrij naar J. Krishnamurti)
2
Voorwoord Voor u hebt u het jaarverslag 2015, tevens museumgids van het Medisch Farmaceutisch Museum de Griffioen. In 2015 heeft het nieuwe stichtingsbestuur het roer overgenomen van B.K.P. Griffioen, die zich teruggetrokken heeft uit het museum en is benoemd tot erevoorzitter. Hiervan treft u een verslag aan. Tevens stellen we het bestuur en de andere vrijwilligers aan u voor, als inleiding op het jaarverslag. Het blijkt dat het museum een uitgebreide collectie simpliciaverzamelingen rijk is. Hiernaar heeft R. van der Ham van Naturalis in Leiden onderzoek gedaan. Het resultaat vindt u in verkorte vorm in dit jaarverslag. Mw. C. den Hengst deed onderzoek naar het pand Koornmarkt 66, waar vroeger haar familie heeft gewoond. Ook dit treft u aan. Een ander stukje historie wordt beschreven door H.L. Houtzager in een artikel over ‘de museale verzameling in het gebouw van de Anatomie te Delft’. M. van Noort laat ons lezen over de dysenterie rond 1783, beschreven door Matthias van Geuns (1735-1817) in zijn boek ‘de Heerschende Persloop’ van 1784. Vanwege het feit dat in mei 2016 het 25 jaar geleden is, dat het museum officieel geopend werd, werden de oprichters B.K.P. Griffioen en Mw. M.C.M. Griffioen geïnterviewd. Wij danken onze begunstigers, door wie wij vrijwilligers de voortgang van dit unieke museum mogelijk kunnen maken. Daarnaast gaat een woord van dank naar de ondernemingen die met hun advertenties deze uitgave mogelijk maken en naar de uitgever Elma Media voor de verzorging van dit jaarverslag.
3
Bob Griffioen Erevoorzitter van de Stichting Medisch-Farmaceutisch museum de Griffioen
Op 21 april 2015 vond er een bijzondere bestuursvergadering plaats in het museum. Bestuurslid Bob Griffioen had vorig jaar het voorzitterschap van het bestuur van de Stichting en zijn functie als rondleider neergelegd. Na een ziekenhuisopname begin 2015 wilde hij alleen nog als adviseur aan het museum verbonden blijven. De overige bestuursleden wilden dit afscheid niet ongemerkt voorbij laten gaan. Daarom werd Bob Griffioen op 21 april uitgenodigd in het museum, waar bijna alle bestuursleden en vrijwilligers aanwezig waren.
Marga Taal, Max van Noort en Bob Griffioen.
4
Max van Noort, het enige overgebleven bestuurslid dat al van het begin af in het bestuur van de Stichting zat, nam het woord en sprak Bob Griffioen toe. Max van Noort memoreerde dat Bob Griffioen zijn leven lang een verwoed verzamelaar van medische instrumenten en gebruiksvoorwerpen was geweest. Bij verhuizing, sluiting en fusies van ziekenhuizen in Delft, kon zijn verzameling worden aangevuld. Zijn zuster Margreet Griffioen had intussen een mooie verzameling apothekersspullen. Na zijn pensioen als geneesheer-directeur van het Reinier de Graaf Gasthuis ontstond het idee om een museum op te richten waar beide verzamelingen onderdak zouden vinden. Dat lukte wonderwel op Koornmarkt 64, het pand van Stichting Rehoboth, waar Bob Griffioen in het bestuur zat, net als eerder zijn vader. Op 31 mei 1991 werd het museum officieel geopend door burgemeester van Walsum. Toen Rehoboth vanwege een fusie vertrok van de Koornmarkt, lukte het om nr. 66 te kopen. Inmiddels was de Stichting Medisch Farmaceutisch Museum ‘De Griffioen’ opgericht, en Bob Griffioen wist tot bij het ministerie van VWS sponsoren te vinden om het pand te kunnen financieren, waar het museum sinds 1998 is gehuisvest. Bob Griffioen zorgde niet alleen voor de collectie, maar breidde die ook regelmatig uit, via veilingen en door schenkingen. Hij richtte in het hele land vitrines in, hield lezingen en leidde gezelschappen in het museum rond. Nu er zoveel vrijwilligers zich hebben gemeld, kan hij zich met een gerust hart terugtrekken. Het huidige bestuur is Bob Griffioen bijzonder erkentelijk voor de opbouw van het museum en alles wat hij ervoor heeft gedaan. Het heeft daarom met algemene stemmen besloten om het erevoorzitterschap van museum Griffioen aan te bieden aan Bob Griffioen. De bestuursleden tekenden hierna het erediploma en de nieuwe voorzitter, Marga Taal-Boonacker, overhandigde dit met een bos bloemen aan Bob Griffioen.
5
Simpliciaverzamelingen Simpliciaverzamelingen hebben eeuwenlang een belangrijke rol gespeeld in de farmacie. Bij de opleiding van zowel apothekers als hun bedienden (assistenten) was een simpliciaverzameling onmisbaar om de vele simplicia te leren kennen. De gilden en latere examinerende instanties gebruikten zo’n verzameling om de opgedane kennis te testen. Voor de gediplomeerde apotheker zal een goed onderhouden verzameling behalve een leermiddel voor zijn personeel ook een handige hulp zijn geweest bij de inkoop van simplicia: inferieure kwaliteit, verkeerde soorten en vervalsingen moest hij kunnen onderscheiden. De oudste nog bestaande simpliciakast (van de inhoud is weinig over) is die van het Collegium Pharmaceuticum in Den Haag uit 1660. In de loop van de 20ste eeuw werd kennis van simplicia (farmacognosie) steeds minder belangrijk, en de lijst van te kennen simplicia voor het examen steeds korter. De jongste verzameling is een doosje met 21 simplicia uit 1985. Sinds enkele decennia spelen simpliciaverzamelingen geen rol meer in de opleiding van apothekers en hun assistenten: zij hoeven geen simplicia meer te verwerken, de geneesmiddelen worden immers kant-enklaar bij de apotheek afgeleverd! De simpliciaverzameling heeft weliswaar haar oorspronkelijke functie verloren, maar als museumobject en referentie naar de vroegere praktijk is zij nog steeds aantrekkelijk en waardevol. Van het grote aantal verzamelingen dat er geweest moet zijn, is niet veel overgebleven. Bij een recente inventarisatie (Van der Ham & Bierman, in voorbereiding) bleek Medisch Farmaceutisch Museum De Griffioen behalve een prachtige 18de-eeuwse kast (met inhoud) en een oud ‘kinakastje’ ook nog relatief veel 20ste-eeuwse verzamelingen te bezitten. Deze zullen in een aparte uitgave beschreven worden; hieronder volgt alvast een overzicht. Al eerder gaf Algera-van der Schaaf (1998) een beknopt lijstje.
Simplicia Onder simplicia verstaat men geneesmiddelen uit het planten-, dieren- of delfstoffenrijk, die gebruikt worden in de vorm zoals de natuur ze levert, of tenminste zonder dat ze ingrijpend bewerkt zijn. Uit de simplicia (enkelvoudige geneesmiddelen), werden de composita (samengestelde geneesmiddelen) bereid. De simplicia die een apotheker in huis moest hebben, werden vermeld in de vigerende farmacopee, het door de overheid als bindend voorgeschreven handboek voor de bereiding van geneesmiddelen. Ze vormden de voorraad waaruit hij een bepaalde tijd moest kunnen putten. Van de houdbare simplicia konden flinke hoeveelheden in laden, potten e.d. worden bewaard, maar de minder bestendige moesten vaker worden ingekocht. Anders dan de werkvoorraad bevat een simpliciaverzameling steeds maar een kleine hoeveelheid van elk simplex, voldoende om snel een indruk te krijgen van hoe het eruitziet, aanvoelt, ruikt of eventueel smaakt. 6
Ontwikkeling Van de 17de tot de 19de eeuw was een simpliciaverzameling bijna altijd ondergebracht in een houten ladekast(je). Zo’n kast(je) met inhoud was uniek (géén serieprodukt) en de simplicia bevonden zich meestal in vakjes of spanen doosjes in de laden. Op het eind van de 19de eeuw verschijnen de eerste in serie geproduceerde verzamelingen: kisten met bakken vol glazen buisjes. De trend was gezet, al zijn er daarna toch nog wel unieke kastjes gemaakt. Vanaf het begin van de 20ste eeuw werden de simplicia niet meer in open vakjes of spanen doosjes maar in afgesloten buisjes e.d. ondergebracht. Na verloop van tijd deden ook nieuwe materialen hun intrede: de glazen buisjes met kurk, en later metalen dop, maakten plaats voor potjes met bakelieten draaideksel en later plastic buisjes en doosjes met dito afsluiting. Serieproductie, behuizing in één of meer kartonnen dozen en een gedrukte lijst is vanaf het midden van de 20ste eeuw een veel voorkomende combinatie. Van de 17de eeuw tot de 19de eeuw was het aantal simplicia per verzameling of het aantal vakjes per kast(je) doorgaans hoog (tot meer dan duizend). Vanaf het eind van de 19de eeuw is het aantal meestal veel lager. Vanaf de jaren dertig van de 20ste eeuw zet een gestage daling in, tot er in de jaren zeventig nog 40 en tenslotte nog maar 21 over waren. Vanaf het midden van de 20ste eeuw, toen het aantal te kennen simplicia al niet zo groot meer was, werden door diverse groothandels complete verzamelingen kosteloos aan apothekersassistenten in opleiding en farmaciestudenten verstrekt. De voortdurende vermindering van het aantal simplicia leidde uiteindelijk tot het ‘uitsterven’ van de functionele simpliciaverzameling. Tegenwoordig is een simpliciaverzameling vooral een museum- en verzamelobject met een hoog farmaceutisch-nostalgisch gehalte, maar een goed gedocumenteerde collectie simplicia is ook als een waardevol ‘fossiel’ voor de reconstructie van een stuk farmaciehistorie.
Verzamelingen in Museum De Griffioen In de hierboven aangekondigde studie worden de Nederlandse simpliciaverzamelingen ingedeeld volgens de manier waarop de simplicia in de verzameling zijn ondergebracht: A. Simplicia vooral in open bakjes (vakjes) of afgesloten spanen doosjes B. Simplicia vooral in afgesloten glazen buisjes, flesjes of potjes C. Simplicia vooral in vensterzakjes, potjes of plastic buisjes/doosjes Groep A bestaat uit 17de tot 19de-eeuwse kasten en kastjes, groep B uit kastjes, klepdozen en kisten (deels serieproducten) uit de late 19de en 20ste eeuw, en groep C uit diverse 20ste-eeuwse doosverzamelingen (serieproducten) van farmaceutische groothandels. Elke groep is vertegenwoordigd in Museum De Griffioen.
7
A1. Kast van de Pharmaceutische Handelsvereeniging, Amsterdam (Fig. 1, 2). De eerste met zekerheid aantoonbare eigenaar van de kast is de Pharmaceutische Handelsvereeniging in Amsterdam. Na de fusie in 1927 met de Kon. Pharm. Fabr. Brocades & Stheeman zou hij naar Meppel zijn verhuisd. Na de reorganisatie in 1991 kwam hij in Museum De Griffioen terecht. A2. ‘Kinakastje’ (Fig. 3). Voor zover deze bekend is, heeft het kinakastje dezelfde voorgeschiedenis als de kast van de Pharmaceutische Handelsvereeniging in Amsterdam (A1). Samen met de grote kast is het kinakastje in Delft terechtgekomen. Figuur 1
B1. Kist met een verzameling volgens C. Stephan, apotheker in Dresden. Deze kist met inhoud is afkomstig uit apotheek De Aloë (Herdingh & Blanken) in Leiden. B2. Klepdoos met een verzameling volgens Prof. Dr. D.H. Wester (Fig. 4). Deze verzameling (doos met 6 laden) is afkomstig van de Delftse apotheker A.J. van Gerrevink.
Figuur 2
8
B3. Kastje van G.E. Lekskes, apothekersassistente in Leiderdorp. Behalve de ‘originele’ verzameling, bevat dit kastje ook vensterzakjes met simplicia van de Brocades-Stheeman & Pharmacia, maar deze zijn pas later (omstreeks 2013) hierin opgeborgen.
Figuur 3
C1. Verzamelingen van BrocadesStheeman & Pharmacia, Meppel. In Museum De Griffioen zijn twee verzamelingen met veel rode Brocades-etiketten aanwezig: een in de oorspronkelijke zakjes en een andere overgebracht in potjes. Ze dateren uit in de jaren dertig en zijn van onbekende herkomst; de eerste bevindt zich in het kastje van G.E. Lekskes (B3).
In het kastje van G.E. Lekskes (B3) bevinden zich ook zakjes met zwarte Brocadesetiketten, die corresponderen met de lijst voor het examen apothekersassistents in Pharmaceutisch Weekblad 82 (1947; 151 items). Nog vrij algemeen zijn verzamelingen met bruine etiketten, volgens Pharmaceutisch Weekblad 94 (1959; 116 items). De simplicia werden geleverd in vensterzakjes en enkele potjes. Vaak werd ook de inhoud van de zakjes overgebracht in potjes (de zakjes scheurden makkelijk). In het kastje van G.E. Lekskes (B3) bevinden zich nog een aantal originele vensterzakjes. C2. Verzameling van Brocacef, Maarssen. In 1969 verscheen in de Nederlandse Staatscourant een nieuwe lijst met simplicia ‘van belang voor hen, die het staatsexamen apothekersassistent willen afleggen’ (95 items). Brocacef stelde een overeenkomstige simpliciaverzameling beschikbaar. Hiervan zijn er nog heel wat voorhanden en ook Museum De Griffioen bezit er een.
Figuur 4
C3. Verzamelingen van de Onderlinge Pharmaceutische Groothandel, Utrecht (Fig. 5). Na het verschijnen van de nieuwe simplicialijst in het Pharmaceutisch Weekblad (1959; 116 items) verstrekte de OPG een verzameling in drie ‘schoenendozen’. Hiervan zijn er nog maar enkele beschikbaar, waaronder een in Museum De Griffioen (Fig. 5). 9
Figuur 5
Naar aanleiding van de lijst die verscheen in de Nederlandse Staatscourant (1969; 95 items) gaf de OPG een nieuwe versie van de ‘schoenendozen’-set uit. Hiervan zijn er wat meer overgeleverd, ook een in Museum De Griffioen. Enkele apothekers beschikken nog over een OPG-verzameling met 40 simplicia in één ‘schoenendoos’. Een nóg kleinere set, 21 simplicia in één rechthoekig of vierkant doosje, is in bezit van onder meer Museum De Griffioen (gedateerd 1979). Met dank aan B.K.P. Griffioen, J.F. Berghs-Jonckers, J. Bock, S.M. Dreijer-van der Glas, en M.A. Taal-Boonacker.
Literatuur Algera-van der Schaaf, M.A.W., 1998. De simpliciakast van het Medisch-Farmaceutisch Museum ‘De Griffioen’. Serie-uitgave 6 van de Stichting Medisch Farmaceutisch Museum De Griffioen, Delft. Van der Ham, R. & Bierman, A., in voorbereiding. Nederlandse simpliciaverzamelingen: van gildekast tot schoenendoos. Kon. Ned. Maatsch. ter bevordering der Pharmacie, Den Haag.
Raymond van der Ham Naturalis Biodiversity Center, Leiden
10
De Hollandsche Tuin Van schildersatelier en kleermakerij tot Museum De Griffioen Kaartfiguratief
Het huis Koornmarkt 66 waarin tegenwoordig het medisch-farmaceutisch museum De Griffoen gevestigd is, heeft vanouds de naam ‘De Hollandse Tuin’. Die naam droeg het al in 1574, toen bewoonster Grietje Thomas van Haarlem zich aanmeldde als lidmaat bij de nieuwe Gereformeerde Kerk. Het huis zelf dateert waarschijnlijk in oorsprong van kort na de grote stadsbrand van 1536 die een groot deel van Delft in de as heeft gelegd. Op de Kaart Figuratief uit 1677 staat het pand nog afgebeeld met een trapgevel, links naast de brouwerij ‘Het Truweel’, een groot huis met een kraan voor de deur.
Hollandse Leeuw en Spaensche Beeren ‘De Hollandsche Tuin’ was al in het begin van de vijftiende eeuw een begrip. Tijdens het beleg op Hagestein omringde Willem VI (graaf van Holland en Zeeland) deze plaats met een hoge haag van wilgentakken, om van achter deze verschansing het beleg te voeren. Na de overwinning gaf hij een zegel uit waarop de ommuurde tuin van gevlochten wilgentakken met een klimmende Advertentie Haarlemsche Courant Hollandse Leeuw was afgebeeld. Deze 4-8-1830 afbeelding kreeg de naam De Hollandsche Tuin. Ook werden er gouden- en zilverenmunten geslagen met de Hollandsche Tuin erop. Deze werden ‘tuinkens’ genoemd. Het was het zinnenbeeld van vrijheid en een embleem van victorie. Ook in de tachtigjarige oorlog werd deze metafoor gebruikt. Een anonieme politieke propagandaprent (zie volgende pagina) met de tekst: ‘Houdt op in mijn Thuijn te wroeten Spaensche Beeren’ toont een omheinde tuin met daar binnen de Hollandse leeuw die de tuin tegen de verwoestende Spaanse zwijnen verdedigt. Wapens van de bevrijde steden o.a. van Delft staan rond de omheining afgebeeld, het wapen van de prins van Oranje op het toegangshek. 11
1578-1582 De Hollandse leeuw verdedigt de omheinde Hollandse Tuin tegen de verwoestende Spaanse zwijnen.
In Delft was er een snuifmolen, in Delfgauw en Portugaal een herberg en in IJsselmonde een veerhuis/koffiehuis met deze naam. Grietje Thomas van Haarlem staat boven aan een lange lijst van personen die gedurende vijf eeuwen de Hollandsche Tuin bewoonden of bezaten. Uit deze lijst heb ik onderstaande keuze gemaakt.
Schildersatelier in het voorhuis Begin zeventiende eeuw woonde en werkte hier de schilder Cornelis Jacobsz Delff. Cornelis was geboren in Gouda en verhuisde in 1582 met zijn ouders naar Delft, waar zijn vader Jacobus Willemsz. Delff ook reeds als schilder werk vond en een atelier had aan de Burgwal. Met het hof van de Prins en later een Kamer van de VOC bood de stad voor kunstschilders een aantrekkelijk klimaat met welgestelden burgers die kunst konden en wilden kopen. Cornelis leerde het ‘vak’ van zijn vader en later bij Cornelis van Haarlem. Hij schilderde Bijbelse voorstellingen, vruchtenstillevens en keukenstukken, waarvoor hij werd geroemd ‘wegens zijn bijzondere wijze van het koper te schilderen’. Er waren meer familieleden die in de kunst hun broodwinning vonden, onder wie zijn broer Willem die getrouwd was met Geertruijt van Mierevelt (dochter van schilder Michiel van Mierevelt). Na zijn huwelijk met Adriendr van Outheusden 12
ging hij op de Koornmarkt wonen. Waarschijnlijk had Cornelis in het voorhuis zijn atelier en winkel. In 1613 werd hij lid van het Sint-Lucasgilde, voor een kunstenaar een voorwaarde om zijn kunst in de stad te mogen verkopen. Hij kreeg ook een opdracht van prins Frederik Hendrik om voor zijn buitenverblijf in Rijswijk op het bovenstuk van een deur een vruchtenstilleven te schilderen. Daarmee verdiende hij 250 gulden.
Marktschipper In 1687 werd het pand eigendom van Thomas Trimmel. Thomas was ‘marktschipper op Rotterdam’. Voor de uitoefening van dat beroep was hij afhankelijk van een vergunning van de overheid, die met reglementen en vaste tarieven zijn nering beperkte, maar hem daarmee tevens vrijwaarde van concurrentie op zijn traject. Zijn schip lag bij de Schiedamse Poort en vervoerde zowel personen als goederen. Na het lossen en laden van de aangevoerde goederen uit het Westland en het inschepen van de passagiers, voer het schip via de Delftsche Schie en vanaf Overschie via de Rotterdamse Schie naar het Delftsche Veer in Rotterdam. In de periode tussen 1704 tot 1751 werd het pand enkele malen doorverkocht en verhuurd, onder andere aan een andere marktschipper op Rotterdam, Willem Roelofs, en aan timmerknecht Claas Braber.
Opgekocht door buurman Vlaardingerwout In 1751 kocht Mr. Willem Vlaardingerwout, de eigenaar van de naast gelegen brouwerij Het Truweel, het huis. Willem had de brouwerij van zijn vader geërfd, zelf had hij veel bestuurlijke functies zoals: kapitein van het Witte Vendel van de Schutterij en burgemeester van Delft. Waarschijnlijk had hij vooral zijn oog laten vallen op het achtererf van het huis om dat te kunnen bebouwen met uitbreidingen voor zijn brouwerij. De woning verhuurde hij. Na zijn dood bleef het pand nog tot 1848 bij de brouwerij behoren. In 1810 was het het woonhuis van brouwer en mouter Johan van Rielle, de bedrijfsleider van Het Truweel. Toen de brouwerij werd opgeheven, werden de panden opgekocht door handelaar/ Buurman: Willem Vlaardingerwout timmerman Lucas Bartholomeus Denie, die de huizen eerst opknapte om ze vervolgens apart te verkopen. In 1849 kreeg hij zodoende vergunning tot “het leggen van metselstenen en puin op de waterkant voor deze huizen”. 13
Bron: adresboek van Delft 1884
Kleermakerij en lakenhandel Denie verkocht het huis vervolgens enkele maanden later aan meester kleermaker en lakenverkoper, Levinus Rombouts, die met vrouw en zoon uit Oost-Vlaanderen kwam. Hij startte hier een kleermakersbedrijf. Volgens een advertentie in de Nieuwe Rotterdamse courant uit die tijd maakte hij “uniformen, zowel voor het leger als voor de Marine en Koloniën” en legde “zich bijzonder toe Solide lakens te leveren”. Levinus overleed al vijf jaar later, maar zijn zoon zette het bedrijf voort tot 1864. Zijn moeder verkocht toen na zijn dood het pand en het kleermakersbedrijf voor f 4150 aan Johannes den Hengst. Johannes woonde voordien op de Markt en was getrouwd met Adriana van West. Zij hadden net voor de verhuizing naar de Koornmarkt drie van hun zes kinderen moeten begraven. In 1872 overleed Adriana in het kraambed na de geboorte van hun jongste zoon Daniel (mijn opa). Johannes liet zij met de zorg voor zes kinderen achter. Binnen zes maanden hertrouwde hij met Hendrika Gardina Keijman. Na het overlijden van Johannes in 1913 kocht zijn zoon Simon, die al bij zijn vader in het bedrijf werkte, het huis voor f 6793. Hij moest hiervoor een ‘geldlening met hypotheek’ afsluiten bij de bank. Zijn stiefmoeder was in 1909 overleden en zijn broers en zussen waren inmiddels het huis uit. In 1917 kwam zijn broer Daniel met zijn gezin bij hem inwonen. Daniel was ambtenaar (geldophaler bij de Stichting Centraal Woningbeheer) en vader van elf kinderen. Zijn jongste dochter Co (Jacoba Alida) werd op 7 juli 1917 op de Koornmarkt geboren. Haar oudste zus Jaan (Adriana) had de zware taak op de kleintjes te letten. Daniel was verder organist en koordirigent in de Gereformeerde Kerk. Na een conflict stapte hij over naar de Lutherse Kerk. Waarschijnlijk heeft hij les gehad van zijn buurman de klokkenist, organist en muziekonderwijzer Pieter Kersbergen.
14
Van trapgevel naar daklijst Veel huizen in Delft zijn in de 18e en 19e eeuw grondig verbouwd. Zoals uit de afbeelding op de Kaart Figuratief blijkt had het huis oorspronkelijk een trapgevel en een voordeur in het midden, waarmee je, zoals toen gebruikelijk, zo het voorhuis binnenstapte, waar doorgaans het bedrijf (atelier) gevestigd was. Later kregen veel huizen een nieuwe plattegrond met een voordeur aan de zijkant en een gang daarachter, die toegang gaf aan de kamers daarnaast, in de negentiende eeuw werden die vaak doorgebroken tot een kamer-en suite. Verder verdween de trapgevel en kwam een strakke daklijst voor in de plaats. Ook Koornmarkt 66 heeft deze metamorfose ondergaan. In dit geval werd ook de gevel gepleisterd, waarschijnlijk om de vele rommelige bouwsporen (onder andere van vergrote ramen) te verhullen. Of timmerman Denie in 1849 de opdracht voor deze ingrepen heeft gegeven of Johannes den Hengst toen hij in 1865 toestemming kreeg ‘tot het leggen van stenen en puin aan de waterkant voor dit huis gedurende 8 dagen’ is niet bekend. Daarna kreeg aannemer D. Huurman in 1876 opnieuw vergunning voor ‘het verrichten van werkzaamheden voor dit huis’. Welke werkzaamheden precies blijft gissen.
Achterom naar het consultatiebureau In 1938 werd het pand opnieuw samengevoegd met Het Truweel. De panden deden dienst als uitvalbasis voor de thuiszorg, eerst van de christelijke wijkverpleging Rehoboth en later van de Stichting Maatzorg. Een doorgang op de begane grond en eerste verdieping verbond de twee huizen ook intern. In 1952 werd het pand nr. 66 grondig verbouwd: “tot inrichting voor kleuterzorg” , het consultatiebureau! De ingang en wachtkamer waren aan de achterkant. Om hier te komen moest men, met de kinderwagen, door de poort van Het Truweel.
Farmaceutisch museum De Griffioen Bob Griffioen, oud-directeur van het Reinier de Graaf Gasthuis, richtte in 1989 de stichting ‘De Griffioen’ op, met als doel: het medisch cultureel erfgoed voor de toekomst te bewaren, (…) en waar mogelijk te exposeren. Expositieruimte werd gevonden op de Koornmarkt 66. ‘Medisch-farmaceutisch museum De Griffioen’ was en is een feit!
Corrie den Hengst Met dank aan Kees van der Wiel
15
De museale verzameling in het gebouw van de anatomie te Delft door H.L. Houtzager
Bezit Delft thans in het jubilerende museum ‘De Griffioen’ een unieke verzameling medisch historische instrumenten en talrijke voorwerpen die ons herinneren aan het medisch leven in een Hollandse stad; in het verleden bezat Delft eveneens een museale geneeskundige verzameling in de meest ruime zin des woord. In het onderstaande zal ingegaan worden op deze verzameling die tot aan het opheffen van de gilden in het bezit was van het Delftse chirurgijnsgilde dat gehuisvest was in het anatomiegebouw aan de Verwersdijk. In 1656 vestigde het chirurgijnsgilde zich in het voor dit doel verbouwde voormalige Maria Magdalena Convent, gelegen aan de Verwersdijk (fig. 1). Het kreeg hier de beschikking over een grote zaal, een anatomisch theater en een kleine open ruimte voor de aanleg van een medicinale kruidentuin. In dit complex werd elke woensdagmiddag onderwijs gegeven aan de chirurgijns en hun leerlingen en in de wintermaanden werd in het theatrum anatomicum aan de hand van een door het stadsbestuur ter beschikking gesteld lichaam van een terechtgestelde, aanschouwelijk lesgegeven in de menselijke anatomie. Het
Fig. 1. Het gebouw aan de Verwersdijk te Delft waarin zich het theatrum anatomicum bevond en waar de leden van het chirurgijnsgilde bijeenkwamen (tekening H.L. Houtzager).
16
Fig. 2. De anatomische les van Dr. Willem van der Meer, geschilderd door Michiel en Pieter van Mierevelt in 1617.
schilderij van Michiel en Pieter van Mierevelt uit 1617 geeft ons een indruk hoe deze anatomische lessen werden gegeven door de stadsanatoom in aanwezigheid van Delftse medici, chirurgijns en hun leerlingen (fig. 2). In de vergaderzaal bevond zich ook een drietal kasten waarvan één de bibliotheek van het gilde bevatte en de andere twee medische instrumenten. In een kast lagen die, welke door de stadsanatoom werden gebruikt tijdens anatomische demonstraties in het theater terwijl de tweede kast instrumenten bevatte die door de chirurgijns werden gebruikt wanneer er ergens in Delft een grote operatieve ingreep moest worden verricht. Over de inhoud van de instrumentenkast zijn we op de hoogte. In het chirurgijnsgildeboek wordt een opgave gedaan van de verschillende instrumenten die zich daarin bevonden (fig. 3). Behalve een drietal zagen van verschillende grootte waren er tangen en messen van diverse typen voorradig. Ook bevond zich onder deze verzameling een oorspeculum, negen blaascatheters en twee trepanen met toebehoren.
Fig.3. Lijst van de chirurgische instrumenten aanwezig in de chirurgijnsinstrumentenkast.
17
Opvallend is verder dat er geen duidelijk gespecialiseerde instrumenten aanwezig zijn voor het verwijderen van blaasstenen en het doen van lensextracties bij vertroebeling van de ooglens. Deze laatste twee operaties werden meestal verricht door rondtrekkende ‘specialisten’ waaronder zich ook veel charlatans bevonden, die op jaarmarkten en kermissen hun kunsten vertoonden. Behalve dat de grote zaal dienst deed als vergaderruimte en het de plaats was waar de leerlingchirurgijns hun examen aflegden (fig. 4) werd deze kamer gebruikt als expositieruimte voor de talrijke ‘rariteiten’. ‘Voorts sietmen allerwegen noch verscheyde Schilderien en afteeckeninghen van wonderlijckheden in de nature, soo van Hermaphrodieten, harige Vrouw-personen, Fig. 4. Titelprent van Examen der Chirurgie, vremde uyt-wassen en accidenten, voorstellende de examenkandidaat en zijn meerendeels binnen dese Stadt voor examinatoren in een chirurgijnskamer. gevallen en by ’t Gilde alhier ter (Amsterdam, 1693). gedachtenisse af doen beelden. Oock vind m’n er verscheyde Contrefeitselen, soo in Schilderie als in Prent van vermaerde Professoren en Doctoren in de Medicine, welckers eenige binnen dese Stadt hebben gepractiseert’, aldus Dirck van Bleyswijck in zijn Beschryvinge der Stadt Delft (Delft 1667/1680). Naast datgene dat nauw verband hield met de opleiding van chirurgijns, zoals skeletten was er een verzameling opgezette dieren van diverse pluimage. De anatomie was ‘met allerhande Rariteyten uyt alle gewesten en Oorten van de Wereld gemeubleert en opgeschickt’. In de Inventaris van de goederen sijnde op de Anatomie Camer staan o.a. vermeld: ‘In den eersten een Mans Sceleton, gemaeckt int jaer XVIc ende veerthien, hebbende een vaentjen in de handt met een spa’. In de verzameling opgezette dieren heeft zich ook een rinoceros bevonden. Het rekenboek van het chirurgijnsgilde vermeldt tenminste op 13 oktober 1662 als uitgave: ‘Voor ’t brengen van de renoster … 4.19.0.’. (fig. 5)
18
Het is waarschijnlijk dat dit dier, evenals de tijger die een jaar later in 1663 een plaats in de Delftse anatomie kreeg, een cadeau was; er is namelijk geen post in het kasboek waaruit blijkt dat er geld is uitgegeven voor de aankoop van deze dieren. Deze verzameling, die ook door de burgers van Delft tegen betaling kon worden bezichtigd, diende in de eerste plaats als lesmateriaal voor chirurgijns en hun leerlingen. Aan de hand van de verschillende anatomische preparaten, skeletten en de in de bibliotheek aanwezige boeken en prenten, bleef men enerzijds op de hoogte van de vorderingen die er in de geneeskunde werden gemaakt en anderzijds brachten de talrijke voorwerpen en opgezette dieren uit vreemde landen de wereld binnen handbereik. De hierboven beschreven verzamelingen, die aanwezig waren in het anatomiegebouw alhier, vinden in feite hun voortzetting in de museale collectie van het museum ‘De Griffioen’ dat dit jaar zijn vijfde bestaanslustrum viert.
Fig. 5 De oudste bekende Europese afbeelding van de rinoceros, houtsnede uit 1515 van Albrecht Dürer (1471-1528).
19
Interview Bob en Margreet Griffioen
In mei 2016 is het 25 jaar geleden, dat de toenmalige burgemeester van Delft, de heer mr. H.V. van Walsum, de officiële opening van het medisch-farmaceutisch museum De Griffioen heeft verricht. De grondleggers van dit museum zijn Bob en Margreet Griffioen, die jarenlang historische gebruiksvoorwerpen verzamelden. Hiervoor bezochten zij antiquairs, veilingen en markten in binnen- en buitenland. Een reden voor ons om hen beiden aan het woord te laten. Bob Griffioen vertelde ons, dat zijn verzameling is begonnen met een kinderskelet dat hij van zijn buurman kreeg, toen hij nog op de middelbare school zat. Hij wilde immers arts worden. Later kocht hij een varkensschedel uit Indonesië op de markt en haalde hij een koeienschedel uit het abattoir. Zijn zus Margreet Griffioen kocht bijzondere farmaceutische voorwerpen. Ze werkte bij apotheek Kipp op de Oude Delft. Het mooie exemplaar van het toestel van Kipp dat in die apotheek stond, zou bij de verhuizing van de apotheek naar de Vermeertoren naar het museum komen. Maar helaas is het gebroken en weggegooid. Veel voorwerpen van de farmaceutische verzameling zijn afkomstig van apotheek Oversluis die al enige tijd geleden gesloten werd. De fraaie simpliciakast is afkomstig van Gist-Brocades Meppel. Toen deze vestiging zou worden overgenomen door Yamanouchi en de simpliciakast daardoor naar Japan verscheept zou worden, heeft buurman Piet Neleman voor het transport van de simpliciakast van Meppel naar Delft gezorgd. Deze simpliciakast werd onderzocht, schoongemaakt en beschreven door Margreet Algera-van der Schaaf. Bob Griffioen bewaarde veel voorwerpen thuis en op zijn werkkamer in het Reinier de Graaf Gasthuis. Hij was geabonneerd op de nieuwsbrief van de Londense veiling Christie’s. Hij ging dan ook vaak met de nachtboot naar Engeland om antieke voorwerpen te kopen. Hij vond dat altijd heel spannend. Op deze manier heeft hij vele microscopen verzameld. Een gouden pessarium vond hij een van zijn mooiste en succesvolle aankopen op een veiling. 20
Bob Griffioen was voorzitter van de plaatselijke afdeling van de KNMG en maakte daarom veel vergaderingen mee waarop hij altijd wel, naar zijn zeggen, iets te melden had. Daardoor kende iedereen hem binnen de KNMG. Hij ontving een onderscheiding van de KNMG en werd vaak gevraagd een tentoonstelling te verzorgen. Ook vertelde Bob Griffioen ons over de fusies van het eerste Nederlandse ziekenhuis “het Oude- en Nieuwe Gasthuis” met de ziekenhuizen Bethel en St. Hippolytus tot het huidige Reinier de Graaf Gasthuis. De grote vijzel van het Oudeen Nieuwe Gasthuis, die nu in het Prinsenhof staat, zou eigenlijk naar het nieuwe ziekenhuis terug moeten, vindt Bob Griffioen. Dat museum De Griffioen ook op farmaceutisch gebied zo veel te bieden heeft, is voor een groot deel te danken aan Margreet Griffioen, de 3 jaar oudere zus van Bob Griffioen. Zij vertelde ons, dat zij goed kon meekomen op school en dat zij leergierig was. Zo werd zij apothekersassistente, in die tijd een heel geschikt vak voor nette meisjes. Zij werd opgeleid in de Gasthuisapotheek bij apotheker Barkhuis, een goede opleider, zoals Margreet zelf zegt. Zij slaagde in één keer voor het staatsexamen bij prof. Van der Wielen ( op haar 18e verjaardag), mede dankzij haar kennis van de balans van Mohr-Westphal, een destijds gebruikelijk instrument om het soortelijk gewicht van vloeistoffen te bepalen. Eerder had het ook niet gekund, want je moest 18 jaar oud zijn om de eed van geheimhouding te mogen afleggen. Daags daarna begon zij in apotheek Kipp aan de Oude Delft. Het was de tijd dat zitten tijdens de koffiepauze niet was toegestaan. Margreet Griffioen had graag verder willen studeren aan de universiteit, net als haar broer. Dat zat er in de oorlog en kort daarna niet in, maar zij kocht wel de nodige boeken op farmaceutisch gebied. Het bleef niet alleen bij boeken gaandeweg verzamelde zij allerlei oude gebruiksvoorwerpen uit de apotheek. Die stonden op haar slaapkamer thuis en later ook wel in haar broers directiekamer in het ziekenhuis en in vitrines in de gangen. Er zijn o.a. mooie oude vijzels bij. Ook herinnert zij zich hoe zij op de veiling in Amsterdam tussen de heren geboden heeft op de VOC vijzel. Trots als een pauw heeft zij die zware vijzel in de wacht gesleept en met de trein naar Delft vervoerd. Met veel van de farmaceutische voorwerpen in het museum heeft Margreet Griffioen zelf nog gewerkt, vooral in de tweede wereldoorlog. In die tijd moesten heel veel medicijnen zelf worden gemaakt. Zij herinnert zich het bereiden van suikerstroop in de grote strooppan. De suiker kwam in de vorm van een grote kegel in blauw papier. Een voorbeeld hiervan is nog steeds aanwezig in het museum. Suikerstroop vormde de basis voor o.a. hoestdranken. Haar grote nauwkeurigheid kwam Margreet Griffioen goed van pas in haar laatste (betaalde) functie, nl. de controle van recepten bij het ziekenfonds ( wat nu DSW is). Maar na haar pensionering en de opening van het museum kon zij zich geheel wijden aan de collectie en de rondleidingen, samen met haar geliefde broer Bob Griffioen. U begrijpt dat dit een impressie was en dat wij nog niet alle verhalen achter de talloze gebruiksvoorwerpen op medisch, farmaceutisch en verpleegkundig gebied, die in het museum aanwezig zijn, hebben gehoord.
21
Jaarverslag museum Griffioen 2015 Bestuur en vrijwilligers De belangrijkste gebeurtenis in dit verslagjaar was het afscheid van de heer B.K.P. Griffioen. In 2014 was Bob Griffioen al teruggetreden als voorzitter en rondleider maar maakte hij nog wel deel uit van het bestuur. In 2015 besloot hij uit het bestuur van de Stichting te treden. Het nieuwe( huidige) bestuur heeft daarop gereageerd door Bob Griffioen te benoemen tot erevoorzitter van de Stichting. Elders in dit boekje vindt u een verslag van deze gebeurtenis. Het bestuur van de Stichting bestaat nu uit: Marga Taal-Boonacker, voorzitter Hans Lodder, vicevoorzitter Nettie Berghs-Jonckers, secretaris Suzy Dreijer- van der Glas, penningmeester Max van Noort, lid Herbert Wagenaar Hummelinck, lid
V.l.n.r.: Nettie Berghs, Max van Noort, Marga Taal, Herbert Wagenaar Hummelinck , Suzy Dreijer en Hans Lodder.
22
Wie zijn deze nieuwe bestuursleden? Marga Taal is apotheker, woont in Delft en is werkzaam in een openbare apotheek in Rotterdam. Hans Lodder (als contact met de familie Griffioen) is Commandeur bij de Nederlandse marine en woont tijdelijk op Curaçao. Met de huidige communicatiemiddelen kan hij prima op de hoogte blijven van het doen en laten van de Stichting. Nettie Berghs is apotheker, woont in Delft en heeft gewerkt bij Gist-Brocades en DSM in Delft. Suzy Dreijer is ook apotheker en heeft samen met haar man een apotheek in Boskoop gehad en daarnaast parttime bij de KNMP gewerkt. Suzy woont in Boskoop. Max van Noort was vanaf de oprichting de secretaris van het museum totdat in de loop van vorig jaar Nettie Berghs deze taak heeft overgenomen. Max is als algemeen bestuurslid aangebleven. In zijn arbeidzame leven was hij hoofd van de afdeling medische opleidingen en waarborg klinisch onderzoek van een grote Amerikaanse farmaceutische multinational. Herbert Wagenaar Hummelinck is ex-huisarts in Delft, waar hij nog steeds woont. Daarnaast kan de stichting zich gelukkig prijzen met een aantal vrijwilligers.
V.l.n.r.: Pauline Quaak, Petra Steuteknuel en Anke Hom.
23
V.l.n.r.: Onke Tjiam, Hans Breugem en Jan Bock
Wie zijn deze vrijwilligers? Anke Hom-Hoogland geeft al een aantal jaren farmaceutische rondleidingen. Ze heeft ruim 30 jaar gewerkt als apothekersassistente in Delft, laatstelijk in woongemeenschap Ipse de Bruggen. Anke woont in Delft. Pauline Quaak-Qualm is apotheker en heeft gewerkt in een aantal apotheken in Nederland. Haar laatste baan was in een apotheek in Amsterdam-West. Pauline woont in Alphen aan de Rijn. Petra Steuteknuel is arts, woont in Delft en heeft gewerkt als jeugdarts in Den Haag. Jan Bock heeft ervaring bij farmacologie-afdelingen van de VU, de Amsterdamse Kinine Fabriek en daarna 30 jaar bij TNO te Rijswijk. Ook was hij jarenlang veiligheidsfunctionaris bij TNO. Jan woont in Delft Hans Breugem is arts, woont in Delft en heeft er jarenlang een huisartsenpraktijk gehad. Onke Tjiam is dermatoloog geweest in het Reinier de Graaf Gasthuis. Hij geeft thans cursussen dermatologie via een particulier onderwijsinstituut. Onke woont in Delft. Niet op de foto: Jan Alberda Jan Alberda is werkzaam geweest als radioloog in het Reinier de Graaf Gasthuis en woont in Delft. 31 januari 2016 24
Gebeurtenissen in 2015 Algemeen In januari kwam een televisieploeg van de NTR opnamen maken voor een aflevering van de serie De IJzeren Eeuw in ons museum. De aflevering over dokter Sarphati en cholera die op 15 mei werd uitgezonden werd voor een groot deel bij ons opgenomen. Hans Goedkoop werkte aan deze serie mee. Vitrines Vitrines in het Bravis ziekenhuis in Roosendaal en bij de Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten in Zeist werden van een nieuwe inhoud voorzien.. De vitrine bij de KNMG in Utrecht werd eerst leeg gehaald maar later opnieuw gevuld. Onderhoud aan het gebouw. In 2015 werden de WC’s op de eerste verdieping en op de begane grond vernieuwd, evenals de pantry. Het antieke karakter van de WC op de 1e verdieping is zoveel mogelijk in stand gehouden. In memoriam Een van onze trouwste donateurs mevrouw van der Plas overleed dit jaar. Zij voorzag het museum elk jaar van haar exemplaren van het NTvG. Nu dit blad ook digitaal beschikbaar is, hebben we besloten geen papieren versie meer te bewaren van die jaargangen. Mevrouw van der Plas bedacht ons in haar testament met een legaat. In december 2015 ontviel ons een lid van de commissie van aanbeveling, Prof. Dr. Ir. W.J. Beek. Hij heeft veel betekend voor het museum van de TU en was vanaf het begin lid van deze commissie. Rondleidingen Er kwamen weer diverse groepen op bezoek voor een rondleiding. Een kleine samenvatting: er kwam een groep leerlingen van het ROC in Kampen, een groep verpleegkundigen in opleiding van Mondriaan, laboratoriummedewerkers van de SSDZ- R d GG ter gelegenheid van een afscheid van een medewerker. In juni kwam de groep mensen die zich bezig houdt met de geschiedenis van historische panden in Delft langs. Een lid van deze groep, . Corrie den Hengst, schreef een artikel over de geschiedenis van Koornmarkt 66. Elders in dit boekje vindt u haar verhaal. Verder kregen we nog een groep schoonheidsspecialisten in opleiding voor medisch schoonheidsspecialiste op bezoek. Een groep van Careijn zorgverlening in Tanthof kwam bij ons langs. Ook kwam een groep medewerkers van Hill-Rom, een firma in ziekhuis benodigdheden. De heer Lamoré bracht een bezoek met een groep, in het kader van zijn rondleidng door het Delft van Antonie van Leeuwenhoek. Alle bezoekers waren enthousiast en bedankten de rondleiders voor de interessante rondleiding. De bevlogen mondelinge inleiding die Bob Griffioen placht te houden is inmiddels vervangen door een powerpoint presentatie die niet minder bevlogen gepresenteerd wordt door de artsen-rondleiders. 25
Bezoekers van andere musea We mochten ons dit jaar verheugen in bezoeken van andere musea. Als eerste kwam in februari Mike van Duuren van museum Boerhaave ons bezoeken en in juni kwam Andries van Dam, conservator van het Anatomisch museum van het LUMC. Beiden waren onder de indruk van onze verzameling wasmodellen. Ook de verzameling anatomische preparaten kreeg belangstelling. Er moet bij de modellen en preparaten wel iets aan onderhoud gedaan worden. In mei kwam Raymond van der Ham van museum Naturalis ons bezoeken n.a.v. zijn artikel in het Pharmaceutisch Weekblad over simpliciaverzamelingen. Bij het opruimen van de schuur kwamen we een aantal simpliciaverzamelingen tegen en nu blijkt dat we de meest uitgebreide verzameling van heel Nederland in museum Griffioen hebben. Raymond van der Ham heeft gewerkt aan de uitgave van een boek over simplicia in Nederland dat dit jaar wordt uitgegeven door de KNMP. Hij heeft over de verzamelingen van Museum De Griffioen een artikel geschreven dat we in brochurevorm uitgeven in dit jaar. Een uittreksel van zijn artikel treft u elders in dit museumjaarverslag aan. In november ontvingen we bezoek van 4 conservatoren Mevr. M. te Hennepe van museum Boerhaave, de heer R. ter Sluis van universiteitsmuseum Groningen, mevr. R.de Raat van universiteitsmuseum Utrecht en de heer L. De Rooy van museum Vrolik in het AMC te Amsterdam. Zij gaven ons veel waardevolle adviezen en tips. Ook vonden ze een aantal belangrijke items in onze verzameling die een betere presentatie verdienen. We nemen deze adviezen zeer ter harte en zijn bezig de inrichting op een aantal punten te verbeteren. Voortgang in het museum De farmaceutische artikelen in het museum werden de afgelopen jaren aardig in kaart gebracht. Alvorens met de inventarisatie van de overige artikelen te beginnen is het noodzakelijk te weten wat er in het museum aanwezig is. Daarvoor zijn vrijwilligers en bestuur voorlopig nog bezig met het opruimen van alle kasten en opslagruimtes op Koornmarkt 66. Met hulp van deskundigen hopen wij een keuze te maken welke voorwerpen wij willen tentoonstellen. De plannen voor een meer eigentijdse wijze van presenteren van de collectie beginnen vorm te krijgen. Nieuwe aanwinsten Van het Reinier de Graaf Gasthuis ontving het museum een collectie oude en minder oude objecten van de afdeling orthopedie. Van mw. A. Beernink een oude Ambu resuscitator, een beademingsapparaat dat destijds werd gebruikt bij cursussen bedrijfshulpverlening. De familie Hartman in Bussum schonk een verrijdbaar röntgenapparaat, afkomstig uit een tandartspraktijk. Dit blijkt ook uit het conusvormige hulpstuk bij de camera, bedoeld om specifiek op een deel van de kaak te kunnen richten. Het formaat en vooral het gewicht van het apparaat maakten het transport niet eenvoudig. 26
Daarom staat het niet bij de overige tandartsapparatuur op de eerste verdieping, maar op de begane grond. Een verzameling dia’s kwam uit het bezit van de overleden revalidatiearts Stelwagen. Financiën Omdat het museum geen subsidie ontvangt, zijn wij grotendeels afhankelijk van donaties. Omdat het donateursbestand vergrijst, is in het verslagjaar meer aandacht besteed aan PR. Zo zijn flyers en visitekaartjes gemaakt, met de bedoeling deze te verspreiden onder mogelijk geïnteresseerde doelgroepen. De Stichting Medisch Farmaceutisch Museum ‘De Griffioen’ is zoals bekend een ANBI erkende (culturele) instelling. Dit betekent dat financiële giften fiscaal aftrekbaar zijn.
Begunstigers Apotheek Flevowijk Kampen Hof van Delft apotheek, Delft Nunspeetse Apotheken, Nunspeet Apotheek Het Oude Land, ’s-Gravenzande De heer en mevrouw Abbo-Tilstra, Huissen De heer dr. BJM Aulbers, arts, Delft De heer ABM Bensmann, Delft De heer J van de Berg, Goirle Mw. Dr. AI Bierman, Rotterdam De heer drs. AL Bouwman, Amsterdam Bravis ziekenhuis, Roosendaal De heer RG Bruinsma, Delft Mevrouw F van Daalen, Delft Dencor Medical, Nieuw Vennep De heer en mevrouw Dorrenboom-Krijgsman, Rotterdam DSW Zorgverzekeraar, Schiedam Mevrouw Mr. E. Elkerbout, Rijswijk E Media Groep, Broek op Langedijk Mevrouw T.TH. Fleur, Delft De heer P.Flieringa, arts, Zandvoort De heer RS Gebel, arts, Alphen a/d Rijn De heer drs. JTh van Geest, Den Haag GGZ Delfland, Delft De heer dr. AJ van der Grient, Ruinerwold Van Haaren Vastgoed, Delft 27
Mevrouw MWD Haensel-van Schaardenburg, Den Haag Mevrouw W. Hoekstra-Klein, Delft Mevrouw AJML Jaques, Den Haag De heer JC de Jonge, Bunnik De heer dr. CJ Jonkman, Oosterbeek Mevrouw dr. J.Joosse-Bouma, Paterswolde Mevrouw drs. JJM Juffermans, Leiden Mevrouw A van Kan, Delft De heer LEM Kleipool, arts, Monster De heer ir. EJ Klip, Dalen De heer dr. H. Klunder, Delft De heer drs. PH van Kogelenberg, Leerdam Mevrouw SCH Koning, Den Haag Kon.Ned. Mij t.b.v.d. Pharmacie, Den Haag Mevrouw A. Lagerwerf, Delft De heer EHM Lange, arts, Delft De heer dr. JS Meulenhoff, Oosterbeek De heer CFJ Minderop, arts, Rotterdam Mevrouw C Moll-Zanen, arts, Nijmegen De heer dr. ABJ Noach, Oss Mevrouw B Nolman, Delft De heer drs. EP Oldenkamp, Bilthoven Stg Pensioenfonds Medisch Specialisten, Zeist De heer Pijpers, arts, Boxmeer Mevrouw drs. A.Quaak-Qualm, Alphen a/d Rijn De heer ir. DFH de Quartel, Delft Mevrouw HM van Raalte-Geel, Den Haag Reinier de Graaf Groep, Delft Mevrouw dr. HL Roelfsema-vd Wissel, Langelo Mevrouw I.Rosier, Den Bommel De heer GHJ Rosier, Schipluiden Mevrouw ACE Schut, Haarlem De heer drs. HM Snoek, Vlissingen De heer MAJ van der Spek, De Lier De heer prof.dr. A.Struyvenberg, Oegstgeest Mevrouw C Th Tersmette, Rijswijk De heer FCM Touw, arts, Poeldijk De heer drs. RM Uhlmann, Wolfheze De heer HR Verwers, arts, Velp Mevrouw W. de Vlaming, Delft Mevrouw AM Vijgen-Dres, Noordwijk aan Zee Mevrouw MJ van Walraven-Vlessing, Oegstgeest De heer en mevrouw BA Yeu, Boxtel
28
