G ezo n dhe id in F rie s la nd
3. Voeding Een gezonde voeding is een van de uitgangspunten voor het goed functioneren van het lichaam. In dit gezondheidsprofiel wordt op een aantal aspecten van voeding ingegaan. Hoewel dit geen totaalbeeld geeft van de voedselconsumptie van de Friese jeugd, geeft het wel een beeld van het percentage jeugdigen met een ongezond voedingspatroon dat mogelijk een nadelig effect heeft op de gezondheid. De focus in dit gezondheidsprofiel ligt op: • •
Ontbijtgedrag, omdat niet-ontbijten het risico op overgewicht vergroot. Bovendien is aangetoond dat ontbijten essentieel is om het lichaam aan het begin van de dag van de gewenste energie te voorzien. Groente- en fruitconsumptie, omdat deze voedingsmiddelen belangrijke essentiële voedingsstoffen bevatten.
Ontbijtgedrag en de consumptie van groente en fruit zijn wellicht belangrijke voorspellers van een (on)gezond voedingspatroon (Rampersaud et al. 2005). De informatie weergegeven in dit gezondheidsprofiel is voor een belangrijk deel gebaseerd op het onderzoek ‘GO Jeugd 2004’ en het onderzoek ‘Groep 7 schooljaar 2003-2004’. De resultaten uit ‘GO Jeugd 2004’ hebben betrekking op jongeren in de leeftijd van 13 tot en met 18 jaar, in het vervolg aangeduid als ‘jongeren’. De resultaten uit het onderzoek ‘Groep 7 schooljaar 2003-2004’ hebben betrekking op kinderen uit groep 7 (bao) in de leeftijd van 1011 jaar, in het vervolg aangeduid als ‘kinderen’. Indien andere onderzoeksbronnen zijn geraadpleegd, dan staat dit in de tekst vermeld. 3.1 Ontbijt 92% van de kinderen ontbijt vrijwel iedere dag; 4% ontbijt maximaal 3 keer per week. Naarmate jeugdigen ouder worden, ontbijten zij minder vaak. Van de jongeren van 13 tot en met 18 jaar ontbijt 73% vrijwel iedere dag. 14% ontbijt maximaal drie dagen per week (fig. 1). 100
100
100 Ontbijt
Warme maaltijd
Broodmaaltijd
80
80
80
60 % 40
60 %
60 %
40
40
20
20
20
0
0
0
0-3 4-5 6-7 dagen dagen dagen per week per week per week
0-3 4-5 6-7 dagen dagen dagen per week per week per week
kinderen Groep 7 schooljaar 2003-2004
0-3 4-5 6-7 dagen dagen dagen per week per week per week
jongeren GO Jeugd 2004
Figuur 1. Hoofdmaaltijden per week. Percentage kinderen en jongeren in Friesland naar frequentie van gebruik van ontbijt, broodmaaltijd en warme maaltijd. (GGD Fryslân Groep 7 schooljaar 2003-2004; GO Jeugd 2004)
GGD Fryslân Juli 2005
1
Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
Zowel kinderen als jongeren slaan de broodmaaltijd1 en warme maaltijd minder vaak over dan het ontbijt. 96% van de kinderen neemt vrijwel iedere dag een broodmaaltijd. 1% doet dit maximaal 3 keer per week. Van de jongeren neemt 77% vrijwel iedere dag een broodmaaltijd, terwijl 7% dit hooguit drie dagen per week doet. 96% van de kinderen gebruikt vrijwel iedere dag een warme maaltijd. Minder dan 1% van de kinderen eet maximaal drie keer per week een warme maaltijd. Van de jongeren eet 92% vrijwel dagelijks een warme maaltijd. Minder dan 2% van de jongeren neemt op hooguit drie dagen van de week een warme maaltijd (figuur 1). 88% van de kinderen neemt vrijwel iedere dag een ontbijt, broodmaaltijd en warme maaltijd. Bij jongeren is dit ongeveer 61%. (GGD Fryslân: Groep 7 schooljaar 2003-2004; GO Jeugd 2004). 3.2 Groente en fruit Van de jongeren van 13 tot en met 18 jaar eet ongeveer de helft iedere dag groente. Bijna twee derde van de kinderen eet iedere dag groente. 68% van de jongeren eet iedere dag fruit. Van de jongeren die iedere dag fruit eten, haalt bijna één derde de norm voor fruitconsumptie van het Voedingscentrum, namelijk 2 stuks fruit per dag. Het percentage jongeren in de hele groep dat voldoet aan de norm voor fruitconsumptie is 11%. Van de kinderen voldoet bijna een kwart aan de norm van 2 stuks fruit per dag. 8% van de jongeren eet vrijwel dagelijks zowel groente als 2 stuks fruit. Bij de kinderen is dit 19% (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar 2003-2004). Uit landelijk onderzoek blijkt dat de groente- en fruitconsumptie van jongeren iets ongunstiger is in vergelijking met de algehele bevolking. Bovendien blijkt de trend in groenteen fruitconsumptie onder jongeren zich de afgelopen 10 jaar ongunstig te ontwikkelen (Van Oers et al. 2002). 3.3 Gezonde voeding 7% van de jongeren heeft een gezond voedingspatroon2. Dat wil zeggen dat zij vrijwel iedere dag ontbijten, groente eten en twee stuks fruit eten. 37% van de jongeren heeft een matig gezond voedingspatroon, terwijl ruim de helft van de jongeren een ongezond voedingspatroon heeft (figuur 2).
1
Met broodmaaltijd wordt doorgaans de lunch bedoeld.
2
Het voedingpatroon is ingedeeld op basis van de items ontbijt, groenteconsumptie en consumptie van
twee stuks fruit. Er is sprake van ‘gezonde voeding’ indien de 3 genoemde items vrijwel iedere dag worden gebruikt. Er is sprake van ‘matig gezonde voeding’, indien 2 van de 3 items vrijwel iedere dag worden gebruikt. Er is sprake van ‘ongezonde voeding’ indien hooguit 1 van de 3 items vrijwel iedere dag wordt gebruikt.
GGD Fryslân Juli 2005
2
Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
kinderen
19%
7%
jongeren
gezonde voeding
35% 37%
56%
matig gezonde voeding
ongezonde voeding
46%
Figuur 2. Voedingspatroon2 van kinderen en jongeren in Friesland (GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar 2003-2004) Het voedingspatroon van kinderen is over het algemeen gezonder dan dat van jongeren, zoals blijkt uit figuur 2. Binnen de groep jongeren van 13 tot en met 18 jaar is er geen trend te zien in een mogelijk (on)gunstig verloop van het voedingspatroon. Aspecten van voeding uitgesplitst naar verschillende achtergrondkenmerken In tabel 1 staan vier aspecten van voeding uitgesplitst naar verschillende kenmerken van jongeren. Hieruit blijkt: •
Dat meer meisjes dan jongens het ontbijt wel eens overslaan.
•
Dat meer jongeren met een lager opleidingsniveau het ontbijt wel eens overslaan en minder vaak groenten eten dan jongeren met een hoger onderwijsniveau. Over het algemeen hebben jongeren met een lager opleidingsniveau een ongezonder voedingspatroon dan jongeren met een hoger opleidingsniveau.
•
Dat meer jongeren met laagopgeleide ouders het ontbijt wel eens overslaan dan jongeren met hoogopgeleide ouders. Bovendien eten jongeren met laagopgeleide ouders minder vaak groenten dan jongeren met hoogopgeleide ouders. Over het algemeen hebben jongeren met laagopgeleide ouders een ongezonder voedingspatroon dan jongeren met hoogopgeleide ouders.
•
Dat meer jongeren van wie de ouder(s) geen regelmatig inkomen heeft, het ontbijt wel eens overslaan dan jongeren van wie minimaal 1 ouder een regelmatig inkomen heeft. Over het algemeen hebben jongeren van wie de ouder(s) geen regelmatig inkomen heeft, een ongezonder voedingspatroon dan jongeren van wie minimaal 1 ouder een regelmatig inkomen heeft.
GGD Fryslân Juli 2005
3
Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
Tabel1. Ontbijtgedrag, fruit- en groenteconsumptie, en ongezonde voeding2 van Friese jongeren, uitgesplitst naar verschillende kenmerken, % (GGD Fryslân; GO Jeugd 2004).
Geslacht
Opleidingsniveau
Opleiding ouders
Arbeidssituatie ouder(s)
% jongeren dat vrijwel iedere dag ontbijt
% jongeren dat vrijwel iedere dag groente eet
% jongeren met een ongezonde voeding
50
% jongeren dat vrijwel iedere dag tenminste 2 stuks fruit eet 10
Jongens
77
Meisjes
70
53
11
57
Vmbo
68
46
10
63
Havo
79
55
11
51
Vwo
84
62
12
44
Beide laagopgeleid Beide hoogopgeleid Geen regelmatig inkomen uit werk of pensioen Minimaal 1 ouder regelmatig inkomen uit werk of pensioen
70
47
11
61
81
65
15
51
57
50
13
67
74
51
11
56
55
Ook bij jongere kinderen blijkt dat er sprake is van een gezonder voedingspatroon naar mate de opleiding van de ouders hoger is. Daarnaast blijken autochtone kinderen een gezonder voedingspatroon te hebben dan allochtone kinderen voor wat betreft ontbijt en groenteconsumptie. Allochtone kinderen eten echter wel vaker 2 stuks fruit per dag in vergelijking met hun autochtone leeftijdsgenootjes (GGD Fryslân: Groep 7 schooljaar 20032004). Voedingsgedrag in de Friese gemeenten In tabel 2 staat een overzicht van het percentage jongeren per Friese gemeente3 dat iedere dag ontbijt, iedere dag tenminste 2 stuks fruit eet en iedere dag groenten eet. Tabel 33 bevat dezelfde informatie als tabel 2, maar heeft nu betrekking op jongere kinderen van 10-11 jaar. Na tabel 2 en 3 is figuur 33 opgenomen. In figuur 3 is per Friese gemeente aangegeven het percentage kinderen en jongeren dat een ongezond voedingspatroon1 heeft.
3
Het percentage jongeren per Friese gemeente dat iedere dag ontbijt en iedere dag groente eet, is zo weergegeven dat rekening is gehouden met eventuele verschillen tussen gemeenten in de verdeling van geslacht, onderwijstype, opleiding van de ouders en arbeidssituatie van de ouders. Dit is gedaan omdat deze kenmerken bij jongeren een duidelijke relatie hebben met ontbijt en groenteconsumptie. Voor fruitconsumptie geldt dit niet (zie ook tabel 1). Het percentage kinderen (10-11 jaar) dat iedere dag ontbijt, iedere dag groente eet en iedere dag 2 stuks fruit eet is zo weergegeven, dat rekening is gehouden met eventuele verschillen in de verdeling van etniciteit en opleidingsniveau van de ouders. Dit is gedaan omdat deze kenmerken bij kinderen een duidelijke relatie hebben met ontbijtgedrag, groenteconsumptie en consumptie van 2 stuks fruit. Genoemde correcties zijn ook in figuur 3 meegenomen.
GGD Fryslân Juli 2005
4
Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
De indeling in gemeenten is gedaan op basis van: • De basisschool waar de kinderen op zitten, die hebben meegedaan aan het onderzoek ‘Groep 7 schooljaar 2003-2004’ van GGD Fryslân. De onderzoeksgegevens zijn geregistreerd voorafgaand of tijdens een contactmoment tussen de Jeugdgezondheidszorg en het kind en de ouder. • De woonplaats van de jongeren die hebben meegedaan aan het onderzoek ‘GO Jeugd’ van GGD Fryslân. Een aantal gemeenten is geclusterd, omdat uitspraken op gemeenteniveau onbetrouwbaar zijn en daarom niet de juiste informatie weergeven4. Een waargenomen verschil zoals dat in tabel 2 en tabel 3 is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een verschil, als het verschil op statistische gronden wordt ‘hard’ gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil. De waargenomen verschillen, die statistisch niet aangetoond zijn, berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval.
19
De Friese Waddeneilanden vormen samen een kleine groep jongeren. De omvang van de groep is te klein om op dit niveau een betrouwbare uitspraak te doen. Voor de Friese Waddeneilanden wordt in tabel 2 en 3 en in figuur 3 voor wat betreft jongeren daarom verwezen naar de Friese cijfers.
GGD Fryslân Juli 2005
5
Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
Tabel 2. Ontbijtgedrag, fruit- en groenteconsumptie van jongeren (13 tot en met 18 jaar) in de Friese gemeenten, % (GGD Fryslân GO Jeugd 2004)
Achtkarspelen
% jongeren dat vrijwel iedere dag ontbijt* 69
% jongeren dat vrijwel iedere dag tenminste 2 stuks fruit eet 9
Friese Waddeneilanden
% jongeren dat vrijwel iedere dag groente** eet 43***
Zie totaal
het Bildt
77
11
52
Boarnsterhim
78
12
55
Bolsward en Sneek
71
10
48
Dantumadeel
71
9
46
Dongeradeel
68
11
49
Ferwerderadiel
77
11
53
Franekeradeel
74
9
51
Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Harlingen
82
8
53
71
11
51
Heerenveen
75
12
54
Kollumerland c.a.
68
6
56
Leeuwarden
68
10
56
Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Lemsterlân
79
12
56
62***
12
52
Littenseradiel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Menaldumadeel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Nijefurd: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Ooststellingwerf 73
11
52
Opsterland
77
11
55
Skarsterlân
77
7
45
Smallingerland
72
11
53
Sneek: zie Bolsward / Sneek Tytsjerksteradiel
76
9
48
Weststellingwerf
71
13
54
Wymbritseradiel: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Wûnseradiel 74
12
42
Totaal
11
52
73
* gecorrigeerd voor geslacht, onderwijstype, opleidingsniveau van de ouder(s), arbeidssituatie van de ouder(s) ** gecorrigeerd voor onderwijstype en opleidingsniveau van de ouder(s) *** aangetoond (significant!) verschil voor wat betreft dit onderwerp tussen jongeren in gemeente x en jongeren in Friesland (alpha =0.05).
GGD Fryslân Juli 2005
6
Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
Tabel 3. Ontbijtgedrag, fruit- en groenteconsumptie van kinderen (10 – 11 jaar) in de Friese gemeenten, % (GGD Fryslân Groep 7 schooljaar 2003 – 2004) % kinderen* dat % kinderen* dat vrijwel % kinderen dat vrijwel iedere dag iedere dag tenminste vrijwel iedere dag groente eet ontbijt 2 stuks fruit eet Achtkarspelen Friese Waddeneilanden het Bildt Boarnsterhim Bolsward en Sneek Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel
93
20
59
95
27
70
92
25
67
95
17**
62
91
29
64
89
20
55**
87
16
62
93
21
68
93
30
62
96**
24
68
88
31
69
92
21
58
87
24
62
90
27
64
93
26
61
26
68
Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Harlingen Heerenveen Kollumerland c.a. Leeuwarden Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Lemsterlân
92 Littenseradiel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel
Menaldumadeel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Nijefurd: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Ooststellingwerf 95 22 Opsterland 95 22 Skarsterlân 88 24 Smallingerland 90 25 Sneek: zie Bolsward, Sneek Tytsjerksteradiel 23 93 Weststellingwerf 24 92 Wymbritseradiel: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Wûnseradiel 93 18 Totaal
92
24
64 67 63 62
67 67 70 64
* gecorrigeerd voor opleiding van de ouder(s) en etniciteit ** aangetoond (significant!) verschil voor wat betreft dit onderwerp tussen kinderen in gemeente x en kinderen in Friesland (alpha =0.05).
GGD Fryslân Juli 2005
7
Jeugd Leefstijl
Ac ht ka W rs pe ad le de n ne ila nd en H et Bi Bo ld ar t Bo n st ls er w ar hi d m en Sn D ee an k tu m G ad aa D ee on st l er ge la ra Fe nd Sl ee rw ea er l t, de N ra Fr ije di an fu el rd ek ,W er ad ym ee br l it s er ad ie Le l H eu ar w lin ar ge de H ee n ra K r de en ol el lu v ee ,L m er n itt la en nd se C ra Le .A di . eu el ,M w a en rd en al du m ad ee Le l m st O er os la ts n te llin gw er O f ps te rla nd Sk ar s te Sm rla al n lin ge Ty r ts la je nd rk s te W ra es di ts el te llin gw W er un f se ra di el Fr ie sl an d
Fr ie se
G e zon d he i d i n Fr ies la nd
% 60
50
40
30
20
10
0
kinderen Groep 7 schooljaar 2003-2004
jongeren GO Jeugd 2004
Figuur 3. Voedingspatroon van Friese kinderen en jongeren. De staven geven aan het percentage kinderen / jongeren met een ongezonde voeding (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar 2003-2004).
GGD Fryslân
Juli 2005
8 Jeugd Leefstijl
G ezo n dhe id in F rie s la nd
Conclusies Voeding •
92% van de kinderen (10-11 jaar) ontbijt iedere dag. Van de jongeren (13-18 jaar) ontbijt 73% iedere dag.
•
11% van de jongeren voldoet aan de norm voor fruitconsumptie van het Voedingscentrum, namelijk 2 stuks fruit per dag. Van de kinderen voldoet bijna een kwart aan deze norm.
•
Minder dan 1 op de 10 jongeren eet dagelijks groente en twee stuks fruit. 1 op de 5 kinderen eet dagelijks groente en 2 stuks fruit.
•
Landelijke trends laten een ongunstige ontwikkeling zien in de groente- en fruitconsumptie van jongeren.
•
Het voedingspatroon van kinderen van 10-11 jaar is gezonder dan het voedingspatroon van jongeren van 13 tot en met 18 jaar. Binnen de groep jongeren van 13 tot en met 18 jaar is er geen trend te zien in een mogelijk (on)gunstig verloop van het voedingspatroon.
•
Het voedingspatroon van jongeren wordt over het algemeen gezonder naarmate het opleidingsniveau stijgt.
•
Het voedingspatroon van jongeren waarvan de ouder(s) een regelmatig inkomen heeft, is gezonder dan het voedingspatroon van jongeren waarvan de ouder(s) geen regelmatig inkomen heeft.
•
Zowel kinderen als jongeren met laagopgeleide ouders hebben over het algemeen een ongezonder voedingspatroon dan kinderen en jongeren van hoogopgeleide ouders.
•
Kinderen van allochtone afkomst ontbijten minder vaak en eten minder vaak groenten dan kinderen van autochtone afkomst. Allochtone kinderen eten echter wel vaker twee stuks fruit per dag.
Geraadpleegde bronnen
• • • •
GO Jeugd 2004; Onderzoek naar de gezondheidssituatie van de Friese jeugd van 13-18 jaar; GGD Fryslân; 2004 (databestand) Groep 7 schooljaar 2003-2004; Periodiek geneeskundig onderzoek van de Friese jeugd in groep 7; GGD Fryslân’; 2003-2004 (databestand) Van Oers et al. Gezondheid op koers? Volksgezondheid en Toekomst Verkenning 2002; RIVM Rampersaud GC, Pereira MA, Girard BL, Adams J, Metzl JD; Breakfast Habits, Nutritional Status, Body Weight, and Academic Performance in Children and Adolescents; Journal of the American Dietetic Association Vol. 105 No. 5; May 2005
GGD Fryslân Januari 2005
9
Jeugd Leefstijl
