Voor hulp: Stichting Chris: (078) 631 23 00 24 uur per dag, 7 dagen per week
Stichting De Hoop: (078) 6111 222 24 uur per dag, 7 dagen per week
EO-Nazorg: (035) 647 48 00 tijdens kantooruren
Alcohol... Proost!
Glas in de hand en roepen maar: ‘Op je gezondheid’. Je kent het vast wel. Alcohol is lekker, alcohol is cool. Pisang Ambon, Bacardi Breezer, Passoa, rode wodka of toch liever een ‘gewoon’ biertje? Welk drankje is jouw favoriet?
Alcohol is (naast tabak) het meest gebruikte genotmiddel. We vinden het bijna allemaal normaal dat iemand alcohol drinkt. Maar is dat wel zo gewoon? Wat is alcohol? Hoe werkt het en wat doet het met je? Waarom zou je ervoor kiezen om wel of niet te drinken? Dit boekje geeft je informatie over gebruik en misbruik van alcohol en is bedoeld voor drinkers en niet-drinkers.
1 een
C2H5OH
Wat is alcohol? Eerst maar eens wat feiten op een rij. Pure alcohol (ethylalcohol of ethanol) is de werkzame stof in bier, wijn, borrel of mixdrank. Het ontstaat door gisting van zetmeel van granen en vruchtensuikers (appels, druiven, vlierbessen e.d.). De pure alcohol is een heldere, kleurloze, vrijwel smaakloze vloeistof. Voor je lichaam is het een giftige stof. Door gisting kan een alcoholpercentage van 15 % bereikt worden. Dranken met een hoger alcoholpercentage (zoals jenever, 2 twee
rum, wodka e.d.) worden na het gisten nog een of meerdere keren ‘gedistilleerd’. Dit is een proces waarbij het gegiste brouwsel wordt verhit totdat de alcohol verdampt. De damp wordt opgevangen en afgekoeld. Dit wordt opnieuw verhit. Zodoende kunnen alcoholpercentages van wel 80 % ontstaan.
Standaardglazen Heb je het volgende weleens gehoord? “Ik drink geen sterke drank, ik hou ’t op wijn, daar zit minder alcohol in”. Klinkt goed maar is niet waar. In een glas bier zit gemiddeld 5 %, in wijn 12 % en in sterke dranken gemiddeld 35 % pure alcohol. Het alcoholpercentage van de verschillende drankjes varieert dus. Maar de hoeveelheid pure alcohol die je binnenkrijgt, is gelijk! Dat komt door de grootte/vorm van het glas (standaardglas). Per glas krijg je ongeveer 12 cc alcohol binnen. Iemand die twee glazen bier drinkt heeft dus evenveel 3 drie
alcohol in zijn lichaam als iemand die twee glazen wijn drinkt.
Mixdrankjes Een heel ander verhaal wordt het wanneer je een mixdrankje drinkt. Rum, gin of wodka worden bijvoorbeeld gecombineerd met cola, tonic of jus d’orange. Ook zijn er nieuwe likeuren met vruchtensappen en andere ingrediënten.
Sommigen zeggen: “Geef mij maar wodka met heel veel jus, dat verdunt lekker en dan komt het niet zo hard aan”. Maar dat is onjuist.
4 vier
Veel jongeren denken dat er minder alcohol zit in mixdrankjes. Maar het is eerder andersom. Een mixdrankje uit blik (250 cc) bevat ongeveer anderhalf keer zoveel pure alcohol als een standaardglas bier, wijn of sterke drank. Datzelfde geldt voor een flesje alcopops (330 cc). De hoeveelheid alcohol in het lichaam is bij mixdrankjes dus meestal groter!
Alcopop s worde n gemaa kt door de vergisting va vruchtensappen. n Door de vergist ing ontstaat alcohol. Vervolge ns wordt het vermengd met koolzuur. Voorbeelden va n alcopops zijn: Bacardi Breez er, Martini Jig ger, Bill ies Poo en BRRR . De ch dra nkjes zijn z oe t en drinken daarom voor he t gevoel lekke r w eg . D e alcopops bevatten zo’n vi jf procent alco hol.
5 vijf
Wat doet alcohol?
Wat doet alcohol?
Alcohol heeft invloed op je hersenen, maar er zijn ook lichamelijke klachten. Je wordt vrolijker of soms rustiger. Alcohol wekt de eetlust op. Daarom is het in restaurants gebruikelijk om een ‘aperitiefje’ te drinken. Maar er zijn ook lichamelijke klachten bij te veel drinken. Bijvoorbeeld: vermoeidheid, slecht slapen en maagpijn.
Lever Je lichaam beschouwt alcohol als een giftige stof. Gelukkig heb je een lever gekregen die hard aan de slag gaat om dat gif af te breken. In totaal wordt 95 % van alle alcohol afgebroken door de lever. De overige 5 % wordt via je urine, 6 zes
je adem en je zweet uitgescheiden. Klinkt bekend nietwaar? Heb je weleens nuchter naast iemand gezeten of met iemand gesproken die bezopen is? ‘Lekkere’ luchten, hè… De afbraak van alcohol door de lever kan op geen enkele wijze worden versneld! Een kop koffie, dansen, iets eten, frisse lucht of je hoofd door het toilet spoelen helpen niet! Je lever heeft gemiddeld 1,5 uur nodig per standaard glas (12 cc pure alcohol). Hierbij maakt het niet uit of het gaat om wijn, bier of sterke drank, mits geschonken in het bijbehorende standaard glas. Voor mixdrankjes duurt dit dus langer. Om twee glazen alcohol af te breken, is je lever gemiddeld drie uur aan het werk. Voor drie glazen 4,5 uur enz. Heb je bijvoorbeeld zes glazen op, dan ben je dus ongeveer 6 x 1,5 = 9 uur bezig om weer helemaal nuchter te worden.
7 zeven
hersenen
Effecten
Hersenen Het drinken van alcohol heeft invloed op je hersenen. Zodra alcohol de hersenen heeft bereikt, voel je dat je wat gedronken hebt: je wordt licht in je hoofd. Alcohol verdooft de hersenen. Hierdoor ga je steeds trager reageren. Je ziet niet alles meer wat er om je heen gebeurt. Na het drinken van 1 à 2 glazen werken de hersenen al minder goed, laat staan na het drinken van grotere hoeveelheden. Wie veel drinkt, heeft kans op hersenschade. Dit leidt tot minder goed onthouden, minder goed nadenken. Ook als je een tijd gemiddeld 3 tot 4 glazen per dag drinkt, neemt de kans op vroegtijdige hersenbeschadiging toe: je hersenen verschrompelen. 8 acht
De hoeveelheid alc ohol in het bloed is het bloedalcoholgehalte (BAG). Dit word t uitgedrukt in promi llages. Een promilla ge va n 0,5 wil zeggen da t 1 cc (= 1 millil iter) bloed een ha lve mi lligram pure alcohol be vat. Hoe hoger het pro millage hoe heftige r de effecten zijn:
Vrolijk, een beetje ontspan
nen
1 – 3 glazen in een uur (0 tot 0, 5 promille) Smaa k, reuk en ge zichtsvermogen ga an iets achteruit. Opgewek theid. De eetlu st neemt toe. Warm gevoel. Snel lere polsslag en ademha ling.
Aangeschoten, beschonken en
zat 3 – 7 glazen in een uur (0,5 tot 1,5 promille) Stemming en gedr ag vera nderen: opgewonden, agressi ever. Het verdoven d effect wordt merk baa r: afname functies va n alle zintuigen. Gee n natuurlijke remming en meer. Het geheug en wordt minder. Zelfoverschatting. Afname spierbeheer sing: waggelen, lal lerig. nog meer effecten...
9 negen
1
Het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie maakt in haar verslag van de zomercampagne ‘Ben jij sterker dan drank?’ melding van deze cijfers uit Intraval, 1998 en Lemmers 1998/Van Gorp 1999.
Niet weinig Uit onderzoek blijkt dat 57 % van de jongens tijdens een avondje stappen gemiddeld meer dan tien glazen drinkt. Van de meisjes drinkt 16 % meer dan tien glazen op een uitgaansavond. Gebleken is dat de jongens die op vakantie gaan gemiddeld 22 glazen per vakantiedag drinken en meisjes ongeveer 9 glazen1. Er van uitgaande dat ze gemiddeld negen dagen op vakantie zijn, levert dat voor de jongens 190 glazen op per vakantie, oftewel 6 kratjes bier. Bij meisjes zijn het per vakantie 80 glazen, oftewel 2,5 kratjes bier.
...nog meer effecten Zat tot ladderzat
7 – 15 glazen in een uur (1,5 tot 3 promille) Al le negatieve effe cten worden sterk er. Zelfkritiek verdwi jnt. Het gezicht wo rdt rood en zwelt op. De pupillen verwijd en zich. Dubbelzien, bla ck-outs. Ka ns op misselijkheid en br aken. Gedrag word t overdreven emotion eel.
Laveloos 15 – 20 glazen in een uur (3 tot 4 promille) De zintuigen ra ken verdoofd. De drink er is totaa l in de wa r.
Voor pampus
Meer da n 20 glaze n in een uur (meer da n 4 promille) Acuut levensgevaa r. De ka ns op bewu steloosheid wo rdt zeer groot. Bi j 5 promille ka ns op co ma en overlijden do or stilstand va n ha rt of ademha ling. Bron: NIGZ
10 tien
11 elf
Kotsende knallende kop Veel drinken en kotsen horen net zo bij elkaar als een verkoudheid en snot. Het gaat in beide gevallen om slijmvlies. Bij veel drinken raakt het slijmvlies in je maag geprikkeld. Wanneer dat gebeurt, zoekt het de kortste weg naar buiten. Je maag trekt samen. De drank gaat langs dezelfde weg naar buiten als dat het naar binnen kwam. De volgende ochtend heb je knallende koppijn en dorst: je hebt een kater. Hoe meer je drinkt, hoe meer alcohol er afgebroken moet worden en hoe erger de kater.
Black-out Als je in korte tijd veel drinkt, neemt de kans op een black-out toe. Deze storing in je korte-termijn-geheugen zorgt ervoor dat je achteraf niet meer weet wat je allemaal gedaan hebt. 12 twaalf
13 dertien
Is alcohol verslavend?
Geest Alcohol is ook geestelijk verslavend. Je hebt dan een
Alcohol is de meest gebruikte ‘drug’ in onze samenleving. Het beïnvloedt direct je bewustzijn en je gedrag: je praat anders, beweegt en reageert anders. Je kunt er lichamelijk en geestelijk afhankelijk van worden.
allesoverheersende behoefte aan alcohol. Het gaat vooral om de roes. Je hele denken en doen wordt volledig bepaald door de alcohol. Dat begint al in het klein: zonder alcohol is het leven saai, is het niet gezellig.
Grenzeloos Alcohol hoort thuis in het rijtje van de ‘verdovende’ middelen. Het heeft een verdovende werking op het lichaam: de werking van alle organen wordt vertraagd.
Lichaam Je lichaam went aan alcohol en heeft steeds meer nodig om hetzelfde effect te bereiken. Je kunt lichamelijk afhankelijk worden van alcohol. Als je na lang en veel drinken stopt, krijg je last van afkickverschijnselen. Dat varieert van slecht slapen, zweten en misselijkheid tot angstig en gespannen worden. Soms ga je trillen, krijg je hoge koorts en zie je dingen die er in werkelijkheid niet zijn.
14 veertien
Veel jongeren (en ouderen) denken dat alcohol een opwekkend middel is. Zij voelen zich immers vrolijker en zijn spraakzamer. Dat komt echter niet door een eventueel stimulerend effect, maar door de verdoving van remmingen. Na alcoholgebruik ga je je ‘ontremd’ gedragen. Voor veel jongeren is het alle dagen feest. Maar het is niet normaal dat je alle dagen drinkt! Jongeren die veel drinken hebben een sterk verhoogde kans op ongevallen en op het betrokken raken bij vechtpartijen. In het weekend staat 70 % van het politiewerk in relatie tot alcohol (bron: Een rode draad in ons werk / Eysink, 1999). Vernieling, baldadigheid, branden, agressie en geweld. Kortom: grenzeloos gedrag door alcoholgebruik.
15 vijftien
im 200 m en sen de ru en nd vi s k lij ar • Ja in het ve rkee r do od do or alcoho l ingen leiden tot n • Ve rdwen en remm e zwange rschap pe st en w ge on ’s: co si ri ra agba re of seksu ee l overd aa ndoeni ngen htba arheid • Ve rminde rde vruc va n m ond en • Kan s op kan ke r rottenho ofd en de keelho lte, het st sl okda rm n dd ru k, ha rt kla chte oe bl ge ho op s an k • en he rsenbl oedi ng le ve r • Schade aa n de
k (b ie rb ui k, di k ke • D ra nk maa kt di heup en) en ni et m ee r en ug he ge t ch le S • kriti sch denken 16 zestien
De Alcohol enBijbel de Bijbel... Water in wijn? Ben je bekend met de Bijbel? Dan ken je vast het verhaal dat Jezus water in wijn veranderde. Het was het eerste wonder van Jezus. Ook dronken de discipelen wijn bij het Laatste Avondmaal. De apostel Paulus noemt de geneeskrachtige werking van wijn. water, niet (alleen) voor Drink voortaan n ij een weinig w en. maar gebruik ed dh el or uw ongest uw maag en vo
De Bijbel is niet tegen het gebruik van alcohol, maar negatief over alcoholmisbruik. Wijn drinken, stond in Bijbelse tijden voor rijkdom en een goed en overvloedig leven (Ezech. 27:18 en 1 Kron. 12:40). De Bijbel beschrijft de werking van wijn en het plezier dat wijn geeft (Zach. 10:7, Ps. 104: 14,15a, Jes. 55:1). 17 zeventien
1 Tim. 5:23
Op je gezondheid...
Prediker 9:7
Welaan dan, ee t uw brood met vreugde en drink uw w ijn met een vr olijk hart, want als gij di t doet, dan he eft God dit reeds lang zo gewild.
zorgen dat hun hoofd helder bleef, anders konden ze niet functioneren. Dat geldt natuurlijk ook voor ons.
Maar in de Bijbel wordt ook gewaarschuwd dat misbruik gevaarlijk is. De wijn was in de tijd van de Bijbel de meest bedwelmende drank. Deze wijn was lichte wijn, dus niet versterkt met extra alcohol.
drinken, en niet wijn te Het past koning er s be dw el m en de he bb no ch m ac ht et drinke n, opdat hij ni re ge be drank te het recht gen vergete en en de inzettin kten verkere. van alle verdru
18 achttien
Spreuken 31:4-7
Toch was wijn verboden voor priesters als ze dienst hadden. Ook koningen moesten
Bij wie is ach? Bij wie is wee ? Bij wie is twist? Bij wie is geklaa g? Bij wie zijn wonden zonder reden? Bij wie troebele ogen? Bij hen die laat opzitten bij de wijn, di e komen om de gemengde drank te pr oeven. Zie ni et naar de wijn, wanneer hij roodachtig fonkelt, wanneer hij in de beker parelt; vlot glijdt hij naar binnen, ten slot te bijt hij als een slang en spuwt gif als een adder. Dan zien uw ogen vreem de dingen en uw hart spreekt wartaal .
19 negentien
Spreuken 23:29-33
Salomo waarschuwt in zijn spreuken voor drankmisbruik:
? ? ? ?
Waarom alcohol wel? Waarom zijn sommige christenen niet tegen alcohol drinken, maar wel tegen drugs? Het gaat niet om de vraag of de stof wel of niet door God geschapen is. Alcohol kun je voor een klein deel beheersen. Je kunt er controle over hebben. Bij drugs (ook de zogenaamde ‘soft’drugs) is dat anders. Je kunt een biertje drinken zonder direct dronken te zijn. Na het roken van één joint ben je wel stoned. Drugs oftewel geestverruimende middelen zijn niet te beheersen. Het gebruik ervan wordt afgekeurd en staat in de Bijbel in nauw verband met occultisme. Doordat je in extase raakt, kun je je geest openstellen voor invloeden vanuit de occulte wereld. Voor roken van tabak (en blowen!) geldt dat het schadelijk is voor je lichaam: het veroorzaakt hart- en vaatziekten en longkanker. Dit staat niet voor niets op elk 20 twintig
pakje sigaretten. Alcohol is een gif voor je lichaam, maar wordt gemiddeld in 1,5 uur afgebroken door je lever. En is daardoor beheersbaar voor degene die een weinig alcohol drinkt.
?
Dat wil niet zeggen dat je nu maar lekker uit je dak kunt gaan met alcohol. Vraag je eens heel bewust en heel eerlijk af: waaróm drink ik en hoevéél drink ik? Als je je niet kunt beheersen, moet je niet drinken! Ook niet wanneer één van je vrienden in de problemen kan komen door jouw drinken (Romeinen 14).
Hoe ga ik om met drank?
Christen-zijn en genieten van een biertje of een glaasje wijn sluiten elkaar dus niet uit. Zorg dat de alcohol jou niet beheerst, maar dat jij jezelf beheerst! Een hoeveelheid drank, die het onmogelijk maakt om jezelf lichamelijk en geestelijk te beheersen is dus fout. Je gaat te ver als je geen controle meer 21 eenentwintig
Je beslist zelf of je wel of niet drinkt. Sommigen vinden het lekker om af en toe een glaasje wijn of bier te drinken. Maar denk erover na, waarom je het doet. Trouwens: het is dom als je drinkt om mee te doen of omdat je bang bent er niet bij te horen. 22 tweeentwintig
r niet alles is zinIk mag alles, maa alles mag, mag vol. Hoewel ik sen. niets mij overheer
Twee grenzen Eén ding is duidelijk: teveel drinken is niet goed voor je! Maar wat is teveel? Twee regels kunnen je houvast bieden: 1. Als het je lichaam beschadigt. Wij moeten goed voor ons lichaam zorgen. Als je je eigen lichaam door drankgebruik kapot maakt, ga je veel te ver (1 Cor. 6:19). 2. Als je de controle over jezelf verliest. Dat gebeurt eerder dan je denkt of voelt. Soms al na één glas. En bedrinkt u niet aan wijn, waarin bandeloosheid is, maar wordt vervuld met de Geest. (Efeziërs 5:18)
23 drieentwintig
1Cor. 6:12
hebt over je lichaam en je denken. Roes en extase worden in de Bijbel afgewezen. Aangeschoten of dronken zijn, is dus niet goed. Je moet altijd aanspreekbaar zijn op wat je doet en zegt. Je bent verantwoordelijk voor je eigen leven.
Kiezen
Een kwestie van kiezen
Je kunt dus controle over je lichaam en je denken houden terwijl je een weinig alcohol drinkt. Maar wees je ervan bewust dat de invloed van alcohol op je lichaam sneller optreedt dan je zelf denkt of ervaart. Wel of niet drinken is een keuze. Die keuze wordt beïnvloed door een heleboel dingen: je leeftijd, de wet, de Bijbel, je omgeving, je ouders, je vrienden, je humeur, je problemen enz. Maar uiteindelijk ben JIJ en alleen JIJ degene die kiest. Niet drinken is een keuze die er mag zijn!
Drank- en Horecawet Soms is de keuze al voor je gemaakt. Het drinken van alcohol is voor jonge mensen die nog in de groei zijn bijvoorbeeld extra schadelijk. Daarom is het belangrijk dat je geen alcohol drinkt wanneer je jonger bent dan zestien jaar. Er is ook niet voor niets een alcoholwet. 24 vierentwintig
Volgens de wet legaal middel dat isvealcohol een gebruikt mag worde rkocht en n.
Maa r in de Dra Horecawet staa nnkw- en belangrijke regels, el een aa ntal eveneens kunnen hedie je lpen bij een keuze:
• Aan iemand beneden de 16 jaar mag
geen bier of wijn verkocht worden. De leeftijdsgrens voor sterke drank ligt op 18 jaa r. Sterke alcoholische dranken mogen alleen in slijterijen worden verkocht. Wie alcohol verkoo pt, jongeren te vragen is verplicht naar een legitimatiebewijs. Clubs en vereniging en die alcohol schenken moeten twee leidinggevenden he bben di ploma Sociale Hy ” met het giene. Mensen onder invloe d va n drank of drugs mogen geen gelegenheid binnen waa r drank wordt verkocht.
• • • •
25 vijfentwintig
In het verkeer is 0,5 promille alcohol toegestaan, maar dit ligt terecht onder vuur. Want ook bij deelname aan het verkeer is de keuze al gemaakt: alcohol en verkeer gaan niet samen! Niet drinken dus als je nog met de fiets, scooter of auto de weg op moet.
mee en vinden in alcohol een beetje troost. Anderen voelen zich minderwaardig, hebben relatieproblemen of financiële zorgen. Soms hoor je er zelfs gewoon niet bij als je niet meedrinkt. De oplossing: durf te kiezen en zoek hulp!
Hulp nodig? De Hoop: (078) 6111 222 Chris: (078) 631 23 00 Chris-België: (03) 248 42 12 EO-Nazorg: (035) 6474800
Tips
Durf na te denken of je veel of overmatig
Waarom zou jij wel/niet drinken? Je beslist dus zelf of je wel of niet drinkt. Maar als je drinkt om mee te doen, of als je drinkt om de realiteit te ontvluchten, gaat het fout. Sommigen maken veel vervelende dingen 26 zesentwintig
alcohol gebruikt. Het is helemaal niet gek om je dat af te vragen. je genoeg over alcohol? Het is belangrijk om op de hoogte te zijn van de werking van alcohol voordat je het gebruikt. goede afspraken met jezelf als je ervoor kiest alcohol te drinken: wanneer drink ik wel/niet en hoeveel glazen drink ik. Het helpt je grenzen aan te geven.
Weet
Maak
27 zevenentwintig
• Ik vind het lekker om af en toe wat
ja/nee
alcohol te drinken. • Mijn vrienden drinken ook. Ik doe
ja/nee
mee... • Ik vergeet de wereld om mij heen,
Zeg iets tegen andere jongeren als je denkt
dan wordt het pas echt gezellig.
dat zij teveel alcohol drinken. Ze vinden het vast niet leuk. Maar je helpt ze wel erover na te denken! naar mensen die informatie over alcohol geven. Misschien kun je wat van hen leren. iemand die je kunt vertrouwen en waar je mee kunt praten als je problemen hebt met (overmatig) alcoholgebruik. je eens af waarom je alcohol drinkt. Vraag hulp als je niet van de drank af kunt blijven. Het is beter om hulp te krijgen dan jezelf proberen te helpen. jezelf te zijn en te blijven! Laat je vrienden niet bepalen wie jij bent!
• Als ik moet kiezen tussen frisdrank
Tips Luister Zoek
Vraag
ja/nee
en bier, dan vind ik bier lekkerder. • Toch gezellig, op een terrasje…
ja/nee
• Ik drink niet omdat mijn ouders het
ja/nee
niet goed vinden. • Ik drink wel eens, maar ik moet
ja/nee
oppassen om niet teveel te drinken. • Drank is vies!
ja/nee
• Op één been kun je niet staan zeg-
ja/nee
gen mijn vrienden, dus drink ik er altijd twee. • Ik mag toch zelf weten wat ik goed of fout vind!
Durf
28 achtentwintig
ja/nee
29 negenentwintig
ja/nee
Goed of fout ?
Bespreek dit eens met vrienden...
Meer weten over alcohol? Jongerenblad STR8! gratis uitgave Stichting De Hoop: (078) 6111 160
Voor informatiepakketten (posters) over alcohol, blowen, roken, gokken, XTC, harddrugs, ecodrugs, anorexia en boulimia kun je bellen met: Stichting De Hoop: (078) 6111 160 Stichting Voorkom: (030) 6373 144
Alcohol infolijn 0900 – 500 20 21 (22 cent / 0,10 euro per minuut)
Reageren? Stichting De Hoop Evangelische verslavingszorg en hulpverlening Spuiweg 77, 3311GT Dordrecht (078) 6111 111 E-mail:
[email protected] http://www.dehoop.org
Stichting Chris Postbus 941, 3300 AX Dordrecht (078) 631 23 00 24 uur per dag bereikbaar E-mail:
[email protected] http://www.chris.nl België (03) 248 42 12
Internet www.alcoholvoorlichting.nl www.benjijsterkerdandrank.nl www.jellinek.nl www.dehoop.org www.voorkom.nl
EO - Nazorg Postbus 21600, 1202 BN Hilversum (035) 647 48 00 tijdens kantooruren E-mail:
[email protected] http://www.eonazorg.nl
Vraagbaak bij verslavingen Door Frans Koopmans, Uitg. Groen, Heerenveen
102 vragen over alcohol, drugs, gokken… Door R.J. Delhaas, G.P.H.E. Eussen, Uitg. Brijder Stichting, Alkmaar
30 dertig
Stichting Voorkom Postbus 91, 3990 DB Houten (030) 637 31 44 tijdens kantooruren E-mail:
[email protected] http://www.voorkom.nl
31 eenendertig
© De Hoop/Chris/EO/Voorkom 2001 Vormgeving: De Hoop (Roland de Lange/Bert Kok) Illustraties: Wim Nuninga Tekst en bewerking: De Hoop (Harry van der Zaag), Stichting Chris (Rob Baardse). Ontwikkeling: De Hoop (Harry van der Zaag), Stichting Chris (Rob Baardse), Stichting Voorkom (Theo van der Sluijs) en de Evangelische Omroep (Richard Post). NBG: De geciteerde bijbeltekst werd met toestemming van het Nederlands Bijbelgenootschap overgenomen uit de NBG-vertaling van 1951 Het Boek: Citaten uit de Bijbel zijn met toestemming van International Bible Society/Holland overgenomen uit HET BOEK: een eigentijdse verwoording van de Bijbel volgens het principe van de Living Bible. © 1988 International Bible Society. Alle rechten voorbehouden
32 tweeendertig
