pierre steen & co
Open Monumentendagen 18 - 19 / 09 / 2010
Brussels Hoofdstedelijk Ge w est
Steen & Co
20/08 > 21/11/2010 HALLES SAINT-GÉRY / SINT-GORIKSHALLEN
PLACE SAINT-GÉRY À 1000 BRUXELLES / SINT-GORIKSPLEIN TE 1000 BRUSSEL EXPOSITION ACCESSIBLE GRATUITEMENT TOUS LES JOURS / TENTOONSTELLING ALLE DAGEN GRATIS TOEGANKELIJK Exposition organisée par Patrimoine à Roulettes, à l’initiative de la Région de Bruxelles-Capitale / Tentoonstelling georganiseerd door Patrimoine à Roulettes, op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Éditeur resp./verantw. uitgever : P. CRAHAY, Direction des Monuments et des Sites de la Région de Bruxelles-Capitale, rue du Progrès 80 – 1035 Bruxelles /Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Vooruitgangstraat 80 – 1035 Brussel – Exempt de timbre – vrij van zegel: art. 198
E u r opa , ee n ge m ee ns c h a ppel ij k er f g oed O n de r be s c h e r m i n g va n de R a a d va n E u r opa e n va n de E u r ope se Un i e . I n h e t k a de r va n de E u r ope se M o n um e n t e n dage n
Informatie Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest : Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – CCN - Vooruitgangstraat 80 – 1035 BRUSSEL Infolijn op 18 en 19 september 2010, van 10u tot 17u : 0800/40 400 fax : 02/204.15.22 – e-mail :
[email protected]
Gebruikte pictogrammen
a
Openingsuren en data
d
Metrolijnen en haltes
e
Tram
Het is verboden te roken, te eten en te drinken tijdens het bezoek; het is mogelijk dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan.
f
Bus
De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst, wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of ingeschreven werd op de bewaarlijst.
g
Wandeling
h
Tentoonstelling
b
Fietstocht
i
Enkel te bezoeken met gids of reserveren is verplicht
De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openingsen sluitingsuur. De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren vroeger te sluiten bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken uur kunnen eindigen.
De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen en wordt u dan gratis toegestuurd. De informatie over het openbaar vervoer werd ons verschaft door het MIVB. Zij vermeldt de haltes die zich in de nabijheid bevinden van de plaatsen en vertrekpunten, rekening houdend met de dienstregeling op zaterdag en zondag.
Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit Dankzij de medewerking van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHPH), wordt de toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit vermeld naast elk gebouw dat in het programma opgenomen is. Dat is gebaseerd op de gegevens die de verantwoordelijken van de opengestelde plaatsen hebben meegedeeld en werd nog eens gecontroleerd door een lid van de vereniging. Locaties in de open lucht en galerijen werden hierbij buiten beschouwing gelaten, alsook de gebouwen waarvoor onvoldoende gegevens verstrekt werden.
Van de plaveien onder onze voeten tot de leien op de daken, een stad, ook al is ze rijkelijk voorzien van parken en tuinen, is essentieel een stenen omgeving. Dit verleent haar eerder een negatief imago want steen wordt algemeen beschouwd als grauw en kil, hard en onwrikbaar, monotoon. Wanneer we echter ‘de stad door de stenen’ zien dan worden we ons bewust van een immense rijkdom aan kleuren, vormen en texturen. Deze publicatie belicht de aspecten die typisch zijn voor het hoofdstedelijk gebied :
Opgelet : voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het telefoonnummer vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en om voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar het vertrekpunt van de activiteiten gaan, want annuleringen zijn immers nooit uitgesloten.
Ste e n & Co
Waar komen de in Brussel gebruikte steensoorten vandaan ? Van de groeve tot de werf aan de hand van enkele emblematische monumenten.
c j
Vertrekpunt of plaats van activiteit Rondleiding in gebarentaal
Brusselse interieurs zijn rijk aan decoratie met marmer en gepolijste steensoorten. Technische evolutie en modes gaan hier hand in hand. Ook in architectuur is niet alles wat blinkt goud. Wat zijn stuc, staff en carton-pierre en hoe kunnen we ze onderscheiden ? Wie zich geen natuursteen kan veroorloven gaat op zoek naar alternatieven. Het gebruik van de-
Deze publicatie, rijkelijk geïllustreerd, wordt uitgegeven door de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria en normen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de volgende logo’s :
coratieve bouwmaterialen als keramiek en glas
k
Toegankelijk : er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in
Gevels voorzien van een bepleistering met schijn-
Tijdens de Open Monumentendagen zal het ver-
een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen.
voegen om ‘Franse steen’ te imiteren. Grotten en
kocht worden aan een voordelig tarief op het in-
rotsen gemaakt uit cement en pleister. Wie kan
formatiepunt in de Sint-Gorikshallen.
m l
van het midden van de 19de eeuw tot nu
Toegankelijk met hulp : de hulp van een derde is vereist om zich gemakkelijk te kunnen verplaatsen.
vals van echt onderscheiden ?
Niet toegankelijk : de minimumvoorwaarden zijn niet vervuld.
De criteria voor toegankelijkheid zijn enkel van toepassing voor de bezoeken tijdens de Open Monumentendagen. Zij zijn niet noodzakelijk geldig voor de gewone activiteiten in die gebouwen. Voor bijkomende inlichtingen hierover kunt u contact opnemen met de NVHPH (
[email protected]).
Verkrijgbaar in de boekhandel vanaf september.
ISBN 978-2-930457-56-7 Deze brochure wordt gratis verspreid Wettelijk Depot: D/2010/6860/010
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 1
Vo o r w o o r d De jaarlijkse Open Monumentendagen zijn een uitgelezen gelegenheid voor iedereen die de stad een warm hart toedraagt en erop uit is om voor het eerst of op een andere manier kennis te maken met de uitzonderlijke rijkdom aan erfgoed die deze te bieden heeft. Locaties die doorgaans niet toegankelijk zijn voor het publiek, stellen hun deuren open, zodanig dat bezoekers er alleen of begeleid door een gids een kijkje kunnen nemen. Dit jaar staan de Open Monumentendagen in het teken van steen en de manier waarop het gebruikt wordt in het bouwkundig erfgoed. Onder de titel “Steen & Co” openen ruim 110 locaties hun deuren om iedereen de kans te bieden kennis te maken met, inzicht te verschaffen in of eenvoudigweg in bewondering te staan voor de wijze waarop steen in zijn verschillende vormen en functies aangewend wordt, zij het structureel, decoratief, in nagebootste of verwerkte vorm,… Deze brochure bevat het volledige programma, met een overzicht van de activiteiten die op stapel staan en de plaatsen die u kunt bezoeken. In de Sint-Gorikshallen kunt u bij de Directie Monumenten en Landschappen terecht voor allerlei tips rond bezienswaardigheden en voor antwoorden op al uw vragen in verband met het Brussels erfgoed. Op de tussenverdieping van de Hallen is een bijzonder fraaie tentoonstelling ingericht, waar u op een ludieke en leerrijke manier alles te weten komt over de verschillende steensoorten die in de loop der eeuwen werden gebruikt in de Brusselse bouwkunde. Graag wil ik mijn dank betuigen aan alle openbare en private instellingen, alsook aan de eigenaars en verenigingen die de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telkens opnieuw mee helpen uitgroeien tot een succes. Ik wens u een zeer boeiende ontdekkingstocht en leuke bezoeken toe.
Charles Picqué, Minister-President van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering belast met Monumenten en Landschappen
p. 2
I
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Een informatiepunt voor al uw vragen… Tijdens de Open Monumentendagen kunt u met al
Boekhandelaars Quartiers Latins en Plaizier stellen
uw vragen terecht in het informatiepunt in het cen-
een reeks publicaties, postkaarten, posters en
trum van Brussel, in de Sint-Gorikshallen, van 10u
andere documenten die gewijd zijn aan het Brus-
tot 17u. U vindt er ook de volledige programmabro-
selse erfgoed.
chure en informatie over de opengestelde plaatsen. De thematische publicatie wordt er tegen een voor-
c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel
deelprijs te koop aangeboden.
d lijnen 1- 5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs)
Maak gebruik van uw bezoek om de verschillende
f 29-38 47-63-66-71-88 (De Brouckère) 46-48-95 (Beurs)
tentoonstellingen te bezoeken :
Met de medewerking van Patrimoine et Culture.
>> “Steen & Co” (zie pagina 57). >> “Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten” (zie pagina 4).
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 3
Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 1 Het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten . . . . . p. 4
Opengestelde plaatsen en activiteiten Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 8 Brussel-Uitbreiding / Sint-Lambrechts-Woluwe Sint-Pieters-Woluwe / Etterbeek / Oudergem . . . . . . . . . . . . . . . . p. 34 Watermaal-Bosvoorde / Brussel-Uitbreiding / Elsene . . . . . . . . . p. 44 Autoloze zondag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 52 Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen . . . . . . . . . . . . . p. 53 Tentoonstelling “Steen & Co. Wit Brussel, grijs Brussel, gekleurd Brussel” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 57
Ukkel / Sint-Gillis / Vorst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 60 Anderlecht / Sint-Jans-Molenbeek / Koekelberg Sint-Agatha-Berchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 72 Ganshoren / Jette / Brussel-Laken / Brussel-NOH . . . . . . . . . . . . p.80 Schaarbeek / Evere / Sint-Joost-ten-Node . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 88
Publicaties van de Directie Monumenten en Landschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 102
p. 4
I
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Het Inter nationaal Fotografisch
Louise Lebihan
Het is belangrijk dat jongeren oog hebben voor hun omgeving en voor het erfgoed dat hen omringt als we willen dat dit bewaard blijft. Met dat doel worden diverse bewustmakingsacties georganiseerd. Eén daarvan, het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten, heeft met de jaren een almaar belangrijker plaats verworven in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze fotografiewedstrijd, die ontstaan is in Catalonië en nu in een veertigtal Europese landen wordt georganiseerd, geeft scholieren de mogelijkheid het rijke bouwkundige erfgoed van het Gewest te leren kennen.
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 5
Experiment met Monumenten
Sacha Lempereur
Gauthier Mommens
Voor zijn 13de deelname aan dit Europese project
Een groot aantal Brusselse scholen is enthousiast
heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de blik
ingegaan op de uitnodiging om deel te nemen aan
van de leerlingen willen richten op de vele kleine
deze editie 2010 door honderden foto’s te nemen
elementen die het specifieke karakter en de charme
van deuren, sloten, brievenbussen, gebeeldhouwde
van onze hoofdstad uitmaken. Aandacht dus voor
elementen, details van gevels, enz. Kortom, Brussel
het kleine Brusselse erfgoed, dat de gevels van
anders bekeken !
gebouwen siert of discreet bijdraagt tot de identiteit van een plaats of een ruimte.
p. 6
Io
p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Micaela Agost
Isabelle Dupont
Uit deze werden 25 foto’s geselecteerd voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Kom ze bekijken samen met deze geselecteerd door de andere deelnemende landen, tijdens de tentoonstelling “Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten, in een bijzonder originele scenografie van Coast. a van 3 september tot 28 november 2010, elke dag van 10u tot 18u. c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel Ardian Idrizi
d lijnen 1- 5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 29-38 47-63-66-71-88 (De Brouckère) 46-48-95 (Beurs) Organisatie : Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
o p e n
Laura Knops
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 7
Josephine Theunissen
Thibault de Moor
BRUSSEL
Bibliotheek van de Nationale Bank van België – voormalige bank Union du Crédit 11
B
1.
Kaart Centrum M 3
L
Instituut AnneessensFunck – voormalige Papeteries de Belgique Groot Eiland 39 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u e 3-4 (Anneessens) Het gebouw dat vandaag het Instituut Anneesssens-Funck huisvest, bestaat in feite uit drie afzonderlijke gebouwen waar destijds de papierfabriek Papeteries de Belgique gevestigd was. Het meest recente gedeelte, opgetrokken in 1949, ligt aan de rechterkant van het complex en telt slechts vier traveeën. De indrukwekkende gevel in art-decostijl die gelegen is aan de Zespennin-
r
u
ss
e
l
I
p. 9
genstraat werd door Eugène Dhuicque toegevoegd aan het gebouw dat in 1905 door architect E. van Acker gerealiseerd was. Het parement van gele baksteen verrijkt met hardsteen verbergt een betonnen structuur en harmonieert mooi met de polychrome keramiekbekleding van de luifel en de hal. De geslaagde combinatie van siersmeedwerk met rode en witte baksteen ritmeert de muren van de oorspronkelijke, vierkante binnenplaats. Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn.
1
g B e g e l e i d e r a l l y
g A c t i v i t e i t e n
Draag uw steentje bij aan het gebouw !
Steen anders bekeken
Steen is op diverse manieren in onze gebouwen aanwezig : blauw- of witsteen, marmer van Carrara of Verona, kalk- of zandsteen, decoratieve of draagsteen,… Steen is een verhaal van vakmanschap, van herkenning, keuze of noodzaak. Gewapend met uw quiz en vergezeld door uw gids-animator volgt u een route bezaaid met ontdekkingen, lectuur en tastbaar contact met de materie. A zaterdag om 10u, 10u20, 10u40 en 14u, 14u20, 14u40 (duur : 2u) C vertrek : voor de Sint-Gorikshallen, SintGoriksplein in Brussel – kaart Centrum M 3 d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46-48-86-95 (Beurs) I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 15 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
In het kader van de tentoonstelling Steen & Co die plaatsvindt in de Sint-Gorikshallen ( zie pagina 57) organiseert de vereniging Patrimoine à Roulettes diverse activiteiten voor volwassenen en gezinnen met kinderen vanaf 6 jaar. Een massa beestjes en andere bacteriën Wist u dat stenen vol kunnen zitten met beestjes en andere eigenaardigheden ? Na een bezoek aan deze tentoonstelling zult u de stenen van Brussel met een heel ander oog bekijken. De geoloog van Patrimoine à Roulettes neemt u mee op ontdekkingstocht. Ontdekkingsbezoek voor iedereen vanaf 10 jaar Stenen landschap De speelruimte van de tentoonstelling wordt benut voor de aanleg van droge tuintjes met Belgische natuursteen. Tuintjes in miniatuur maar levensecht ! Creatief atelier voor kinderen vanaf 6 jaar Mevrouw Rosa, rots in de branding ! Of de belevenissen van een huisvrouw in de Sint-Gorikshallen Mevrouw Rosa en haar gezond verstand laten u de subtiliteiten ontdekken van het gebruik van natuursteen in de Brusselse monumenten. In alle eenvoud en met een goed humeur. Rondleiding voor iedereen A zaterdag en zondag, doorlopend vanaf 10u (laatste atelier en bezoek om 17u) C plaats : Sint-Gorikshallen – kaart Centrum M 3 d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs f 46-48-86-95 (Beurs) Met de medewerking van Patrimoine à Roulettes.
p. 10
2.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum L 2-3
M
Voormalig octrooipaviljoen Noord Ninoofse Poort 2 – Brussel A za en zo van 12u tot 18u e 51-82 (Ninoofse Poort) f 86 (Ninoofse Poort) De neoclassicistische octrooipaviljoenen langs weerszijden van de Ninoofse poort werden in 1832 ontworpen door architect Antoine Payen junior. De gevels met een parement van hardsteen in afgevlakte bossage hebben zowel aan de korte voorgevels als aan de lange zijgevels een arcadestructuur met drie rondbogen. Deze arcaden, met bekronende oculus in de centrale as, rusten hetzij op pilasters hetzij op Toscaanse zuilen. De paviljoenen met gekruist zadeldak bevatten destijds een wachtpost voor paspoortcontrole, een octrooibureau en een lokaal voor de brugwachter. De gebouwtjes kwamen in 1833-1834 in de plaats van de wachthuisjes ontworpen door Antoine Payen senior. De Ninoofse Poort ontstond tegelijkertijd met de gelijknamige steenweg. Deze octrooipaviljoenen zijn de enige die nog op hun oorspronkelijke plaats staan. Ze werden vanaf 1860 buiten gebruik gesteld en beschermd op initiatief van de vzw CIDEP die het noordelijke paviljoen gerestaureerd heeft. (B 10/09/1998)
2
3
3.
Kaart Centrum M 2
M
Rondleidingen zaterdag en zondag om het half uur (laatste bezoek om 17u30).
De Markten – voormalige zetel van de Cristalleries du Val Saint-Lambert
Tentoonstelling “Relevés de façades bruxelloises anciennes. Dessins originaux et publiés par E. Colinet. 1873-1875”.
Oude Graanmarkt 5 – Brussel
Tentoonstelling van hedendaagse beelden in steen door kunstenaar Michel Capoen.
f 47-88 (Begijnhof)
Met de medewerking van de vzw CIDEP (Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimoine).
A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne) De Oude Graanmarkt, die in het verlengde ligt van het Sint-Katelijneplein, wordt aan een zijde volledig ingenomen door een monumentaal gebouw in Euvillesteen. Opgetrokken in BeauxArtsstijl door architect Oscar Francotte tussen 1911 en 1914 beslaat het imposante gebouw een diep perceel dat in het verleden diverse functies vervulde. Tot aan de Franse Revolutie lag op deze plaats een klooster van de Augustijnen dat nadien dienst deed als militaire bakkerij, winkels en ateliers. Van
1914 tot 1965 was hier de zetel gevestigd van de Cristalleries du Val SaintLambert. Uit die periode dateren het trappenhuis met de mozaïekvloer en de schitterende Spiegelzaal die de hele eerste verdieping inneemt. Deze zaal in neo-Lodewijk XVI-stijl combineert op geslaagde wijze stucwerk, lambriseringen en geslepen spiegels. Hier werden vroeger de kristallen voorwerpen uitgestald waarvan de schitteringen eindeloos in de spiegels weerkaatst werden. Het gebouw, dat op de gevel nog de cartouche van Val SaintLambert draagt, is sinds meerdere jaren in gebruik door het Nederlandstalige gemeenschapscentrum De Markten. Fototentoonstelling.
B
4.
Kaart Centrum M 2
K
Sint-Jan-Baptist ten Begijnhofkerk Begijnhofplein – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne) f 47-88 (Begijnhof)
r
u
ss
e
l
I
volgens de gotische traditie, maar de decoratie is zuiver barok, afgeleid van de Gesùkerk in Rome met de SintMichielskerk van Leuven als lokale inspiratiebron. De talrijke in- en uitzwenkingen, de superpositie van ordes, de frontons met zwierige voluten en de rijke ornamentering vertolken het vocabularium van de barok dat ook tot uitdrukking komt in de aankleding van het interieur met de uitkragende kroonlijsten, de nissen met flankerende voluten en de vele gevleugelde putti in stucwerk. De altaren, de biechtstoelen en de preekstoel vormen een rijk meubilair, eveneens in barokstijl. (B 02/03/1936)
Het Groot Begijnhof van Brussel telde aan het begin van de 18de eeuw 1.084 huizen verspreid over een oppervlakte van bijna zeven hectare. Middelpunt van de religieuze gemeenschap was de Sint-Jan-Baptistkerk waarvan de bouw begon in 1657. De bestaande gotische kerk werd toen herbouwd in de heersende barokstijl van die peri-
ode. De vlakbij gelegen jezuïetenkerk diende daarbij als model. Het schip en de zijbeuken werden waarschijnlijk voltooid in 1675 toen de kerk ook werd ingewijd. De gevel volgde spoedig daarna. De drieledige indeling is nog
g Wa n d e l i n g
g Wa n d e l i n g
g Wa n d e l i n g
Keramiek, faience, mozaïek,… hoe de steen decoratief wordt in het centrum van Brussel
Brussel, stad van witsteen
Van de 12de tot de 21ste eeuw, een stad in beweging
Op vele Brusselse gevels, zowat overal in het gewest, kunnen we panelen in keramiektegels of mozaïek aantreffen. Tijdens deze wandeling ontdekken we een aantal mooie voorbeelden met grote decoratieve waarde. A zondag om 10u en 14u (duur : 1u30) C vertrek : Op de hoek van de Antoine Dansaertstraat en de Oude Graanmarkt in Brussel – kaart Centrum M 2 e 3-4 (Beurs) f 46-48-86-95 (Beurs) I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 15 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
4
De Zwarte Toren, de Grote Markt, de eerste omwalling, de Onze-LieveVrouw-van-Zavelkerk,… heel Brussel werd in de Middeleeuwen opgetrokken uit witte Brabantse steen. Deze steen, gebruikt tot in de 15de eeuw, werd ontgonnen in de steengroeven van Diegem en Jette. Deze wandeling vertelt u alles over haar eigenschappen en bewerking, van ruwe steenblokken tot ragfijne sculpturen. Ze wordt ook vergeleken met de Franse steen die bij restauraties wordt gebruikt. Brussel, een stad met een hart van… zachte steen. A zaterdag om 10u30 en 17u30, zondag om 10u30 en 14u30 (duur : 2u) C vertrek : voor de Zwarte Toren, achter de Sint-Katelijnekerk in Brussel – kaart Centrum M 2 d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne) I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Bus Bavard.
p. 11
In de 12de eeuw verzekert Brussel zijn veiligheid met het bouwen van een omwalling met onder andere de beroemde Zwarte Toren. Deze wandeling van het De Brouckèreplein tot het Begijnhof laat u kennis maken met prachtige bouwwerken, onverwachte plekjes, standbeelden van beschermheiligen. U zult Brussel (her)ontdekken op een aangename en originele manier. A zaterdag en zondag om 10u, 13u en 15u C vertrek : aan de Zwarte Toren, het Sint-Katelijneplein te Brussel – kaart Centrum M 2 d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne) I reserveren verplicht op nr. 02/548.04.48 (van maandag tot vrijdag van 10u tot 17u) of via mail (
[email protected]). Maximaal 25 personen per wandeling. Met de medewerking van het BITC en de Gidsen Brussel-België.
p. 12
5.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum N 2
M
6.
Noorddoorgang Nieuwstraat – Brussel
K
Nieuwstraat 76 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
A enkel za van 9u tot 15u30
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) Wie in Brussel heeft nog nooit deze doorgang tussen de Nieuwstraat en de Adolphe Maxlaan genomen met zijn mooie glasoverkapping en barokke beelden ? De Noorddoorgang vormt samen met de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen en de Bortiergalerij een van de laatste getuigen in Brussel van de overdekte ‘galerijstraten’ die in de 19de eeuw overal in Europa ontstonden. De 69 meter lange doorgang werd gebouwd naar de plannen van architect Van Rieck en bevatte gelijkvloers 34 handelszaken. Langs de kant van het De Brouckèreplein bestaat de ingang uit een monumentale bepleisterde gevel, rijkelijk gedecoreerd in eclectische stijl. De bouw begon in 1881 en sindsdien is het uitzicht van de Noorddoorgang blijven evolueren. De eenheid
Kaart Centrum N 2
Onze-Lieve-Vrouwvan-Finistèrekerk
5 uitstralende decoratie, waaronder een mooi geheel van 32 kariatiden gebeeldhouwd door J. Bertheus en het lange glazen dak in spitsboogvorm, zijn gelukkig bewaard gebleven. Sinds enkele jaren is een zorgvuldige restauratie aan de gang. De winkelpuien, die voor het merendeel tijdens de 20ste eeuw werden afgebroken, worden geleidelijk heropgebouwd met hun originele spiegel pilasters. Onlangs werd een nieuwe vloer in Comblanchiensteen gelegd naar het model van de vroegere betegeling. (B 13/04/1995) Bezoek aan de doorgang en sommige winkels met uitleg over het lopende restauratieprogramma, zaterdag om 10u, 12u, 16u en 18u en zondag om 10u en 12u.
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) De bouw van de Onze-Lieve-Vrouwvan-Finistèrekerk begon in 1713 onder leiding van de architecten De Bruyne en Verbruggen. De nieuwe kerk moest een oude kapel vervangen die te klein was geworden. De werkzaamheden duurden tot 1725 maar de gevel was pas in 1828 volledig afgewerkt. Achter een zandstenen gevel bevat het interieur mooi houtsnijwerk waaronder een opmerkelijke biechtstoel vervaardigd door beeldhouwer Duray in 1758, lambriseringen in de zijbeuken, deuren versierd met houten draperieën evenals broederschapslijsten. Het stucwerk van het koor trekt de aandacht. De kerk bezit een mooi geheel van elementen
F B u s t o c h t
g Wa n d e l i n g
Steen, van art nouveau tot art deco
Art nouveau en art deco : gesprek met de steen
Deze rondrit is een initiatie in twee belangrijke stijlen van de Brusselse architectuurgeschiedenis : de art nouveau, gecreëerd op het einde van de 19de eeuw, en de art deco, ontstaan kort na de Eerste Wereldoorlog. Via het bezoek aan enkele interieurs leert u aan de hand van toepassingen in steen de verschillen kennen tussen de decoratieve en verleidelijke architectuur van de art nouveau en de sobere lijnen van de art deco.
Jugendstil, art nouveau, Sezession, de stijlen Mackintosh en Tiffany, school van Nancy,… maar de hoofstad van de art nouveau is en blijft Brussel ! Wat is het verschil met de art deco ? Wat zijn de typische kenmerken van deze twee stijlen ? Deze wandeling voert ons van de zwierige arabesken van de art nouveau naar de uitgepuurde lijnen van de art deco, langs een een complexe mozaïek van hoogwaardige marmer- en steenstoorten waarbij zich materialen als ijzer en glas voegen.
A zaterdag om 10u, 10u30, 14u en 15u (duur : 3u) C vertrek : voor het hotel Métropole, De Brouckèreplein in Brussel – kaart Centrum N 2 d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) I reserveren verplicht op nr. 02/219.33.45 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 45 personen per bustoer. Enkel in het Frans. In samenwerking met het Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (ARAU).
A zondag om 12u en 16u (duur : 1u30) C vertrek : voor het Belgisch Centrum van het Beeldverhaal, Zandstraat 20 in Brussel – kaart Centrum N 2 d lijnen 2-6 (Kruidtuin) e 92-94 (Congres) f 29-63 (Congres) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
B
r
u
ss
e
l
I
p. 13
in imitatiemarmer en een opmerkelijk stucdecor van loofwerk en guirlandes die over de hele kerk doorlopen : op het fries van het hoofdgestel, de gordelbogen, de penanten van het koor en op de zwikken en binnenboogvlakken van de arcaden. De vloer is betegeld met tegels in afwisselend zwart en wit marmer. (B 24/12/1958) Orgelconcert door Gilles Leyers, jong solist van 2010 van de ECHO (European Cities with Historical Organs), zaterdag om 20u. Met de medewerking van BrusselSe Orgels.
6
7.
Kaart Centrum N-O 2
M
Dexia Bank België Pachecolaan 44 – Brussel A enkel za van 10u tot 17u d lijnen 1-5 (Centraal Station), 2-6 (Kruidtuin) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station), 61 (Kruidtuin) De zetel van Dexia (het vroegere Gemeentekrediet van België) werd gebouwd vanaf 1964 en had de ondankbare taak de bebouwing langs het laatste gedeelte van de NoordZuidverbinding, in de Pachecolaan, op
bevredigende wijze af te sluiten. Als gevolg daarvan moesten de architecten bepaalde verplichtingen naleven. De keuze viel op het gezamenlijke ontwerp van Marcel Lambrichs, Casimir Grochowski, Daniel de Laveleye, Alphonse Van Impe en Roger Delfosse. De buitenkant van het gebouw, dat de vorm heeft van een grote parallellepipedum van 90 meter lang, 25 meter breed en 55 meter hoog, bestaat uit een zichtbare structuur in gewapend beton waarachter een inspringend beglaasde skeletbouw ligt. Dit architecturale ontwerp is duidelijk ontleend aan het hoofdkantoor van ING (het vroegere Bank Brussel Lambert) van
7 de Amerikaanse architecten Skidmore, Owings et Merrill. Binnen trekt een monumentaal werk van Pierre Culot de aandacht. Deze schermsculptuur scheidt als een muur twee ruimtes op de benedenverdieping. Ze bestaat uit een assemblage van steenblokken in diverse afmetingen waarvan sommige gegroefd zijn om het reliëf van de wand te verlevendigen. Tentoonstelling van beeldhouwwerken uit de verzameling van Dexia Bank in de hal. Toegang tot de volledige verzameling van de bank na voorafgaande inschrijving via www.dexia.be.
g Wa n d e l i n g Architectonisch beton, een veelzijdig materiaal De groei van de tertiaire sector in de tweede helft van de 20ste eeuw leidde tot de bouw van talloze kantoor- en administratieve gebouwen. Deze bouwwoede gaf ingenieurs en architecten de gelegenheid de meest innoverende technieken en materialen toe te passen en zo de bouwkunst radicaal te veranderen. De eerste gevels in geprefabriceerde elementen uit architectonisch beton werden in Brussel in de jaren 1950 opgetrokken. Dit procedé, dat grote expressieve mogelijkheden bood, vormde toen een alternatief voor de gordijngevel. Beton, dat eerder vooral als structuurmateriaal werd beschouwd, maakte voortaan deel uit van de esthetiek van het gebouw. Deze wandeling concentreert zich vooral op twee interessante realisaties : het vroegere Gemeentekrediet (Dexia) aan de Pachecolaan en het vroegere ASLK(BNP-Paribas-Fortis) aan de Broekstaat.
A zaterdag en zondag om 11u30 en 14u (duur : 1u.) C vertrek : op de hoek van de Kruidtuinlaan en de Pachecolaan in Brussel – kaart Centrum O 2 d lijnen 1-5 (Centraal Station) ; 2-6 (Kruidtuin) f 29-38-63-66-71-86 (Centraal Station), 61 (Kruidtuin) Met de medewerking van La Fonderie.
p. 14
8.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum O 2
L
Institut Supérieur Industriel de Bruxelles (ISIB) Koningsstraat 150 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Park), 2-6 (Kruidtuin) e 92-94 (Congres) f 29-63 (Congres), 61 (Kruidtuin), 65-66 (Park) Toen architect Joseph Poelaert opdracht kreeg om de Congreskolom te ontwerpen, tekende hij ook de plannen voor twee identieke herenhuizen aan weerszijden van het toekomstige Congresplein. De twee gebouwen werden opgetrokken tussen 1850 en 1852 in een stijl die verwant is aan het neoclassicisme uit de tijd van Lodewijk XVI. Poelaert introduceerde echter ook elementen uit andere stijlperiodes, zoals de sterk uitspringende kroonlijst die reeds de neorenaissance aankondigde. De onderneming Les Savonneries Lever Frères die hier gevestigd was, liet in 1922 verbouwingswerken uitvoeren door architect Paul Saintenoy. Het oorspronkelijke uitzicht van de gevel werd hierbij licht gewijzigd, vooral in de versiering van de centrale travee. Daarnaast werd ook een flink deel van de interieurdecoratie opgeofferd, hoewel belangrijke onderdelen van het werk van Poelaert bewaard bleven, zoals de grote vestibule waarvan de vloer en muren volledig bekleed zijn met smaakvol samengevoegde marmerplaten in verschillende kleuren : wit, rood, zwart, groen en grijs. Ze vormen een mooi decor voor de grote trap in wit marmer en de indrukwekkende bronzen beelden van Paul Wissaert en Isidore Derudder. Het gebouw werd in 1957 aangekocht door het ministerie van Onderwijs bestemd als zetel van het Institut Supérieur Industriel de Bruxelles. (B 19/04/1977) Rondleidingen op zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.
8
9.
Kaart Centrum O 3
Vlaams Parlement Hertogstraat 6 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Park of Kunst-Wet), 2-6 (Madou) e 92-94 (Park) f 29-63-65-66 (Park of Madou) In 1895 ontwierp architect Joseph Benoit in opdracht van het Ministerie van Posterijen en Zeewezen een omvangrijk gebouw op de plaats van de vroegere concertzaal van de Concert Noble. Hij koos voor een eclectische stijl met een sterk neoclassicistische inslag die duidelijk tot uiting komt in de gevel in witsteen en hardsteen die het perspectief van de Hertogstraat afsluit. De Vlaamse Raad, voorloper van het Vlaams Parlement, kocht dit gebouw in 1987 aan en vertrouwde de restauratie toe aan twee architecten, Willy Verstraete en Jozef Fuyen. Zij lieten de buitenkant ongewijzigd maar moderniseerden grondig het interieur. De meest originele ingreep is ongetwijfeld de glazen overkapping van het driehoekige binnenplein die hiermee omgevormd werd tot plenaire vergaderzaal. Onder het parlementaire halfrond bevindt zich de zogenaamde Schelp, een polyvalente zaal met een volledig marmeren vloer. Een gedeelte van de oorspronkelijke decoratie is
9
evenwel bewaard gebleven, meer bepaald in de monumentale vestibule, huidige bezoekersingang met haar mozaïekvloer, stucwerk en marmerschildering. Het kantoor van de voorzitter bevat elegante schilderijen verfraaid met stucwerk en omlijst door gecanneleerde zuilen en pilasters met Korinthische kapitelen. Het Vlaams Parlement betrekt ook het aanpalende gebouw van de vroegere Postchequedienst dat eind jaren 1930 door Victor Bourgeois gebouwd werd in modernistische stijl. (B 02/04/1998) Gidsen ter plaatse. Tentoonstelling in de lokettenzaal.
B
10.
Kaart Centrum N 3
m
Sint-Michiels-en-SintGoedelekathedraal Sint-Goedelevoorplein – Brussel A za van 10u tot 15u30 zo van 14u30 tot 18u d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) De Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal werd gebouwd tussen het begin van de 13de en het einde van de 15de eeuw op de plaats van een Romaanse collegiale kerk waarvan de oorsprong teruggaat tot de 11de eeuw. De restauratiecampagne die liep van 1983 tot 2000 werd benut om archeologische opgravingen te doen met als doel de volledige plattegrond van het Romaanse bedehuis in kaart te brengen. Het tracé hiervan is vandaag in de vloer van de kathedraal ingewerkt. De restauratie maakte het ook mogelijk de gevels te vernieuwen waarvan de bekledingen met steen van Gobertange en Massangis de oorspronkelijke lokale zandsteen
aan het oog onttrokken. Het grote koor is een van de eerste uitingen van de gotiek in Brussel. De kathedraal, die pas sinds 1962 deze titel mag dragen, is een echte encyclopedie van Brabantse gotiek en heeft een bouwgeschiedenis van meer dan drie eeuwen. Het interieur bevat prachtige glasramen en beeldhouwwerk van vermaarde kunstenaars zoals Duquesnoy en Fayd’Herbe, van wie de stenen beelden van de twaalf apostelen de zuilen van het schip sieren. Verder bemerken we boven de hoofdingang het glasraam van het Laatste Oordeel (1528) in renaissancegeest, in het schip de barokke preekstoel gebeeldhouwd door H.F.Verbruggen in 1699 en in de zijbeuken de barokke eiken biechtstoelen van Jan Van Delen (17de eeuw). De kapel van het Heilig Sacrament, waar de kathedraalschat is uitgestald, is een hoogtepunt van flamboyante gotiek. Achter het koor, in de barokke Magdalenakapel (Maeskapel) uit 1675, bevinden zich het schitterende retabel van de Passieretabel in albast en roze marmer (1538) toegeschreven aan Jean Mone, en talrijke grafmonumenten in zwarte en witte marmer. (B 05/03/1936)
r
u
ss
e
l
I
p. 15
10 Informatie verkrijgbaar bij de onthaalpersonen van Kerk en Toerisme, zaterdag van 10u tot 14u en zondag van 14u30 tot 18u. Presentatie van het orgel van Collon en Grenzing, zaterdag om 14u en 14u30. In samenwerking met BrusselSe Orgels. Activiteit “Onze kathedraal in haar blootje” (zie kadertekst hieronder) en vertrekpunt wandelingen (zie volgende bladzijde).
g Wa n d e l i n g
H A c t i v i t e i t
Op zoek naar de eerste omwalling
Onze kathedraal in haar blootje
Dankzij de uitzonderlijke toegang tot particuliere eigendommen krijgt u een nieuwe kijk op de eerste omwalling : torens verborgen op een binnenkoer, walmuren die te voorschijn komen in een cultureel centrum of overblijfselen achteraan in een vitrine. Tijdens deze wandeling kunt u de verschillende puzzelstukken samenleggen die samen de eerste omwalling uit de 13de eeuw vormen. Deze forse stadsmuur, vier kilometer lang, diende als verdediging maar vooral ook om de macht van de stad te benadrukken. Het middeleeuwse Brussel komt voor enkele uren opnieuw tot leven.
Deze activiteit laat de verwevenheid zien tussen architectuur en decoratie aan de hand van het voorbeeld van de Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekathedraal. Na de eenvoud van de vroege Middeleeuwen werden in de 15de eeuw buitengewone effecten bereikt met een overdaad aan ornamenten. Door het afpellen van de decoratieve lagen wordt de architecturale kern van de kathedraal als het ware blootgelegd. A zaterdag om 10u30 en 13u30 (duur : 1u30)
A zaterdag en zondag om 13u (duur : 2u) C vertrek : ingang van metrostation Park (op de hoek van de Wetstraat en de Koningsstraat) in Brussel – kaart Centrum N 3 d lijnen 1-5 (Park) e 92-94 (Park) f 29-63-65-66 (Park), 21-27-38-95 (Hertog) I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking met Arkadia.be.
C vertrek : voorplein van de Sint-Michiels-en-SintGoedelekathedraal in Brussel – kaart Centrum N 3 d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
p. 16
I
B
r
u
ss
e
l
g Wa n d e l i n g
F B u s t o c h t
Van de kathedraal tot de Zavel
Uit ruwe klei wordt schoonheid geboren !
We vertrekken aan de Sint-Michiels- en Sint-Goedelekathedraal via het park van Brussel, het Koningsplein naar de Kleine Zavel, met een prachtig uitzicht op de Onze-LieveVrouw ten Zavelkerk, een typisch voorbeeld van de flamboyante gotiek. Vervolgens genieten we in de kerk van de uitzonderlijke architectuur, de typische steensoorten en de religieuze kunstwerken.
Klei is de grondstof waaruit prachtige objecten ontstaan in keramiek, geëmailleerde grès en faience. Tijdens de Belle Epoque decoreerden drie Brusselse ondernemingen gevels, terrassen en winkels met geëmailleerde tegels, friezen en historische panelen. Deze decoraties, uithangborden en heuse taferelen, schiepen een volledig universum geïnspireerd door de natuur, de vrouw, beroepen en de idee van de vooruitgang.
A zaterdag om 14u (duur : 2u) C vertrek : aan de Sint-Michiels- en Sint-Goedelekathedraal te Brussel – kaart Centrum N 3 d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 95-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) Met de medewerking van Kerk en Toerisme.
A zaterdag om 10u30 en 14u30 (duur : 2u30) C vertrek : voor het standbeeld van kardinaal Mercier (rechterkant van de kathedraal) in Brussel – kaart Centrum N 3 d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 50 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Bus Bavard.
G Wa n d e l i n g
F B u s t o c h t
De stenen van de Grote Markt
Toeren tussen torens
Op de Grote Markt staan de mooiste stenen gebouwen van de stad. Door de eeuwen heen zijn de steenhouwers altijd de uitdaging met hun materiaal aangegaan, van de 13de eeuw, toen de eerste ‘stenen’ en hallen gebouwd werden, over de 15de eeuw, hoogtepunt van de gotiek en de gilden, tot de 17de eeuw toen de gevels werden herbouwd na het bombardement door de Franse troepen van maarschalk de Villeroy. We nemen u mee naar het verleden voor een initiatie in de bouwtechnieken en architecturale elementen van de Grote Markt.
Torens zijn bakens in het stedelijke landschap of het nu gaat om oude stadspoorten, kerktorens, torens van stad- en gemeentehuizen, torens van stations en gevangenissen, van paleizen en torentjes van burgerwoningen, administratieve en kantoortorens, enz. Vaak in steen opgetrokken drukken ze macht, waakzaamheid en duurzaamheid uit en leggen ze getuigenis af van hun tijd. Een beetje architectuurgeschiedenis met de blik naar boven gericht ! A zaterdag om 10u30 en 17u30 (duur : 2u30)
A zaterdag om 12u en 16u (duur : 1u30) C vertrek : voor de Leeuwentrap van het Stadhuis, Grote Markt in Brussel – kaart Centrum M 3
C vertrek : voor het standbeeld van kardinaal Mercier (rechterkant van de kathedraal) in Brussel – kaart Centrum N 3
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 3-4 (Beurs)
e 92-94 (Park)
f 48-95 (Beurs)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 50 personen per vertrek. Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
Met de medewerking van Bus Bavard.
B
11.
Kaart Centrum N 2
M
Bibliotheek van de Nationale Bank van België – voormalige bank Union du Crédit Warmoesberg 57 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Centraal Station/ De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-63-65-66-71-86 (Storm /Arenberg) Het gebouw van de voormalige bank Union du Crédit, opgetrokken in 1872 naar de plannen van architect Désiré De Keyser, had vroeger een zeer harmonische neoclassicistische gevel met talrijke elementen in hardsteen. De twee bovenste bouwlagen zijn bewaard gebleven, maar de benedenverdieping is in 1954 verbouwd tot winkelcentrum door architect Polak. Het karakteristieke interieur is echter behouden. Een lange gewelfde gang en een ontvangsthal geven toegang tot twee intact gebleven loketzalen. De grootste zaal
u
ss
e
l
I
p. 17
heeft een omlopende galerij met arcaden en een grote glazen overkapping die op metalen spanten rust. De decoratie, uitgevoerd door het atelier van Georges Houtstont, bevat talrijke belangwekkende elementen, waaronder een origineel gesculpteerd programma met onder meer een schedel en monsters. Het stucwerk en de gekozen architecturale vormentaal (gedrukte bogen, bladkapitelen, rozetvenster, oculi,…) verwijzen duidelijk naar de neogotiek maar hebben ook geput uit andere inspiratiebronnen. (B 29/02/1984) Doorlopend rondleidingen met uitleg over de verschillende bouwfases en de architecturale elementen die betrekking hebben op het thema van de Open Monumentendagen. Tentoonstelling “Delight” met een selectie uit de verzameling hedendaagse kunst van de Nationale Bank van België. Concert : zondag om 14u (zie kadertekst pagina 36)
12.
Kaart Centrum N 2
L
BNP Paribas Fortis – voormalige zetel van de ASLK Wolvengracht 48 – Brussel A enkel zo van 10u tot 17u I alleen rondleidingen (groepen van 20 personen) d lijnen 1-5 (Centraal Station/De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-63-65-66-71-86 (Storm/ Arenberg)
12
r
Dit ruime gebouwencomplex werd opgetrokken in meerdere fasen als kantoorgebouw voor de Algemene Spaar- en Lijfrentekas, een van de grote bankinstellingen van België, die in 1865 werd opgericht. Architect Hendrik Beyaert realiseerde tussen 1888 en 1893 een prestigieus gebouw in eclectische stijl met renaissance-elementen. De monumentale voorgevel in Euvillesteen is voorzien van een
11
benedenpartij met rustica. Achter deze gevel liggen achter elkaar drie directiekantoren die hun monumentale marmeren schouwen, stucwerk, lambriseringen en casetteplafonds in Lodewijk XVI- en empirestijl bewaard hebben. Vanaf 1910 werd het gebouw uitgebreid door Alban Chambon die het hoekgebouw met torentje toevoegde. Deze organische uitbreiding leunt aan bij de Beaux-Artsstijl. Het interieur bevat een volledig bewaard parement van simili-steen, een mooie marmeren trap, interessante mozaïekvloeren en een raadzaal in neo-Lodewijk XVI-stijl met marmeren schouw en bas-reliëfs in stucwerk gescheiden door Korinthische zuilen. De reliëfs in stucwerk, uitgevoerd in de ateliers van Chambon, bevatten voorstellingen van een graanhalm, bijenkorf, laurierkronen en de verstrengelde initialen van de Algemene Spaar- en Lijfrentekas, een tandwiel en een hamer, een wereldbol en een anker. Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
p. 18
13.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum N 2
m
Koninklijke Muntschouwburg Muntplein – Brussel A enkel za van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) De Koninklijke Muntschouwburg, gelegen in het hart van Brussel, staat aan de spits van de muzikale en artistieke creatie in Europa. Het artistieke avontuur van dit operahuis, opgericht aan het begin van de 19de eeuw naar de plannen van de Franse architect Louis-Emmanuel Damesme, weerklinkt in de muren, de gangen, de foyers en de operazaal van vandaag. De grote zaal van Joseph Poe-
laert werd in 1855-1856 gedecoreerd met elementen uit verschillende stijlen, van neobarok tot neo-empire. Zoals veel van zijn tijdgenoten maakte hij gebruik van ornamenten in carton-pierre voor de foyer, de trappen, de vestibule en de opmerkelijke schouwburgzaal, een van de mooiste van Europa. Na de recente restauratie door de Regie der Gebouwen ontvangt deze zaal elk seizoen opnieuw dirigenten, choreografen, plastische kunstenaars, componisten, zangers en regisseurs van internationale faam. (B 14/09/2000) Vrije toegang en rondleidingen met vertrek in de hal.
13
Tentoonstelling van documenten over de restauratie van de grote zaal en de gebruikte technieken (carton-pierre, bladgoud, imitatiemarmer, enz.).
Met de medewerking van dienst Publiekswerking van de Munt en de Regie der Gebouwen.
14.
Kaart Centrum N 3
m
Koninklijke SintHubertusgalerijen Grasmarkt/Schildknaapstraat Brussel A za en zo van 10 tot 18u d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère)
14
Van in de jaren 1830, onder de regering van Leopold I, werkte architect JeanPierre Cluysenaer aan een groots project voor de sanering van een armoedige volkswijk in het stadscentrum door de bouw van een complex dat woningen, handelszaken en een promenade zou combineren. De werkzaamheden begonnen in 1846 en waren bijna voltooid bij de officiële opening die plaatsvond op 20 juni 1847. Cluysenaar ontwierp een lange galerij van 210 meter die halverwege aan het centrale zuilenportaal een lichte knik maakt om de onregelmatigheden van het terrein op te vangen. De architectuur en de decoratie zijn bijzonder verzorgd en duidelijk geïnspi-
reerd op het voorbeeld van de Italiaanse palazzi uit de 16de eeuw. De gevel aan de Grasmarkt, die talrijke elementen in hardsteen bevat, heeft een superpositie van de Toscaanse, Ionische en Korinthische orde, die binnen in de galerij herhaald wordt. De roze bepleistering van de muren in het interieur gaat samen met witte omlijstingen van de vensters, zwarte marmeren plinten en pilasters en friezen die beschilderd zijn met een imitatie van geaderd marmer. Een zuilenportaal fungeert als scharnier tussen de Konings- en de Koninginnegalerij waarvan de glazen overkapping binnenkort zou moeten worden hersteld. Beelden van godheden en allegorische figuren uit de Oudheid verfraaien de perspectieven. In de galerij bevindt zich ook de Cinéma des Galeries, gebouwd in 1939 door architect Paul Bonduelle. Het interieur ervan is gedecoreerd in rustieke Provençaalse stijl verfraaid met bas-reliëfs in staff, uitgevoerd door beeldhouwer-ornamentist Marc Van Der Borght. (B 19/11/1986)
B
15.
Kaart Centrum N 3
r
u
ss
e
l
I
p. 19
m
Restaurant Vincent Predikherenstraat 8-10 – Brussel A za en zo van 12u tot 15u I alleen rondleidingen (groepen van 15 personen) d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) De Rôtisserie Vincent, opgericht in 1905, is gehuisvest op de benedenverdieping van een mooi neoclassicistisch gebouw dat in 1834 tot stand kwam door de samenvoeging van twee 17de-eeuwse rijhuizen. Het interieur van deze oude woningen werd echter pas in 1934 globaal heringericht, dus meer dan honderd jaar later. De brede houten winkelpui aan de rechterkant werd in 1913 ontworpen door architect Maurice Grimme. De andere, met schuifraam en vensterroeden, werd in 1926 geplaatst door architect C. Wenmaekers. Meest opmerkelijk in het interieur zijn ongetwijfeld de tableaus van beschilderde keramiektegels. Ze werden vervaardigd door de firma Helman uit Sint-Agatha-Berchem. Hun kwaliteit en originaliteit getuigen van het vakmanschap van de artisanale keramiekateliers aan het begin van vorige eeuw. De tableaus tonen een aantal karakteristieke zichten van de Belgische kust : garnaalvissers te paard, een vlucht eenden boven ondergelopen polders, grazende koeien en schapen in de duinen. In een van de zalen zijn zelfs het fornuis met dampkap, de etalage, de snijtafel en de grote toog bewaard, alle met keramiektegels gedecoreerd. Het realisme van de voorstellingen doet eerder denken aan het werk van Eugène Laermans en Constantin Meunier dan aan de artnouveauschilderkunst die in die tijd nochtans in de mode was. (B 20/09/2001) Rondleidingen om het half uur vanaf 12u. Afspraak aan de ingang van de Prinsengalerij – kant Predikherenstraat. Met de medewerking van Klare Lijn.
15
16.
Kaart Centrum M 3
L
Beurs van Brussel Beursplein / Anspachlaan – Brussel A za en zo van 10u tot 17u I alleen rondleidingen (groepen van 25 personen) d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46-48-86-95 (Beurs) De Handelsbeurs van Brussel, geopend in 1873, centraliseerde oude lokalen die voordien verspreid lagen over de stad. De bouw kaderde in een grootschalig project voor de heraanleg van het stadscentrum en de centrale lanen waarvan de Beurs een van de orgelpunten zou worden. Burgemeester Anspach, drijvende kracht achter het project, opteerde niet toevallig voor een locatie midden in de toenmalige zakenwijk, niet ver van de haven en de dokken. De werken begonnen in 1868 onder leiding van architect Léon Suys. Deze ontwierp een gebouw met basilicaal grondplan in neorenaissancestijl die duidelijk de invloed van Palladio verraadt in de koepel met gewelfzwikken, het fronton en de zuilenrij van de voorgevel. De buitenkant werd verfraaid met een rijk gesculpteerd decor vervaardigd door befaamde Belgische en Franse beeldhouwers. De witstenen gevels rusten op een robuuste kalkstenen onderbouw met voegen. Het interi-
16
eur wordt gekenmerkt door een opmerkelijk programma stucdecoratie voor de koepel, de gordelbogen, de gewelfzwikken en de tongewelven die uitbundig versierd zijn met bloemenslingers, bladelementen en gestileerde motieven. Twee dubbele kariatiden, toegeschreven aan Rodin, bekleden de penanten tussen de drie rondboogvensters aan de kant van de Zuidstraat. (B 19/11/1986) Doorlopend rondleidingen. In samenwerking met Bus Bavard.
p. 20
I
B
r
u
ss
e
l
g Wa n d e l i n g De mooiste stenen van de wereld Het stadhuis met zijn prachtig opengewerkte spits, vertelt het verhaal van de 15de eeuwse Brabantse gotiek. De geschiedenis van het Broodhuis is dan weer wat anders. Maar ook de evolutie van het eenvoudige middeleeuwse diephuis tot de uitbundige barok van de huizen die vandaag onze Grote Markt tot een onovertroffen juweel omtoveren, draagt onze aandacht weg.
17
A zaterdag en zondag om 10u30, 12u, 14u30 en 16u (duur : 1u30) C vertrek : voor het infopunt van het Stadhuis van Brussel, Grote Markt in Brussel – kaart Centrum M 3 d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 48-95 (Beurs) Met de medewerking van Klare Lijn.
17.
Kaart Centrum M 3
K
Onze-Lieve-Vrouw-vanGoede-Bijstandkerk Kolenmarkt – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46-48-86-95 (Beurs)
H Z o e k t o c h t Hoe beeldig, ons stadhuis De gevels van ons stadhuis zijn aan alle zijden en van onder tot boven met beelden versierd. Sommige ervan vertellen een stukje stripverhaal in steen ; andere verwijzen naar de naam van de huizen die vroeger op deze plek stonden, Nog andere huldigen Brusselaars die om een of andere reden geschiedenis hebben geschreven. Wij maken er een ludieke zoektocht van, en vertellen honderd uit over deze prachtige stenenverzameling. A zaterdag en zondag om 11u, 13u, 15u30 en 17u (duur : 1u30) C vertrek : voor het infopunt van het Stadhuis van Brussel, Grote Markt in Brussel – kaart Centrum M 3 d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 48-95 (Beurs) Met de medewerking van Klare Lijn.
De bouw van de Onze-Lieve-Vrouwvan-Goede-Bijstandkerk, begonnen door architect Jan Cortvrindt in 1664, werd na zijn dood in 1685 voortgezet door P. P. Merckx en in 1694 voltooid door W. De Bruyn. De barokke gevel vertoont duidelijk de invloed van de Gesùkerk in Rome zij het met enkele aanpassingen aan de lokale smaak. Het hoofdportaal met geringde omlijsting, bekroond met het wapenschild van Karel van Lotharingen, geeft toegang tot een helder verlicht schip dat na twee korte traveeën overgaat in een zeshoekig middengedeelte, verlengd door drie halfcirkelvormige apsissen die het koor en de zijkapellen bevatten. Het interieur bevat fraai stucwerk in Lodewijk XIV-stijl onder het doksaal, altaren in zwart en wit marmer en een mooie tweekleurige tegelvloer in zwart en grijs marmer. De kerk staat op de plaats van de vroegere kapel van het Sint-Jakobsgasthuis waar reeds in 1625 een miraculeus beeld van OnzeLieve-Vrouw van Goede Bijstand werd vereerd. Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn.
B
18
18.
Kaart Centrum M 3
M
Brussels Parlement Lombardstraat 69 – Brussel A enkel zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 3-4 (Beurs) f 48-95 (Brussels Parlement) De zetel van het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waar
vroeger de Provincieraad van Brabant en de provinciale diensten gevestigd waren, heeft een oppervlakte van 12.000 m². De vleugel in Beaux-Artsstijl, waarlangs men binnenkomt, is het werk van architect Hano. Hij leidde aan het begin van de 20ste eeuw de uitbreiding van de provinciale gebouwen in de Lombardstraat, die toen net was aangelegd als prestigieuze nieuwe verkeersas. Deze vleugel huisvest onder andere een grote spiegelzaal
19.
Kaart Centrum M 4
L
Onze-Lieve-Vrouwter-Kapellekerk Kapelleplein – Brussel A za en zo van 9u tot 19u f 27-48 (Kapelle)
19
De Kapellekerk dankt haar kenmerkende silhouet aan de barokke, met leien beklede klokkentoren uit 1708, naar het ontwerp van architect Antoine Pastorana. De bouwgeschiedenis van de kerk strekt zich uit van de 13de tot de 18de eeuw. De muren in Lediaanse zandsteen zijn op sommige plaatsen gerestaureerd met Gobertangesteen. Het koor en de dwarsbeuk in vroeggotische stijl, die vrij somber zijn, werden opgericht tussen 1250 en 1275. Het driebeukige schip daarentegen dateert uit de 15de eeuw, wat te merken is aan de hoge ramen die overvloedig licht in het hele gebouw binnenlaten. De koolbladkapitelen van de ronde pijlers zijn typerend voor de Brabantse gotiek. Ze zijn versierd met stenen beeldhouwwerk van de hand van Faidherbe, Duquesnoy
r
u
ss
e
l
I
p. 21
waar officiële plechtigheden plaatsvinden. Deze zaal vormt een mooi voorbeeld van de diverse mogelijkheden van imitatiemarmer, oranjekleurig en geaderd op de pilasters, naar bordeaux neigend met witte insluitsels op de vensteromlijstingen. Alleen de vensterbanken zijn van echt marmer. Het oudste gedeelte, het Hotel de Limminghe, dateert uit het begin van de 18de eeuw en ligt rond een vierkant binnenplein dat uitmondt in de Eikstraat. Dit opmerkelijke architecturale geheel, dat in de 18de eeuw dienst deed als residentie van de Engelse ambassadeur en de apostolische nuntius, bevat enkele belangwekkende gerestaureerde salons. Een daarvan is het grote witte salon in Lodewijk XVI-stijl dat een interessante stucdecoratie bezit met het monogram van Leopold II boven een van de deuren en in een hoek van het plafond. (B 09/02/1995) Doorlopend rondleidingen. In samenwerking met Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
de Jongere en Cosyn en bevat voorstellingen van de apostelen, de evangelisten, de Maagd Maria en Sint-Jozef met het kindje Jezus. In de twaalf zijkapellen bevinden zich doopvonten in hardsteen, barokke grafmonumenten in zwart en wit marmer evenals stenen altaren uit de 19de eeuw, in zwart en rood marmer zoals het altaar van de vijfde kapel uit 1624 of in gemarmerd stucwerk en geverfd hout. (B 05/03/1936) Rondleidingen, zaterdag om 10u30 en zondag om 14u30. Met de medewerking van Kerk en Toerisme. Voorstelling en beluistering van het orgel met commentaar door Arnaud Van de Cauter, zaterdag om 11u30 en 13u30. Programma : werken van Peeter Cornet, organist aan het Brusselse hof aan het begin van de 17de eeuw. In samenwerking met BrusselSe Orgels. Tentoonstelling van de kerkschat, zaterdag van 11u tot 19u.
p. 22
20.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum M 4
L
Institut Diderot Kapucijnenstraat 58 – Brussel A za en zo van 10u tot 18 u f 27-48 (Vossenplein) Architect Henri Jacobs is vooral bekend door de toepassing van de art nouveau op grote openbare gebouwen, meer bepaald op scholen. Na het scholencomplex La Ruche, dat in 1907 in Schaarbeek zijn deuren opende, ontwierp hij het gebouw in de Kapucijnenstraat waar in 1910 de vroegere normaalschool Émile André (de eerste normaalschool van Brussel) zijn intrek nam. Zonder de functionaliteit te verwaarlozen besteedde Henri Jacobs grote aandacht aan de decoratie van de gebouwen. De sobere voorgevel in witsteen en hardsteen doet niets vermoeden van de rijke art-nouveaudecoratie binnen in het gebouw. Door de oordeelkundige combinatie van de gekozen bouwmaterialen verkreeg de architect een geraffineerde polychromie die nog versterkt werd door opmerkelijk siersmeedwerk, prachtige lampen en
20 sgraffiti van Privat Livemont die vooral in de centrale overdekte speelplaats geconcentreerd zijn. Deze ruimte, geritmeerd door hoge pilasters in hardsteen, heeft een plafond met gewelfboogjes en gestucte bloemmotieven alsook een tegelvloer met windroos en op de punt geplaatste tegels in een andere kleur als omtrek. (B 19/02/1998) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn.
H A c t i v i t e i t Steen in het Stadsarchief van Brussel Steenhouwster Marie De Belder zal tijdens een demonstratie uitleg geven over de verschillende technieken, het doel van elk werktuig en haar eigen ervaring in dit beroep waar de verhouding tot de steen zeer hoge eisen stelt. Het is ook een mooie gelegenheid om het zeer interessante gebouw van het Stadsarchief van Brussel te ontdekken, gehuisvest in de voormalige textielhandel Waucquez waar imitatiemarmer, granito et andere materialen een harmonieus geheel vormen. Verder kunt u ook de nieuwe tentoonstelling van het Stadsarchief bezoeken. Vertrekkend van een selectie van 300 ansichtkaarten uit het begin van de 20ste eeuw heeft fotograaf Gilbert Fastenaeken de opnames overgedaan op dezelfde plaats. De confrontatie van verleden en heden is zeer verhelderend voor de omvang van de veranderingen die het grote en kleine erfgoed van Brussel ondergaan hebben. A zaterdag en zondag van 10u tot 17u (rondleidingen om het half uur) C plaats : Stadsarchief van Brussel, Huidevetterstraat 65 in Brussel – kaart Centrum M 4 d lijnen 2-6 (Hallepoort/Zuidstation) e 3-4 (Zuidstation), 51-81-82 (Zuidstation) f 27-48 (Vossenplein), 49-50 (Zuidstation) Tentoonstelling toegankelijk tot 24 december 2010, maandag tot vrijdag van 8u tot 16u, zondag van 11u tot 17u. Met de medewerking van het Stadsarchief van Brussel.
21
21.
Kaart Centrum M 5
M
Hoofdzetel van het OCMW van de Stad Brussel Hoogstraat 298 A – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 2-6 (Hallepoort) e 3-4-51 (Hallepoort) f 27-48 (Sint-Pietershospitaal/ Hallepoort) Op de huidige locatie van het OCMW staan al sinds de 12de eeuw gebouwen waar de behoeftigen opgevangen en verzorgd werden. Eerst was er het leprozenhuis Sint-Pieter dat nadien een klooster werd en nog later, in 1783, een hospitaal. Met de bedoeling om over een modern hospitaal te beschikken werd architect A. Partoes belast met de bouw van een neoclassicistisch complex. De werken duurden van 1848 tot 1877. De gebouwen waar het OCMW vandaag gevestigd is, behoren echter tot het architecturale geheel dat architect J.-B. Dewin tussen 1929 en 1935 realiseerde ter vervanging van het toenmalige hospitaalcomplex. Hij koos voor een functionele stijl met spaarzame verwijzingen naar de art deco. Van het oorspronkelijke complex staat nog maar een klein gedeelte overeind, want sinds 1992 wordt het systematisch afgebroken om een grondige renovatie van het huidige hospitaal mogelijk te maken. Toch heeft het OCMW nog een hal bewaard met parementen in marbriet. Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn.
B
r
u
ss
e
l
I
p. 23
22
22.
Kaart Centrum M5
M
Hallepoort (Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis) Zuidlaan (tegenover de Hoogstraat) Brussel A za en zo van 10u tot 16u15 d lijnen 2-6 (Hallepoort)
Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30 en 15u30. Met de medewerking van de Hallepoort (Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis). Permanente tentoonstelling over de geschiedenis van de Hallepoort, de omwallingen en de verdediging van de stad.
e 3-4-51 (Hallepoort) f 27-48 (Hallepoort) De tweede stadsomwalling die vanaf 1356 gebouwd werd, valt grotendeels samen met de grote lanen die vandaag de Brusselse Vijfhoek omsluiten. Deze verdedigingsmuur, gebouwd in baksteen en witsteen, had een omtrek van acht kilometer en werd verdedigd door talrijke open torens en op de hoofdverkeersassen door imposante stadspoorten. De Hallepoort is het enige overblijfsel van deze omwalling waarvan de ontmanteling al op het einde van de 18de eeuw werd ingezet. De poort bleef gespaard omdat ze toen als gevangenis dienst deed. Na in 1847 als museum te zijn ingericht, werd de Hallepoort in 1870 vergroot en grondig verbouwd door architect H. Beyaert. Na de recente renovatie is de Hallepoort de ideale plaats om het ‘versterkte’ verleden van de hoofdstad te ontdekken. Binnen leidt een brede stenen wenteltrap naar de gotische zaal en andere ruimten waar opmerkelijke voorwerpen worden tentoongesteld zoals gildeketens, de wapenrusting van aartshertog Albrecht of het opgezette paard van aartshertog Isabella. (B 13/09/1990)
23.
Kaart Centrum M 4
L
Justitiepaleis Poelaertplein – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 2-6 (Louiza) e 92-94 (Poelaert)
23
f 97 (Louiza) Menige bezoeker zal denken dit wel het grootste justitiepaleis ter wereld moet zijn. En niet ten onrechte, want architect Joseph Poelaert heeft het werkelijk heel groots gezien. Het Brusselse justitiepaleis meet 150 bij 160 meter, goed voor een oppervlakte van 24.000 m2. Zijn indrukwekkende silhouet sluit op grandioze wijze het perspectief van de Regentschapsstraat af. Voor de werken die in 1866 van start gingen moesten verschillende oude straten van de volkse Marollenwijk verdwijnen. Dit opus magnum van Poelaert, een duidelijk voorbeeld van eclectische architectuur, werd door de Franse dichter Verlaine als AssyrischBabylonisch bestempeld. In werkelijkheid is er geen enkele invloed van het antieke Midden-Oosten in aan te wijzen. De vormentaal is hoofdzakelijk geïnspireerd op het Griekenland van
Pericles en het Rome van Hadrianus. De originaliteit van het grondplan en de volumewerking zijn volledig toe te schrijven aan het talent en de ongebreidelde verbeelding van de architect. Alle details worden op monumentale wijze behandeld, zowel binnen als buiten. De buitenkant van het gebouw bestaat uit een harmonieuze combinatie van hardsteen en witsteen. De vloeren van de zuilengangen en van de bezoekershal vertonen sierlijke geometrische patronen in zwarte marmer met lofwerk, vlechtwerk en schilden. (B 26/05/2008) Vrije toegang tot de Salle des pas perdus. Doorlopend rondleidingen met toegang tot andere zalen op zaterdag en zondag. Met de medewerking van Korei.
p. 24
24.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum M-N 4
M
Sint-Jan-en-SintStefaan-ter-Minimenkerk Miniemenstraat 62 – Brussel A za van 10u tot 18u zo van 13u tot 18u d lijnen 2-6 (Louiza) f 27-48 (Vossenplein) Keurvorst Maximiliaan-Emmanuel van Beieren, gouverneur-generaal der Nederlanden, legde de eerste steen van het huidige kerkgebouw in 1700. Algemeen wordt aangenomen dat de plannen van de kerk ontworpen werden door pater Ph. Bressand en W. De Bruyn. Zij kozen voor een overgangsstijl tussen Vlaamse barok en classicisme. Op hoge sokkels geplaatste hoekpilasters en zuilen in kolossale orde geven een zekere allure aan de gevel die bekroond wordt door een blinde attiekmuur en één enkele toren aangezien de tweede nooit voltooid werd. Het oorspronkelijke parement in
zandsteen van de gevel wordt aangevuld door witsteen. Binnen geven pilasters met composietkapitelen en een doorlopend hoofdgestel onder een kroonlijst eenheid aan het volledig witte interieur. De stucdecoratie concentreert zich voornamelijk in de koepelgewelven en de gordelbogen van het plafond. Het mooie altaar in wit marmer afkomstig uit de abdij van Heylissem is versierd met een bas-reliëf van P.J.A. Ollivier de Marseille. Het grafmonument van graaf Charles-Ghislain de Mérode-Westerloo in zwart en wit marmer tegenover de preekstoel werd gebeeldhouwd door Charles Geerts. De barokke kloostergebouwen die aan de kerk paalden en waarvan de tuinen tot aan de Wolstraat liepen, werden in 1920 gesloopt. (B 31/07/1943) Tentoonstelling “Kom Heilige Geest” van het collectief “Grâce” waarbij diverse installaties een persoonlijk gebed tot de Heilige Geest uitdrukken.
24
25.
Kaart Centrum N 4
M
Koninklijk Conservatorium Brussel / Conservatoire royal de Bruxelles Regentschapsstraat 30 – Brussel A za en zo van 10u tot 17u d lijnen 2-6 (Louiza) e 92-94 (Kleine Zavel) f 27-95 (Kleine Zavel) Het Koninklijk Muziekconservatorium verhuisde in de eerste jaren na zijn oprichting in 1832 diverse keren tot het een vast onderkomen vond in het herenhuis van Thurn en Taxis. Vrij snel nadien echter gaf de minister van Binnenlandse Zaken aan architect JeanPierre Cluysenaer opdracht een meer geschikt gebouw te ontwerpen. Hoewel de plannen klaar waren in 18381839 duurde het tot 1876 alvorens het gebouw zoals we het vandaag kennen in gebruik werd genomen. Cluysenaer inspireerde zich op de Franse architectuur, in het bijzonder op de door Pierre Lescot ontworpen vleugel van het Louvre, in een combinatie van baksteen, hardsteen en witsteen. De gevels liggen rond een ereplein en zijn rijk geornamenteerd met beeldhouwwerk dat verwijst naar de functie van het gebouw. Het interieur bevat een ruime inkomhal met een eclectische zuilengalerij, overvloedig stucwerk boven en rond de deuren, evenals een mooi geheel van bustes en beelden. De monumentale trap met marmeren aanzet leidt naar de concertzaal die geïnspireerd is op de keizerlijke zaal van het conservatorium van Parijs. Deze zaal is versierd met een opmerkelijke stucdecoratie, onder meer in de cartouches van de balkons en de sluitstenen van de ereloges. Een fries van rankwerk tooit het hoofdgestel terwijl enkele beelden de kroonlijst lijken te stutten. (B 09/09/1993) Rondleidingen op zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30 en 16u30. Met de medewerking van Korei. Doorlopend muzikale intermezzi in de concertzaal.
25
B
26.
Kaart Centrum N 4
r
u
ss
e
l
I
p. 25
K
Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk Zavelstraat – Brussel A za en zo van 9u tot 19u d lijnen 2-6 (Louiza) e 92-94 (Kleine Zavel) f 27-95 (Kleine Zavel) De bescheiden kapel op deze plek, gebouwd in 1304, werd in de 15de eeuw aanzienlijk vergroot om de toenemende aantallen pelgrims te kunnen ontvangen die hier een miraculeus beeld van de Heilige Maagd kwamen vereren dat afkomstig was uit Antwerpen. Terwijl het interieur vrijwel intact is gebleven, is de buitenkant in de 19de eeuw zwaar gerestaureerd onder leiding van de architecten A. Schoy en J.-J. Ysendijck. De wijzigingen waren zelfs zo ingrijpend, dat we mogen zeggen dat de kerk bijna volledig werd heropgebouwd. De gebeeldhouwde decoratie werd volledig vernieuwd in neogotische stijl waarbij vooral Euvillesteen is gebruikt ter vervanging van de Balegemse en Gobertangesteen die in de 15de eeuw werd ontgonnen. De kristallijne en poreuze Euvillesteen bleek echter zeer gevoelig voor de 20ste-eeuwse luchtvervuiling. Na een lange restauratiecampagne die enkele jaren geleden werd voltooid, heeft de kerk haar blanke uitzicht teruggekregen. Binnenin harmonieert de tegelvloer in hardsteen met de monumentale ingangen van de barokkapellen van de familie Thurn und Taxis, waarin wit en zwart marmer een elegant samenspel vormen. Deze ingangen omsluiten geschilderde lambriseringen in marmerimitatie, marmeren beelden van Grupello en Duquesnoy evenals een bevloering in dezelfde steen. Behalve een doksaal dat op Toscaanse zuilen van zwart en rood marmer rust, bevat de kerk een mooi geheel van hardstenen grafzerken, talrijke marmeren graftombes, beelden van de twaalf apostelen in wit geschilderde Avesnesteen en een merkwaardig albasten grafmonument ter nagedachtenis van Flaminio Garnier. (B 05/03/1936) Activiteit “Gevecht met de zwaartekracht in de Onze-Lieve-Vrouwten-Zavelkerk” (zie kadertekst hiernaast).
26
H A c t i v i t e i t Gevecht met de zwaartekracht in de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Zavelkerk Ribgewelven, spitsbogen, rondbogen,… de middeleeuwse steenhouwers hebben een echt gevecht met de zwaartekracht gevoerd om de kerkruimtes te overwelven. De architectuur van de Zavelkerk dient als voorbeeld voor een initiatie in een fascinerend vakgebied dat ontwikkeld werd langs de route van de Franse kathedralen en door buitenlandse ambachtslui doorgegeven aan onze metselaars en steenhouwers. A zaterdag om 12u en 16u (duur : 1u30) C vertrek : aan de voet van het standbeeld van de Vier Gekroonden, Kleine Zavel in Brussel – kaart Centrum N 4 d lijnen 2-6 (Louiza) e 92-94 (Kleine Zavel) f 27-95 (Kleine Zavel) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
p. 26
I
B
r
u
ss
e
l
27.
Kaart Centrum N 4
M
Rekenhof Regentschapsstraat 2 – Brussel A enkel zo van 11u tot 17u d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 92-93 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) Het gebouw waar het Rekenhof vandaag gehuisvest is, bevat een oud gedeelte dat uitgeeft op het Koningsplein en deel uitmaakt van het neoclassicistische geheel dat architect Barnabé Guimard tussen 1776 en 1781 realiseerde op initiatief van Karel van Lotharingen. In 1866 kocht Filips, graaf van Vlaanderen en broer van koning Leopold II, het gebouw aan van markies Arconati. De architecten Paul Saintenoy en Charles Parent voegden er twee haakse vleugels aan toe en realiseerden zo een paleis waarvan het U-vormige
grondplan zich ontvouwt rond een erekoer met portieken die uitgeven op de Regentschapsstraat. Een indrukwekkende rotonde onder een koepel ligt op de centrale as van het nieuwe, monumentale bouwwerk. De graaf van Vlaanderen zorgde voor de inrichting van het interieur waarvan de opeenvolgende salons met vergulde lambriseringen en geschilderde stucplafonds alle stijlen illustreren die in de 19de eeuw in de mode waren. Een grote trap in wit marmer vertrekt in de ontvangsthal die een imposant stucplafond heeft. Echt en imitatiemarmer aan de muren vervolledigt het decor. In 1921 verkocht koning Albert I, die in dit paleis geboren werd, het gebouw aan de Bank van Brussel die de staatsieruimten volledig behield maar de rest van de gebouwen voor functioneel gebruik liet aanpassen. De Belgische Staat kocht het paleis opnieuw aan in 1982 en vestigde er na restauratie in 1984 het Rekenhof in. (B 06/09/2001)
27
28.
Kaart Centrum N 4
L
Sint-Jakob-opCoudenbergkerk Koningsplein – Brussel A za van 10u tot 12u en van 13u tot 18u zo van 13u tot 18u d lijnen 1-5 (Centraal Station)
28
e 92-93 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) De Sint-Jakob-op-Coudenbergkerk, met zijn Korinthische zuilengalerij en sierlijke klokkentoren, sluit op bevallige wijze het perspectief van de Hofberg af. Tegelijk is het gebouw harmonieus geïntegreerd in het geheel van het Koningsplein. De kerk werd in 1776 gebouwd door architect Barnabé Guimard volgens het licht gewijzigde ontwerp van de Parijse architect J.B.V. Barré. Tussen 1843 en 1845 werd de klokkentoren vervangen en het timpaan van het fronton versierd met een monumentaal fresco geschilderd door J.-F. Portaels. Het interieur is overwegend neoclassicistisch van stijl met muren in stucwerk, machtige Korinthische zuilen en eikenhouten orgelkast,
maar bevat ook eikenhouten koorstoelen in Regencestijl en een smeedijzeren hek in Lodewijk XV-stijl. Het orgel is van Pierre Schyven (1884). Verder bemerkt men ook standbeelden in marmer en geschilderde steen en het grafmonument in zwart en wit marmer van de schilder M.F. Jacobs met gesculpteerd médaillon door G.-L. Godecharle. Het hele interieur is versierd met talrijke elementen in stucwerk zoals de zeshoekige cassetten met rozetten in het halvekoepelgewelf van het koor, de guirlandes die het Drievuldigheidssymbool in een stralende zon omkransen in het midden van de koepel op de kruising van het transept of de wolkvormige stralenkransen van de zijaltaren. (B 02/12/1959)
Rondleidingen, zaterdag om 10u30 en 15u en zondag om 15u. Tentoonstelling van liturgische voorwerpen. In samenwerking met de kerkfabriek van Sint-Jakob-opCoudenberg. Uitleg over het orgel van Schyven door Eric Mairlot, titularis van de orgels van de Sint-Jakob-op-Coudenbergkerk, gevolgd door een orgelconcert, zondag om 15u15.
B
29.
Kaart Centrum N 3-4
L
Paleis van Karel van Lotharingen Museumplein 1 – Brussel A za en zo van 13u tot 17u d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 92-93 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) Het is vandaag nog moeilijk voor te stellen dat op de plaats van dit grote paleis in Lodewijk XVI-stijl tot in 1756 het gotische Hof van Nassau stond. Toen Karel van Lotharingen het gebouwencomplex verwierf, gaf hij hofarchitect Jean Faulte opdracht het te verbouwen tot een luxueus paleis. De werken begonnen in 1757 en werden na de dood van Faulte voortgezet door Laurent-Benoît Dewez en voltooid in 1780. De bepleisterde gevels met centraal uitspringende gedeeltes onder frontonbekroning hebben een opstand van drie bouwlagen. De concave hoofdingang valt op door zijn originaliteit en rijk beeldhouwwerk uitgevoerd door Laurent Delvaux. Het paleis bevatte vroeger westelijke wintervertrekken en oostelijke zomervertrekken, maar ook een drukkerij, twee laboratoria, kabinetten voor natuurwetenschappen, fysica en scheikunde, en een grote bibliotheek. Vandaag huisvest het onder meer het museum van de 18de eeuw dat de atmosfeer van deze periode oproept aan de hand van pronksalons die men betreedt langs een schitterende rotonde versierd met opmerkelijke trofeeën in stucwerk aan de muren en een bijzonder interessante marmeren vloer. Rond een centraal stermotief uit 1766 met 28 stralen, elk uitgevoerd in een andere Belgische marmersoort, ligt een vloer van ruitvormige, op de punt geplaatste tegels van wit en zwart marmer in een straalvormig patroon. Deze marmeren vloer uit 1885 vervangt de oorspronkelijke hardstenen vloer.
30.
Kaart Centrum N 3
M
Koninklijke kapel – Protestantse kerk van Brussel Museumplein – Brussel A za van 10u tot 18u zo van 12u30 tot 18u d lijnen 1-5 (Centraal Station) e 92-93 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) De bouw van de kapel op het huidige Museumplein, destijds “Hofkapel” genoemd, werd toevertrouwd aan architect Jean Faulte. De eerste steen werd gelegd op 1 mei 1760. Het grondplan vertoont grote gelijkenis met de kapel van het kasteel van Versailles, maar het algemene uitzicht lijkt eerder op de kapel van het kasteel van Lunéville in Lotharingen, ongetwijfeld om Karel van Lotharingen, gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden onder het bewind van de Habsburgse keizerin Maria-Theresia, te behagen. Binnenin
r
u
ss
e
l
I
p. 27
bemerken we de zijbeuken met galerijen in een superpositie van de Ionische en Korinthische orde, typerend voor de classicistische Franse architectuur. Het geheel is echter uitgewerkt met een vrijheid eigen aan de Lodewijk XV-stijl. Sommige details, zoals de Pompejaanse kapitelen met hoekvoluten en de motieven die passementwerk imiteren, kondigen reeds de Lodewijk XVI-stijl en neoclassicisme aan. Het interieur werd bij de restauratie van 1987 volledig in zijn oorspronkelijke gedaante hersteld. De zuilen en pilasters hebben op vloerniveau hun stucco-lustro decor met een zeer natuurgetrouwe marmerimitatie behouden. Het verfijnde stucwerk is trouwens in zijn geheel mooi bewaard gebleven, zowel boven de deuren als in het koor waar engeltjes een aureool vormen rond een schilderij van de Heilige Maagd. Rondleidingen en gelegenheid om vragen te stellen, zaterdag om 10u30, 12u30, 14u30 en 16u30, zondag om 12u30, 14u30 en 16u30.
29
Rondleidingen zaterdag en zondag om 14u en 15u30.
30
p. 28
31.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum N 3
K
Station Brussel-Centraal Keizerinlaan/Kantersteen – Brussel d lijnen 1-5 (Centraal Station) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) Het trapeziumvormige grondplan van het Centraal Station stemt overeen met het terrein tussen het Kantersteen, de Keizerinlaan en de Putterij. Het werd in 1952 in gebruik genomen, maar het bouwproject gaat terug tot 1910 toen architect Victor Horta gevraagd werd deze toegang naar de sporen te ontwerpen. De werken zouden pas in 1937 van start gaan, na de voltooiing van de Noord-Zuidverbinding. Maxime Brunfaut volgde Horta op na diens overlijden in 1947, maar lijkt al sinds 1945 de leiding over de werken te hebben gehad. Het station ligt in de lijn van de internationale officiële architectuur, maar bevat ook nadrukkelijke verwijzingen naar vroegere realisaties van
Horta, meer bepaald het Paleis voor Schone Kunsten en het Volkshuis. De met witsteen beklede gevels rusten op een plint van hardsteen, dat ook gebruikt werd voor de kroonlijst van het gebouw. Het interieur kreeg een parement van travertijn (een sedimentair kalkgesteente dat ook kalktuf wordt genoemd) en biedt onderdak aan een ruime lokettenhal. De wanden van het loketgedeelte zijn met graniet bekleed. Een geknikt plafond van casementen opgevuld met glastegels en een tegelvloer van Mirabeaumarmer (afkomstig uit een steengroeve van de Yonne) met de koperen emblemen van de steden Brussel, Antwerpen en Luik vervolledigen de algemene interieurinrichting die typisch is voor de jaren 1950. (BL 16/03/1995)
31
Vertrekpunt van de fietstocht “Steen in de art-nouveau- en artdecoschatten van het noordwesten van Brussel” (zie kadertekst hieronder).
B F i e t s t o c h t
F B u s t o c h t
Steen in de art-nouveau- en art-decogebouwen van het noordwesten van Brussel
Kalksteen en hardsteen
De verstedelijking van het noordwesten van Brussel hangt nauw samen met de industriële ontwikkeling langs de oevers van het kanaal in de 19de eeuw. De toenemende bevolking, vooral arbeidersgezinnen, woonde er in zeer precaire omstandigheden. De verbetering van de wetgeving op de arbeidershuisvesting leidde in de jaren 1920 tot de bouw van nieuwe woonwijken door onder meer Joseph Diongre en Victor Bourgeois. De rijkere buurt rond de basiliek van Koekelberg bevat overigens enkele mooie realisaties in art nouveau- en art-decostijl. Deze fietstocht maakt u attent op de gebruikte bouwmaterialen, in het bijzonder steen, in de diverse constructies.
De witte kalksteen uit Gobertange en de hardsteen uit Henegouwen vormen constanten in de visuele perceptie van ons stedelijk erfgoed. Ontdek van wie de steengroeven waren, hoe de steen werd ontgonnen en tot in Brussel aangevoerd. Leer meer over de specifieke eigenschappen van deze stenen en de redenen waarom ze op bepaalde plaatsen in bouwwerken worden gebruikt. Hoe worden zij bewerkt, wat is hun kostprijs ? Hoe worden zij onderhouden ?
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 3u30)
A zaterdag om 10u en 14u (duur : 1u30)
C vertrek : fietspunt aan het Centraal Station in Brussel – kaart Centrum N 3
C vertrek : Loxumstraat te Brussel – kaart Centrum N3
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
d lijnen 1-2 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nr. 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Mogelijkheid om fietsen te huren aan het vertrekpunt (8 €), enkel op zaterdag (op zondag moet u uw eigen fiets meebrengen).
I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94 (van maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximaal 45 personen per vertrek. Enkel in het Frans.
Met de medewerking van Pro Velo.
Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
B
32.
Kaart Centrum N 3
L
Ravensteingalerij Ravensteinstraat/Kantersteen Brussel d lijnen 1-5 (Centraal Station) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) De Ravensteingalerij, gelegen tussen de Ravensteinstraat en Kantersteen, vormt een belangrijke verbinding tussen de boven- en benedenstad. De galerij, die van het Paleis voor Schone Kunsten naar het Centraal Station leidt, is ingebed in een groot kantoorgebouw van vier verdiepingen hoog en bevatte oorspronkelijk 81 winkels. De bouw in zogenaamde Internationale Stijl vond plaats tussen 1954 en 1958, naar de plannen van de architecten Alexis en Philippe Dumont, die ook het aanpa-
r
u
ss
e
lende Shellgebouw ontwierpen. De ingang langs de kant van Kantersteen wordt gemarkeerd door een gevel met parement van travertijn en een monumentaal portaal ondersteund door twee forse zuilen van zwart marmer. De galerij zelf, bekleed met travertijn, strekt zich niet zonder majesteit uit tot een grote rotonde die een heel stuk onder het niveau van de Ravenstein straat ligt. Langs deze kant geeft een breed voorportaal in witsteen toegang tot een trap onder een koepel die het hoogteverschil van 10 meter tussen de twee ingangen overbrugt. In het midden van de rotonde bevindt zich een waterbekken op de plaats waar ooit de “Groote Pollepel” stond, een gotische waterput die nu is overgebracht naar het Egmontpark. De rotonde is deels bekleed met blauwe mozaïektegels.
l
I
p. 29
32
G Wa n d e l i n g
G A c t i v i t e i t
Sculptuur en architectuur
Sélection du patron
De relatie tussen beeldhouwwerk en architectuur is altijd al complex geweest. Is het alleen maar versiering of een wezenlijk onderdeel van een ruimte ? Tijdens deze wandeling worden verschillende types ornamenten ontcijferd, van hauten bas-reliëfs tot vrijstaande beelden.
De verenigingen Brukselbinnenstebuiten en Uit in Brussel helpen u een keuze te maken uit de vele plaatsen die ter gelegenheid van de Open Monumentendagen te bezichtigen zijn. In de “Sélection du Patron” hebben ze een dertigtal gebouwen uitgezocht die een mooie illustratie vormen van het thema van deze editie, die zelden open zijn voor het publiek of waar niet al te lange wachttijden worden verwacht. Deze selectie bestaat uit drie circuits. Het eerste, dat het gemakkelijkste af te leggen is, bestaat in een wandeling te voet door het centrum van Brussel. Het tweede en derde verlaten het centrum en maken gebruik van het openbaar vervoer en/of de fiets.
A zaterdag om 12u en 16u (duur : 1u30) C vertrek : ingang van het BIP (Brussels Information Place), Koningsstraat 2-4 in Brussel – kaart Centrum N 4 d lijnen 1-5 (Park) e 92-94 (Paleis) f 27-38-71-95 (Koning) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
U kunt deze circuits vanaf 25 augustus downloaden op de websites : www.brukselbinnenstebuiten.be of www.uitinbrussel.be. De Sélection du patron is ook verkrijgbaar op zaterdag 18 en zondag 19, van 10u tot 16u30, op de stand van Brukselbinnenstebuiten in de St.-Gorikshallen (Sint-Goriksplein – kaart Centrum M 3). Info : Brukselbinnenstebuiten : 02/218.38.78 –
[email protected]
p. 30
33.
I
B
r
u
ss
e
l
Kaart Centrum N 4
L
Coudenberg – voormalig Paleis van Brussel Koningsplein 9 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Park/Centraal Station) e 92-94 (Paleizen/Koning) f 27-38-71-95 (Koning) Het immense paleis van de Coudenberg dat eeuwenlang de trots had uitgemaakt van de vorsten en landvoogden van onze gewesten viel in 1731 ten prooi aan een verwoestende brand. De ruïnes zouden veertig jaar later worden gesloopt om plaats te maken voor de aanleg van de Koningswijk zoals we die vandaag kennen. Opgravingen die sinds bijna vijfentwintig jaar worden ondernomen door verschillende archeologische diensten hebben in de ondergrond overblijfselen aan het licht gebracht van de verschillende onderdelen van het paleis en de stedelijke omgeving. Deze overblijfselen zijn vandaag voor het publiek toegankelijk via een ondergronds circuit : de kelders van het hoofdgebouw, het
middeleeuwse kasteel van de hertogen van Brabant (12de-14de eeuw) ; de onderste bouwlagen, voornamelijk de keukens van de grote staatsiezaal Aula Magna gebouwd in de 15de eeuw voor hertog Filips de Goede ; de funderingen en ondermuren van de paleiskapel gebouwd onder de regering van keizer Karel V in de 16de eeuw ; het Isabellastraatje dat van de Coudenberg naar de Sint-Goedelekerk leidde en de overblijfselen van het voormalige hotel Hoogstraeten met zijn merkwaardige gotische galerij die uitgaf op de tuin. (B 04/07/1984 en 31/01/1992) Wandelzoektocht “Van steen tot stuc” die aandacht besteedt aan de bewerking van natuursteen op de site, aan de bouwelementen in het museum en aan het pleisterwerk in de omgeving van het Koningsplein (te downloaden van de website www.coudenberg.com of verkrijgbaar aan het onthaal). Tentoonstelling “Op ontdekking van het Europese erfgoed door de koninklijke verblijven” (zie pagina hiernaast).
G Wa n d e l i n g De Koninklijke wijk en de Kunstberg De wandeling start aan het Warandepark waar we het Academiën- en Koninklijk Paleis, en enkele ‘hotel particuliers’ bekijken. Vervolgens richting Koningsplein waar we een kijkje nemen in het BIP en de Sint-Jacobskerk. We dalen de Hofberg af naar het Ravensteinhotel, om via fonteinen en reliëfs terug op te klimmen naar de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten. We bekijken haar imposante ingang met Schotse granietzuilen, en de foyer in wit marmer om te eindigen bij de Zavelkerk. A zaterdag en zondag om 11u, 14u en 16u15 (duur : 2u) C vertrek : centrale ingang van het Warandepark, kant Paleizenplein tegenover het Koninklijk Paleis in Brussel – kaart Centrum N 4 d lijnen 1-5 (Park) e 92-94 (Paleizen) f 27-38-71-95 (Koning) Met de medewerking van Culturama.
33
B
r
u
ss
e
l
I
p.
Europese Erfgoeddagen September 2010
31
Europees Erfgoed ontdekken in Koninklijke Residenties
TENTOONSTELLING 18/09/2010 > 24/10/2010
Van dinsdag tot en met vrijdag van 10 tot 17u Weekend : van 10 tot 18u
WANDELZOEKTOCHT 18/09/2010 > 19/09/2010
Downloadbaar parcours op de site : www.coudenberg.com (of ter plaatse verkrijgbaar)
PLAATS
COUDENBERG voormalig Paleis van Brussel (ingang via het BELvue Museum) Kunstberg Paleizenplein 7 1000 Brussel
TENTOONSTELLING
I
n de loop van de lente 2010, konden een aantal leden van de Vereniging van de Europese Koninklijke Residenties - met name het voormalig Paleis van Brussel en de kastelen van Versailles, Chambord, Schönbrunn, Wilanow en Madrid - dankzij de steun van het Europees programma CULTUUR, een pedagogisch project organiseren rond het thema “Koninklijke Residenties en hun impact op de omgeving”. Een week lang ontdekten jongeren op basis van interactieve workshops in verschillende Europese koninklijke residenties de geschiedenis, de architectuur en tal van aspecten van het voormalige hofleven. Ter gelegenheid van de Europese Erfgoeddagen 2010 organiseren de zes betrokken residentiepartners telkens in hun eigen site de tentoonstelling “Europees Erfgoed ontdekken in Koninklijke Residenties”. De tentoonstelling onthaalt het fotografisch en audiovisuele werk dat de jongeren over elk van de residenties maakten en toont hun perceptie van het bestudeerde thema. Samen met deze tentoonstelling verzorgt het voormalig Paleis van Brussel een wandelzoektocht van de archeologische site, het museum van de Coudenberg en het Koningsplein. Hierbij ligt het accent op het Brussels thema van de Erfgoeddagen 2010 : over steen- en pleisterwerk.
p. 32
I
B
r
u
ss
e
l
34
34.
Kaart Centrum N 4
K
BIP (Brussel Info Place) Koningsstraat 2-4 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Park/Centraal Station) e 92-93 (Paleizen/Koning) f 27-38-71-95 (Koning) Het BIP – Brussel Info Place is gehuisvest in twee gebouwen, het Hotel Grimbergen op de nummers 2-4 van de Koningsstraat, en het Hotel Spangen dat gebouwd is op de grondvesten van het Hotel Hoogstraeten, op de nummers 11-12 van het Koningsplein. Deze gebouwen maken deel uit van het neoclassicistische geheel van het plein dat ontworpen is door de Franse architect J.B.V. Barré die zich inspireerde op het Stanislasplein in Nancy. Het Hotel Grimbergen werd gebouwd vanaf 1776 onder leiding van Barnabé Guimard. Het Hotel was van bij het begin onderverdeeld en kende diverse bestemmingen. De hoek aan de parkzijde werd omstreeks 1830 ingenomen door het
Café de l’Amitié terwijl op de hoek aan de kant van het Koningsplein van 1840 tot 1875 de boekhandel Muquardt was gevestigd. Nadien werd het gebouw eigendom van de Lloyds & National Provincial Foreign Bank Ltd en volledig ingericht als kantoren. De toegangshal kreeg een rijke veelkleurige decoratie in marmer. Uit dezelfde periode dateert ook de grote lokettenzaal waarvan het gecompartimenteerde plafond een kroonlijst heeft van kunstig stucwerk. Forse pilasters in geel marmer met vergulde egyptiserende kapitelen organiseren de ruimte. Op de verdieping is een opmerkelijk stucplafond bewaard dat duidelijk geïnspireerd is op de Adamstijl, die in de 18de eeuw zeer in de mode was in Groot-Brittannië. Het stucwerk, dat mooi uitkomt tegen de watergroene en bleekblauwe achtergrond, omvat elkaar aankijkende griffoenen, amfora’s in de fries onder de kroonlijst, medaillons en guirlandes. Het gebouw is sinds 1984 eigendom van het Brussels Gewest. Op 10 mei 2008 opende hier het BIP, het bezoekerscentrum van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest. Men vindt er alle toeristische en culturele informatie over Brussel en over het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie, een vaste tentoonstelling over Brussel, vergader- en conferentiezalen. Er worden ook tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd. Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn. Tentoonstelling “experience Brussels !”, een ludieke, dynamische en interactieve tentoonstelling over het Brussels Hoofdstedelijk Gewest dat de hoofdstad toont in al haar facetten : architectuur, stedenbouw, cultureel leven, Europese identiteit van Brussel, enz. Stand van de l’Association des Amis de l’Unesco met verschillende nummers van het tijdschrift Les Nouvelles du Patrimoine. Vertrekpunt van de wandeling “Sculptuur en architectuur” (zie kadertekst pagina 29).
B
35
35.
Kaart Centrum O 4
M
Paleis der Academiën Hertogstraat 1 – Brussel A enkel zo van 10u tot 18u I alleen rondleidingen (groepen van 20 personen) d lijnen 2-6 (Troon) e 92-94 (Paleizen) f 21-27-38-71-95 (Hertog/Koning) Het Academiënpaleis werd gebouwd tussen 1823 en 1826 als residentie voor prins Willem II van Oranje die hier trouwens tot aan de Belgische onafhankelijkheid in 1830 zou verblijven. Het gebouw werd nadien gedurende twaalf jaar onder sekwester geplaatst. De Belgische Staat kon het pas in 1842 in bezit nemen en schonk het in 1853 aan kroonprins Leopold II die er echter nooit zou wonen. Nadien waren er plannen om het gebouw te bestemmen als museum voor moderne kunst. Uiteindelijk zouden de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren
en Schone Kunsten evenals de Koninklijke Academie voor Geneeskunde er hun intrek nemen. Het paleis werd ontworpen door architect Charles Van der Straeten en gedecoreerd en ingericht door Tilman-François Suys. Het heeft enkele schitterende staatsievertrekken in neoclassicistische stijl bewaard waaronder de grote troonzaal die een opmerkelijke parketvloer in eik en palissander heeft en een muurbekleding van grijs Sint-Annamarmer (oorspronkelijk echter wit Carraramarmer). De marmergalerij, waarvan de muren bekleed zijn met rood marmer van Beaumont, heeft eveneens een prachtige parketvloer in palissander en amarant. Het plafond in de vorm van een tongewelf heeft een decor van casementen in wit en verguld stucwerk, en timpanen versierd met reliëfs van musicerende engelen, vervaardigd door de Brugse beeldhouwer Jean Calloigne. (B 10/10/2001) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Klare Lijn.
r
u
ss
e
l
I
p. 33
34 e l BRU S SI E LB - rU IuTss BRE I D I N G / S I N T- L A M B R E C H T S - W O L U W E S I N T- P I E T E R S - W O L U W E / E T T E R B E E K / O U D E R G E M
p.
Van Eetveldehuis (SYNERGRID) 37
B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
36.
Kaart I 8
I p. 35
l
Sint-Jozefkerk Frère-Orbansquare Brussel-Uitbreiding A za van 10u tot 18u zo van 10u tot 18u30 In opdracht van de Société civile pour l’Agrandissement et l’Embellissement de la Ville – die geloofde dat een religieus gebouw een belangrijke stimulans kon zijn voor de ontwikkeling van de nieuwe Lepoldswijk – ontwierp architect Tilman-François Suys de plannen voor een kerk ter ere van SintJozef, de patroonheilige van België. Suys leidde niet alleen de bouw, die duurde van 1842 tot 1849, maar tekende ook het aanlegplan voor de nieuwe wijk. Dit verklaart wellicht waarom beide zo goed op elkaar afgestemd zijn. Naar verluidt heeft de Drievuldigheidskerk in Rome model gestaan voor de compositie van de voorgevel in hardsteen en steen van Ecaussines. Tal van details verwijzen naar de Italiaanse architectuur, met name naar Palladio in het benedengedeelte. De torens zijn echter een eerbetoon aan het Franse neoclassicisme. Binnen geven drie beuken van gelijke hoogte, van elkaar gescheiden door Korinthische zuilen op een voetstuk van hardsteen, een gevoel van weidsheid aan het schip dat nog versterkt wordt door het overvloedige licht afkomstig van de grote rondboogvensters. Het interieur bevat naast zeer mooi neorenaissancemeubilair en een hoofdaltaar in wit marmer ook een reusachtig doek van Antoine Wiertz tegen de vlakke muur van het koor dat De vlucht naar Egypte uitbeeldt. (B 13/05/1981) Geleide bezoeken om het half uur, zaterdag van 10u tot 17u30 en zondag van 13u tot 16u30. Plechtige vieringen met polyfonie en Gregoriaanse gezangen, zondag van 10u tot 11u30 en van 17u tot 18u.
36
37.
Kaart I 8
L
Van Eetveldehuis (SYNERGRID) Palmerstonlaan 4 Brussel-Uitbreiding A za en zo van 14u tot 17u I alleen rondleidingen (groepen van 15 personen) – Files mogelijk d lijnen 1-5 (Maalbeek) f 60-63-64 (Palmerston) Het Van Eetveldehuis is ongetwijfeld een van de meest voldragen realisaties van Victor Horta. Ontworpen in 1895, bevestigt het zijn genie voor ruimtewerking, lichtinval en kleurgebruik. Het was geen toeval dat Edmond Van Eetvelde, vooraanstaand diplomaat en adviseur van koning Leopold II, de opdracht aan de beroemde architect gaf. Deze ontwierp een huis volgens een nieuw concept dat brak met de klassieke Franse stijl. Voor de gevel opteerde hij voor zichtbare metalen structuren die voorheen enkel voor industriële constructies werden gebruikt. De erker rust bijna choquerend op ijzeren consoles en omspant de hele breedte van de gevel over twee bouwlagen. In 1899-1900 voegde Horta op vraag van Van Eetvelde een
37
tweede vleugel toe in wit- steen. Binnen werd de traditionele indeling volledig verlaten. Centraal ligt een rotonde die het trappenhuis bevat, bekroond door een bijna magische koepel. De donker- en amandelgroene marmerbekleding van de muren harmonieert mooi met de kleur van de mozaïekvloeren waarin oranjekleurige zweepslagpatronen verwerkt zijn. Het salon op de verdieping bevat een schoorsteen en lambriseringen in onyx. Het Van Eetveldehuis is een van de mooiste realisaties van Victor Horta. (B 21/06/1971) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei.
p. 36
I B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
38.
Kaart I 9
L
39.
Solvaybibliotheek
Kaart J 8
L
Koninklijke Militaire School (KMS)
Leopoldpark – Belliardstraat 137 Brussel-Uibreiding
Renaissancelaan 30 Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 17u30
A enkel zo van 10u tot 18u
I enkel rondleidingen (groepen van 25 personen)
d lijnen 1-5 (Merode)
d lijnen 1-5 (Maalbeek)
e 81 (Merode)
f 59 (Leopoldpark), 60 (Jourdan)
f 61 (Ridderschap)
Het gebouw dat in 1902 op initiatief van industrieel en mecenas Ernest Solvay werd opgetrokken voor het Instituut voor Sociologie, staat vandaag bekend als de Solvaybibliotheek. De plannen werden ontworpen door de architecten Constant Bosmans en Henri Vandeveld hierin bijgestaan door Emile Waxweiller, hoogleraar sociologie aan de Université Libre de Bruxelles. De bibliotheek, die voorzien is van een ruime en comfortabele leeszaal, overvloedig verlicht door grote ramen, verborg achter haar elegante gevel in Euvillesteen talrijke individuele werkruimtes met gecapitonneerde deuren. De ingangshal, met mozaïekvloer en een muurbekleding van Euvillesteen, geeft toegang tot de zalen die uiterst verzorgd zijn afgewerkt met houten lambriseringen en een indrukwekkende decoratie van imitatiemarmer. Het gebouw, dat in 1981 door de ULB was verlaten, verkeerde bij zijn bescherming in 1988 in zeer vervallen staat.
De Koninklijke Militaire School, die vroeger gevestigd was in de abdij van Ter Kameren, kreeg in 1909 een nieuw onderkomen in een complex gebouwd naar de plannen van architect Henri Maquet. Deze koos voor een monumentale maar elegante classicistische stijl waaruit de algemene voorliefde van die tijd blijkt voor deze stijl die trouwens ook de voorkeur van koning Leopold II wegdroeg voor de architecturale verfraaiing van de hoofdstad. De gevels van de gebouwen bestaan uit drie symmetrische vleugels die onderling door verlaagde portalen verbonden zijn. Henri Maquet, die hofarchitect zou worden, besteedde bijzonder grote zorg aan de details. De hoofdingang wordt geflankeerd door de beelden van Mars en Minerva terwijl het fronton een allegorie van België voorstelt dat onder de bescherming van Mars een beroep doet op de Vaderlandsliefde, de Kunsten en de Wetenschappen om de toekomstige militaire bevelhebbers te vormen. Binnen geeft een ontvangsthal onder een koepel versierd met militaire trofeeën in de zwikken toegang tot de monumentale
38 Een opmerkelijke restauratiecampagne in de jaren 1990 heeft het zijn oorspronkelijke luister teruggegeven. De Solvaybibliotheek werd in 1994 heropend en dient vandaag als locatie voor tal van evenementen. (B 08/08/1988) Doorlopend rondleidingen (behalve tijdens het concert). Met de medewerking van Korei. Concert, zaterdag om 12u30 (zie kadertekst hieronder)
h C o n c e r t Erfgoed en muziek : een verrassende combinatie Tijdens het weekend van de Open Monumentendagen biedt PROMUSICA (www.asepromusica.com) u de gelegenheid om twee gratis concerten bij te wonen gewijd aan de Belgische vioolvirtuoos Eugène Ysaÿe, componist van “Les 6 sonates” voor viool solo dat wereldwijd erkend wordt als een meesterwerk in de muziekgeschiedenis. Het was Eugène Ysaÿe die koningin Elisabeth inspireerde om in Brussel een vioolwedstrijd te organiseren die vandaag is uitgegroeid tot de wereldberoemde “Koningin Elisabethwedstrijd”. Bezoek de Solvaybibliotheek en de bibliotheek van de Nationale Bank van België en ontdek het werk van Eugène Ysaÿe vertolkt door de violiste Olga Guy (www.olgaguy.com). A zaterdag om 12u30 in de Solvaybibliotheek, Leopoldpark, Belliardstraat 137 te Brussel-Uitbreiding zondag om 14u in de bibliotheek van de Nationale Bank van België, Warmoesberg 57 te Brussel
B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
40.
Kaart J 8
I p. 37
L
Dominicanenkerk Renaissancelaan 40 Brussel-Uitbreiding A za van 9u30 tot 18u zo van 14u tot 18u d lijnen 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 61 (Ridderschap)
39 marmeren trap waarvan het met stucwerk gedecoreerde trappenhuis wordt afgesloten met een plafond dat rondom met wapenschilden is afgezet. De grote zaal of aula heeft een mooi neoclassicistisch decor bewaard bestaande uit met stafwerk versierde pilasters en stucwerk (koninklijk monogram en pijlkokers) dat boven de deuren en rond de vensters is geconcentreerd. De kapel met tribune, geritmeerd door zuilen met stucwerk van Korinthische kapitelen, bevat restanten van een decor in imitatiemarmer en een mooi geheel van figuratieve glas-in-loodramen. (B 23/03/1994) Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.
De gevel van de kerk van Onze-LieveVrouw-van-de-Rozenkrans wijkt enigszins terug ten opzichte van de rooilijn en wordt van het trottoir gescheiden door een hardstenen muur, hier en daar met bossage-effect. De kerk maakt deel uit van het neogotische complex van de dominicanengemeenschap en werd iets meer dan 100 jaar geleden gebouwd, meer bepaald tussen 1904 en 1906, door Louis Corthouts of architect Verhelle, dat staat niet helemaal vast. Nissen, beelden en de omlijsting van de vensteropeningen en de portalen in hardsteen contrasteren mooi met het bakstenen parement van de gevel. Hetzelfde kleurenspel vinden we ook binnen terug, nog verrijkt door het gebruik van gele baksteen in de gewelfkwartieren. De massieve zuilschachten waarop de ribgewelven rusten, dragen ringen van hardsteen, een materiaal dat ook gebruikt is voor de preekstoel en de zuilbasissen. Het verschil in diameter tussen basissen
40 en schachten is op zeer verfijnde wijze opgevuld door lijstwerk van zwart marmer. De vloer is betegeld met keramiektegels in verschillende kleuren die voor een zeer geslaagde polychromie zorgen. De dominicanenkerk is een van de meest homogene neogotische monumenten van het Brussels Gewest. (B 05/09/2005) Rondleidingen in de kerk, zaterdag om 10u, 11u, 15u en 16u. Aansluitend presentatie van de orgels van Thomas en Van Bever om 10u40, 11u40, 15u40 en 16u40. In samenwerking met BrusselSe Orgels.
h A c t i v i t e i t Het KIK opent zijn deuren Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) wijdt zich sinds 1948 aan de bewaring van het artistieke en culturele erfgoed van ons land. Het gebouw van het KIK, voltooid in 1962, was het eerste ter wereld dat speciaal was ontworpen om een multidisciplinaire benadering van de kunstwerken mogelijk te maken. In de restauratieateliers, de laboratoria en het documentatiecentrum werken restaurateurs, chemici, natuurkundigen, kunsthistorici en fotografen dan ook nauw met elkaar samen. Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen kunt u een bezoek brengen aan de laboratoria, de conservatie- en restauratieateliers, de fotoateliers en meer in het bijzonder aan het monumentenlaboratorium dat gespecialiseerd is in de studie en het onderzoek rond stenen materialen (samenstelling, verwering, consolidatiemiddelen,…), en aan het conservatie- en restauratieatelier van het stenen beeldhouwwerk. Uitleg door de specialisten van het KIK, heropening van de gerenoveerde infotheek en activiteiten voor kinderen. A zaterdag en zondag van 10u tot 17u
d lijnen 1-5 (Merode)
c adres : Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium, Jubelpark 1 (ingang langs de Renaissancelaan) in Brussel – kaart J 8
e 81 (Merode) f 61 (Ridderschap), 22-27-80 (Merode)
p. 38
I B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
41.
Kaart J 9
l
Arcade en zuilengalerijen van het Jubelpark Jubelpark – Brussel-Uitbreiding (ingang langs het Jubelparkmuseum) A za en zo van 10u tot 16u d lijnen 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 22-27-61-80 (Merode) De omvangrijke gebouwen te midden van het Jubelpark, die vandaag het Legermuseum, Autoworld en de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis huisvesten, werden opgetrokken door Gédion Bordiau ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van België. Het initiatief hiervoor kwam van koning Leopold II zelf. Omdat de nodige budgetten op zich lieten wachten, deed de vorst anoniem een grote schenking waardoor het project uiteindelijk toch kon worden afgewerkt. Met ruime vertraging werd de 75ste ver-
jaardag van België aan de voet van het voltooide monument gevierd. De twee hoofdvleugels, waarachter immense hallen met metalen overkappingen liggen, worden verenigd door een monumentale, drieledige arcade naar het ontwerp van de Franse architect Charles Girault. Ze refereert duidelijk naar de triomfbogen van het Romeinse Rijk. Deze prestigieuze toegangspoort, bedoeld als symbolische overgang tussen stad en platteland, wordt bekroond door een bronzen beeldhouwwerk van Thomas Vinçotte dat een vierspan voorstelt gemend door de allegorie van Brabant die een vaandel omhoog steekt. De koning had van de architecten geëist dat ze uitsluitend Belgische materialen zouden gebruiken. Een groot deel van de constructies bestaat dan ook uit hardsteen uit Henegouwen. De zuilengalerijen werden tussen 1930 en 1932 bekleed met een mozaïekdecor van bijna 360 m2. (B 29/06/1984)
41 Rondleidingen met bezoek aan de mozaïeken, zaterdag om 11u en 14u (afspraak in de hal van het Jubelparkmuseum). In samenwerking met de Educatieve Dienst van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.
b F i e t s t o c h t
b F i e t s t o c h t
Brussel en steen
Keramiekdecors in art-nouveaugevels
Tijdens de Autoloze Zondag zal Pro Velo drie tochten bewegwijzeren tussen verschillende plaatsen die op de Open Monumentendagen toegankelijk zijn. Bij elk van de circuits, die u individueel kunt afleggen, hoort een kaart/brochure die op grote schaal verspreid zal worden. De voorgestelde fietslussen zullen vijftien tot twintig kilometer lang zijn. Deze zijn downloadbaar van de website www.provelo.org. Daarnaast worden de hele dag door ook begeleide fietstochten aangeboden.
Van de omgeving van het Jubelpark tot de Huart-Hamoirwijk zijn talrijke gevels uit het begin van de 20ste eeuw verfraaid met keramiekdecors vol vrouwenfiguren en florale motieven. Tijdens deze kleurrijke fietstocht worden de evolutie van de art-nouveaustijl en ook de bouwmaterialen uit die tijd onder de loep genomen.
A begeleide fietstochten zondag om 11u en 14u30 (vertrek aan het Fietsershuis) en om 10u30, 11u30, 14u en 15u (vertrek aan de stand van Pro Velo aan Merode – enkel in het Frans) (duur : 2u) C vertrek : > Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9 > stand Pro Velo, nabij het metrostation Merode in Etterbeek – kaart K 9 > stand Pro Velo bij Mobilissimo, nabij de Albertina – kaart Centrum N 3 I reserveren gewenst op nr. 02/502.73.55 (maandag tot vrijdag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Vanwege Autoloze Zondag raden wij sterk aan met uw eigen fiets te komen (Pro Velo kan niet garanderen dat er fietsen beschikbaar zullen zijn). Met de medewerking met Pro Velo.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 3u30) C vertrek : voor het hek van het Jubelpark (Merode) in Etterbeek d lijnen 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 22-27-61-80 (Merode) I reserveren verplicht op nr. 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Mogelijkheid om fietsen te huren aan het vertrekpunt (8 €), enkel op zaterdag (op zondag moet u uw eigen fiets meebrengen). Met de medewerking van Pro Velo.
B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
42.
Kaart J 9
K
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis Jubelpark – Brussel-Uitbreiding A za en zo van 10u tot 16u d lijnen 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 22-27-61-80 (Merode) De Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis beslaan binnen het complex van het Jubelpark de Nerviërsvleugel die in 1908 werd voltooid onder leiding van architect Piron en het paviljoen van de Oudheid, een constructie die in 1958 in de plaats is gekomen van een van de Bordiauhallen die in 1946 door een brand was verwoest. De nieuwe gebouwen respecteerden de volumetrie en gebruikten gelijkaardige materialen (hardsteen en witsteen) om de eenheid van het geheel te vrij-
43.
Kaart L 7
waren. De vloeren en het parement van de binnenmuren kregen speciale aandacht. In de sectie Oudheid wordt de buitengewone mozaïekvloer van Apamea (Syrië) tentoongesteld. Onder de rijke collecties van de musea vermelden we het geheel van marmerstalen bijeengebracht door E. de Meester de Ravestein en bestaande uit 792 platen. Ze zijn afkomstig uit de grote antieke voorraden die in de 19de eeuw werden teruggevonden door priester Bruzza, voorraden die nog altijd aanzienlijk zijn ondanks het gebruik ervan door kunstenaars tijdens de renaissance. Een aardrijkskundige kaart toont de vindplaatsen van de verschillende stalen : van het antiek groen van Thessaloniki tot het cipollijn van Euboea of het serpentijn van de Peloponnesus. Een gelijkaardige kaart voor de Belgische marmersoorten is in de maak. (B 29/06/1984)
I p. 39
42
K
Gemeentelijk museum van Sint-LambrechtsWoluwe Karrestraat 40 Sint-Lambrechts-Woluwe A za en zo van 10u tot 18u f 27 (Heilige Familie) Het gemeentelijk museum is gehuisvest in een charmante privéwoning aan de Karrestraat op de hellingen van de oude Roodebeekwijk. Het huis was oorspronkelijk eigendom van Emile Devos, een Brusselse rentenier die zich in 1886 in Woluwe vestigde. Hij liet er een woning bouwen in een landelijke Brabantse stijl met pittoreske trapgevels. Het interieur liet hij verfraaien met lambriseringen en met een merkwaardige bekleding van keramische muurtegels uit Makkum (een stadje in Friesland), die zeer goed gelijken op de tegels die vroeger in Delft werden vervaardigd. In 1912 liet hij naast het huis een rotonde aanbouwen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de woning samengevoegd met die van schilder Constant Montald, een belangrijk vertegenwoordiger van het symbo-
43 lisme. Het geheel kwam uiteindelijk in handen van de gemeente die, in overeenstemming met de wens van mevrouw Devos, besloot er een museum van te maken. (B 01/04/2010)
het einde van de 19de eeuw hun ezel neerzetten langs de oevers van de Woluwe. Archiefdocumenten en verzamelobjecten illustreren de geschiedenis en de architectuur van deze gebouwen.
Tentoonstelling over de gebouwen van Woluwe gebouwd in zandsteen zoals ze werden vastgelegd door de vele kunstenaars die vanaf
Vertrekpunt van de bus-en fietstocht “Zandsteen in Sint-Lambrechts-Woluwe” (zie kadertekst op volgende bladzijde).
p. 40
I B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
b F B u s - e n fi e tsto c ht
G Wa n d e l i n g
Zandsteen in Sint-Lambrechts-Woluwe
Steen in de herenhuizen van de Sint-Michielswijk
De tertiaire zandlagen (van het brusseliaan en lediaan) in de omgeving van Brussel bevatten zandsteenbanken (kalkhoudende zandsteen) die in de middeleeuwen intensief ontgonnen werden, onder meer in Jette en Laken en in het noordwesten op het grondgebied van Diegem, Zaventem, Steenokkerzeel en Melsbroek. Deze zandsteen werd voor allerlei gebruik toegepast (als bouwmateriaal, wegbedekking, indijken van gronden – vooral in Nederland –, decoratie, enz.) Hoewel er in Sint-Lambrechts-Woluwe geen sporen meer zijn van enige ontginning van de ondergrond, kunnen we ons aan de hand van de oude gebouwen een voorstelling vormen van de belangrijke rol die deze materialen speelden in de traditionele architectuur. De bus- en de fietstocht zullen aandacht besteden aan de talrijke gebouwen in zandsteen (die vroeger ter plaatse werd gedolven) op het grondgebied van de gemeente. Bustocht A zaterdag om 10u, 14u en 16u (duur : 2u) C vertrek : Gemeentemuseum van Sint-Lambrechts-Woluwe, Rijtuiglaan 40 in Sint-Lambrechts-Woluwe – kaart L 7 I reserveren verplicht op nr. 02/762.62.11 (maandag tot vrijdag van 10u tot 12u en van 13u tot 16u30). Maximum 90 personen per rondrit. Inlichtingen :
[email protected] In samenwerking met het Gemeentemuseum van Sint-Lambrechts-Woluwe. Fietstocht Gezellige fietstocht in een gezapig tempo. Talrijke haltes, onder meer aan het Gemeentemuseum. A zondag om 10u C vertrek : Sportcomplex Poseidon, Dapperenlaan 2 in Sint-LambrechtsWoluwe (terugkeer naar dezelfde plaats tegen de middag) – kaart M 8 Organisatie en inlichtingen : Dienst Jeugd, Sport en Verenigingsleven (02/776.82.58).
Deze wandeling voert ons door de wijk van het Collège Saint-Michel en een klein stukje van de Tervurenlaan. De huizen in deze wijk, die uit het begin van de 20ste eeuw dateren en voor het merendeel in eclectische stijl zijn opgetrokken, hebben doorgaans een asymmetrische gevel in witsteen die soms gecombineerd wordt met hardsteen, baksteen of smeedijzeren elementen. A zaterdag om 10u30 en 15u (duur : 1u30) C vertrek : voor huis nr. 180 aan de Tervurenlaan in Sint-PietersWoluwe – kaart K 9 d lijn 1 (Montgomery) e 23-24-25-39-44-81 (Montgomery) f 22-27-61-80 (Montgomery) Met de medewerking van Cercle d’Histoire, d’Archéologie et d’Architecture des Woluwe.
B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
I p. 41
44
44.
Kaart N 8
M
45.
Kaart K 9
M
Kapel van Lenneke Mare
Sint-Jan-Berchmanskerk
Kapellaan 37 Sint-Lambrechts-Woluwe
Sint-Michielslaan 24 – Etterbeek
A za en zo van 9u tot 18u
A za van 14u tot 17u zo van 13u tot 17u
d lijn 1 (Vandervelde/Roodebeek)
d lijn 1 (Montgomery)
Een middeleeuwse legende gaf haar naam aan deze kapel die samen met de Lindekemalemolen en het vlakbij gelegen vroegere kasteeltje, het Slot, een goed bewaarde heerlijkheid vormt. Uit stilistische details kan een 14deeeuwse oorsprong worden afgeleid. Dit wordt bevestigd door het feit dat de kapel vermeld wordt in een document uit 1363 van paus Urbanus V. De algemene stijl van het gebouwtje, opgetrokken in Lediaanse zandsteen, sluit aan bij de Brabantse gotiek. In 1380 stichtten Jan en Willem van Meldert, kleinzonen van de heer van Woluwe, er een beneficie. In de loop van de tijd onderging de kapel enkele aanpassingen. Het meubilair met onder andere een mooie koorafsluiting en een preekstoel dateert uit de 17de eeuw net als het drieluik dat het leven van Lenneke Mare illustreert en de datum 1609 draagt. Het schilderij werd geschonken door Georges III Kieffelt, heer van Stokkel, wiens grafsteen zich aan de ingang van de kapel bevindt. De vloer bestaat uit hardsteen. De kapel is sinds 1924 eigendom van de paters Assumptionisten en werd bij de restauratie tussen 1969 en 1971 ontdaan van haar ex voto’s en andere uitingen van volkse vroomheid. (B 02/12/1959)
e 23-24-25-39-44-81 (Montgomery) f 22-27-61-80 (Montgomery) De aan Sint-Jan-Berchmans toegewijde kerk vormt het centrale element vormt van het Collège Saint-Michel. Ze werd tussen 1908 en 1910 gebouwd naar de plannen van de architecten A. Gellé en J. Prémont die zich inspireerden op de Sint-Servaaskerk van Maastricht. De westgevel van het kerkgebouw in neo-Romaans-Rijnlandse stijl, langs de kant van de Sint-Michielslaan, is opgetrokken in roze Gileppesteen, deels gehouwen en deels breuksteen. De breukstenen accentueren de bogen en de omlijstingen van de vensters. De muren van het schip dat vier traveeën telt zijn opgetrokken in baksteen. Binnen wordt de drie bouwlagen hoge middenbeuk gescheiden van de zijbeuken door monolithische zuilen met ronde schacht in gepolijst Labradorgraniet met blauwe schilfers. De voet van de zuilen is in crèmekleurige Larryssteen terwijl de kapitelen gesculpteerd zijn in Euvillesteen. Langs de zuilschachten stellen stenen beelden onder een baldakijn heiligen voor uit de Jezuïetenorde. Ze maken deel uit van het decor dat een mooi geheel van
45 glasramen omvat, schilderijen van Ernest Wante en een opmerkelijk orgel van E.-M. Kerkhoff uit 1910. Rondleidingen, zaterdag om 14u30, 15u30 en 16u30 en zondag om 13u, 30 14u30, 15u30 en 16u30. Met de medewerking van Korei.
p. 42
I B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / S I NT- L AM B RE C H T S - W O L U W E / S I NT- P I ETER S - W O L U W E / ETTER B EE K / OUDERGEM
46.
Kaart K 11
K
47.
Kaart N 12
Sint-Juliaanskerk
Kasteel Drie Fonteinen
G.-E. Lebonlaan – Oudergem
Waverse Steenweg 2241 Oudergem
A enkel za van 10u tot 17u d lijn 1A (Hankar) f 34 (Sint-Juliaanskerk) De Sint-Juliaanskerk werd gebouwd tussen 1963 en 1965 naar de plannen van architect Simon Brigode, die ook archeoloog was en een befaamd hoogleraar kunstgeschiedenis. Zijn belangstelling voor het verleden verklaart ongetwijfeld het gebruik van een steensoort die bewust verwijst naar de Lediaanse zandsteen die in de middeleeuwen veelvuldig gebruikt werd voor de bouw van de kerken in Brussel. De sobere lijnen doen denken aan de romaanse kerkbouw maar het ontwerp van het gebouw is resoluut modern zoals ook blijkt uit het zichtbaar gelaten ruwe bekistingsbeton. Het platte dak heeft een opvallende spanwijdte en wordt doorboord door tientallen lichtputten die samen met de glasramen van Marie Dambiermat voor een overvloedige lichtinval zorgen. De waaiervorm van het grondplan is origineel en perfect aangepast aan de bouwplaats, op de hoek van twee straten niet ver van de Waverse Steenweg. Oorspronkelijk was ook de bouw van een imposante betonnen klokkentoren gepland, maar wegens de te hoge kostprijs opteerde de kerkelijke bouwheer voor de plaatsing van een aluminium kruis op het koor.
46
47
l
tentoonstellingen gehouden over het Zoniënwoud en omgeving. (B 19/11/1986)
A za en zo van 10u tot 18u d lijn 5 (Herrmann-Debroux) f 72 (ADEPS) Op deze plek stond al in 1329 een donjon waarvan vandaag nog slechts een muur overblijft. Andere gebouwen werden nadien bijgebouwd waardoor een kasteel met L-vormig grondplan ontstond. De stenen achtergevel dateert uit de 15de eeuw, evenals de grote zaal waarin een zeer mooie gotische stenen schouw bewaard is met kapitelen in de vorm van menselijke gezichten. Het kasteel werd bewoond door de ‘gruyer’ van Brabant, die met zijn opzichters de jachtdomeinen van de vorst moest bewaken. Houtdieven en stropers werden hier opgesloten. Vanaf 1786 diende het gebouw als boswachterswoning. Het complex heeft ernstige schade geleden en na een gedeeltelijke sloop werd een deel van de materialen openbaar verkocht. De witstenen trap is gelukkig bewaard gebleven. De Belgische Staat kocht het goed in 1906 met de bedoeling het te bewaren. Na een restauratie tussen 1973 en 1976 door de vzw Conseil de Trois-Fontaines worden er sindsdien
Rondleidingen op zaterdag en zondag om 12u en 15u. Om 12u en 16u mogelijkheid tot bezoek aan het natuurreservaat met het kasteel (geologie, bodemtypes en plantengroei) – enkel in het Frans. Met de medewerking van de Vrienden van het Zoniënwoud en van Brussel Leefmilieu.
I 22e Open Monumentendagen in Wallonië
B RU X E L L E S - e x t e n si o n s / w o l u w e - s a i n t- l a m b e r t / w o l u w e - s a i n t- p i e r r e / e t t e r b e e k / a u d e r g h e m
p. 43
Open Monumentendagen in Wallonië 22 editie e
De beroepen van het erfgoed √√ 450 opengestelde sites √√ Honderden activiteiten in elke Waalse provincie √√ Tientallen uitzonderlijke openstellingen
De beroepen van het erfgoed √√ Wandelingen en rondritten met allerlei vervoersmiddelen
Organisatie : Institut du Patrimoine wallon Secretariaat « Journées du Patrimoine » Rue Paix-Dieu 1b – 4540 AMAY
√√ Grote mobiliteit dankzij groep TEC
11 & 12 september 2010 Bezoek onze website :
www.journeesdupatrimoine.be Avec le soutien du Conseil de l’Europe et de l’Union européenne
European Heritage Days Journées européennes du patrimoine
De
brochure kan aangevraagd worden via het gratis nummer
[email protected]
0800 11 901 of via
WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE
Villa Empain (Boghossian-stichting) 50
W ATERMAA L - B O S V OORDE / B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
48
48.
Kaart L 13
L
49
49.
Kaart K 12
Sint-Hubertuskerk
Villa Les Trois Canadas
Delleurlaan – Watermaal-Bosvoorde
E. Van Becelaerelaan 160 Watermaal-Bosvoorde
A za en zo van 14u tot 18u e 94 (Delleur) De Sint-Hubertuskerk, gedomineerd door een machtige klokkentoren, werd tussen 1914 en 1937 gebouwd op initiatief van burgemeester Théodore Verhaegen, stichter van de Université Libre de Bruxelles. Architect A. Langerock koos voor een neogotische stijl en inspireerde zich daarbij openlijk op de kerk van de abdij van Aulne. Als materialen gebruikte hij rechthoekige breukstenen van zandsteen voor de muren en gehouwen steen voor de omlijstingen van de vensters en de bekleding van de steunbogen. In het interieur, dat overvloedig verlicht wordt door de grote spitsboogramen met vensterkruisen en rozetten, is rijkelijk gebruik gemaakt van hardsteen, zowel voor de ondermuren als voor de schachten van de zuilen, de belijning van de gewelven en de omlijstingen van deuren en vensters. De stenen vloer geeft met zijn grijs en zwart dambordpatroon een levendig aspect aan het ruime schip waarvan de structuren uiterst verzorgd zijn. Een beeld van de heilige Hubertus siert het hoofdportaal van de kerk.
I p. 45
L
A enkel zo van 10u tot 18u f 41 (Bien-Faire) De villa Les Trois Canadas, verborgen achter een rij bomen, onderscheidt zich van de vele voorbeelden van eclectisch-pittoreske architectuur die op het einde van de 19de eeuw in Watermaal-Bosvoorde welig tierden. De villa werd in 1905 ontworpen door Alfonse Vasanne, een ondernemer en uitvinder die gespecialiseerd was in gewapend beton. Hij had grote stukken grond gekocht langs de spoorlijn en daarop vijftien woningen gebouwd aan de straatkant en een meer inwaarts gelegen villa die uiteindelijk zijn eigen woning zou worden. Hij gaf de villa het uitzicht van een rustieke vakwerkwoning die onmiddellijk de indruk wekt van een illusionistische architectuur. Een buitengewoon naturalistisch decor in cement en gewapend beton bekleedt drie van de vier gevels. We staan hier voor een woning waarop de technieken zijn toegepast van de rocailleurs-tuin-
architecten die dol waren op een rustiek naturalisme dat gewoonlijk gereserveerd werd voor parken en tuinen. Als dusdanig is deze villa uniek voor het Brussels Gewest. Zuilen die vermomd zijn als boomstammen, consoles in de vorm van takken, balustrades met verstrengelde twijgen en andere elementen gaan als het ware op in de vegetatie van de omgeving. De villa, die vandaag is opgesplitst in drie appartementen, heeft zijn oorspronkelijke structuur bewaard evenals een deel van het vroegere decor : geschilderde plafonds, behangselpapier, keramiektegels, schrijnwerk van de ramen en sierschouwen.
p. 46
I W ATERMAA L - B O S V OORDE
/ B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
g A ctiviteit De verborgen materialen van de Emile Van Becelaerelaan
50
50.
Kaart J 12
L
Villa Empain (Boghossian-stichting) Franklin Rooseveltlaan 67 Brussel-Uitbreiding A za en zo van 11u tot 16u I enkel rondleidingen (groepen van 15 personen) Files mogelijk ! e 25-94 (Marie-Josée) In 1930 gaf baron Louis Empain de Zwitserse architect Michel Polak opdracht de plannen te tekenen voor een privéwoning in de prestigieuze wijk van de toenmalige Natieslaan. De baron, een bewonderaar van de moderne architectuur, nam actief deel aan het project en vroeg de architect een woning te ontwerpen die in de lijn zou liggen van het werk van Otto Wagner, Adolphe Loos en Joseph Hoffmann. Het resultaat is een echte parel van art-deco-architectuur. De buitenmuren, volledig bekleed met gepolijst Bavenograniet, zijn voorzien van hoekbeslag in met bladgoud vergulde messing op de hoeken en rond de vensteropeningen. In overeenstemming met de Palladiaanse bouwprincipes organiseerde Michel Polak de villa rond een centrale hal beschenen door een groot bovenlicht en van de ingang gescheiden door een dubbele glazen deur met bronzen omlijsting vervaardigd door kunstsmid Alfred François. Dit
bovenlicht vormt een echte lichtschacht waardoor de rijkdom van de aangewende materialen nog beter tot hun recht komt : Escalettemarmer, panelen van gepolitoerd Bubinga-aderhout, Boisjourdan-marmer, ‘palu moiré’ uit India, manilcarahout uit Venezuela en notenwortelhout. Prachtig siersmeedwerk, glasramen en mozaïeken vervolledigen een uitzonderlijk geheel. De tuin wordt omheind door een sierlijk smeedijzeren hek met ruitmotieven. Het gebouw is vandaag eigendom van de Boghossianstichting die het in zijn vroegere luister hersteld heeft en omgevormd tot een centrum van kunst en dialoog tussen de oosters en westerse culturen. De restauratie van de villa Empain en de bijgebouwen is het werk van de architecten Francis Metzger en Philippe De Bloos. (B 12/07/2001) Doorlopend rondleidingen van 11u tot 15u30 (laatste toegang). Toegang tot de terrassen, de kelderverdieping en de hal. Met de medewerking van Korei. Tentoonstelling met foto’s van Georges De Kinder over de restauratie van de villa. Toegang tot de tentoonstelling “Routes van elegantie tussen het Oosten en het Westen” tegen betaling (10 €, gratis voor kinderen onder 8 jaar, korting voor senioren).
De Van Becelaerelaan is een opmerkelijke getuige van de verschillende verstedelijkingsfasen van de gemeente. Langs het voorgestelde parcours ziet u oude ‘buitenverblijven’, villa’s in diverse stijlen omringd door grote siertuinen, en een meer bescheiden bebouwing van woningen gelegen op of achter de rooilijn – afhankelijk van de terreinhelling – van een smalle weg die teruggaat tot de tijd toen Watermaal-Bosvoorde nog een landelijke gemeente was. De variëteit en originaliteit van de gebruikte materialen worden in de kijker geplaatst. In de villa “Les Trois Canadas”, die uitzonderlijk toegankelijk is, heeft aannemer Vasanne bijvoorbeeld beton gebruikt. De wandeling begint aan de galerie Verhaeren, waar een tentoonstelling een overzicht geeft van wat er langs het circuit allemaal te zien is. A zaterdag en zondag om 14u (duur : 2u30) C vertrek : galerie Verhaeren, Gratèsstraat 7 (Espace Delvaux – Keymplein in Watermaal-Bosvoorde – kaart K 12 f 17-41-95 (Keym) Met medewerking van de Espace Mémoire (gemeente bestuur van WatermaalBosvoorde) en Hisciwab.
W ATERMAA L - B O S V OORDE / B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
51.
Kaart J 11
Kerkhof van Elsene Boondaalse Steenweg 478 – Elsene A za en zo van 9u tot 16u45 f 95-71-72 (Kerkhof van Elsene) De gemeente Elsene liet het kerkhof aan de Boondaalse Steenweg in 1877 aanleggen. Edmond Le Graive en Louis Coenraets ontwierpen een straalvormig grondplan vertrekkend van een met cipressen beplante rotonde. Een brede laan die geïnspireerd is op de antieke Via Appia loopt van deze rotonde naar de monumentale ingang. Een tweede rotonde is aangelegd voor het militaire ereperk, omgeven door vier gebeeldhouwde krijgersfiguren die het werk zijn van de kunstenaars Charles Samuel,
52.
Kaart I 11
Marcel Rau, Isidore De Rudder en Jules Herbays. Langs de dreven herinneren talrijke monumenten eraan dat de steenhouwerateliers Beernaert (1875), later overgenomen door de firma’s Gaudier-Rembaux (1920) en Destrebecq Frères (rond 1947), vlakbij lagen. We vermelden de merkwaardige artnouveaugrafsteen van de familie Solvay, ontworpen door Victor Horta, evenals talrijke graven in hardsteen en graniet in diverse kleuren van onder meer generaal Boulanger, schrijver Charles De Coster, de schilders Antoine Wiertz en Marcel Broodthaers, de violist Eugène Ysaÿe en de architecten Victor Horta, Paul Saintenoy en Jules Brunfaut. Wandeling “Hardsteen en graniet op het kerkhof van Elsene” (zie kadertekst hiernaast).
L
Palais de la Folle Chanson Generaal Jacqueslaan 2 – Elsene A enkel za van 10u tot 18u I enkel rondleidingen (groepen van 15 personen) e 23-24-25-94 (Buyl) f 71 (Buyl) Antoine Courtens liep verschillende stages in Parijs, Lyon en in enkele Duitse steden en volgde tevens een opleiding bij Victor Horta in de periode dat die het Paleis van Schone Kunsten in Brussel aan het bouwen was. In de loop van 1928 zou hij zowel het hotel Haerens als het Palais de la Folle Chanson realiseren. Voor dit laatste gebouw maakte hij behendig gebruik van de hoekligging door op de hoek zelf een rotonde te plaatsen die op opvallende wijze bekroond wordt door een stervormig gedeelte met daarop een koepel. De gevels met hun talrijke rijen vensters geven uit op de Generaal Jacqueslaan en op de Lied der Sotternieënlaan, waaraan het gebouw zijn naam dankt. Bovenaan en onderaan zijn de gevels voorzien van loggia’s, wat resulteert in een spel van in- en uitspringende partijen, typisch voor de
52 art-decostijl waarvan Courtens een aanhanger was. De hal, versierd met een marmeren vloer van Gris SaintAnne en Gris des Ardennes, vergulde travertijn op de muren, lantaarns in matglas, siersmeedwerk en stalen radiatorkasten, getuigt van de verfijnde decoratie die overal in het interieur aanwezig is. (B 08/08/1988 en 25/10/2001) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Pro Velo.
I p. 47
51
g Wa n d e l i n g Hardsteen en graniet op het kerkhof van Elsene Deze wandeling gaat in op de twee meest gebruikte steensoorten op het kerkhof van Elsene, evenals aan hun diverse verschijningsvormen : tegel, sarcofaag, blaasbalg, obelisk, grafzuil en ciborie,… Tot aan de Eerste Wereldoorlog werden de meeste grafstenen vervaardigd in hardsteen. Sommige waren versierd met pilasters, zuiltjes, tabletten, enz. Na 1918 lag de firma Beernaert, die tegenover het kerkhof gevestigd was, aan de oorsprong van een nieuwe mode, namelijk graniet dat ze eerst uit Schotland importeerde, nadien uit Zweden, Beieren en de Vogezen. Zorgvuldig polijsten accentueert de natuurlijke tinten – roze, grijs, rood, groen – van graniet en doet de textuur volledig tot zijn recht komen. Behalve plaats van herinnering en bezinning, is het kerkhof van Elsene ook een plek die rijk is aan ontdekkingen op ambachtelijk, architecturaal en artistiek gebied. A zaterdag om 14u en 15u30 (duur : 1u15) C vertrek : ingang van het kerkhof, Boondaalse Steenweg 478 in Elsene – kaart J 11 f 95-71-73 (Kerkhof van Elsene) Enkel in het Frans Met de medewerking van de Dienst Stedenbouw en Erfgoed van de gemeente Elsene.
p. 48
I W ATERMAA L - B O S V OORDE
/ B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
53.
Kaart I 11
L
Abdijkerk Onze-LieveVrouw Ter Kameren Terkamerenabdij Elsene/Brussel-Uitbreiding A za van 9u tot 12u zo van 11u tot 18u e 94 (Abdij), 23-24-94 (Ter Kameren-Ster) f 71 (Geo Bernier)
53
In het begin van de 13de eeuw begunstigde Hendrik I, hertog van Brabant, de stichting van een abdij voor vrouwen die zich in 1232 aansloot bij de Cisterciënzerorde. Door talrijke schenkingen werden het domein en de gebouwen van de abdij voortdurend uitgebreid. De kerk gaat terug tot de 14de eeuw. Het koor dat van voor 1350 dateert, is wellicht het werk van de hertogelijke meester-metselaar Adam Gheerys, terwijl het brede schip in blokken van Lediaanse ijzerzandsteen pas op het einde van de eeuw werd voltooid. Het aan de kerk palende
klooster bevat zelfs enkele overblijfselen die wellicht 13de-eeuws zijn. De later bijgebouwde Sint-Bonifatiuskapel is opgetrokken in steen van Vilvoorde en Diegem. De kapel van het Heilig Sacrament, die nog ouder is dan de kerk, heeft zijn stenen spitsbogen bewaard op een bakstenen gewelf. Op de gewelfsleutel is een abdis afgebeeld die op haar kruisstaf leunt terwijl de consoles versierd zijn met afbeeldingen van een aap, een zeemeermin en een leeuw of wolf die een lam verslindt. Dankzij haar rijkdom kon de abdij in de 18de eeuw naast de bewaarde middeleeuwse kern een nieuw gebouwencomplex laten oprichten, waaronder de elegante abdiswoning die rond een geplaveid binnenplein ligt en toegankelijk is langs een monumentale ingangspoort. In dezelfde periode kreeg de kerk ook een barok portaal van hardsteen. (B 30/06/1953 en 06/05/1993) Vertrekpunt van de wandeling “Langs de kant van de Louizalaan en de abdij van Ter Kameren : steen in al zijn staten…” (zie kadertekst hieronder).
G Wa n d e l i n g
G Wa n d e l i n g
Langs de kant van de Louizalaan en de abdij van Ter Kameren : steen in al zijn staten…
De vijvers van Elsene : tussen art nouveau en art deco
Bij een chique wijk horen edele materialen. Natuursteen is in dit stadsdeel dan ook prominent aanwezig. De Ter Kamerenabdij en haar tuinen en terrassen, de elegante gevels langs de omliggende lanen, de vroegere tolhuisjes, de originele verwerking van marmer of straatstenen vormen een zeer gevarieerd parcours waarvan natuursteen het haast vanzelfsprekende decor vormt ! A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur : 2u) C vertrek : onder de portiek van de Ter Kamerenabdij (kant Munsterstraat) in Brussel – kaart I 11 e 94 (Abdij), 23-24-94 (Ter Kameren-Ster) f 71 (Geo Bernier) I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Bus Bavard.
De wijk van de vijvers van Elsene bevat een uitzonderlijk overzicht van architecturale realisaties, gaande van het einde van de 19de eeuw tot het Interbellum, waarin art nouveau, art deco en modernisme elkaar opvolgen. De zeer verzorgde gevels tonen de diversiteit aan mogelijkheden om steen te bewerken en toe te passen in de architectuur. A zondag om 10u, 10u30, 13u30 en 14u30 (duur : 2u) C vertrek : op de hoek van de Vilain XIV-straat en de Meerstraat in Elsene – kaart I 10 I reserveren verplicht op nr. 02/219.33.45 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (ARAU).
W ATERMAA L - B O S V OORDE / B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
54.
Kaart I 9
M
Établissements Demeuldre G. Lorandstraat 24-26 – Elsene A za en zo van 10u tot 18u f 34-38-80-95 (Idalie) In de grote uitstalramen van de Etablissements Demeuldre langs de kant van de Waverse Steenweg 141-143 kan men een uitgebreid assortiment van hoogwaardig steengoed, porselein, faience en kristal bewonderen. Maar door dezelfde ramen ziet men ook een winkelinterieur zoals er aan het begin van vorige eeuw zeer veel waren. Ondanks latere moderniseringen zijn de lambriseringen en de borden in geverniste keramiek bewaard gebleven, waaronder drie opmerkelijke allegorieën de aandacht trekken : l’Harmonie, la Couleur en la Mesure, in 1897 vervaardigd door Isidore De Rudder. Het was een manier om het vakmanschap te illustreren van de
I p. 49
voormalige Etablissements VermerenCoché-Demeuldre die tot in 1953 actief zijn gebleven en de opvolgers waren van een manufactuur van decoratief porselein en aardewerk die in 1815 op dezelfde plaats was opgericht door de heren Windish en Faber. Deze producten, vervaardigd in gebouwen die nu niet meer bestaan, werden nadien tentoongesteld in een zaal die in 1874 werd gebouwd en uitgeeft op de Georges Lorandstraat. Deze zaal bestaat nog altijd, net als de huidige winkel die in 1905 het licht zag en kan bogen op een opmerkelijke gevel met een mooi polychroom decor. (B 26/06/1997) Uitleg en tentoonstelling over de geschiedenis van het gebouw. Demonstraties restauratie van porselein.
54
G Wa n d e l i n g
B F i e t s t o c h t
Natuursteen in de wijk van de vijvers van Elsene
Materialen van art nouveau tot art deco
Deze wandeling, die vertrekt aan de Gedachtenissquare, toont ons de wijk van de vijvers van Elsene met als specifieke invalshoek het gebruik van natuursteen en de vervangproducten ervan. De klemtoon ligt op de diversiteit van de gebruiksvormen en toepassingen : steen als bouwmateriaal, gevelbekleding en versiering maar ook als materiaal van beeldhouwer en rocailleur. Speciaal voor deze gelegenheid wordt ook een geïllustreerde wandelkaart uitgegeven met een aantal realisaties die representatief zijn voor het thema steen. A zondag om 14u en 15u30 (duur : 1u15) C vertrek : Gedachtenissquare (tussen de twee vijvers) in Elsene – kaart I 10 f 71 (Vijvers van Elsene) Enkel in het Frans. Met de medewerking van Dienst Stedenbouw en Erfgoed van de gemeente Elsene.
Elsene en Ukkel bezitten opmerkelijke architecturale realisaties uit de periode van de art nouveau en het interbellum zoals burgerwoningen, herenhuizen, appartementsgebouwen maar ook school-, ziekenhuis en kloostercomplexen. Elke periode had haar eigen materialen die bouwkundige innovaties mogelijk maakten. Deze fietstocht onderzoekt de evolutie van de bouwtechnieken en de gebruikte materialen aan de hand van deze twee bouwstijlen. A zaterdag en zondag om 14u (duur : 3u30) C vertrek : Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9 d lijnen 2-6 (Troon) f 21-27-34-38-54-64-80-90 (Troon) I reserveren verplicht op nr. 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Mogelijkheid om fietsen te huren aan het vertrekpunt (8 €), enkel op zaterdag (op zondag moet u uw eigen fiets meebrengen). Met de medewerking van Pro Velo.
p. 50
I W ATERMAA L - B O S V OORDE
/ B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
55
55.
Kaart H 10
L
Hotel Wielemans Defacqzstraat 14 Brussel-Uitbreiding A za en zo van 10u tot 17u30 I toegankelijk voor groepen van maximaal 25 personen e 94 (Defacqz) Achter een massieve en vrij strenge gevel, geïnspireerd op de traditionele Spaanse architectuur, verbergt het Wielemanshuis een vrolijke en kleurrijke interieurdecoratie bestaande uit 5.000 keramiektegels. Deze tegels werden per boot uit Spanje aangevoerd om de sfeer op te roepen van de Andalusische patio’s waar de opdrachtgevers, het echtpaar Yvonne en Léon Wielemans, erg veel van hielden. Het gebouw werd in 1926 naar de geest van de tijd opgevat in art-decostijl. Léon Wielemans, bedrijfsleider van de gelijknamige brouwerij, vertrouwde het
huis van zijn dromen toe aan architect Adrien Blomme, bekend als ontwerper van onder meer brouwerij WielemansCeuppens en bioscoop Métropole. De meeste kamers geven uit op een elegante en overvloedig verlichte patio die uitkijkt op de tuin. Deze ruimte kreeg een aantrekkelijke polychrome decoratie, verrijkt met siersmeedwerk en schrijnwerk. Het Wielemanshuis, eigendom van de verzekeringsmaatschappij Generali Belgium, doet momenteel dienst als locatie van de evenementenorganisatie Edificio. (B 22/09/1994) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei.
56.
Kaart H 10
M
Heilige Drievuldigheidskerk Drievuldigheidsvoorplein (Baljuwstraat) – Elsene A za van 10u tot 18u zo van 12u15 tot 18u e 81 (Drievuldigheid) f 54 (Drievuldigheid) De barokke voorgevel van de kerk die in 1620 ontworpen werd door architect J. Francart is afkomstig van de vroegere augustijnenkerk op het De Brouckèreplein. Deze kerk werd in 1814 buiten gebruik gesteld en omgevormd tot protestantse kapel. Nadien diende ze achtereenvolgens als hospitaal, tentoonstellingsruimte en postkantoor. Bij de sloop van de kerk in opdracht van de stad Brussel werd de voorgevel in Grimbergse steen en Gobertangesteen geschonken aan de kerkfabriek van de Drievuldigheidskerk. Architect
W ATERMAA L - B O S V OORDE / B RU S S E L - U I T B RE I D I NG / E L S ENE
56
Jules-Jacques Van Ysendijck bouwde de gevel steen voor steen weer op en voegde er een neobarok schip aan toe. De werken begonnen in 1893 en de eerste glasramen werden geplaatst tussen 1897 en 1898. Fernand Symons vervolledigde de kerk met een transept en koor in 1907. In het interieur zijn de voet, de schacht en het kapiteel van de zuilen van steen en in de stenen vloer van de kerk zijn grafstenen zichtbaar. Een monolithisch blok marmer uit Skyros van bijna tien ton vormt het hoofdaltaar. Deze steengroeve die reeds in de Oudheid ontgonnen werd, was geliefd om zijn marmer met grotere aders dan de marmersoorten in onze streken. Het linkerzijaltaar is trouwens samengesteld uit verschillende soorten marmer. (B 10/11/1955) Uitleg over de geschiedenis van de kerk en de aanwezige edele materialen (natuursteen en marmer).
57.
I p. 51
57
Kaart G 11
M
Kerk van Maria-Boodschap Georges Brugmannplein – Elsene A za van 10u tot 18u zo van 11u tot 18u e 92 (Darwin) f 60 (Georges Brugmann) Op het Brugmannplein, niet ver van de gelijknamige laan, staat een imposante kerk die tussen 1932 en 1934 gebouwd werd naar de plannen van architect Camille Damman (1880-1969). De Maria-Boodschapkerk is uitgewerkt in een neoromaanse vormentaal die in bepaalde opzichten overeenkomsten vertoont met de principes van de art deco. De vensters en het portaal met getrapte omlijstingen vertonen de typische rondboogvorm van de romaanse kerkbouw. De hoge smalle vensters van de klokkentoren doen denken aan de lisenen of Lombardische bogen die
typisch zijn voor deze stijl. Zowel de buiten- als binnenkant wordt verlevendigd door geslaagde combinaties van metselwerk. In de zijbeuken bemerken we vier biechtstoelen en een marmeren bidstoel, alle in art-decostijl, creaties van architect Julien De Ridder (18911963) uit 1937. Sinds eind 2008 worden de bovenste glasramen van de kerk vervangen – momenteel reeds 15 van de 23 – door glasramen ontworpen door Jan Goris rond het thema van de mysteries van de Heilige Maagd aan wie de kerk gewijd is. Rondleidingen op zaterdag om 15u en zondag om 11u30.
p. 52
Io
p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Autoloze zondag Ook dit jaar stelt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn 160 km2 grondgebied open voor de zachte mobiliteit. Op 19 september geniet u dus van een andere mobiliteit ! Dankzij het gratis openbaar vervoer van de MIVB is dit een uitgelezen kans om de complementariteit te testen tussen verschillende vervoerwijzen : bus, metro, te voet, rolschaatsen, fiets,… De autoloze zondag is bedoeld om een mentaliteitswijziging tot stand te brengen en het debat aan te zwengelen over de mobiliteit in de stad. Behalve de Open Monumentendagen vinden er nog tal van activiteiten en manifestaties plaats overal in de stad : Landelijk Brussel, Le Beau vélo de Ravel, fietstochten of wandelingen… “Mijn dorp in de stad”, een gewestelijk initiatief, organiseert op symbolische punten in tien gemeenten van het Brussels Gewest aangename ontmoetingszones waar u kunt deelnemen aan activiteiten rond mobiliteit en duurzame ontwikkeling Het wordt opnieuw een geanimeerde dag en vooral de gelegenheid om Brussel met het gezin of vrienden te bezoeken en te ontdekken, zonder auto’s, lawaai of luchtvervuiling !
Praktisch De Autoloze Zondag geldt voor iedereen, behalve voor het openbaar vervoer, taxi’s, autocars, hulpdiensten en voertuigen van openbaar nut. De maximumsnelheid is om veiligheidsredenen echter
Mobiel Brussel
Opgelet, het verkeersreglement blijft van toepassing. Vergeet niet dat sommige voertuigen die dag toelating hebben om te rijden. Wij roepen iedereen op zich te verplaatsen in een geest van respect voor elke weggebruiker. Om veiligheidsredenen mogen voetgangers, rolschaatsers en fietsers in geen geval de tunnels nemen ! Om bepaalde redenen (speciale leveringen, verplaatsingen om medische redenen) kan een rijvergunning, geldig voor het gehele gewest, worden toegekend. Deze vergunning is slechts geldig voor één voertuig en voor het motief dat op het doorgangsbewijs staat vermeld. Inwoners van het Brussels Gewest moeten de vergunning aanvragen bij het gemeentebestuur van hun woonplaats. Personen van buiten het Gewest moeten dit doen bij het gemeentebestuur van de plaats van hun bestemming.
beperkt tot 30 km/h. Het Gewest is gesloten voor alle autoverkeer van 9 tot 19 uur. In sommige wijken kunnen de straten langer afgesloten blijven wegens de activiteiten of feestelijkheden die er plaatsvinden. De tunnels zullen geleidelijk terug opengesteld worden.
Voor meer informatie Raadpleeg de website www.weekvanvervoering. irisnet.be waarop het volledige programma vanaf begin september beschikbaar zal zijn.
Open Monumentendagen 18 - 19 / 09 / 2010 Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Steen & Co
kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen
A
Brussel
B
C
D
E
1
pagina 8 tot 33 2
Brussel-Uitbreiding Sint-Lambrechts-Woluwe Sint-Pieters-Woluwe
3
Etterbeek
84
Oudergem pagina 34 tot 42
jette
83
4
Watermaal-Bosvoorde Brussel-Uitbreiding
Ganshoren
82
5
Elsene pagina 44 tot 51
81 80
st-agatha-berchem
6
koek
Ukkel
76
Sint-Gillis Vorst
st-jans-molenbeek
7
pagina 60 tot 71 Anderlecht
8
Sint-Jans-Molenbeek Koekelberg Sint-Agatha-Berchem pagina 72 tot 78 Ganshoren Jette
74
9
73
10
75
anderlecht
72
Brussel-Laken Brussel-NOH pagina 80 tot 87 Schaarbeek Evere
11
Vorst
62 63
12
Sint-Joost-ten-Node pagina 88 tot 101
13
14
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O 1
Brussel-NOH
88
5
3 2
89
1
17
2
31
18
19
Brussel-Laken
85
26 92
90
94
91
24 20
93
9
10
29
e
8
12 13 11
15 14
16
87
7
6
4
3 32
30 34 33 28 27
35
4
25
23
86 21
evere
5
22 101 100
95
79
kelberg
99
78
6
schaarbeek
102 103 104
77
98 105
7
st-joost-ten-node
108
107 106 110 111 109 37
97
43 st-lambrechts-woluwe
96
44
Brussel
8
40 39
36
41 42
38 54
9
45
etterbeek
70 67
69 68 71
66
55
st-gillis
st-pieters-woluwe
10
65 56 64
Elsene
46
53 52
57
11 OUdergem
51
12 50
58
47
49 ukkel
13
watermaal-bosvoorde
61
48
59
14 60
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
REPERTOR I UM V AN DE OPENGE S TE L DE P L AAT S EN ANDER LE C HT 74 Academie voor Beeldende Kunsten Anderlecht – voormalige woning Vandenpeereboom . . . . . . . . . . . D 9 Dapperheidsplein 17 75 Collegiale Sint-Pieter en Sint-Guido . . . . . . . . . . . . . . . D 9 Dapperheidsplein 73 Lourdesgrot . . . . . . . . . . . . . . . B 10 Bloeistraat 35 B RUS S E L 35 Paleis der Academiën . . . . . . . . O 4 Hertogstraat 1 16 Beurs van Brussel . . . . . . . . . . . M 3 Beursplein/ Anspachlaan
27 Rekenhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . N 4 Regentschapstraat 2
57 Kerk van Maria-Boodschap . . G 11 Georges Brugmannplein
15 Restaurant Vincent . . . . . . . . . . N 3 Predikherenstraat 8-10
52 Palais de la Folle Chanson . . . . I 11 Generaal Jacqueslaan 2
28 Sint-Jakob-opCoudenbergkerk . . . . . . . . . . . . N 4 Koningsplein 4 Sint-Jan-Baptist ten Begijnhofkerk . . . . . . . . . . . M 2 Begijnhofplein 24 Sint-Jan en Sint-Stefaanter-Minimenkerk . . . . . . . . . . M-N 4 Miniemenstraat 62 10 Sint-Michiel en SintGoedelekathedraal . . . . . . . . . . N 3 Sint-Goedelevoorplein 31 Station Brussel-Centraal . . . . . . N 3 Keizerinlaan / Kantersteen
11 Bibliotheek van de Nationale Bank van België – voormalige bank ‘Union du Crédit’ . . . . . . . . . . . . N 2 Warmoesberg 57
9 Vlaams Parlement . . . . . . . . . . . O 3 Hertogstraat 6
12 BNP Paribas Fortisvoormalige zetel van de ASLK . N 2 Wolvengracht 48
2 Voormalig octrooipaviljoen Noord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L 2-3 Ninoofse Poort 2
34 BIP (Brussel Info Place) . . . . . . . N 4 Koningsstaat 2-4 18 Brussels parlement . . . . . . . . . . M 3 Lombardstraat 69 33 Coudenberg – voormalig paleis van Brussel . . N 4 Koningsplein 9 3 De Markten – voormalige zetel van de Cristalleries du Val Saint-Lambert . . . . . . . . . M 2 Oude Graanmarkt 5 7 Dexia Bank België . . . . . . . . . N-O 2 Pachecolaan 44 22 Hallepoort . . . . . . . . . . . . . . . . . . M 5 Zuidlaan (tegenover Hoogstraat) 21 Hoofdzetel van het OCMW van de Stad Brussel . . . . . . . . . . M 5 Hoogstraat 298 A 20 Institut Diderot . . . . . . . . . . . . . . M 4 Kapucijnenstraat 58 1 Instituut Anneessens-Funck – voormalige Papeteries de Belgique . . . . . . . . . . . . . . . . M 3 Groot Eiland 39 8 Institut Supérieur Industriel de Bruxelles (ISIB) . . . . . . . . . . . O 2 Koningsstraat 150 23 Justitiepaleis . . . . . . . . . . . . . . . M 4 Poelaertplein 25 Koninklijk Conservatorium Brussel / Conservatoire royal de Bruxelles . . . . . . . . . . . . . . . . N 4 Regentschapsstraat 30
B RU S S E L - U I T BRE I D I NG 41 Arcade en zuilengalerijen van het Jubelpark . . . . . . . . . . . J 9 Jubelpark (ingang langs het Jubelparkmuseum) 40 Dominicanenkerk . . . . . . . . . . . . J 8 Renaissancelaan 40
82 Oud kerkhof van Ganshoren . . . D 5 Kerkhoflaan JETTE 86 Onze-Lieve-Vrouw van Lourdesgrot . . . . . . . . . . . . . F 5 Leopold I-straat 296 85 Sint-Pieterskerk . . . . . . . . . . . . . F 4 Kardinaal Mercierplein 84 Voormalige abtswoning van de abdij van Dieleghem . . . E 3 J.-B. Tiebackxstraat 14 K OEK E L BERG
79 Sint-Remigiuskerk . . . . . . . . . . . F 6 Jubelfeestlaan 41 SINT-J OO ST-TEN -NOODE 105 Armand Steurssquare . . . . . . . . . I 7 110 Charliermuseum . . . . . . . . . . . . . I 8 Kunstlaan 16 108 Gemeentehuis van SintJoost-ten-Noode . . . . . . . . . . . . . I 7 Sterrekundelaan 13 106 Recreatief centrum van SintJoost-ten-Node – voormalig Hotel Govaerts . . . . . . . . . . . . . . . I 7 de Liedekerkestraat 112 104 SD Worx – voormalig RVS-gebouw . . . . . . H 7 Koningsstraat 284
39 Koninklijke Militaire School (KMS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J 8 Renaissancelaan 30
81 Nationale Basiliek van het Heilig Hart . . . . . . . . . . . E 6 Basiliekvoorplein 1
111 Sint-Julianakapel . . . . . . . . . . . . . I 8 Liefdadigheidsstraat 41
36 Sint-Jozefskerk . . . . . . . . . . . . . . I 8 Frère Orbansquare
OUDERGEM
38 Solvaybibliotheek . . . . . . . . . . . . . I 9 Leopoldpark – Belliardstraat 137
47 Kasteel Drie Fonteinen . . . . . . N 12 Waversesteenweg 2241
37 Van Eetveldehuis (SYNERGRID) . . . . . . . . . . . . . . . . I 8 Palmerstonlaan 4
46 Sint-Juliaanskerk . . . . . . . . . . . K 11 Gabriele-Emile Lebonlaan
50 Villa Empain (Boghossian-stichting) . . . . . . J 12 Fr. Rooseveltlaan 67 55 Wielemanshuis . . . . . . . . . . . . . H 10 Defacqzstraat 14 BRU S S E L - L A K EN 88 Chinees paviljoen . . . . . . . . . . . .H 3 Jules van Praetlaan 44 90 Kerk van Onze-Lieve-Vrouw van Laken . . . . . . . . . . . . . . . . . . H 4 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
87 Memoriaal van Leopold I . . . . . . G 3 Park van Laken
14 Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen . . . . . . . N 3 Grasmarkt / Schildknaapstraat
91 Museum voor Grafkunst – voor malig atelier Ernest Salu . . . . G-H 4 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 6 BRU X E L L E S - NOH 89 Voormalige Sint-Niklaaskerk . . J 3 Sint-Niklaasplein E L S ENE
19 O.L.V. ter Kapellekerk . . . . . . . . M 4 Kapelleplein
53 Abdijkerk Onze-Lieve-Vrouw Ter Kameren . . . . . . . . . . . . . . . . I 11 Terkamerenabdij
26 O.L.V. ter Zavelkerk . . . . . . . . . . N 4 Zavelstraat
54 Etablissements Demeuldre . . . . . I 9 Georges Lorandstraat 24-26
29 Paleis van Karel van Lotharingen . . . . . . . . . . . N 3-4 Museumplein 1
56 Heilige Drievuldigheidskerk . . H 10 Drievuldigheidsvoorplein (Baljuwstraat)
32 Ravensteingalerij . . . . . . . . . . . . N 3 Ravensteinstraat / Kantersteen
GAN S HOREN 83 Nieuw kerkhof van Ganshoren . D 4 Bosstraat
76 Kerkhof van SintJans-Molenbeek . . . . . . . . . . . . D 6 Gentse Steenweg 76
107 Sint-Joostkerk . . . . . . . . . . . . . . . I 7 Leuvensesteenweg 99
13 Koninklijke Muntschouwburg . . N 2 Muntplein
17 O.L.V. van-GoedeBijstandskerk . . . . . . . . . . . . . . . M 3 Kolenmarkt
95 Kerkhof van Brussel . . . . . . . . . L 6 Kerkhoflaan
77 Gemeentehuis van SintJans-Molenbeek . . . . . . . . . . . . F 7 Graaf van Vlaanderenstraat 20
80 Athénée royal de Koekelberg . . E 6 Sint-Agatha-Berchemlaan 34
92 Kerkhof van Laken . . . . . . . . . . . G 4 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
6 O.L.V. Finistèrekerk . . . . . . . . . . N 2 Nieuwstraat 76
E V ERE
SINT-J AN S-MOLENBEE K 78 Académie de Dessin et des Arts visuels van Sint-Jans-Molenbeek . . . . . . . . F 7 Mommaertsstraat 2A
42 Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis . . . . . . . . . . . . J 9 Jubelpark
30 Koninklijke kapel – Protestantse kerk van Brussel . N 3 Museumplein
5 Noorddoorgang . . . . . . . . . . . . . N 2 Nieuwstraat
ETTERBEEK 45 Sint-Jan Berchmanskerk . . . . . K 9 Sint-Michielslaan 24
70 Woonhuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . F 9 Coenraetsstraat 56
51 Kerkhof van Elsene . . . . . . . . . J 11 Boondaalse Steenweg 478
S CHAAR BEEK 93 École d’Arts SASASA . . . . . . . . I-J 4 Maeterlincklaan 2 96 Gemeenteschool nr 13 en Athénée Fernand Blum . . . . .K 8 Roodebeeklaan 103 en 59 101 Gemeentehuis . . . . . . . . . . . . . I 5-6 Colignonplein 99 Josaphatpark . . . . . . . . . . . . . . I-J 6 94 Kapel van het Institut de la Sainte Famille d’Helmet . . . . . . . . . . . . J 4 Chaumontelstraat 7 97 Sint-Albertuskerk . . . . . . . . . . . . J 7 Victor Hugostraat 147 102 Sint-Jan-en-Sint-Niklaaskerk . . H 6 Brabantstraat 75 98 Sint Theresia van Avilakerk . . . . J 7 Rogierlaan 352 100 Zwembad Neptunium . . . . . . . . . I 6 Jerusalemstraat 56 S I NT- G I L L I S 67 Hotel Winssinger . . . . . . . . . G 9-10 Munthofstraat 66 66 Pelgrimshuis . . . . . . . . . . . . . . . G 10 Parmastraat 69 69 Sint-Gilliskerk . . . . . . . . . . . . . . G 10 Sint-Gillisvoorplein 65 Stadhuis van Sint-Gillis . . . . . . G 10 Van Meenenplein 39 68 Voormalige bioscoop Aegidium . . . . . . . . . . . . . . . . . . G 10 Sint-Gillisvoorplein 18
103 Familiehulp – voormalig Hotel Puccini . . . . . . H 7 Koningsstraat 294 109 Voormalige woning van architect Cluysenaar . . . . . . I 8 Kunstlaan 11 SINT-LAM BREC H TS-WOLUWE 43 Gemeentelijk museum van Sint-Lambrechts-Woluwe . L 7 Karrestraat 40 44 Kapel van Lenneke Mare . . . . . . N 8 Kapellaan 37 UK K EL 58 Hotel Haerens . . . . . . . . . . . . . G 12 Brugmannlaan 384 59 Kerkhof van de Dieweg . . . G 13-14 Dieweg 60 Sauvagèrepark . . . . . . . . . . . . G 14 Eikenboslaan 61 Stallekapel . . . . . . . . . . . . . . . . F 13 Stallestraat 50 VORST 63 Gemeentehuis van Vorst . . . . . E 12 Pastoorsstraat 2 64 Herenhuis . . . . . . . . . . . . . . . . . G 11 Besmelaan 107-109 71 Sint-Antonius van Paduakerk . F 10 Sint-Antoniusvoorplein 62 Sint-Denijskerk . . . . . . . . . . . . E 12 Brusselse Steenweg 26 72 Wiels en Brass . . . . . . . . . . . . . E 10 Van Volxemlaan 354 en 364 WATERMAA L-BOSVOORDE 48 Sint-Hubertuskerk . . . . . . . . . . L 13 Delleurlaan 49 Villa Les trois Canadas . . . . . . K 12 E. Van Becelaerelaan 160
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 57
Tentoonstelling
“Steen & Co Wit Brussel, grijs Brussel, gekleurd Brussel” De Brusselse monumenten hebben altijd al gretig gebruik gemaakt van natuursteen. Ontgonnen in Belgische steengroeven, later ingevoerd uit verre streken, heeft ze zich geleend voor alle stijlen en periodes. Bewerkt in alle monumentale en decoratieve vormen, heeft ze haar prestigieuze stempel op de stad gedrukt.
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Pierres et marbres de Wallonie (Killingshot)
p. 58
Io
p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Stadsarchief Brussel
De tentoonstelling nodigt uit tot flaneren, een wandeling met open boek langs een weg van natuursteen met haltes voor experimenten en ontdekkingen. Waarom is natuursteen gekleurd, hoe werd ze vroeger vervoerd, op welke manieren wordt natuursteen toegepast in een gevel, leeft steen,… allemaal eenvoudige vragen die een antwoord krijgen in een van de vier onderdelen van de tentoonstelling.
Pierres et Marbres de Wallonie – archives Merbes-Sprimont
o p e n
Pierres et Marbres de Wallonie – archives Merbes-Sprimont
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 59
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Deze ludieke tentoonstelling is bestemd voor ouders met kinderen en de schoolgaande jeugd maar staat open voor al wie houdt van de stad en die nadien met de neus in de lucht op ontdekking zal gaan naar dit geweldige materiaal. A van 20 augustus tot 21 november 2010, dagelijks van 10u tot 18u C Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel d lijnen 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 29-38-47-63-66-71-88 (De Brouckère), 46-48-95 (Beurs) Gratis toegang. Organisatie : Patrimoine à Roulettes, op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
60 r u ss e l I / BSINT-GILLIS UKKEL / VORST
p.
Sauvagèrepark 60
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
58.
Kaart G 12
I
p. 61
l
Hotel Haerens Brugmannlaan 384 – Ukkel A za van 10u tot 17u zo van 10u tot 13u I enkel rondleidingen (groepen van 15 personen) e 4-92 (Boetendael) 1928 was beslist een gunstig jaar voor architect Antoine Courtens die twee belangrijke opdrachten mocht uitvoeren : de bouw van het Palais de la Folle Chanson, niet ver van de Ter Kamerenabdij, en die van het Hotel Haerens. Om het perceel zo goed mogelijk in te passen in zijn omgeving bedacht Courtens een hoekgebouw met een hoektoren die de verbinding vormt tussen het lage gedeelte, een huurpand dat uitgeeft op de Looflaan, en het hogere gedeelte, een stadswoning aangepast aan het mondaine leven. De resoluut geometrische vormen, de aparte textuur van de gevel (in terrazzo) en het gestileerde decor waarvan een elegante discretie uitgaat, situeren het gebouw binnen de art-decostijl. In zijn architecturale opvattingen is Courtens duidelijk schatplichtig aan Victor Horta bij wie hij stage liep. Hij ontleende ook bepaalde elementen aan Frank Lloyd Wright (die zelf inspiratie haalde uit de Maya-architectuur die eind 19de, begin 20ste eeuw was herontdekt) zoals de architectonische fries die het platte dak verbergt. Courtens besteedde zeer veel zorg aan de interieurdecoratie, onder meer in de grote hal die bekleed werd met een marmeren parement van hoge kwaliteit. De vloer bestaat uit een afwisseling van driehoekige tegels zwart en geaderd marmer. Dit laatste werd ook gebruikt voor de ondermuren en de treden van de trap. (B 08/08/1988) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei.
58
g A c t i v i t e i t Keramiekdecors ontdekken Op het einde van de 19de eeuw kende de keramiekfabricage in België een sterke ontwikkeling. Die bloei hing direct samen met de vooruitgang in alle sectoren van de industrie. Overal werden keramiekateliers opgericht die met eigen ontwerpers werkten en nauwe contacten onderhielden met de architecten. De tentoonstelling laat de verschillende fabricagetechnieken zien (keramiek, majolica, steengoed), de inspiratiebronnen, de sociale betekenis van keramiek en laat ons ook binnenkijken in enkele ateliers uit 1900 waaraan de namen verbonden zijn van Crespin, Hankar, Baes, Livemont en anderen. Een geleide wandeling, vertrekkend van de tentoonstelling, toont u enkele voorbeelden van keramiekrealisaties. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (wandelingen om 14u30 – duur : 2u, enkel in het Frans.) C plaats : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart G 13 e 4-92 (Helden) f 38-41-43-98 (Helden) Met de medewerking met GERPM-SC, de Ligue des Amis du Kauwberg en de vzw Ferme Rose.
H Te n t o o n s t e l l i n g Granito en mozaïek, restauratie en creatie In veel oude Brusselse huizen bestaan de vloeren uit granito of mozaïek. De eerste soort vloerbekleding is een mengsel van marmerkorrels en cement, de tweede een legwerk van kleine stukjes gehouwen marmer. Deze tentoonstelling, gepresenteerd door een restauratiespecialiste, vertelt u alles over de toegepaste technieken en materialen. Enkele hedendaagse creaties laten overigens zien dat deze technieken nog altijd actueel zijn. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C plaats : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart G 13 e 4-92 (Helden) f 38-41-43-98 (Helden) Met de medewerking van Françoise Lombaers, de Ligue des Amis du Kauwberg en de Ferme Rose.
p. 62
I
UK KEL / SINT-GILLIS / VORST
G Wa n d e l i n g
G Wa n d e l i n g
Het Montjoiepark en de huizen van de Churchillwijk
Rocailles, leuningen en gevels in steen
Langs de Winston Churchilllaan – de vroegere Longchamplaan – lagen tot in de jaren 1950-1960 grote eigendommen, waarop meestal slechts één woning stond te midden van een park dat in harmonie was met de architectuur van het gebouw, of rijwoningen met statige gevels waarin natuursteen een belangrijk aandeel had. Tijdens deze wandeling maakt u kennis met een aantal van deze woningen, evenals met het Montjoiepark, een van de laatste getuigen uit deze periode. A zaterdag om 11u en zondag om 10u (duur : 2u) C vertrek : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart G 13
Aan het begin van de 20ste eeuw werden in ons land, onder impuls van Leopold II, talrijke openbare parken en tuinen aangelegd. Voor de meubilering hiervan werden vaak elementen in imitatiesteen vervaardigd zoals balustrades, zitbanken of leuningen waarvan nog een exemplaar bewaard is in het Wolvendaalpark. Na een korte halte aan een elegant paviljoen in rococostijl, dat in 1877 in Amsterdam werd aangekocht en steen voor steen heropgebouwd in het park, zult u op deze wandeling enkele kunstmatige rotsen zien in het park van de ambassade van de Russische Federatie evenals mooie natuurstenen gevels in de Observatoriumwijk.
e 4-92 (Helden)
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 2u)
f 38-41-43-98 (Helden)
C vertrek : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart G 13
In de Roze Hoeve kunt u ook een tentoonstelling bekijken met foto’s van diverse natuurstenen gevels uit de gemeente. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Ligue des Amis du Kauwberg en de vzw Ferme Rose.
e 4-92 (Helden) f 38-41-43-98 (Helden) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Ligue des Amis du Kauwberg en de vzw Ferme Rose.
H Te n t o o n s t e l l i n g
G Wa n d e l i n g
Rocailles uit cement
Van kerkhof naar kerkhof
Rocailles in cement zijn als heel lang aanwezig in onze tuinen en parken. Het resultaat is soms zo natuurgetrouw dat het verschil met natuursteen of echt hout amper merkbaar is. Grotten, watervallen, rotsen, bruggen,… de ‘cimentiers-rocailleurs’ van vroeger waren meesters in hun vak. Rocailles zijn vandaag niet meer in de mode en het beroep is verdwenen, maar er blijft een belangrijk erfgoed om te bewaren. Deze alfabetisch opgebouwde fototentoonstelling laat de diversiteit aan realisaties zien.
Deze wandeling voert u van het kerkhof van de Dieweg waar de natuur haar rechten heeft heroverd op de oude grafstenen naar het kerkhof van Verrewinkel, gelegen boven op het plateau van de Kauwberg waar de graven in strakke rijen op een kaal terrein liggen. De wandeling besteedt ook aandacht aan enkele elementen van het kleine erfgoed.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C plaats : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart G 13 e 4-92 (Helden) f 38-41-43-98 (Helden) Met de medewerking van Françoise Lombaers, de Ligue des Amis du Kauwberg en de vzw Ferme Rose.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 2u) C vertrek : aan de ingang van het kerkhof, Dieweg 95 in Ukkel – kaart G 13-14 e 92-97 (Dieweg) Enkel in het Frans. In samenwerking met de Ligue des Amis du Kauwberg en de vzw Ferme Rose.
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
I
p. 63
59
59.
Kaart G 13-14
Kerkhof van de Dieweg Dieweg – Ukkel A za en zo van 9u30 tot 16u e 92-97 (Dieweg) Na de cholera-epidemie van 1866 en de aanzienlijke bevolkingsaangroei van die jaren liet de gemeente Ukkel een nieuw kerkhof aanleggen aan de Dieweg, op een van de flanken van de vallei van Sint-Job. Het kerkhof, aanvankelijk slechts 71 are groot, bleef in gebruik tot aan de sluiting in 1945. Vandaag is het een echt openluchtmuseum van grafkunst. De woning van de grafdelver met het vroegere dodenhuisje, in neo-Vlaamse renaissancestijl,
heeft een breukstenen plint en banden in hardsteen, een materiaal waaruit talrijke graven zijn vervaardigd. De decoratie van deze graven is zeer opmerkelijk. Een aparte vermelding verdienen het indrukwekkende mausoleum van de familie Allard, een neoromaanse kapel van 160 m² vloeroppervlakte in hardsteen, gebouwd door architect Ghys in 1878 ; het neogotische monument van de familie Fumière met een kruis in wit marmer ; de halfcirkelvormige zuilenrij van het monument Goldzieher, eveneens in hardsteen ; de granieten grafsteen in art-nouveaustijl van schepen Victor Gambier ; het monument in rode zandsteen van Dina Katz door beeldhouwer Auguste Puttemans ; het prachtige graf
van de familie Stern door Victor Horta ; het graf in hardsteen van schilder Alphonse Asselberghs door Ernest Salu en het graf in grijs graniet van de familie Rucquoi. (B 16/01/1997) Bezoek “Het kerkhof aan de Dieweg, leven tussen de stenen” en vertrekpunt van de wandeling “Van kerkhof naar kerkhof” (zie kaderteksten hiernaast en hieronder).
G B e z o e k Het kerkhof aan de Dieweg, leven tussen de stenen Wanneer de architectuur overwoekerd wordt door plantengroei, kan het resultaat verrassend en betoverend zijn. Dat is zeker het geval voor het kerkhof aan de Dieweg, een van de meest charmante begraafplaatsen van het land, dat te midden van het weelderige groen tal van architecturale pareltjes verbergt. Deze wandeling tussen neogotische mausolea, bescheiden monumenten en Joodse grafstenen laat u een van meest romantische hoekjes van de hoofdstad ontdekken. A zaterdag en zondag om 10u (duur : 1u30) C vertrek : aan de ingang van het kerkhof, Dieweg 95 in Ukkel – kaart G 13-14 e 92-97 (Dieweg) I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia.be.
p. 64
I
UK KEL / SINT-GILLIS / VORST
60
60.
Kaart G 14
61
61.
Kaart F 13
Sauvagèrepark
Stallekapel
Namaakrotsen aan de waterkant
Eikenboslaan – Ukkel
Stallestraat 50 – Ukkel
f 60 (Eikenbos)
A za en zo van 10u tot 18u
Deze wandeling brengt ons naar twee groene ruimtes van Ukkel. In het Sauvagèrepark ontdekken we een indrukwekkend talud van namaakrotsen met enkele watervalletjes evenals een vijver met rotsachtige oevers die een natuurlijke indruk maakt. Het natuurgebied Kinsendael bevat nog een aantal overblijfselen van het vroegere landschapspark, met onder meer een imitatierotswand in cement vanwaar een kleine waterval vrolijk neerklatert.
Slechts weinig mensen weten dat het Sauvagèrepark vroeger een kasteel omringde dat in 1957 afgebroken werd en niet veel meer was dan een paar bosjes en de toegangsdreef tot het gebouw. Vergroot in 1910 en nogmaals in 1925 tot de huidige 4,5 hectare, bestaat het park vandaag uit een gemengd beukenbos dat voor een deel het heuvelachtige reliëf bedekt van een terrein dat doorkruist wordt door holle wegen en hoger lopende paden. Een aangelegd hoog talud van namaakrotsen vanwaar enkele watervalletjes neerstorten, dient als basis voor een tempel in Griekse stijl. De betonnen vijver heeft rotsachtige oevers met een natuurlijk uiterlijk en is een mooi voorbeeld van dit soort parkversiering in het Brussels Gewest. (B 26/06/1997)
e 4-51-97 (Globe)
G Wa n d e l i n g
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 2u) C vertrek : ingang van het Sauvagèrepark, Eikenboslaan 83 in Ukkel – kaart G14 f 60 (Eikenbos) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Ligue des Amis du Kauwberg en de vzw Ferme Rose.
Vertrekpunt van de wandeling “Namaakrotsen aan de waterkant” (zie kadertekst hiernaast).
M
f 43 (Globe) De heren van Stalle stichtten deze kapel waarschijnlijk in 1369 en begiftigden haar rijkelijk. Hoe de oorspronkelijke kapel er uitzag, weten we niet : ze wordt nergens beschreven en er is nog nooit archeologisch onderzoek naar verricht. De kapel die we vandaag kennen is gebouwd in lokale steen en dateert ongetwijfeld van het einde van de 15de eeuw. Het grondplan en misschien zelfs de zuilen kunnen overgenomen zijn van een oudere constructie. De kapel werd op het einde van de 17de eeuw verbouwd. Het voornaamste venster van het koor werd dichtgemaakt, in 1693 kregen de hoofdbeuk en het koor een plat plafond in stuc, en in 1697 werd een nieuwe tegelvloer gelegd in het koor. Het nog bestaande barokke meubilair werd in dezelfde periode geïnstalleerd. Het huis van de koster dat aan een van de zijbeuken is aangebouwd, dateert uit 1711. (B 08/03/1938) Activiteiten : “Gebruik van natuursteen in Ukkel” (zie kadertekst hiernaast).
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
I
p. 65
62
62.
Kaart E 12
M
Sint-Denijskerk Brusselse Steenweg 26 – Vorst A za van 10u tot 18u zo van 12u tot 17u e 82-97 (Sint-Denijs/Vorst Centrum) f 50-54 (Sint-Denijs/Vorst Centrum) De Sint-Denijskerk van Vorst heeft het uitzicht van een dorpskerk bewaard. De primitieve kern is in de loop der eeuwen vergroot met verschillende aanbouwsels, het ene al meer geslaagd dan het andere. Op een reeds
bestaande cultusplaats werd hier in de 12de eeuw de Sint-Alenakapel gebouwd in romaanse stijl. Op het einde van de 13de eeuw begon men met de bouw van het koor en het schip dat een eeuw later met een verdieping werd verhoogd. De basis van de toren en het koor van de Sint-Alenakapel dateren uit de 15de eeuw. De buitenkant, die baksteen, witte steen van Dilbeek en hardsteen combineert, lijkt vrij onregelmatig, maar het interieur is zeer licht en nodigt uit tot meditatie. Behalve een mooie grafsteen in zwarte steen van Doornik bezit de kerk een mooie bevloering uit de 18de eeuw in
de Sint-Alenakapel, alsook enkele mooie barokaltaren in marmer, geschilderd hout en gemarmerd stucwerk. De bakstenen gedeeltes (hogere muurvlakken en kruisribgewelven) gaan mooi samen met de talrijke elementen uit witsteen zoals de bogen, de raamomlijstingen, de gewelfribben en de machtige zuilen van het schip. (B 21/12/1936) Geleide bezoeken van de kerk en de aanwezige kunstschatten, zaterdag om 12u en 15u en zondag om 13u en 15u.
H Te n t o o n s t e l l i n g e n w a n d e l i n g Gebruik van natuursteen in Ukkel Een tentoonstelling in de kapel van Stalle toont voorbeelden van het gebruik van natuursteen in Ukkel, te beginnen met de kapel zelf. Vertrekkend van de kapel kunt u een geleide wandeling maken in het centrum van Ukkel dat meerdere (minstens gedeeltelijk) stenen monumenten bevat : Sint-Pieterskerk, Vredegerecht, Dekenaat, Vieux Cornet,… Andere aspecten zoals de geschiedenis van deze gebouwen komen eveneens aan bod. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (wandelingen om 14u en 16u – duur : 1u30). C adres : Stallekapel, Stallestraat (beneden aan de Rittwegerstraat) in Ukkel – kaart F 13 e 4-51-97 (Globe) f 43 (Globe) Met de medewerking van de Cercle d’Histoire, d’Archéologie et de Folklore d’Uccle et environs.
p. 66
I
UK KEL / SINT-GILLIS / VORST
64
64.
Kaart G 11
l
Herenhuis Besmelaan 107-109 – Vorst A za en zo van 10u tot 18u I alleen rondleidingen (groepen van 15 personen) e 3-4-51 (Albert) f 48-54 (Albert)
63
63.
Kaart E 12
M
Gemeentehuis van Vorst Pastoorstraat – Vorst za en zo van 10u tot 18u e 82-97 (Sint-Denijs/Vorst Centrum) f 50-54 (Sint Denijs/Vorst Centrum) Na een art-nouveauperiode werd architect Jean-Baptiste Dewin na de Eerste Wereldoorlog aanhanger van een stijl die onder invloed stond van zowel de art deco als de Internationale School. Hij bundelde zijn ideeën vanaf 1925 in het ontwerp voor het nieuwe gemeentehuis van Vorst. De werken hieraan begonnen echter pas in 1934. Een 50 meter hoog belfort torent uit boven een massief gebouw in gele baksteen, hardsteen en beton, de favoriete materialen van die tijd. Dewin koos voor een functionele en logische architectuur die
een zekere luxe niet in de weg stond gelet op de exotische houtsoorten (avodiré, ebbenhout, bubinga, iroko kimbala) en het gepolijste marmer die voor de decoratie van het interieur zijn gebruikt. Het gemeentehuis, dat in 1938 in gebruik werd genomen, heeft onder meer een grote hal met staatsietrap waarvan de parementen in wit Carraramarmer, blauw Bioulmarmer en zwart Mazymarmer samen met het siersmeedwerk en de gekleurde glasin-loodramen een opmerkelijk geheel vormen. (B 22/10/1992) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.
Dit gebouw in art-decostijl werd in 1932 ontworpen door architect Callewaert voor de familie Gillion. De gevel in beige steen is vier traveeën breed en telt drie verdiepingen waarvan de bovenste, met attiek, licht achteruit wijkt. In de jaren 1960 deed het gebouw dienst als Vredegerecht van Vorst. Na recent te zijn verkocht is het zorgvuldig gerestaureerd en bewaart een van de meest coherente interieurs in art-decostijl die nog in Brussel bestaan. De nieuwe eigenaars willen van het huis een modelwoning op het gebied van hernieuwbare energie maken. Het is voorzien van zonnepanelen, een volledige isolatie, een mechanische ventilatie aangevuld met een Canadese put, en een regenput die tot 18.000 liter water kan bevatten. Het interieur vertoont een homogene decoratie bestaande uit diverse soorten marmer en edele houtsoorten, onder meer in de hal en het trappenhuis. Het gebouw wordt deels verhuurd voor korte verblijven in de hoofdstad. Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei.
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
65
65.
Kaart G 10
M
Stadhuis van Sint-Gillis Van Meenenplein 39 – Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u e 3-4-51-81-97 (Horta) f 48 (Bareel) In 1896 besloot de gemeenteraad een nieuw gemeentehuis te bouwen omdat het oude te klein was geworden voor de toegenomen bevolking. Na de keuze van een geschikt terrein ten zuiden van de bareel van Sint-Gillis en de
selectie van een architect zou de bouw in vier jaar worden voltooid (1904). De Franse architect Albert Dumont, die sinds 1878 in Brussel woonde, ontwierp de plannen voor een gebouw van 4.267 m² in neo-Franse renaissancestijl met een weelderig decor. De twee gebogen vleugels lijken de bezoekers als het ware te omarmen. Het gebruik van roze graniet uit de Vogezen, Euville- en Savonnièresteen, baksteen en hardsteen zorgt voor een geslaagde kleurafwisseling die nog meer uitstraling geeft aan het decor. Het decoratieve beeldhouwwerk aan de gevels is
I
p. 67
van de hand van bekende kunstenaars als Julien Dillens, Paul Dubois en Victor Rousseau die beelden vervaardigden in Carraramarmer, Chauvigny-Trésorsteen en Euvillesteen. Het interieur kreeg een rijke ornamentering die moest bijdragen tot de luister van de gemeentelijke instelling, haar realisaties en imago. De elementen in stuc, echt marmer en imitatiemarmer evenals de vloermozaïeken van sommige vertrekken creëren een luxueus decor dat een hoogtepunt bereikt in de marmeren schouw van de Cereszaal, een werk dat bekroond werd met een grote prijs op de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1900. (B 08/08/1988) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn.
g Wa n d e l i n g
g Wa n d e l i n g
Euville & Co
Het kleine erfgoed van Sint-Gillis
Omstreeks 1900, toen het Justitiepaleis net voltooid was en de Brusselse gemeenten zich in snel tempo uitbreidden, maakten vele architecten op grote schaal gebruik van Franse steensoorten. Vooral natuursteen uit het departement van de Meuse (Lotharingen) was in die jaren erg in trek, zoals de Euvillesteen of Savonnières en vervingen de traditioneel bij ons gebruikte steensoorten (lediaanse zandsteen, Gobertange, hardsteen, enz.). Deze boeiende wandeling, op het raakvlak tussen geologie en kunstgeschiedenis, geeft een originele kijk op de architectuur aan de hand van deze steensoorten en leert u hoe ze te herkennen.
Brussel is rijk aan originele en unieke gevels. Tijdens deze wandeling door Sint-Gillis bekijken we van naderbij alle details die ze zo bijzonder en uniek maken : beeldhouwwerk, keramiek, mozaïeken,… Dit zogenaamde “kleine erfgoed” maakt onlosmakelijk deel uit van ons architecturaal erfgoed. A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u (duur : 1u30)
A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u (duur : 1u30)
C vertrek : voor het Hortamuseum, Amerikaanse straat 25 in Sint-Gillis – kaart H 10
C vertrek : voor de grote trap van het gemeentehuis van Sint-Gillis, Van Meenenplein in Sint-Gillis – kaart G 10
e 81 (Drievuldigheid)
e 3-4-51-81-97 (Horta) f 48 (Bareel) I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia.be.
f 54 (Drievuldigheid) I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia.be.
p. 68
I
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
67
67.
Kaart G 9-10
l
Hotel Winssinger Munthof 66 – Sint-Gillis A enkel za van 14u tot 17u I enkel rondleidingen (groepen van 15 personen) d lijnen 2-6 (Munthof) e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
66
66.
Kaart G 10
M
Pelgrimshuis Parmastraat 69 – Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein) Dit aan architect A. Pirenne toegeschreven patriciërshuis werd na de bouw in 1905 eerst bewoond door de familie Colson, nadien in 1927 verkocht aan de industrieel Eugène Pelgrims en ten slotte in 1963 aangekocht door de gemeente. De gevel met sporen van Vlaamse renaissance is bekleed met een combinatie van witsteen en hardsteen. Het interieur is verbouwd maar bevat nog enkele oorspronkelijke elementen, zoals een sierlijke koepel met blauw gekleurd glas dat rust op een
betonnen structuur. Deze ruimte deed vroeger dienst als wintertuin met exotische planten. Ze is versierd met een fontein van mozaïektegels in wit, blauw en goud, en heeft centraal een stervormige betegeling in gepolijste hardsteen ingelegd met goud en gele en groene marmer. Ook in het toilet zijn mooie mozaïeken bewaard en parementen in beige marmer met zwarte boorden. Van uit de hal met zijn tegelvloer van geel en zwart marmer met witte aders vertrekt een eikenhouten trap. (B 21/06/2001) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
Architect Victor Horta ontwierp op vraag van Camille Winssinger, een ingenieur die bevriend was met de families Solvay en Tassel, de plannen voor een herenhuis. De bouw duurde van 1894 tot 1897. Bij de verbouwing tot huurhuis in 1928-29 onder leiding van Horta zelf werd de gevel ingrijpend gewijzigd. Deze gevel bestaat uit witsteen, met hardsteen voor de sokkel en enkele banden op de benedenverdieping en de omlijsting van de gebroken boogrug boven de inrijpoort. Een decentrale erker geflankeerd door balkons met natuurstenen postamenten verlevendigt de gevel die vensters van uiteenlopende grootte heeft op de verschillende verdiepingen. In het interieur heeft de hal een prachtige marmeren mozaïekvloer met zweepslagmotieven. Twee mooie schouwen, een in wit Carraramarmer, de andere in rood-bordeauxkleurig marmer sieren nog de salons op de benedenverdieping. De kroonlijsten van de plafonds met gewelfboogjes zijn hier en daar versierd met stucwerk. Het gebouw wordt momenteel grondig gerestaureerd. (B 07/12/1984) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei.
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
I
p. 69
69
69.
Kaart G 10
l
Sint-Gilliskerk Sint-Gillisvoorplein – Sint-Gillis A enkel za van 10u tot 12u en van 14u tot 16u e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
68
68.
Kaart G 10
l
Voormalige bioscoop Aegidium Sint-Gillisvoorplein 18 – Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein) De bioscoop Aegidium opende haar deuren in 1905. Achter de eclectische gevel met neoclassicistische inslag ging een uitbundige decoratie schuil die nog werd uitgebreid tijdens de opeenvolgende renovaties van 1913, 1931, 1933, 1936 en voor het laatst in 1956. In dat jaar voegden de architecten Hendrickx en Stevens een zaal in Lodewijk XVI-stijl toe. Hoewel er vandaag in het Aegidium geen films meer worden vertoond, heeft het gebouw gelukkig nog een aantal ruimtes bewaard waar art nouveau en art deco vrolijk vermengd zijn met decoratieve
elementen die rechtstreeks ontleend zijn aan het classicisme, zoals bloemenslingers, putti, medaillons of pauwen in stucwerk. Een marmeren trap in een monumentaal trappenhuis versierd met stucwerk en imitatiemarmer leidt naar de verdieping waar men het beste zicht heeft op de Moorse zaal, die uniek is voor Brussel. Lofwerk, schelpen, palmetten, geometrische friezen, slanke zuiltjes, hoefijzerbogen, spiegels en Arabisch fantasieschrift in stucwerk brengen er een oosters universum tot leven dat door de belichting een feeërieke aanblik biedt. In de vestiaire bevindt zich ook nog een mooi geheel van keramiektegels met landelijk decor van de firma Helman. (B 08/06/2006) Rondleidingen op zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.
Victor Besme (1834-1904), wegeninspecteur en door Leopold II zeer gewaardeerd stedenbouwkundige, ontwierp in 1862 de plannen voor een kerk die deel zou uitmaken van zijn ontwerp voor de heraanleg van het Sint-Gillisvoorplein. Het neogotische gebouw, opgetrokken tussen 1866 en 1878, heeft een imposante voorgevel in steen van Savonnières. Opengewerkte torentjes accentueren de steunberen van de voorgevel terwijl eenvoudige elementen in hardsteen als versiering dienen voor de andere gevels die volledig in baksteen zijn opgetrokken. Binnen valt de mooie tegelvloer op met contrasterende elementen in inlegwerk. Om veiligheidsredenen werd de kerk van januari 1990 tot januari 2000 voor het publiek gesloten. Tijdens de volledige restauratie die onlangs voltooid werd, is de buitenkant gerenoveerd en de bepleistering hersteld van de spitsbooggewelven uit pleisterkalk. (B 16/03/1995)
p. 70
I
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
70
70.
Kaart F 9
l
Woonhuis Coenraetsstraat 56 – Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u I alleen toegankelijk voor rondleidingen d lijnen 2-6 (Zuidstation) e 3-4-51-81-82 (Zuidstation) f 27-49-50-78 (Zuidstation) Dit mooie herenhuis in neoclassicistische stijl op de hoek gevormd door de Emile Féronstraat en de Coenraetsstraat bezit een bijzonder elegante hal, geritmeerd door de opeenvolging van ingewerkte pilasters en zuilen met Korinthisch kapiteel. Een marmeren vloer en een geprofileerd plafond met lintdecor in stucwerk vervolledigen het interieur dat een combinatie is van de Lodewijk XVI- en neorenaissancestijl. Een nog grotere verrassing is de wintertuin met zijn zeer mooie bekleding
van tegels in beschilderd keramiek van Sarreguemines. Deze tegels, ingevoerd door de firma Vermeren-Coché aan de Waverse Steenweg, vertonen op de art nouveau geïnspireerde composities van hoge kwaliteit. In omlijstingen van friezen in gele en turkooisblauwe keramiek die florale en vegetale motieven suggereren, herkent men op de achtergrond grisaillezichten van de Hallepoort en de serres van de Kruidtuin terwijl op de voorgrond balustrades in Lodewijk XVI-stijl overladen zijn met een weelderige plantengroei van clematis, rododendrons, kapucijnbloemen, geraniums, winde en stokrozen. Een koppel pauwen, parkieten, kaketoes en een witte hazewind animeren het schilderachtige geheel. (B 22/01/2004) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
71
71.
Kaart F 10
l
Sint-Antonius van Paduakerk Sint-Antoniusvoorplein – Vorst A za van 9u30 tot 14u30 zo van 14u tot 17u e 82 (Drukkerij) f 49-50 (Drukkerij) De centrale ligging van de kerk van Sint-Antonius van Padua heeft geleid tot een ongebruikelijk grondplan en volumes die tot doel hadden om vanuit alle gezichtspunten een aantrekkelijk perspectief op het gebouw te bieden. De kerk werd in het begin van de 20ste eeuw gebouwd in neogotische stijl met muren van rode baksteen en raamomlijstingen, dakribben en topgevelbekledingen van hardsteen. Een horizontale luifel met het beeld van de beschermheilige Antonius van Padua bekroont het drievoudige portaal waarboven zich een drieledig spitsboogvenster bevindt. Een klokkentoren domineert het kerkgebouw dat een homogene interieurdecoratie bewaard heeft.
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
I
p. 71
72
72.
Kaart E 10
l
Wiels en Brass Van Volxemlaan 354 en 364 – Vorst A za van 12u tot 19u zo van 11u tot 18u e 82-97 (Wiels) f 49-50 (Wiels) Het imposante gebouw op de hoek van de Van Volxemlaan en de Luttrebruglaan is een deel van de vroegere brouwerij Wielemans-Ceuppens en verenigt de stilistische aspecten van de art deco en het industriële functionalisme. Het werd in 1930 ontworpen door architect Adrien Blomme die het opvatte als een echte vitrine om de bloeiende activiteit van de onderneming aan de buitenwereld te tonen. Het gebouw-Blomme heeft vandaag een nieuwe bestemming gekregen als centrum voor hedendaagse kunst, gekend als het WIELS.
Iets verderop ligt het BRASS waar de brouwzaal en de machinekamer gevestigd waren. De tot cultureel centrum omgevormde ruimte heeft zijn brouwkuipen verloren maar bewaart talrijke werktuigen die sfeer geven aan het interieur. Het gebouw, opgetrokken tussen 1903 en 1905, bevat nog mooi ensembles van keramiektegels aan de muren van de brouwzaal en in het trappenhuis met zijn treden van hardsteen. Een kantoorgebouw maakt eveneens deel uit van dit uitgestrekte industriële complex dat zijn activiteiten stopzette in 1988. In dit gebouw van architect Bordiau werden elementen hergebruikt van de ‘Caisse d’épargne’ op het De Brouckèreplein, meer bepaald de voordeur, de bronzen en de hardsteen. (B 20/07/1993)
Rondleidingen en tentoonstelling. Vertrekpunt van de zoektocht “Vorst à la carte” langs onbekende hoekjes van de gemeente. Vertrek aan het Brass op zaterdag en zondag van 14u tot 17u. De deelnemers krijgen een exemplaar van de wandelkaart “Vorst à la carte” en een routeblad met het te volgen circuit en de te beantwoorden vragen. De resultaten van de wedstrijd worden aan het begin van de avond bekendgemaakt. Met de medewerking van het gemeentebestuur van Vorst.
72 e l I B r u ss ANDERLECHT / SINT-JANS-MOLENBEE K / KOEKELBERG SINT-AGATHA-BERCHEM
p.
Nationale Basiliek van het Heilig Hart 81
ANDER L E C H T
/
S I NT - J AN S - MO L EN B EE K
/
K OE K E L B ERG
74.
Kaart D 9
/
S I NT - AGAT H A - B ER C H EM
l
Academie voor Beeldende Kunsten Anderlecht – voormalige woning Vandenpeereboom Dapperheidsplein 17 – Anderlecht A enkel za van 10u tot 18u d lijn 5 (Sint-Guido) e 81 (Sint-Guido) f 46-49 (Sint-Guido)
73
73.
Kaart B 10
Lourdesgrot
Via een voorgebouw met portiek in neo-LodewijkXVstijl komt men op de binnenkoer van een woning neoVlaamse-renaissancestijl. De opdrachtgever van dit historiserende geheel was Jules Vandenpeereboom, minister van Spoorwegen, Posterijen en Telegrafie. Architect François Malfait ontwierp de plannen in 1890 en het gebouw werd opgetrokken op een met dat doel aangekocht terrein tegenover
I
p. 73
de collegiale Sint-Pieter en Sint-Guido. De kleine kanunnikenwoning uit de 16de eeuw die hier stond, werd methodisch afgebroken maar de renaissancestijl ervan werd door de nieuwbouw nauwgezet gerespecteerd. De woning gaf onderdak aan de omvangrijke verzameling meubels en kunstwerken van de minister die ze bij zijn dood in 1917 aan de Belgische Staat naliet. Uit deze periode is een rijke interieurdecoratie bewaard met diverse gotische schouwen in natuursteen en gesculpteerde consoles van hoge kwaliteit die her en der werden gerecupereerd. Sinds 1979 wordt de woning Vandenpeereboom gebruikt door de Academie voor Beeldende Kunsten Anderlecht die ook de aanpalende vroegere drukkerij heeft ingenomen. (B 28/02/2002) Bezoek aan de ateliers steenkappen en keramiek met demonstraties.
Bloeistraat 35 – Anderlecht f 46 (Neerpede) In tegenstelling tot de vrij natuurgetrouwe grot van Jette vormt de Lourdesgrot van Anderlecht een kleinere en naïevere, om niet te zeggen onbeholpen versie van het beroemde Franse bedevaartsoord. De bakstenen structuur, bedekt met een dikke laag cement in nabootsing van de grot van Massabielle, kent nog altijd een zeker succes bij de gelovigen, zoals blijkt uit de vele brandende kaarsen. Vermoedelijk is deze bijzondere gebedsplaats gebouwd tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen de wijk ook voorzien werd van een kerk (Sint-Gerardus Magella gebouwd in 1914) en een school, deze laatste eveneens gelegen in de Bloeistraat.
74
p. 74
I
ANDER L E C H T
75.
/
Kaart D 9
S I NT - J AN S - MO L EN B EE K
/
K OE K E L B ERG
/
S I NT - AGAT H A - B ER C H EM
l
Collegiale Sint-Pieter en Sint-Guido Dapperheidsplein – Anderlecht A za van 14u tot 16u zo van 12u tot 16u d lijn 5 (Sint-Guido) e 81 (Sint-Guido) f 46-49 (Sint-Guido) De collegiale Sint-Pieter en Sint-Guido, opgetrokken in steen van Avesnes en Dilbeek vanaf de tweede helft van de 14de eeuw, is een van de mooiste kerken in Brabantse gotiek van het Brussels Gewest. Dit is ongetwijfeld te danken aan de inbreng van twee befaamde architecten uit die tijd : Jan Van Ruysbroeck, auteur van de toren van het Brusselse stadhuis, voor het koor, en Matthijs Keldermans voor de toren die onvoltooid bleef. Pas in 1898 werd de toren bekroond met een spits naar het ontwerp van architect JulesJacques van Ysendyck. Het huidige gotische bouwwerk vervangt een romaanse kerk waarvan nog enkele resten overblijven en een crypte die van het einde van de 11de eeuw dateert en onder het koor ligt. Het interieur van de collegiale is opmerkelijk homogeen. Zuilen met koolbladkapitelen leiden naar het koor dat relatief diep is omdat het de koerstoelen van de kanunniken bevatte. De kerk is rijk aan kunstwerken, waaronder een reeks uitzonderlijke muurschilderingen, meerdere grafmonumenten en drie kostbare gotische beelden in steen van Avesnes die ooit het portaal sierden. (B 25/10/1938) Activiteit “De stenen van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido” (zie kadertekst hiernaast).
75
h A c t i v i t e i t De stenen van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido De bouw van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido strekt zich uit over meerdere eeuwen. Sommige delen zijn romaans, andere gotisch of neogotisch. Elke van deze periodes kenmerkt zich door een andere bewerkingswijze van de steen. Dankzij een subtiele analyse van de stenen en de daarop nagelaten sporen door de werktuigen die de steenhouwers gebruikten, is men erin geslaagd de verschillende bouwfases van de kerk van elkaar te onderscheiden. Deze uitzonderlijke rondleiding laat u dit opmerkelijke gebouw ontdekken (en begrijpen) vanuit een ongebruikelijke invalshoek : de studie van het metselwerk en de verschillende soorten steenbewerking. U krijgt ook de gelegenheid enkele merkwaardige stenen elementen te ontdekken zoals het “graf van Sint-Guido”, de vier geheimzinnige zuilen in ijzerzandsteen en de traptreden met de merktekens van de meester-steenhouwers. A zondag om 14u C plaats : collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido, Dapperheidsplein in Anderlecht – kaart D 9 d lijn 5 (Sint-Guido) e 81 (Sint-Guido) f 46-49 (Sint-Guido) I reserveren verplicht op nummer 02/522.22.14 (dinsdag tot vrijdag van 10u tot 12u) of per e-mail (
[email protected]). Maximum 25 personen per bezoek. Op initiatief van het Schepenambt van Cultuur en van Monumenten en Landschappen van Anderlecht, met de medewerking van Frans Doperé en de kerkfabriek van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido.
ANDER L E C H T
/
S I NT - J AN S - MO L EN B EE K
76.
/
K OE K E L B ERG
/
S I NT - AGAT H A - B ER C H EM
I
p. 75
Kaart D 6
Kerkhof van Sint-JansMolenbeek Gentse Steenweg 76 Sint-Jans-Molenbeek A za en zo van 8u tot 17u e 82 (Kerkhof van Molenbeek) f 49 (Kerkhof van Molenbeek) Na de beslissing van het gemeentebestuur om het parochiekerkhof rond de Sint-Jan-de-Doperkerk te sluiten, moest er een nieuwe begraafplaats voor de inwoners van Sint-JansMolenbeek worden aangelegd. Deze werd op 16 augustus 1864 in gebruik genomen. De aartsbisschop, die tegen deze verhuizing gekant was, verbood de pastoor het nieuwe kerkhof in te wijden zodat de eerste overledenen in ongewijde grond werden begraven ! Bakstenen paviljoenen en stenen pijlers bekroond met urnen met drapering flankeren de ingang. In het perspectief bemerkt men de grafgalerijen waarvan het U-vormige grondplan gedomineerd wordt door het silhouet van een veelhoekig stiltepaviljoen in classicistische stijl. Het monument voor de binnenschippers herinnert aan het nabijgele-
76 gen kanaal terwijl het monument van de steenhouwers Paternotte-De Neufbourg, bekroond met urne met drapering, eer bewijst aan een beroep dat rechtstreeks verband houdt met de wereld van de overledenen. Al wandelend tussen de graven komt men langs de hardstenen grafzuil van Sander Pierron, auteur van de Histoire illustrée de la Forêt de Soignes, het zandstenen monument in art-nouveaustijl van componist Jan Frantz De Mol, een klaagvrouw van beeldhouwer Georges Vandevoorde op een trapeziumvormig
voetstuk in travertijn dat het graf van de echtgenoten Verrept-Dekeyzer markeert, de door Victor Horta ontworpen grafzuil voor Anatole des Cressonnières of nog de neoclassicistische sarcofaag van de familie Laeremans. (B 22/03/2007) Rondleidingen op zaterdag en zondag om 11u en 14u (vertrek voor het kasteel Karreveld, J. de la Hoeselaan 2 in Sint-Jans-Molenbeek). Met de medewerking van de Heemkundige Kring Molenbecca.
h Te n t o o n s t e l l i n g
h Te n t o o n s t e l l i n g
Sprekende stenen
Mijnheer Steen vertelt over Sint-Jans-Molenbeek
Deze tentoonstelling neemt u mee op een imaginaire reis naar de Hallepoort en de Collegiale Sint-Pieter-en-SintGuidokerk met steen als gemeenschappelijk thema. Twee sites, twee functies, twee bouwwerken waarvan de steen de geschiedenis vertelt. Aansluitend op het bezoek zijn er activiteiten om de steen te ontdekken in al zijn vormen ! A zaterdag en zondag van 13u tot 18u (animatie voor gezinnen op zondag om 14u30, enkel in het Frans). C plaats : Infor-Femmes, Clemenceaulaan 23 in Anderlecht – kaart F 8 d lijnen 2-6 (Clemenceau) e 81 (Raad) f 46 (Clemenceau) Tentoonstelling open van 18 september tot 19 oktober 2010, maandag tot vrijdag van 9u tot 16u. Met de medewerking van Infor-Femmes.
Bekende architecten hebben het stedelijke landschap van ons gewest geboetseerd en inspiratie geput uit de verschillende Belgische en buitenlandse stromingen van de 19de en 20ste eeuw. Sommigen van hen waren werkzaam in Sint-Jans-Molenbeek. De tentoonstelling is zeer gevarieerd en toont gebouwen uit verschillende stijlperiodes – art nouveau, art deco, modernisme – en ook tuinwijken. A zaterdag en zondag van 10u tot 17u C plaats : Kasteel Karreveld, J. de la Hoeselaan 32 in Sint-Jans-Molenbeek – kaart D 6 d lijn 6 (Ossegem) e 82 (Karreveld) f 20-49 (Bastogne) Met de medewerking van de Lokale Heemkundige Kring Molenbecca.
p. 76
I
ANDER L E C H T
/
S I NT - J AN S - MO L EN B EE K
77.
/
K OE K E L B ERG
Kaart F 7
Gemeentehuis van SintJans-Molenbeek Graaf van Vlaanderenstraat 20 Sint-Jans-Molenbeek A za en zo van 10u tot 15u d lijnen 1-5 (Graaf van Vlaanderen) e 51 (Vlaamsepoort) f 89 (Paal)
77
78.
Kaart F 7
Voor de bouw van een nieuw gemeentehuis deed het gemeentebestuur van Sint-Jans-Molenbeek een beroep op architect Jean-Baptiste Janssens, directeur van de dienst Werken van de gemeente. De bouwwerken gingen van start in 1887 en twee jaar later konden de gemeentediensten eindelijk verhuizen uit de bouwvallige lokalen waar ze sinds 1861 gevestigd waren. Het nieuwe gemeentehuis, opgetrokken in eclectische stijl, heeft een gevelbekleding van Gobertangesteen met enkele gesculpteerde hardstenen versierin-
/
S I NT - AGAT H A - B ER C H EM
gen. De ingang bevindt zich in de hoektoren die een kolossale zuilenportiek heeft en bekleed is met een koepel van grijsgroen geoxideerd koper. De voor het publiek toegankelijke diensten liggen op de benedenverdieping terwijl de gemeenteraadzaal en de kabinetten van de burgemeester en de schepen op de verdieping liggen die toegankelijk is via een monumentaal trappenhuis met echt en imitatiemarmer. De geschilderde taferelen op het ronde plafond in het kabinet van de burgemeester zijn van de Brusselse kunstenares Amédée Lynen die ook diverse versieringen realiseerde in de raadzaal. (B 13/04/1995) Rondleidingen met toegang tot de schepenzaal, het kabinet van de burgemeester en het kabinet van de gemeentesecretaris, zaterdag en zondag om 10u en 14u. In samenwerking met de dienst Franse Cultuur van de gemeente Sint-Jans-Molenbeek.
L
Académie de Dessin et des Arts visuels van Sint-Jans-Molenbeek Mommaertsstraat 2A Sint-Jans-Molenbeek A za en zo van 10u tot 16u d lijnen 2-6 (Ribaucourt) e 51 (Ribaucourt) f 89 (Ribaucourt) De (Franstalige) tekenacademie van SintJans-Molenbeek ligt achter een eclectische gevel van hardsteen, witsteen en baksteen. Architect Joachim Benoît realiseerde met dit ontwerp een opmerkelijke ruimte-indeling. Dit was geen gemakkelijke opdracht want de talrijke klaslokalen moesten worden ingepast op een ruimte die bijzonder beperkt was. Benoît, een leerling van Poelaert, werkte een plan uit in de vorm van een omgekeerde T waardoor alle klassen uitkwamen op de grote overdekte speelplaats. Een monumentale trap in wit marmer
78 verbindt het voorportaal met de galerij op de verdieping. De oprichting van de tekenacademie in 1865 beantwoordde aan de behoefte van de bedrijven om ter plaatse te kunnen beschikken over geschoolde ambachtslui. Zoals men weet kende de gemeente Molenbeek in die periode immers een snelle industriële ontwikkeling. De werkzaamheden werden bekrachtigd door het decreet van 27 augustus 1878. Het nieuwe gebouw
met fronton waarin het gemeentewapen prijkt werd in 1880 geopend. Vandaag volgen er bijna 500 leerlingen les in de verschillende ateliers. (B 18/07/1996) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 12u30 en 14u30. Demonstraties steenhouwen en restauratie van beeldhouwwerk. Informatiefolder verkrijgbaar.
ANDER L E C H T
/
S I NT - J AN S - MO L EN B EE K
/
K OE K E L B ERG
79.
Kaart F 6
/
S I NT - AGAT H A - B ER C H EM
l
Sint-Remigiuskerk Jubelfeestlaan 41 Sint-Jans-Molenbeek A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 2-6 (Ribaucourt) e 51 (Jubelfeest)
79
80.
Kaart E 6
L
Athénée royal de Koekelberg Sint-Agatha-Berchemlaan 34 Koekelberg A enkel za van 10u tot 18 u e 19 (Bossaert/Basiliek) f 49 (Bossaert/Basiliek) Het Athénée royal de Koekelberg is ongetwijfeld het meest representatieve voorbeeld van een middelbare school gebouwd tijdens het interbellum. Het gemeentebestuur deed opnieuw een beroep op de ervaring van architect Henri Jacobs die een groot gebouw in art-decostijl ontwierp op de hoek van de Omer Lepreuxlaan en de Sint-Agatha-Berchemlaan. Baksteen is het hoofdmateriaal, in combinatie met natuursteen voor de vensteromlijstingen het ingangsportaal, de plinten en de kroonlijst die mooi benadrukt wordt door een gebeeldhouwd fries. Ondanks
De eerste steen van de Sint-Remi giuskerk werd gelegd op 20 mei 1907. Het betreft een imposant gebouw in neogotische stijl met een zeer slanke laterale klokkentoren. De gevel met uitstekend portaal heeft een zeer groot spitsboogvenster en wordt geflankeerd door twee torentjes met blinde bogen die herhaald worden in de torentjes in het bovenste gedeelte van de klokkentoren. Het ontwerp van architect Veraart werd minutieus uitgevoerd, ook wat de materialen betreft. Zo werd er onder meer blauwe leisteen van Chimay gebruikt voor de daken en keramiektegels van Jurbise voor de vloe-
I
p. 77
ren. De gevel in breukstenen van zandsteen verbergt een interieur dat opvalt door zijn majestueuze weidsheid en verlicht wordt door een mooi geheel van glasramen uitgevoerd door de gebroeders Timmermans in de jaren 1950. De Sint-Remigiuskerk is ongetwijfeld een van de mooiste neogotische kerken van Brussel. Uitleg over het gebouw, zijn bouw en de gebruikte materialen op zaterdag om 10u, 11u, 12u, 13u, 14u, 15u, 16u en 17u en op zondag om 15u, 16u en 17u.
de resolute keuze voor het modernisme volgens strikt geometrische lijnen laste Jacobs ook verwijzingen naar vroegere bouwstijlen in door een eigentijdse versie van een Romeinse tempel met op de benedenverdieping een portiek ondersteund door robuuste zuilen die de hoofdingang markeren. De indeling van de ruimtes binnenin is overzichtelijk en helder. De bekleding van de muren getuigt van veel aandacht voor de decoratie. De architect heeft geopteerd voor een opvallend gebruik van geverniste wandtegels in afwisselende kleuren, bijvoorbeeld ter hoogte van de traptreden. Dezelfde kleurvariatie treffen we ook aan in de vloeren en plinten. Natuursteen en metaal met bestudeerde lijnen vervolledigen het decoratieve programma. Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.
80
p. 78
I
ANDER L E C H T
/
S I NT - J AN S - MO L EN B EE K
/
K OE K E L B ERG
/
S I NT - AGAT H A - B ER C H EM
G Wa n d e l i n g Keramiek, faience, mozaïek,… hoe steen decoratief wordt in Sint-Agatha-Berchem Op vele Brusselse gevels, zowat overal in het gewest, kunnen we panelen in keramiektegels of mozaïek aantreffen. Tijdens deze wandeling in Sint-Agatha-Berchem ontdekken we een aantal mooie voorbeelden met grote decoratieve waarde. A zaterdag om 10u en 14u (duur : 1u30)
81
81.
Kaart E 6
M
Nationale Basiliek van het Heilig Hart Basiliekvoorplein 1 – Koekelberg A za van 10u tot 18u zo van 13u tot 18u e 19 (Bossaert/Basiliek) f 49-19 (Bossaert/Basiliek), 87 (Riethuizen) Het initiatief om op het plateau van Koekelberg een nationale basiliek te bouwen is afkomstig van Leopold II. De koning had een monument voor ogen dat in grootsheid de Sacré-Cœur in Parijs zou overtreffen. De Belgische Staat weigerde echter de nodige fondsen vrij te maken. Leopold II ging daarop aankloppen bij de Kerk maar het duurde tot in 1905 alvorens de eerste steen werd gelegd ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van België. De bouw werd na enkele jaren onderbroken door de Eerste Wereldoorlog en pas in 1930 hervat onder leiding van de Gentse architect Albert Van huffel volgens een nieuw plan. Zijn leerling en opvolger Paul Rome zette het werk voort en uiteindelijk werd de basiliek, hoewel nog niet helemaal voltooid, ingewijd in 1951. De Basiliek van Koekelberg, opgetrokken in bak-
C vertrek : voor de Villa Marie-Mirande, Selliers de Moranvillelaan 11 in Sint-Agatha-Berchem e 19 (Vereman)
steen en witsteen, is een toonbeeld van religieuze art-decostijl en kenmerkt zich door binnenvolumes van ongewone afmetingen. De decoratie van het interieur ligt volledig in dezelfde lijn van grootsheid. De vloer bestaat uit natuursteen en marmer, terwijl de muren opgetrokken zijn in Hollandse baksteen, Bourgognesteen en holle blokken terracotta, in een mal vervaardigd, geëmailleerd en gebakken in de oven. De felgele terracottablokken, vervaardigd door de Engelse firma Fireclay, dient als bekisting voor de structuren van gewapend beton. Een gebeeldhouwde groep van Harry Elström in onyx en sarrancolinmarmer uit de Pyreneeën hangt boven het hoofdaltaar. Rondleidingen zaterdag om 10u, 11u, 14u, 15u en 16u en zondag om 13u, 14u en 16u. Tentoonstelling over de verschillende soorten steen en materialen die voor de kerk gebruikt zijn. Lezing door architect Jos Vandenbreeden over de architectuur van de basiliek en de verschillende stenen elementen, zondag om 15u. Toegang tot het panoramisch terras tegen betaling (2,50 e).
f 20-84 (Broek) I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 15 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
www.depoedelfabriek.com
a n d e r l e ch t / m o l e n b e e k - s a i n t - j e a n / k o e k e lb e r g
I p. 79
GANSHOREN / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH
Kerkhof van Laken 92
GAN S H OREN
/
J ETTE
/
B RU S S E L - L A K EN
82
82.
Kaart D 5
83.
B RU S S E L - NO H
I p. 81
83
Kaart D 4
Oud kerkhof van Ganshoren
Nieuw kerkhof van Ganshoren
Kerkhoflaan – Ganshoren
Bosstraat – Ganshoren
A za en zo van 8u tot 17u
A za en zo van 8u tot 16u
f 84-87 (Nereus)
f 84-87 (Ganshoren Sport)
Het oud kerkhof van Ganshoren wordt door vele inwoners beschouwd als een van de parels van het gemeentelijke erfgoed. Op deze begraafplaats waar natuur, grafkunst en herdenking zich met elkaar vermengen, heerst een ingetogen rust. De perken waar de nagedachtenis van de oudstrijders van de twee wereldoorlogen in ere wordt gehouden, liggen vredig naast de zerken en monumenten opgericht voor de hier begraven overledenen. Sinds meerdere decennia wordt op dit kerkhof niemand meer bijgezet. De vegetatie heeft haar plaats heroverd en tiert welig tussen de grafstenen en andere funeraire monumenten. Sommige graven zijn de moeite waard om wat langer bij stil te staan. Zoals op vele andere kerkhoven van Brussel neemt de hardsteen hier een dominante plaats in.
De gemeente Ganshoren besloot in de jaren 1970 een nieuw kerkhof aan te leggen. De werkzaamheden werden geleid door de toenmalige directeur van de gemeentewerken, de heer De Greef. De plannen waren geïnspireerd door de landschapsarchitectuur van de begraafplaatsen in Duitsland en Noord-Europa. Als gevolg daarvan is
Rondleidingen op zaterdag en zondag om 16u. Met de medewerking van de Dienst Cultuur van Ganshoren en het Centre culturel La Villa.
/
het nieuwe kerkhof een echt wandelpark met brede dreven waarin zeer grote zorg is besteed aan de beplantingen. Om de harmonie te bevorderen werd ook besloten dat de grafstenen en zerken gelijke afmetingen moesten hebben (beperkte lengte en breedte). Het resultaat is een verrassende maar geslaagde combinatie van esthetiek en milieuvriendelijkheid op een gedenken stilteplaats die uitnodigt tot wandelen. Rondleidingen op zaterdag om 14u30. Met de medewerking van de Dienst Cultuur van Ganshoren en het Centre culturel La Villa.
H Te n t o o n s t e l l i n g Ons erfgoed, ons geheugen Hoe staan jongeren vandaag tegenover de dood, het funeraire erfgoed en de nagedachtenis van de voorouders ? Dat is wat de leerlingen van het 5de lager en het 5de middelbaar “sectie kunsthumaniora” u willen laten ontdekken in deze tentoonstelling die bestaat uit foto’s en teksten ontleend aan de zerken en grafmonumenten van het oude kerkhof van Ganshoren. Een gelegenheid voor een dialoog tussen de generaties over de overdracht van dit historische en architecturale erfgoed waaraan ook geheugen- en emotionele aspecten gekoppeld zijn. A zaterdag en zondag van 14u tot 18u c adres : Centre Culturel “La Villa”, Guido Gezelleplein 26 in Ganshoren – kaart E 5 f 84-87 (Nereus) Met de medewerking van het Centre culturel “La Villa” en de Dienst Cultuur van de gemeente Ganshoren.
p. 82
I GAN S H OREN
84.
/
J ETTE
Kaart E 3
/
B RU S S E L - L A K EN
/
B RU S S E L - NO H
L
Voormalige abtswoning van de abdij van Dielegem J. Tiebackxstraat 14 – Jette A za en zo van 10u tot 18u f 13-14-53-84 (Dielegem), 13-14-53 (UZ Brussel–Soetens) De abtswoning van de abdij van Dielegem, hoewel beroofd van haar oorspronkelijke omgeving en bijgebouwen, straalt met haar classicistische gevels in lokale Dielegemsteen nog altijd een zekere grandeur uit. Dit merkwaardige gebouw werd door architect Laurent-Benoît Dewez gerealiseerd tussen 1783 en 1791. Hij was in onze gewesten de grote promotor van de Lodewijk XVI-stijl, gekenmerkt door een teruggrijpen naar de klassieke oudheid in de bouwkunst. De abdij werd in 1797 na de Franse Revolutie verkocht en ontdaan van haar meubels, kunstvoorwerpen en boeken. In 1929 liet een vastgoedmaatschappij het kleine park rond de abtswoning verkavelen en de bewaard gebleven oranjerie slopen. De abtswoning werd in 1950 door het gemeentebestuur aangekocht om er een cultureel centrum van te maken. Het interieur bevat een aantal opmerkelijke salons, waaronder een Pompejaanse zaal die de invloed van de archeologische sites uit Campanië in het werk van Dewez illustreert, en de grote staatsiezaal die het centrale gedeelte van de eerste verdieping inneemt. Deze ruimte, bekroond met een koepel waar putti in stucwerk rond een centraal rozet de vier elementen uitbeelden, etaleert vol zwier het volledige decoratieve vocabularium van de Lodewijk XVI-stijl. De uitvoering is misschien van de gebroeders Moretti of een van hun navolgers zoals de Luikenaar Dunckers. De stucversiering van de koepel, de pilasters die de muurvlakken ritmeren en de aan de Oudheid ontleende taferelen op de timpanen maken deze zaal tot een homogeen decoratief geheel dat uitzonderlijk is voor België. (B 03/02/1953) Tentoonstelling “Steen in alle staten” en vertrekpunt van de wandeling “Natuursteen in Jette en omstreken” (zie kadertekst hiernaast).
84
h Te n t o o n s t e l l i n g Steen in alle staten Deze tentoonstelling toont ons de weg die de steen volgt vanaf zijn ontginning (in de steengroeven van Dielegem, het Poelbos en het Laarbeekbos) tot zijn verwerking en gebruik, en dat in de verschillende architecturale stijlen. De klemtoon ligt op de meest representatieve realisaties – van vroeger tot nu – in Jette en het noordwesten van Brussel, op de conservatieproblemen, maar ook op de rijkdom en de schoonheid van het decoratieve beeldhouwwerk van burgerlijke en religieuze, openbare en private gebouwen. Ten slotte zullen ook nooit geziene foto’s te zien zijn van het stucwerk in de vroegere abtswoning van Dielegem, met uitvergrote details. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u c adres : vroegere abtswoning van Dielegem, J.-B. Tiebackxstraat 14 in Jette – kaart E 3 f 13-14-53-84 (Dieleghem) De tentoonstelling is toegankelijk van 4 september tot 18 oktober 2010, van dinsdag tot vrijdag van 14u tot 17u en in het weekend van 10u tot 18u. Rondleidingen op aanvraag (02/479.00.52). De leraren van de muziekacademie van Jette concerteren op zondag 19 september om 15u en 16u30. Met de medewerking van het schepenambt van de Franse Gemeenschap van de gemeente Jette, het Centre culturel de Jette en de Association culturelle de Bruxelles Nord-Ouest.
g Wa n d e l i n g Natuursteen in Jette en omstreken Deze wandeling neemt u mee op ontdekkingstocht langs een aantal interessante gebouwen in natuursteen op het grondgebied van de gemeente Jette en omgeving. Enkele voorbeelden : de vroegere abtswoning van Dielegem, het Brugmannziekenhuis en de Stichting Koningin Elisabeth, het station, de Sint-Pieterskerk, het vroegere gemeentehuis,… A zaterdag om 14u30 en zondag om 10u30 en 14u30 (duur : 1u tot 1u30) C vertrek : vroegere abtswoning van Dielegem, J. Tiebackxstraat 14 in Jette – kaart E 3 f 13-14-53-84 (Dielegem) I inschrijving verplicht aan het onthaal. Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. In samenwerking met de Association culturelle de Bruxelles Nord-Ouest.
GAN S H OREN
/
J ETTE
/
B RU S S E L - L A K EN
/
B RU S S E L - NO H
I p. 83
85
g Wa n d e l i n g Van steengroeve naar Poelbos Net als de aanpalende bossen van Laarbeek en Dielegem is het Poelbos (negen hectare) ontstaan door de aanplanting van bomen, vanaf de 17de eeuw, in een vroegere groeve van kalkzandsteen die destijds door de monniken van de abdij van Dielegem werd uitgebaat. Het Poelbos is vandaag een natuurreservaat dat grotendeels in het Brussels gewest ligt en vormt een van de kernsites van de vallei van de Molenbeek, een van de drie bijzondere bewaringszones die in Brussel zijn aangeduid in het kader van het Europees netwerk Natura 2000. Meerdere bronnen die in de diepte van de vallei opwellen, voeden een visvijver evenals het nabijgelegen moeras van Jette. Tijdens deze wandeling komen verleden en heden van deze site aan bod. A zaterdag om 15u30 (duur : 1u30) C vertrek : ingang van het natuurreservaat van het Poelbos, Laarbeeklaan 112 in Jette (tegenover de eindhalte van de MIVB-autobussen) – kaart E 3 f 13-14-15-53 (UZ Brussel) I laarzen of stapschoenen voorzien. Honden niet toegelaten. Met de medewerking van Commission de l’Environnement BruxellesOuest.
g A v o n d w a n d e l i n g Tussen stad en steengroeven Steen in zijn verschillende aspecten behoort zozeer tot ons visuele universum dat we er haast achteloos aan voorbij lopen : gevels, sokkels, wapenstenen, monumenten, grafstenen, kunststeen, omlijstingen, marbriet, enz. Nochtans is steen iets opvallender aanwezig in Jette dan elders. Dat blijkt onder meer in het vreemde reliëf van sommige groene ruimtes, overblijfselen van steengroeven die destijds hebben bijgedragen tot de groei en bloei van Jette. Dit parcours langs de vroegere abtswoning, sporen van oude steengroeven, art-decogevels en huizen uit de jaren 1960 laat ons dit traditionele materiaal zien in al zijn diversiteit en in een nieuw daglicht. En dat bij avond !
85.
Kaart F 4
K
Sint-Pieterskerk Kardinaal Mercierplein – Jette A za en zo van 10u tot 18u e 19 (Jette Station) f 53-88 (Jette Station) De bakstenen kerk zoals we die vandaag kennen werd gebouwd tussen 1877 en 1880 op initiatief van de kerkfabriek die hiervoor een beroep deed op architect Charles Demaeght, ontwerper van de Sint-Lambertuskerk in Laken. Het gebouw verving een kleinere kerk met omringend kerkhof op de plaats van het huidige Kardinaal Mercierplein. De opdrachtgevers kozen voor de neogotische stijl die in die tijd volop in de mode was. Deze stijl komt in het interieur nog meer tot uiting. Toch zijn, met uitzondering van de hardstenen sokkel van de zuilen, vele elementen in stuc uitgevoerd. Het interieur werd in 1961 volledig gerenoveerd door decorateur Lukas. De kerk bezit merkwaardige orgels in romantische stijl evenals stukken meubelair afkomstig uit de vroegere abdij van Dielegem. Hiertoe behoort onder andere een indrukwekkend barok grafmonument in zwart en wit marmer ter nagedachtenis van een lid van de familie de Villegas. Tentoonstelling van bloemenkunst.
A zaterdag om 20u15 (duur : 2u) C vertrek : voor het station van Jette, Kardinaal Mercierplein in Jette (terugkeer naar dezelfde plaats) – kaart F 4 e 19 (Jette Station) f 53-88 (Jette Station) I reservaties en inlichtingen op nr. 02/427.70.29 (‘s avonds) of per e-mail (
[email protected]). Maximum 25 personen. Met de medewerking van de vereniging Rando Nocturne.
p. 84
I GAN S H OREN
/
J ETTE
/
B RU S S E L - L A K EN
/
B RU S S E L - NO H
86
86.
Kaart F 5
M
Onze-Lieve-Vrouwvan-Lourdesgrot Leopold I-straat 296 – Jette A za van 10u tot 15u zo van 10u tot 17u e 51 (Woeste) f 49-88 (Rechtschapenheid) De grot van Massabielle in Lourdes, uitgehold in een rotswand langs de rivier Gave de Pau, is uitgegroeid tot een van de grootste bedevaartsoorden ter wereld sinds de Maagd Maria er in 1858 meerdere keren verschenen zou zijn aan een jong meisje uit de streek, Bernadette Soubirous. Overal in Europa zijn sindsdien talrijke min of meer getrouwe nabootsingen van de grot opgericht. De Onze-Lieve-Vrouwvan-Lourdesgrot in Jette behoort tot de meer natuurgetrouwe replica’s. Echte natuursteen en gecementeerde structuren zorgen voor een nagenoeg perfecte illusie. De grot werd gebouwd en ingewijd in 1915, aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. Een steen afkomstig van de rots van Lourdes is onder het beeld van de Maagd geplaatst. Het altaar is een geschenk van koning Albert I en koningin Elisabeth.
87.
Kaart G 3
Memoriaal van Leopold I Park van Laken – Brussel-Laken A za en zo van 14u tot 18u e 4-23 (Araucaria) f 53 (Serres van Laken) Het Memoriaal van Leopold I of Monument van de Dynastie, bijna 43 meter hoog, werd op een terrasvormige sokkel opgericht op de hoogte van de Donderberg, in de as van het voorplein van het koninklijk paleis van Laken. Het ontwerp in pure neogotische stijl is van de Gentse architect Louis de Curte, een leerling van Viollet-le-Duc. Het immense baldakijn met opengewerkte spits, gebouwd in 1880 op initiatief van koning Leopold II, heeft de vorm van een volmaakte negenhoek. De negen met pinakels bekroonde arcaden bevatten elk een beeld dat een van de negen toenmalige provincies voorstelt en omringen de monumentale beeltenis
87 van onze eerste vorst, gesculpteerd in wit marmer door Guillaume Geefs. De koolbladkapitelen van de zuilen, de accoladevormige rondingen van de arcaden, de nissen tussen console en baldakijn refereren naar de Brabantse gotiek. Volgens het oorspronkelijke plan moest het genie van de kunsten, gebeeldhouwd door Guillaume De Groot, het sluitstuk worden van het geheel maar dit beeld werd uiteindelijk op het dak van de Koninklijke Musea van Schone Kunsten geplaatst. Een mooie wenteltrap omsloten door halfzuilen leidt naar de verdiepingen van het monument. Deze worden afgesloten door gotische balustrades waarvan de pinakels de steunbogen van de spits ondersteunen. Rondleidingen zaterdag en zondag om 14u, 15u, 16u en 17u (enkel in het Frans). Met de medewerking van Laeken Découverte.
GAN S H OREN
/
J ETTE
/
B RU S S E L - L A K EN
/
B RU S S E L - NO H
I p. 85
88
88.
Kaart H 3
L
Chinees paviljoen (Musea van het Verre Oosten)
89.
Kaart J 3
Voormalige SintNiklaaskerk
J. Van Praetlaan 44 – Brussel-Laken
Sint-Niklaasplein Brussel – Neder-Over-Heembeek
A za en zo van 10u tot 16u30
A za en zo van 10u tot 18u
e 3-23 (Araucaria)
f 47-53 (Zavelput)
Het Chinees Paviljoen, dat in opdracht van koning Leopold II gebouwd werd door de Parijse architect Alexandre Marcel, verheft zijn eigenaardige silhouet op korte afstand van de muur rond het koninklijk paleis van Laken. Hoewel reeds voltooid in 1910, werd het paviljoen pas in 1913 voor het publiek opengesteld. Het gebouw is exemplarisch voor de wijze waarop een exotische architectuur door een Europese bril werd bekeken. Veel van het beeldhouwwerk aan de buitenzijde werd in Sjanghai vervaardigd, maar het geheel draagt duidelijk de stempel van de westerse kunsttraditie. Franse ondernemingen voerden het stucwerk uit dat overvloedig aanwezig is in de vestibule op de eerste verdieping en in het trappenhuis. Dit laatste bevat ook een zeer mooie leuning in ijzersmeedwerk, parementen in imitatiemarmer en een rijk progamma stucdecoratie. Het destijds als restaurant ontworpen paviljoen is vandaag tot museum omgevormd en bevat een kostbare verzameling Chinees exportporselein.
De kerk van Over-Heembeek, gewijd aan Sint-Niklaas, werd in 1155 door bisschop Odo van Kamerijk overgedragen aan de abdij van Dielegem. Ze onderging hiermee hetzelfde lot als de naburige Sint-Pieterskerk van NederOver-Heembeek. Het huidige gebouw bevat nog enkele elementen van het oorspronkelijke Romaanse metselwerk, maar werd in de 18de eeuw volledig heropgebouwd in de architecturale stijlen van die tijd. De toren is vrij goed in de gevel geïntegreerd dankzij het gebogen fronton en de voluten van het portaal dat uit dezelfde periode dateert als het klokvormige dak van de klokkentoren. Tijdens de heropbouw werden traditionele lokale bouwmaterialen gebruikt, namelijk Brusseliaanse en Lediaanse zandsteen uit nabijgelegen steengroeven (waarvan er een zal kunnen worden bezocht). De kerk werd in 1921 ontwijd en in 1953 gerestaureerd. Het gebouw doet sinds 1960 dienst als cultureel centrum. (B 14/03/1940)
89 Tentoonstelling over het lot van enkele oude stenen gebouwen in Heembeek. Met de medewerking van de vereniging De Groene Wandeling van Neder-Over-Heembeek.
G Wa n d e l i n g Natuursteen, plaatselijk product van NederOver-Heembeek. Deze wandeling begeleidt u doorheen de geschiedenis van het Lediaanse gres, van het ontginningsproces tot oude bouwwerken in Neder-Over-Heembeek uit de 12de eeuw waarin deze steen werd gebruikt. Samen overlopen we dit erfgoed tot aan de 21ste eeuw en brengen we een bezoek aan twee ontginningsgroeven, twee kerken en een “Kluis”. A zaterdag om 9u45 en 14u (duur : 2u) C vertrek : halte “Zavelput” te Brussel-Neder-Over-Heembeek – kaart J 3 f 47-53 (Zavelput) Met de medewerking van de vereniging Groene Wandeling van Neder-Over-Heembeek.
p. 86
I GAN S H OREN
/
J ETTE
/
B RU S S E L - L A K EN
/
B RU S S E L - NO H
90
90.
Kaart H 4
l
Kerk van Onze-LieveVrouw van Laken Onze-Lieve-Vrouwvoorplein Brussel-Laken A za en zo van 14u tot 17u e 94 (Prinses Clementina) f 53 (Artiesten) Om de wens te respecteren van zijn overleden vrouw die in Laken begraven wou worden, bestelde koning Leopold I de plannen voor een nieuwe kerk. De oude kerk werd gesloopt behalve het koor dat uit 1275 dateert en nog altijd op het kerkhof staat. Architect Joseph Poelaert won de uitgeschreven wedstrijd onder een pseudoniem en leidde de werken die in 1854 begonnen. Al na korte tijd echter liet hij het toezicht over aan andere architecten om zich helemaal te wijden aan de bouw van het nieuwe justitiepaleis. Leopold II deed ten slotte een beroep op de Münchense architect Von Schmidt. De nieuwe kerk werd in 1872 ingewijd maar de werken duurde tot het begin de 20ste eeuw. Het is een van de grootste neogotische kerken van België. De voorgevel heeft een drievoudig spitsboogportaal en drie
torens met opengewerkte spitsen. Langs de zijgevels scheiden forse steunberen de tien traveeën van het schip. De achterkant wordt gedomineerd door het massieve silhouet van de koninklijke kapel. Deze veelhoekige structuur heeft een opmerkelijk piramidevormig dak met bolvormige spits. De buitenmuren van de kerk zijn opgetrokken in Belgische en Franse natuursteen. Het interieur bekoort door zijn weidsheid en homogene architectuur. De decoratie is door de opvolgers van Poelaert volledig in stuc uitgevoerd op het onderliggende bakstenen metselwerk. De basis van de zuilen in hardsteen harmonieert met de kleur van de vloertegels. Een trap achter het hoofdaltaar leidt naar de crypte. Een mozaïek beneden aan de trappen stelt de wapenschilden van de negen provincies voor. Rondleidingen langs de buitenkant van de kerk, zaterdag en zondag om 14u en 15u30. In samenwerking met Laeken Découverte. Orgelspel door de vaste organist Johan Moreau en becommentarieerd bezoek aan de speeltafel van het historische orgel van de Brusselse orgelbouwer Van Bever, zaterdag van 15u tot 16u30.
91
91.
Kaart G-H 4
l
Museum voor Grafkunst – voormalig atelier Ernest Salu Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16 Brussel-Laken A za en zo van 10u tot 18u e 94 (Prinses Clementina) f 53 (Artiesten) In de bloeiperiode van de grafkunst in de tweede helft van de 19de eeuw genoten de ateliers Salu ongetwijfeld de beste reputatie van heel Brussel. De basis van deze dynastie werd gelegd door Ernest Salu die zijn opleiding kreeg bij Guillaume Geefs. Hij was reeds in 1872 actief maar liet pas in 1881 de ateliers bouwen die herhaaldelijk zouden worden vergroot tot hun definitieve sluiting in 1984. Hij werkte ook mee aan het beeldhouwwerk van de Beurs en ontmoette daar Auguste Rodin en Julien Dillens. De tot museum voor grafkunst omgevormde gebouwen bevinden zich vlak bij het kerkhof van Laken en vormen een uniek en perfect bewaard geheel. Men kan er onder andere een grote verzameling
GANSHOREN
/
JETTE
/
BRUSSEL-LAKEN
/
BRUSSEL-NOH
I p. 87
92
gipsen mallen bezichtigen. De winkelpui met pilasters en gebeeldhouwd fronton in hardsteen bevat een groot uitstalraam waar klanten destijds het vakmanschap van de ateliers Salu konden bewonderen. Iets verder waken twee arenden over een monumentaal portaal dat toegang geeft tot een aangename wintertuin gebouwd in 1912. Achteraan liggen meerdere overvloedig verlichte ateliers die via een galerij in verbinding staan met de woning van de beeldhouwers. (B 14/05/1992) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 14u30 en 15u30. Tentoonstelling over grafstenen en hun geschiedenis. Met de medewerking van Epitaaf.
92.
Kaart G4
Kerkhof van Laken Onze-Lieve-Vrouw-vanLakenvoorplein – Brussel-Laken A za en zo van 8u30 tot 16u30 e 94 (Prinses Clementina) f 53 (Artiesten) Men neemt aan dat de bijzetting van koningin Louise Marie in de kerk van Onze-Lieve-Vrouw van Laken de Brusselse bevolking ertoe aanzette om zich niet ver van haar geliefde vorstin te laten begraven. Vooral de burgerij, de aristocratie en de kunstenaarswereld werden hierdoor aangesproken met als gevolg dat het kerkhof van Laken wel eens het “Belgische Père Lachaise” wordt genoemd. De voor deze hogere sociale klasse ontworpen monumenten munten uit door de kwaliteit van hun uitvoering en vaak ook door hun originaliteit. Het grote aantal aanvragen en de onmogelijkheid om het kerkhof te blijven uitbreiden zetten burgemeester Émile Bockstael ertoe aan om in navolging van de Zuid-Europese begraafplaatsen ondergrondse grafgalerijen te
bouwen die toegankelijk waren via bovengrondse monumenten. Opmerkelijke graven zijn dat van Ferdinand Nicolay wiens marmeren standbeeld troont op een arduinen sokkel van beeldhouwer Charles Auguste Fraikin en de imposante kapel van operazangeres Malibran die een mozaïekvloer heeft en een marmeren beeld door Guillaume Geefs, auteur van talrijke bustes en van de liggende graffiguur in wit marmer van graaf Jacques Coghen. De meest gebruikte steensoort op het kerkhof is echter hardsteen waaruit onder meer de militaire graven en ereperken zijn vervaardigd. (B 14/01/1999) Rondleidingen met nadruk op de beelden en de steensoorten van de grafmonumenten, zondag om 14u15 (afspraak aan de ingang van het kerkhof–enkel in het Frans). Met de medewerking van Laeken Découverte.
88 e l I B r u ss SCHAARBEEK / EVERE / SINT-JOOST-TEN-NODE
p.
Zwembad Neptunium 100
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
I
p. 89
93
93.
Kaart I-J 4
l
Ecole d’Arts SASASA Maeterlincklaan 2 – Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u I enkel rondleidingen (groepen van 15 personen) e 55 (Helmet) f 59 (Huart-Hamoir) Dit hoekhuis in pakketbootstijl werd in 1937 in Metzsteen gebouwd naar de plannen van architect Uytenhoven. Opmerkelijk is hoe de vensteropeningen de gevels ritmeren waarvan de duidelijk omlijnde volumes van de ene straat in de andere lijken door te lopen. Van op het dakterras heeft men een mooi uitzicht op de Huart-Hamoirlaan. Op dit bovenste niveau is een verdieping in
hedendaagse stijl bijgebouwd. Het interieur heeft geen enkele verandering ondergaan en vertoont alle kenmerken van een burgerwoning in art-decostijl. De trap met dubbele omwenteling waarvan de leuningen zich vanaf de trappalen lijken te ontrollen, wordt verlicht door een glazen dak. De hal in marbriet, de lambriseringen in edele houtsoorten en het overvloedige gebruik van steen van Basècles dragen bij tot de creatie van een kwaliteitsvolle leefomgeving. In het huis is vandaag de kunstenschool SASASA (Savoirs, Saveurs & Sagesse) gevestigd waar een twintigtal cursussen artistieke expressie worden gegeven aan volwassenen in avondonderwijs (koken, zang, schrijven, fotografie,…). Doorlopend rondleidingen. In samenwerking met Korei.
B F i e t s t o c h t Natuursteen en diverse materialen in Schaarbeek Tijdens deze fietstocht door de gemeente Schaarbeek ontdekt u hoe de materiaalkeuze voor de bouw en de decoratie van gevels in de loop van de jaren geëvolueerd is. Franse steen, Gobertangesteen, Diegemse steen maar ook keramiek en mozaïeken worden aan de hand van concrete voorbeelden getoond en becommentarieerd. De fietstocht staat ook in het teken van het rijden per fiets in de stad, met speciale aandacht voor de veiligheid en de naleving van het verkeersreglement. A zaterdag en zondag om 15u (inschrijvingen zaterdag vanaf 14u en zondag vanaf 10u) (duur : 2u30) C vertrek : Apollosquare (kant Helmetseplein) in Schaarbeek – kaart J 5 e 55 (Helmet)
94
94.
Kaart J 4
K
Kapel van het Institut de la Sainte Famille d’Helmet Chaumontelstraat 7 – Schaarbeek A za en zo van 13u tot 18u e 55 (Linde) f 59-69 (Chaumontel) Het vroegere domein Walckiers, nu ingenomen door het Institut de la Sainte Famille, bestaat uit een geheel van gebouwen uit diverse periodes. Het eigenlijke kasteel werd op het einde van de 18de eeuw gebouwd in een classicistische Lodewijk XVI-stijl. Later werden verschillende gebouwen toegevoegd waaronder een neogotische kapel in rode baksteen tussen 1895 en 1896. De plannen van architect Aymar Collès werden in München bekroond, dit wil zeggen de esthetische kwaliteit van het geheel waarbij in het interieur op geslaagde wijze Gobertangesteen is gecombineerd met roze marmer van Dinant. De meeste materialen werden reeds in gehouwen toestand aangevoerd, maar de gesculpteerde elementen werden ter plaatse vervaardigd, waarbij de omliggende natuur als inspiratiebron diende. Het schip met zijn slanke lijnen is meer dan 25 meter lang en bereikt een hoogte van 15 meter onder de kruising van de spitsbogen. Het hoofdaltaar bestaat uit een blok zwarte marmer van Namen en weegt bijna een ton. Bemerk ook twee beelden van AlbertConstant Desenfans (auteur van meerdere beeldjes van de Kleine Zavel) die de Maagd Maria en Sint-Jozef voorstellen.
I vergeet uw fiets niet. Geen fietsverhuur ter plaatse mogelijk.
Rondleidingen zaterdag en zondag om 14u30 en 16u30.
In samenwerking met GRACQ – Les Cyclistes quotidiens (lokale afdeling van Schaarbeek).
Muzikale animatie.
p. 90
I
S C H AAR B EE K
95.
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
Kaart L 6
Kerkhof van Brussel Kerkhoflaan – Evere A za en zo van 8u30 tot 16u30 f 63-66-80 (Kerkhof van Brussel) Omdat de bestaande kerkhoven te klein waren geworden, besloot het stadsbestuur van Brussel een uitgestrekt terrein van 38 hectare aan te kopen langs de Leuvense Steenweg om er een nieuw kerkhof aan te leggen. De opdracht werd toevertrouwd aan de Franse landschapsarchitect Louis Fuchs die een begraafplaats in parkstijl ontwierp met door bosjes afgeboorde gazons en door hagen omheinde ruimtes. De robuuste ingangspaviljoenen in neo-etruskische stijl werden ontworpen door architect Victor Jamaer. Het kerkhof bevat een uniek geheel herdenkingsmonumenten van hoge kwaliteit zoals het Engelse Memoriaal voor de slag van Waterloo, een werk van Jacques de Lalaing. Al wandelend door de dreven komt men langs oudere graven die overgebracht werden van de vroegere kerkhoven van Brussel, onder meer het graf van schilder Jacques-Louis David en dat van Charles de Brouckère, burgemeester van 1848 tot 1860. Bewonder het art-nouveau graf van François Verheven door Victor Horta, het graf dat Eugène Dhuicque ontwierp voor zijn moeder en nog vele andere grafmonumenten opgericht voor onder andere Henri Evenepoel, Jules Anspach, Adolphe Max, Émile De Mot en Antoine Dansaert. Meer nog dan marmer werden vooral hardsteen en witsteen gebruikt op dit museale kerkhof waarvan vele monumenten beschermd zijn. (B 06/02/1997) Wandeling “Sculpturen en grafstenen op het kerkhof van Brussel” (zie kadertekst hiernaast).
95
g Wa n d e l i n g Sculpturen en grafstenen op het kerkhof van Brussel Na een inleiding over sculpturen en grafstenen in de geschiedenis gaat deze wandeling in op de vakkennis van marmerwerkers, steenhouwers en beeldhouwers die doorgaans werkten op basis van modellen aangepast aan de wensen van de opdrachtgevers. Tijdens de wandeling op het kerkhof van de stad Brussel krijgt u hiervan een selectie te zien. De speciale esthetiek van onze kerkhoven is het resultaat van de voortzetting van deze eeuwenoude tradities. A zondag om 10u en 14u (duur : 1u30) C vertrek : hoofdingang van het kerkhof van Brussel, Kerkhof van Brussellaan in Evere – kaart L 6 f 63-66-80 (Kerkhof van Brussel) I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires op de paden van de Geschiedenis.
g Wa n d e l i n g Regionale steen in de monumenten van Evere Brussel heeft lang gebruik gemaakt van lokale steensoorten voor de bouw van zijn kleine en grote monumenten. In de omgeving waren er talrijke steengroeven, zowel ondergronds als in openlucht. Het gaat in hoofdzaak om brusseliaanse kalkzandsteen (Gobertangesteen) en lediaanse kalksteen (Balegemse steen). Deze wandeling neemt ons mee op een kleine geologische en historische excursie tussen twee Everse monumenten : de Sint-Vincentius kerk, die uit de Romaanse periode dateert (lediaanse kalksteen), en t’Hoeveke (la Fermette) uit de 18de eeuw (brusseliaanse zandsteen). Een kleine omweg door de vallei van de vlakbij stromende Zenne situeert de gebruikte steensoorten in het geologische profiel van Brussel. Speciale aandacht zal ook worden besteed aan de vegetatie op de oude muren. A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur : 2u) C vertrek : voor de kerk, Sint-Vincentiusplein in Evere – kaart K 4 e 55 (Vrede) f 45-59-64-69 (Sint-Vincentius) Met de medewerking van de Milieucommissie Brussel en Omgeving (MOB).
S C H AAR B EE K
96.
Kaart K 8
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
I
p. 91
M
Gemeenteschool nr 13 en Athénée Fernand Blum Roodebeeklaan 103 en 59 Schaarbeek A za en zo van 14u tot 18u e 23-24-25 (Diamant) f 12-21-29-28-79 (Diamant) Op het ogenblik dat ingenieur Bertrand een globaal plan ontwierp voor de buitenwijken van Schaarbeek, had het gemeentebestuur reeds de noodzaak ingezien om in de Linthoutwijk een school te bouwen. Het deed hiervoor een beroep op de ervaring van architect Henri Jacobs die een functioneel complex ontwierp zonder daarom de afwerking te verwaarlozen. De eerste gebouwen (school nr. 13, voor jongens) werden geopend in 1913. School nr. 11, voor meisjes, werd pas in 1922 in gebruik genomen, (deze school maakt vandaag deel uit van het Athénée Fernand Blum). Afgezien van het portaal met de naam van de school, dat trouwens gelijkenis vertoont met de ingang van de scholen in de Rodenbachstraat en de Bijenkorfstraat, doet niets het bestaan van een schoolgebouw vermoeden, zozeer vormt het een harmonisch geheel met de omringende huizen. Het complex is ontwikkeld aan de binnenzijde van het huizenblok en heeft polychrome gevels door de combinatie van hardsteen met gele en rode baksteen. De vloeren van de grote overdekte speelplaatsen werden door Privat Livemont en Maurice Langaskens betegeld met veelkleurige tegels. Sommige klaslokalen hebben een parement van keramiektegels in gele en bruine tinten. Rondleidingen op zaterdag en zondag om 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Pro Velo.
96
97.
Kaart J 7
L
Sint-Albertuskerk Victor Hugolaan 147 – Schaarbeek A za van 10u tot 16u30 zo van 11u30 tot 18u f 21-29-63 (Plasky), 28-61 (de Jamblinne de Meux) De Sint-Albertuskerk wordt omsloten door een huizenblok en toont aan de straatkant een gevel bestaande uit een centraal gedeelte onder een zadeldak geflankeerd door twee torens waarvan de hoogste de klokken bevat. Een portiek met drie spitsbogen onder puntgevels ligt voor de hoofdingang. Terwijl het schip uit baksteen bestaat, is de voorgevel bekleed met een parement van zandstenen breukstenen uit de steengroeve van Gesves. De bouw van de kerk begon in 1930 naar de plannen van architect Edmond Serneels, die ook de nabijgelegen Sint-Antoniuskerk ontwierp. Deze koos voor een eenvoudige gotische stijl met romaanse verwijzingen. De witheid van het interieur contrasteert met de polychrome vloer van keramiektegels. In het koor, waar een mooi geheel van glasramen uit het atelier van Colpaert hangt, bemerken we een hoofdaltaar en communiebanken in rood en zwart marmer en witsteen, ontworpen door Dom Sébastien Braun de Maredsous. De marmeren altaren in de zijkapellen werden geplaatst in 1944 naar het ontwerp van architect ArthurVerhelle. Orgelconcert op zaterdag om 15u en op zondag om 11u30.
97
p. 92
I
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
98
98.
Kaart J 7
M
Sint-Theresia van Avilakerk Rogierlaan 352 – Schaarbeek A za en zo van 14u tot 18u e 23-24-25 (Meiser) f 63 (Meiser) De Sint-Theresa van Avilakerk werd gebouwd naar een ontwerp van architect J. Coomans. Het gebouw in aangepaste romaanse stijl is opgetrokken in baksteen met witstenen sierelementen. Door de moerassige ondergrond
moesten er betonnen pijlers worden gebruikt voor de funderingen. De gevel heeft twee met lisenen versierde klokkentorens en een drievoudig ingangsportaal. Het volledig bepleisterde en van stucwerk voorziene interieur harmonieert met de marmeren vloer die een patroon van witte en zwarte tegels vormt. De composietzuilen van het schip lijken enigszins misplaatst in deze romaanse omgeving. Het koor is bekleed met geaderd beige marmer en zwart marmer, een combinatie die ook in de preekstoel terugkeert.
g Wa n d e l i n g De rocailles van het Josaphatpark Op het einde van de 19de eeuw verschijnen in het Brusselse landschap allerlei in beton uitgevoerde imitatiegrotten, rotsen, boomstammen, enz. Een van de voornaamste reden hiervoor was van economische aard. Beton en cement, producten van een industrie die in volle opgang verkeerde, maakten het mogelijk om decoratieve elementen te vervaardigen tegen een beduidend lagere kostprijs dan in meer nobele materialen. Dat neemt niet weg dat sommige van de ‘cimentiers-rocailleurs’ zeer kunstig uitgevoerde realisaties hebben nagelaten die getuigen van een reëel artistiek talent en grote vakkennis. Deze rocailles, waarvan Brussel een zeer groot en gevarieerd aanbod bezit, krijgen vandaag opnieuw meer aandacht. Dat bewijzen de restauratiecampagnes die de jongste jaren in de tuinen en parken van de hoofdstad worden ondernomen. Tijdens deze wandeling ontdekt u enkele van de zowat dertig rocaille-elementen die het Josaphatpark rijk is. Sommige zijn zelfs zeer opmerkelijk, zoals het prachtige Alpenlandschap vervaardigd door Dumillieux. A zaterdag en zondag om 11u30 en 14u (duur : 1u) C vertrek : Prevost-Delaunaysquare in Schaarbeek – kaart J 6 e 23-24 (Chazal) f 64-65 (Chazal) Met de medewerking van La Fonderie.
99.
Kaart I-J 6
Josaphatpark Schaarbeek e 23-24 (Chazal) f 54 (Chazal), 66 (Louis Bertrand) Volgens de legende zou een pelgrim bij zijn terugkeer uit Jeruzalem in 1574 zo’n treffende gelijkenis hebben gezien tussen de Roodebeekvallei en de Josaphatvallei in Palestina dat hij dit deel van Schaarbeek een nieuwe naam gaf. Op dezelfde plaats lag later een domein dat aan het begin van de 20ste eeuw versnipperd dreigde te raken. Koning Leopold II zette de gemeente ertoe aan het te onteigenen om een van de mooiste groene ruimtes in dit deel van Brussel te bewaren. Na aanleg door de Belgische landschapsarchitect Edmond Galoppin werd het park in 1904 opengesteld. De gemeente liet het verfraaien en verdriedubbelde zelfs de oorspronkelijke oppervlakte door toevoeging van aanpalende gronden. Het park is zeer gevarieerd met ruimtes voor sport en spel, een dierenverblijf, mooie gazons en talrijke schilderachtige hoekjes met decoratieve rotsen. Het Josaphatpark is trouwens recordhouder van het Brussels Gewest met een dertigtal geïnventariseerde rocaille-elementen. Naast een charmante duiventil met kap van ijzercement, een grote overdekte schuilplaats en een mooie kiosk pronkt het park met een opeenvolging van drie vijvers waarvan de laatste eindigt in een opmerkelijk geheel van namaakrotsen. Tussen schijnbaar willekeurig geschikte stenen stroomt een beekje in watervalletjes. Niet ver van daar overspant een brug met leuningen van stenen boomstammen deze waterloop. Een speciale vermelding ten slotte verdient het onwaarschijnlijke Alpenlandschap gerealiseerd door Dumillieux. (B 31/12/1974) Wandeling “De rocailles van het Josaphatpark” (zie kadertekst hiernaast).
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
I
p. 93
99
100.
Kaart I 6
K
Zwembad Neptunium Jerusalemstraat 56 – Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u f 59 (Ernest Laude) Het zwembad van Schaarbeek werd ontworpen door gemeentearchitect Laurent Senterre en in 1957 in gebruik genomen. De gevel wordt gekenmerkt door duidelijk omlijnde volumes die sterke verticale klemtonen leggen, vooral te danken aan de hoge vensteropeningen. De decoratie van het interieur werd toevertrouwd aan drie kunstenaars die als winnaar uit een wedstrijd waren gekomen, georganiseerd door het gemeentebestuur dat kunst en welzijn wou doen samengaan op een openbare plaats voor sportbeoefening. De laureaten waren Stan Hensen die een beeldhouwwerk in gedreven koper maakte voor de hal, René Harvent die de zeeleeuw van het kinderbad beitelde en Géo de Vlamynck die de monumentale mozaïek aan de ingang vervaardigde. Dit 15 m lange en 2,70 m hoge kunstwerk beeldt zwemmers uit die de golven doorklieven en andere die rusten, schijnbaar aangelokt door de koperen zeemeerminnen van Stan Hensen. In de zwemhal verwijzen de patrijspoorten en de galerijen met afgeronde hoeken en mooie leuningen naar de zogenaamde pakketbootstijl die we in de zwembadarchitectuur ook na WOII terugvinden. Rondleidingen op zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Pro Velo. Uitleg over de mozaïek van Géo De Vlamynck en zijn andere realisaties. In samenwerking met Les Amis de Géo De Vlamynck.
100
g Wa n d e l i n g De ‘blijde intredes’ van de Louis Bertrandwijk De Louis Bertrandlaan is een aaneenschakeling van gevels die met elkaar wedijveren in inventiviteit. Meerdere ervan werden bekroond bij architectuurwedstrijden die aan het begin van de 20ste eeuw werden georganiseerd. De gesculpteerde steen en decoratie in kostbare materialen zijn een lust voor het oog. Deze wandeling gunt ons een blik in de ‘blijde intredes’ van enkele privéwoningen vol imitatiemarmer en mozaïeken. Het parcours eindigt in de elegante hal van het Autriquehuis waarvoor Horta een uitbundig decor ontwierp met spiralen en voluten van wit en roze marmer. A zaterdag om 14u en 15u30 (duur : 1u) C vertrek : op de hoek van de Josaphatstraat en de Louis Bertrandlaan in Schaarbeek – kaart I 6 e 23-24 (Louis Bertrand) f 66 (Louis Bertrand) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Dienst Erfgoed van de gemeente Schaarbeek.
p. 94
I
S C H AAR B EE K
101.
/
Kaart I 5-6
E V ERE
M
Gemeentehuis Colignonplein – Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u e 55 (Verboekhoven), 92 (Pogge) f 58 (Verboekhoven), 59 (Eenens) Het huidige gemeentehuis in neoVlaamse renaissancestijl werd door koning Albert I in 1919 plechtig geopend. Dit gebouw, ontworpen door Maurice Van Ysendijck, verving het vorige gemeentehuis, een imposant bouwwerk opgetrokken naar de plannen van zijn vader, Jules-Jacques Van Ysendijck, dat in 1911 door een felle brand volledig in de as werd gelegd. Het nieuwe gemeentehuis leek sterk op het vorige maar maakte deel uit van een ruimer stedenbouwkundig project. Het plein rond het gemeentehuis werd namelijk bebouwd met een homogeen geheel van woonhuizen dat tot vandaag vrij goed bewaard is. Aan de decoratie van het interieur werd grote zorg besteed. Witsteen vormt schijnbaar de architecturale structuur die de andere muurgedeeltes draagt uitgevoerd in baksteen met een ruitvormig decor van zwarte geverniste bakstenen. Het geheel rust op een onderbouw
101
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
in hardsteen met bossage. De borstweringen zijn versierd met kleurrijke faiencetegels. Het interieur van het gebouw heeft een opmerkelijke decoratie. Marmer voert de boventoon in een rijk palet van kleuren. Het is het materiaal van de eretrap, de vloer van de bezoekershal en het merendeel van de decoratie in de lokettenzaal. Marmer is ook overvloedig gebruikt voor de schouwen en voor de borstbeelden en beeldhouwwerken die het geheel van het gebouw decoreren. (B 13/04/1995) Rondleidingen, zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Pro Velo. Tentoonstelling : “De kunst van steenhouwers en ornementbeeldhouwers in Schaarbeek” (zie kadertekst hieronder).
102.
Kaart H 6
l
Sint-Jan-en-SintNiklaaskerk Brabantstraat 75 – Schaarbeek A za en zo van 14u tot 18u e 3-4-25-55 (Noordstation) f 14-58-61 (Noordstation) De gevel van de Sint-Jan-en-SintNiklaaskerk, neoclassicistisch van stijl met enkele eclectische kenmerken, volgt de rooilijn van de huizen van de Brabantstraat. De centrale travee onder fronton wordt bekroond door een vierkante klokkentoren. De kerk werd dankzij de gulheid van JeanNicolas Nevraumont tussen 1847 en 1850 gebouwd naar de plannen van architect J.P.J. Peeters die de antieke bouwprincipes toepaste volgens de interpretatie van de Lodewijk XVI-stijl. Hieraan dankt de kerk haar algemene imposante voorkomen. De geledingen worden benadrukt door hardstenen elementen, zoals de omtrek van de nissen, de zuilen van de klokkentoren, het fronton, de muurplinten, de kroonlijst en de schijnvoegen van de ingang. In het interieur vallen de massieve Korinthische zuilen op, die verdubbeld zijn om de gewelven te dragen. De cor-
H Te n t o o n s t e l l i n g De kunst van de steenhouwers en de ornementbeeldhouwers in Schaarbeek Deze didactische tentoonstelling laat ons via foto’s en allerlei documenten de diversiteit aan steensoorten ontdekken evenals de bewerkingstechnieken van anonieme ambachtslieden en enkele ornementbeeldhouwers. Deze laatsten hebben in Schaarbeek vaak prachtige gevelbekledingen rond historische thema’s vervaardigd voor gebouwen in eclectische of artnouveaustijl. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C plaats : Schepenzaal, gemeentehuis van Schaarbeek, Colignonplein in Schaarbeek – kaart I 5-6 e 55 (Verboekhoven), 92 (Pogge) f 58 (Verboekhoven), 59 (Eenens) Met de medewerking van de vereniging Patrimoine de Schaerbeek (PatriS).
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
I
p. 95
g Wa n d e l i n g Steen en afgeleide materialen in de Schaarbeekse gevels
102 responderende pilasters ritmeren de zijmuren. De zuilen en pilasters, bekleed met scagliola, dragen kapitelen met een weelderig decor. De zwikken van de transeptkoepel en het halfronde koepelgewelf van het koor zijn rijkelijk versierd met stucwerk. Behalve Peeters waren ook de architecten D. Peeters, E. Carpentier en G. Hansotte bij de bouw van de kerk betrokken. Een opmerkelijk meubilair en een romantisch orgel vervolledigen het fraaie interieur. Het hoofdaltaar in wit marmer en enkele beelden zijn het werk van beeldhouwer Guillaume Geefs. (B 22/02/1984)
Tussen 1880 en 1914 beleefde de gemeente Schaarbeek een van haar meest intensieve verstedelijkingsfases. Deze periode stemt overeen met de bloeitijd van het eclecticisme dat graag diverse materialen voor de gevelbekleding van burgerwoningen combineerde, zowel inlandse als Franse natuursteen, die op kunstzinnige wijze tot een geheel werd verwerkt. De twee wandelingen laten u kennismaken met de ornamentele rijkdom van de eclectische stijl, de kwaliteit van de materialen en het verbluffende vakmanschap dat voor de uitvoering van de geveldecors vereist was. A zaterdag en zondag om 14u30 (duur : 1u30) c vertrekplaatsen : > zaterdag : voor het hoofdportaal van de Koninklijke Sint-Mariakerk, Koninginneplein in Schaarbeek – kaart H-I 6 e 92-94 (Sint-Maria) > zondag : voor het Weldoenersmonument, Weldoenersplein in Schaarbeek – kaart J 7 e 25 (Weldoeners) f 65 (Weldoeners) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de vereniging Patrimoine de Schaerbeek (PatriS).
g Wa n d e l i n g
g Wa n d e l i n g
Schaarbeek in de Belle Epoque
Mozaïek van mozaïeken in Schaarbeek
De wandeling start aan de imposante Koninklijke SintMariakerk. Via het cultuurhuis ‘Les Halles’, enkele artiestenwoningen en het kleurrijke neo-Renaissance gemeentehuis van Schaarbeek verkennen we nadien de wijk rond de Louis Bertrandlaan, bekend voor zijn art nouveauhuizen. Een keramisch paneel brengt er ook de vroegere dorpskerk in herinnering.. We eindigen bij een fraaie woning van de beroemde Victor Horta, het Autriquehuis, in de Haachtsesteenweg.
Schaarbeek, mozaïek van culturen en atmosferen, bezit ook een grote diversiteit aan bouwstijlen en de mozaïeken dragen ongetwijfeld hun steentje bij aan deze rijke schakering. Byzantijns of mediterraan, art nouveau of modern, sierlijk of naïef, oud of hedendaags spreidden ze de charme tentoon van hun levendige kleuren en geraffineerde composities. Een mozaïekkunstenaar neemt u mee van de Koninklijke Sint-Mariakerk naar het Neptunium en geeft alle nodige uitleg. Maar ook gewoon bewonderen is toegestaan !
A zaterdag en zondag om 10u30, 13u30 en 16u (duur : 2u)
A zaterdag om 10u30 (duur : 2u)
C vertrek : voor de hoofdingang van de Koninlijke SintMariakerk, Koninginneplein in Schaarbeek – kaart H-I 6 e 92-94 (Sint-Maria) Met de medewerking van Culturama.
C vertrek : voorplein van de Koninklijke Sint-Mariakerk, Koninginneplein in Schaarbeek – kaart H-I 6 e 92-94 (Sint-Maria) I reserveren verplicht op 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Bus Bavard.
p. 96
I
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
103
103.
Kaart H 7
l
Familiehulp – voormalig Hotel Puccini Koningsstraat 294 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 2-6 (Kruidtuin)
104
e 92-94 (Gillon) f 61 (Kruidtuin) Het hotel Puccini, oorspronkelijk de woning van baron de Mesnil en slechts vier traveeën breed, vormt samen met de aanpalende woning een gemeenschappelijke gevel van zeven traveeën geïnspireerd op de architectuur van de Italiaanse renaissancepaleizen. De bekronende balustrade en vijf van de vensters met fronton op de eerste verdieping zijn gerecupereerde elementen van de afgebroken Villa Cazeaux. De gevel, waarin witsteen afwisselt met hardsteen, heeft twee inrijpoorten op de begane grond. Het interieur bewaart een mooi geheel van salons met hun oorspronkelijke decoratie waarbij vrijuit geput is uit de stijlen die in de 19de eeuw in de mode waren, meer bepaald neogotiek, neorenaissance, neo-Lodewijk XV- en neo- Lodewijk XVI-stijl. Rijkelijk versierde schouwen, stucwerk, cassetteplafonds en originele kroonluchters brengen de sfeer van destijds tot leven. Rondleidingen, zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei. Rondleidingen in Franse gebarentaal, zaterdag en zondag om 14u30. Met de medewerking van Arts et Culture.
104.
Kaart H 7
l
SD Worx – voormalig RVS-gebouw Koningsstraat 284 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 2-6 (Kruidtuin) e 92-94 (Gillon) f 61 (Kruidtuin) Dit kantoorgebouw in functionalistische stijl werd in 1936 in opdracht van de Rotterdamsche Verzekering Sociëteiten (RVS) gebouwd op de plaats van een herenhuis uit 1863. Op de gevel staat de naam J. Duynstee, die blijkbaar de plannen heeft getekend. Het oorspronkelijke gebouw aan de SintFranciscusstraat werd kort nadien vergroot tot aan de Koningsstraat. In 1955 voegde architect Charles van Nueten een nieuw kantoorgebouw toe aan het bestaande. De gevelopstand wordt gekenmerkt door een sierlijk spel van volumes en brede en smalle vensteropeningen, rechthoekig of bijna vierkant. Het als vlaggenmast uitspringende hoekgedeelte en de beglaasde
koker die boven de kroonlijst uitsteekt onderstrepen de verticaliteit van het gebouw. De brede toegangsdeur heeft een omlijsting in hardsteen met een streepvormige mozaïekdecoratie. Dit motief wordt herhaald in de hardstenen sokkel van het gebouw waarvan de gevels gecementeerd zijn. Mooie artdecoglasramen, mozaïeken, bas-reliëfs en wanden in keramiektegels maken deel uit van de interieurdecoratie. In een van de zalen beeldt een grote compositie van keramiektegels de steden Brussel en Rotterdam uit. Hun monumenten vormen een fries onderbroken door de naast elkaar geplaatste wapenschilden van de twee steden en door pijlers in zwarte keramiek op de zijkanten. Op een ander parement zijn jagers onder palmbomen te zien. (B 08/08/1988) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei. Rondleidingen in Franse gebarentaal, zaterdag en zondag om 16u. Met de medewerking van Arts et Culture.
S C H A A R B E E K
/
E V E R E
/
S I N T- J O O S T- T E N - N O D E
I
p. 97
105
105.
j Rondleidingen in gebarentaal
Zoals elk jaar organiseert de vereniging Arts et Culture rondleidingen in Franse gebarentaal, bestemd voor dove en slechthorende personen. Dit jaar zijn drie plaatsen op deze manier te bezoeken : > Charliermuseum (notitie 110 pagina 100) A zaterdag en zondag om 11u15 > Familiehulp – Voormalig Hotel Puccini (notitie 103 pagina 96) A zaterdag en zondag om 14u30 > SD Worx – Vroeger RVSgebouw (notitie 104 pagina 96) A zaterdag en zondag om 16u
Kaart I 7
Armand Steurssquare Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 10u tot 18u f 61 (Steurs) De Armand Steurssquare, aangelegd naar de plannen van architect Eugène Dhuicque die voor een asymmetrische aanleg koos, werd op 3 juli 1932 feestelijk geopend. Ze was een eerbetoon aan de burgemeester van Sint-Joost die voor de watervoorziening van een aantal Brusselse wijken had gezorgd. Het geheel is typerend voor de interbellumperiode. De square werd boven op de overwelfde spoorlijn BrusselLuxemburg aangelegd waarbij de helling van het terrein maximaal werd benut. In het algemeen is er overvloedig gebruik gemaakt van hardsteen, zowel voor de balustrades en de rand van het grote waterbekken als voor de treden, trapbomen, schachten en schalen van de terrassen. Dezelfde steen werd ook gebruikt voor de beeldengroep De steenhouwers van Guillaume Charlier, de halfcirkelvormige
zuilengalerij rond de eeuwfeestboom, de fontein waarop het bronzen beeld De bron van Julien Dillens staat, en het gedenkteken voor Steurs ook al bestaat de vloerbekleding hier uit tegels van Euvillesteen. De terrasmuren ten slotte zijn bekleed met breukstenen in witte zandsteen van Chantelet. De gevarieerde groenaanleg met enkele opmerkelijke soorten en bloeiende planten werd ontworpen door landschapsarchitect Jules Janlet. (B 17/06/1993) Rondleidingen zaterdag en zondag om 11u en 15u (afspraak voor het monument voor Armand Steurs). Didactische borden over de ontstaansgeschiedenis van de square met speciale aandacht voor de steensoorten. Met de medewerking van de Amis du square Armand Steurs.
p. 98
I
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
106.
Kaart I 7
M
Recreatief centrum van Sint-Joost-ten-Node – voormalig Hotel Govaerts de Liedekerkestraat 112 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 11u tot 17u d lijnen 2-6 (Madou) f 29-63-65-66 (Sint-Joost)
106
Dit herenhuis niet ver van de Leuvense Steenweg was de woning van architect Léon Govaerts. In feite ging het om een bestaande woning die hij grondig verbouwde. De indeling van de vertrekken met de centrale inkomhal bleef bewaard, maar de decoratie werd aangepast en de gevel gemoderniseerd. Plannen uit 1899 laten een verhoging met een halve verdieping zien. Kort daarna kreeg de gevel een polychroom decor in art-nouveaustijl. Het parement van witte baksteen wisselt af met elementen in hardsteen en baksteen, terwijl boven de ramen sgraffiti werden
107.
Kaart I 7
L
Sint-Joostkerk Leuvensesteenweg 99 Sint-Joost-ten-Node A za van 10u tot 17u zo van 13u tot 17u d lijnen 2-6 (Madou) f 29-59-63 (Sint-Joost)
107
Door de bevolkingsaangroei van SintJoost-ten-Node in de 19de eeuw en de vraag van de burgerij naar een meer monumentale kerk werd door de kerkfabriek de nodige stappen gezet voor de vervanging van het landelijke dorpskerkje. De werken namen een aanvang in 1864 o.l.v. architect Jean-Fréderique Vander Rit. In mei 1865 waren het koor, het schip, de sacristie en de vier dwarsbeuken voltooid. Met een plechtig Te Deum werd de nieuwe kerk ingewijd door pastoor Egidius Aertssens, wiens beeltenis te zien is in het grote westelijk glasraam. De gevel en de toren (1891) werden later voltooid door architect
aangebracht. De afgeronde houten kroonlijst boven de gevel heeft weinig gebruikelijke afmetingen. De voordeur onder de erker met metalen structuur geeft toegang tot de vestibule waarin zich een wenteltrap bevindt met smeedijzeren leuning. De verschillende vertrekken zijn gedecoreerd in uiteenlopende stijlen, kenmerkend voor het eclecticisme. Een van de salons heeft lijstwerkpanelen en een rijkelijk stucplafond in Lodewijk XVI-stijl, terwijl de kroonlijst van de eetkamer met zijn decor van gestileerde bloemen aansluit bij de art nouveau. Andere structurele en ornamentele details behoren onmiskenbaar tot de neo-Vlaamse renaissance. De marmeren schouwen ten slotte zijn van neoclassicistische signatuur. (B.29/06/2000)
Jules-Jacques Van Ysendijck, senior. De gevel in neo-barok werd gebouwd met okerkleurige zandsteen en vertoont gelijkenissen met de Brusselse Begijnhofkerk. Binnen trekken de drie marmeren barokke altaren, afkomstig van de O.-L.-Vrouw ter Kapellenkerk, de aandacht van de bezoeker. Het centrale zwart marmeren altaar is in art decostijl. Het hoofdaltaar bevat een kopie van O.-L.-Vrouw ten Hemelvaart van Pieter-Paul Rubens, waarvan het origineel dit altaar oorspronkelijk versierde. Merkwaardig zijn ook de glasramen en in de crypte bevinden zich oude grafstenen van voor de bouw van de kerk. (B 04/06/2009) Rondleidingen door Jos Laporte, op zaterdag en zondag om 14u.
S C H AAR B EE K
108.
Kaart I 7
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
I
p. 99
K
Gemeentehuis van SintJoost-ten-Node Sterrenkundelaan 13 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 11u tot 17u d lijnen 2-6 (Madou) f 29-63-65-66 (Madou) Het gemeentehuis van Sint-Joost-tenNode met zijn parmantige gevel in Beaux-Artsstijl uit 1911, ligt wat verstopt aan de voet van een hoge kantoortoren. Oorspronkelijk stond hier een paviljoen bewoond door violist Charles De Bériot. Dit werd in 1868 aangekocht door de gemeente en verbouwd door architect Léon Govaerts. De inrichting van het interieur werd toevertrouwd aan G. Charle. Het gebouw in witsteen heeft een gelijkvloerse onderbouw in hardsteen met voegen. De kroonlijst met tandlijst en klossen wordt bekroond door een attiek met een fries van guirlandes. De hoofdingang, gemarkeerd door een elegante smeedijzeren luifel, bevindt zich in de centrale halfronde travee bekroond door een koepel met lantaarn. Het gemeentehuis werd in 1967 vergroot door architect Vandenhoutte die een paviljoen aanbouwde op de hoek van de Verbondstraat. In de salons hangen werken van 19deeeuwse Belgische kunstenaars. Opmerkelijk zijn ook de monumentale trap met elementen in marmer, en de mozaïekvloer van de grote hal. (B 22/10/1992) Informatiepunt over “De verschillende facetten van steen in SintJoost-ten-Node” in de inkomhal.
108
H Wa n d e l r o u t e Verschillende facetten van steen in Sint-Joost-ten-Node Met een kleine verklarende gids kan u vrij op pad langs het – vaak miskende – architecturale erfgoed van de gemeente Sint-Joost-ten-Node. De wandelroute gaat langs merkwaardige gebouwen in gemeentelijk bezit (het gemeentehuis, het hotel Govaerts, het Charliermuseum,…) maar ook langs particuliere gebouwen die soms uitzonderlijk zijn opengesteld voor het publiek (SD Worx, vroegere hotel Puccini,…). Overal treffen we variaties aan op het thema van de steen, gaande van mozaïek over stuc en marmer tot hardsteen. De gids met het parcours en andere nuttige informatie is beschikbaar in de verschillende toegankelijke plaatsen van de gemeente. Met de medewerking van de Dienst Cultuur van de gemeente SintJoost-ten-Node.
p. 100
I
109.
S C H AAR B EE K
/
Kaart I 8
E V ERE
l
Voormalige woning van architect Cluysenaar Kunstlaan 11 – Sint-Joost-ten-Node A enkel zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Kunst-Wet), 2-6 (Madou) f 22 (Kunst-Wet), 29-63-65-66 (Madou) De bezoekers die het imposante gebouw aan de Kunstlaan 10-11 betreden wacht een heuse verrassing. Dit was oorspronkelijk de eigen woning van architect J.-P. Cluysenaar, door hemzelf ontworpen in 1841 en gebouwd vanaf 1846 in classicistische stijl met een bepleisterde gevel op een sokkel van hardsteen. Het gebouw onderging nadien talrijke veranderingen. Een deel van het originele stucwerk ging verloren in 1935 toen het gebouw en de gevel voor commerciële doeleinden werden verbouwd. In
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
dezelfde periode verdwenen ook enkele salons. Een in 1988 ingezette beschermingsprocedure belette de totale ontmanteling maar kon niet verhinderen dat het bestaande gebouw werd ingekapseld in een grootschalig postmodernistisch complex. Gelukkig bleef de grote monumentale hal in neoclassicistische stijl bewaard met de aan beeldhouwer Mélot toegeschreven plaasteren borstbeelden, die deel uitmaken van de decoratie, en elegante arcaden op Ionische gekoppelde zuilen. Twee salons bezitten nog hun marmeren schouwen en rijke decors van stucwerk en verguldsel in neorenaissancestijl. Engeltjes, ranken en vruchten verfraaien de cassetteplafonds. (B 24/08/1992) Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.
109
110.
Kaart I 8
l
Charliermuseum Kunstlaan 16 – Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 11u tot 17u d lijnen 1-5 (Kunst-Wet), 2-6 (Madou) f 22 (Kunst-Wet), 29-63-65-66 (Madou)
110
In 1890 kocht kunstliefhebber en verzamelaar Henri Van Cutsem twee aanpalende huizen aan de huidige Kunstlaan. Het eerste huis, in neoclassicistische stijl en vier traveeën breed, dateert uit 1844 en is intact gebleven. Het tweede werd gesloopt en heropgebouwd om het geheel meer eenheid te geven. Hardsteen waaruit de kordonlijsten, banden en deur- en vensteromlijstingen bestaan, verfraait de gevel. Het perceel, dat zich uitstrekt tot aan de Liefdadigheidsstraat, bevatte destijds ook paardenstallen en koetshuizen. Henri Van Cutsem liet deze aanhorigheden afbreken en gaf
Victor Horta opdracht twee lange galerijen met beglaasd dak te bouwen. De met marmer versierde hal en grote trap geven toegang tot de verschillende salons die een interessante verzameling schilderijen, beelden, meubilair, wandtapijten en faience bevatten. Ook de marmeren schouwen in Lodewijk XV- of Lodewijk XVI-stijl van deze salons trekken de aandacht. In 1904 vermaakte Van Cutsem zijn herenhuis aan beeldhouwer Guillaume Charlier die het in 1925 op zijn beurt naliet aan de gemeente Sint-Joost-ten-Node. (B 15/07/1993) Rondleidingen zaterdag en zondag om 13u en 14u30. Rondleidingen in Franse gebarentaal, zaterdag en zondag om 11u30. Met de medewerking van Arts et Culture.
S C H AAR B EE K
/
E V ERE
/
S I NT - J OO S T - TEN - NODE
I
p. 101
111
111.
Kaart I 8
l
Sint-Julianakapel Liefdadigheidsstraat 41 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 10u tot 18u d lijnen 1-5 (Kunst-Wet), 2-6 (Madou) f 22 (Kunst-Wet), 29-63-65-66 (Madou) De kleine, aan Sint-Juliana toegewijde kapel werd in 1886 gebouwd op de top van de hoogte van Sint-Joost, naar de plannen van architect Joris Helleputte. Het eenbeukige gebouw met vijf traveeën, opgetrokken in baksteen en hardsteen, bezit een neogotisch decor van uitzonderlijke waarde door zijn integriteit en samenhang. Het interieur, dat de invloed verraadt van Jean-
Baptiste Bethune en diens eigentijdse interpretatie van de gotische architectuur, bevat een mooi geheel van sjabloonschilderijen, polychrome muurbeschilderingen die parementen van rode baksteen en witsteen maar ook van geplooide draperieën imiteren, evenals monumentale taferelen op pleisterwerk, metselwerk en doek. In het koor ondersteunen slanke zuiltjes in gepolijste en vergulde hardsteen de gewelfribben. Het hoofdaltaar in zwart, rood en groen Mazymarmer harmonieert met de polychrome vloerbetegeling. Het neogotische meubilair is ongetwijfeld uitgevoerd onder leiding van Joris Helleputte. De kapel is in mei 2009 aangekocht door de Stichting Menselijke Waarden die er het Roemeens Cultureel-Spiritueel Centrum geopend heeft om het imago van Roemenië in Europa te promoten via cul-
turele activiteiten en het exposeren van werk van jonge kunstenaars. De kapel werd op 1 december 2009 gewijd en draagt voortaan de naam van SintParaschevakerk. Ze doet dienst voor specifieke religieuze plechtigheden. (B 30/03/1989) Tentoonstelling en verkoop van Roemeense ambachtelijke voorwerpen.
p. 102
I
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Publicaties van de Directie Monu
BRUSSEL, STAD VAN KUNST EN GESCHIEDENIS
36. De Wolstraat en haar historische gebouwen (Nl-Fr) 37. Koninklijk domein van Laken (Nl-Fr)
1. Het Jubelpark, zijn gebouwen en musea (NI-Fr-Sp-Eng)
38. Kerkhoven en begraafplaatsen (Nl-Fr)
2. Het kerkhof aan de Dieweg (Nl-Fr)
39. Geschiedenis van de Brusselse scholen (Nl-Fr)
3. De Grote Markt van Brussel (NI-Fr-Sp-Eng)
40. De Ringlanen (Nl-Fr)
4. De Begijnhofwijk (Nl-Fr)
41. De abdij van Dielegem (Nl-Fr)
5. De Heizel (NI-Fr-Sp-Eng)
42. Het voormalige Coudenbergpaleis (Nl-Fr)
6. De Louis Bertrandlaan en het Josaphatpark (Nl-Fr)
43. Appartementsgebouwen uit het interbellum (Nl-Fr)
7. Drie voorbeelden van passages uit de 19de eeuw (NI-Fr-Sp-Eng)
44. Het Rijksadministratief Centrum (Nl-Fr)
8. Anderlecht (Nl-Fr)
45. Het gemeentehuis van Schaerbeek (Nl-Fr)
9. De Zavel (N -Fr-Sp-Eng)
46. De Marollen (Nl-Fr.)
10. De vijvers van Elsene en omgeving (Nl-Fr)
47. In het hart van Vorst (Nl-Fr.)
11. De Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)
48. De cafés van Brussel (Nl-Fr.)
12. Het Leopoldspark (NI-Fr-Sp-Eng)
49. Het rurale erfgoed (Nl-Fr.)
13. De Squareswijk (NI-Fr-Sp-Eng) 14. De Armand Steurssquare (Nr-Fr) 15. Het Koningsplein en de Warandewijk (NI-Fr-Sp-Eng) 16. De Observatoriumwijk (Nl-Fr) 17. De Tervurenlaan (Nl-Fr) 18. Het Woluwedal (Nl-Fr) 19. De Louizalaan (NI-Fr 20. De centrale lanen (N -Fr) 21. Sint-Gillis (Nl-Fr) 22. De Ringlanen (Nl-Fr) 23. De Sint-Bonifatiuswijk (Nl-Fr) 24. De Onze-lieve-Vrouw-ter-Sneeuwwijk (Nl-Fr) 25. De Brusselse kanalen (Nl-Fr)
ARCHEOLOGIE IN BRUSSEL 1. De Rijke Klarenwijk: van Priemspoort tot Klooster (Nl-Fr) 2. Brouwerijen in de Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr) 3. Middeleeuwse ambachten en stedelijk wonen (Nl-Fr) 4. Rond de eerste stadsomwalling (Nl-Fr)
26. De Marktplaatsen van de Vijfhoek (Nl-Fr) 27. Gangen in Brussel (Nl-Fr) 28. Ukkel, huizen en villa’s (Nl-Fr) 29. De eerste omwalling (Nl-Fr) 30. Het Ter Kamerenbos (Nl-Fr) 31. Het Justitiepaleis (Nl-Fr) 32. De Ter Kamerenabdij (Nl-Fr)
GESCHIEDENIS & RESTAURATIE
33. De Molièrelaan en de Berkendaalwijk (Nl-Fr)
De Sint-Hubertusgalerijen (Nl-Fr)
34. De tuinwijken Le Logis en Floréal (Nl-Fr)
De Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk (Nl-Fr)
35. Geschiedenis van de Brusselse bioscopen (Nl-Fr)
Villa Empain (Nl-Fr-Gb)
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
I p. 103
menten en Landschappen ATLAS VAN DE ARCHEO LOGISCHE ONDERGROND VAN HET GEWEST BRUSSEL
MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN
1. Sint-Agatha-Berchem (Nl-Fr)
Deel l
2. Sint-Lambrechts-Woluwe (Nl-Fr)
Deel 2 Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Gevrijwaarde monumenten en landschappen (Nl-Fr)
3. Ukkel (Nl-Fr) 4. Vorst (Nl-Fr)
Brussel, beschermde monumenten (Nl-Fr)
Deel 3 Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Beschermde monumenten en landschappen (Nl-Fr)
5. Jette (Nl-Fr) 6. Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr) 7. Etterbeek (Nl-Fr) 8. Anderlecht (Nl-Fr) 9. Watermaal-Bosvoorde (Nl-Fr) 10.1 Brussel-VijfhoekArcheologische potentieel (Nl-Fr) 10.2 Brussel-VijfhoekArcheologlsche ontdekkingen (Nl-Fr) 11. Koekelberg (Nl-Fr)
OPEN MONUMENTENDAGEN
12. Brussel-Noordoostwijk (Nl-Fr)
Architecturale gehelen in het Brussels Gewest (Nl-Fr)
13. Sint-Gillis (Nl-Fr)
Plaatsen om te feesten (Nl-Fr)
14. Sint-Pieters-Woluwe (Nl-Fr)
Kunst en openbaar erfgoed (Nl-Fr)
15. Elsene (Fr-Nl) 16. Schaarbeek (Nl-Fr)
Een eeuw architectuur en stedenbouw: 1900-2000 (Nl-Fr)
17. Sint-Jans-Molenbeek (Nl- Fr)
Erfgoed en Ambachten (Nl-Fr)
18. Evere (Nl- Fr)
Archeologie van Neolithicum tot industriële revolutie (Nl-Fr)
19. Brussel-Louizawijk (Nl- Fr) 20. Ganshoren (Nl- Fr)
Handel (NL-Fr) Modernisme – art deco (Nl-Fr) Brussel, 175 jaar hoofdstad (Fr-Nl) Lichaam en Geest (Fr-Nl) Architectuur sinds de Tweede Wereldoorlog (Nl-Fr)
INVENTARIS VAN HET CULTUURBEZIT IN BELGIË BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST Deel I A
Brussel Vijfhoek A-D (Nl-Fr)
Deel I B
Brussel Vijfhoek E-M (Nl-Fr)
DeeI 1C
Brussel Vijfhoek N-Z (Nl-Fr)
Deel 2
Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)
Deel 3
Etterbeek (Nl-Fr)
De inventarissen van Sint-Gillis, Sint-Joost-ten-Node en Etterbeek, Brussel uitbreiding zuid, Elsene en Sint-Pieters-Woluwe (en weldra van Brussel uitbreiding oost, kunnen geraadpleegd worden op de volgende site : http://www.irismonument.be
Van andere oorden (Nl-Fr) Steen & Co (Nl-Fr)
Beschikbaar in de betere boekhandels (Opgelet: meerdere titels zijn momenteel niet meer in voorraad) De Directie Monumenten en Landschappen heeft eveneens verschillende gratis publicaties. De lijst van deze publicaties is raadpleegbaar op de website www.monument.irisnet.be
p. 104
I
o p e n
m o n u m e n t e n d a g e n
Op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Onder bescherming van de Raad van Europa, in het kader van de Europese Monumentendagen Begeleidingscomité Pascale INGELAERE, en Anne-Sophie WALAZYC, Kabinet van Minister-President Charles Picqué Organisatie Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Algemene coördinatie Paula DUMONT en Brigitte VANDER BRUGGHEN met de medewerking van Cindy DE BRANDT Redactie De teksten over de opengestelde monumenten werden geschreven door Christophe VACHAUDEZ Vertaling Gitracom Revisie en verbetering teksten Harry LELIÈVRE, Directie Monumenten en Landschappen Herkomst foto’s De foto’s werden genomen door Alfred de VILLE de GOYET, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest behalve : Christine Bastin en Jacques Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1,4,35,59,67,91,92,95 en 111) Georges DE KINDER (50) Johan JACOBS (13) Fréderic LEROY (75) Norman SZKOP (38 en 55) Marcel Vanhulst, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (33) De Vrienden van het Zoniënwoud (47) Directie Monumenten en Landschappen (26,76 en 85) Koninklijk Conservatorium Brussel/Conservatoire royal de Bruxelles (25) Pierres et marbres de Wallonie (Killingshot) (29) Sasasa (93) Vlaams Parlement (9) Foto Hotel Van Eetvelde (37) en Hotel Winssinger (67) : arch. V. Horta@Sofam 2010 Ontwerp omslag en affiche Kaligram, Brussel
Dankwoord De Directie Monumenten en Landschappen wenst alle openbare en privé-instellingen te danken, alsook alle eigenaars die hebben bijgedragen tot het succes van de Brusselse Open Monumentendagen. De Directie dankt ook de vereniging Patrimoine et Culture die het centraal informatiepunt ontvangt.
Ontwerp programma, opmaak en cartografie Kaligram, Brussel Druk IPM, Brussel Verantwoordelijk uitgever Patrick CRAHAY, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel De inlichtingen in deze brochure kunnen buiten onze wil om gewijzigd worden.
Informatie Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest : Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – CCN - Vooruitgangstraat 80 – 1035 BRUSSEL Infolijn op 18 en 19 september 2010, van 10u tot 17u : 0800/40 400 fax : 02/204.15.22 – e-mail :
[email protected]
Gebruikte pictogrammen
a
Openingsuren en data
d
Metrolijnen en haltes
e
Tram
Het is verboden te roken, te eten en te drinken tijdens het bezoek; het is mogelijk dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan.
f
Bus
De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst, wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of ingeschreven werd op de bewaarlijst.
g
Wandeling
h
Tentoonstelling
b
Fietstocht
i
Enkel te bezoeken met gids of reserveren is verplicht
De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openingsen sluitingsuur. De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren vroeger te sluiten bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken uur kunnen eindigen.
De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen en wordt u dan gratis toegestuurd. De informatie over het openbaar vervoer werd ons verschaft door het MIVB. Zij vermeldt de haltes die zich in de nabijheid bevinden van de plaatsen en vertrekpunten, rekening houdend met de dienstregeling op zaterdag en zondag.
Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit Dankzij de medewerking van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHPH), wordt de toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit vermeld naast elk gebouw dat in het programma opgenomen is. Dat is gebaseerd op de gegevens die de verantwoordelijken van de opengestelde plaatsen hebben meegedeeld en werd nog eens gecontroleerd door een lid van de vereniging. Locaties in de open lucht en galerijen werden hierbij buiten beschouwing gelaten, alsook de gebouwen waarvoor onvoldoende gegevens verstrekt werden.
Van de plaveien onder onze voeten tot de leien op de daken, een stad, ook al is ze rijkelijk voorzien van parken en tuinen, is essentieel een stenen omgeving. Dit verleent haar eerder een negatief imago want steen wordt algemeen beschouwd als grauw en kil, hard en onwrikbaar, monotoon. Wanneer we echter ‘de stad door de stenen’ zien dan worden we ons bewust van een immense rijkdom aan kleuren, vormen en texturen. Deze publicatie belicht de aspecten die typisch zijn voor het hoofdstedelijk gebied :
Opgelet : voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het telefoonnummer vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en om voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar het vertrekpunt van de activiteiten gaan, want annuleringen zijn immers nooit uitgesloten.
Ste e n & Co
Waar komen de in Brussel gebruikte steensoorten vandaan ? Van de groeve tot de werf aan de hand van enkele emblematische monumenten.
c j
Vertrekpunt of plaats van activiteit Rondleiding in gebarentaal
Brusselse interieurs zijn rijk aan decoratie met marmer en gepolijste steensoorten. Technische evolutie en modes gaan hier hand in hand. Ook in architectuur is niet alles wat blinkt goud. Wat zijn stuc, staff en carton-pierre en hoe kunnen we ze onderscheiden ? Wie zich geen natuursteen kan veroorloven gaat op zoek naar alternatieven. Het gebruik van de-
Deze publicatie, rijkelijk geïllustreerd, wordt uitgegeven door de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria en normen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de volgende logo’s :
coratieve bouwmaterialen als keramiek en glas
k
Toegankelijk : er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in
Gevels voorzien van een bepleistering met schijn-
Tijdens de Open Monumentendagen zal het ver-
een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen.
voegen om ‘Franse steen’ te imiteren. Grotten en
kocht worden aan een voordelig tarief op het in-
rotsen gemaakt uit cement en pleister. Wie kan
formatiepunt in de Sint-Gorikshallen.
m l
van het midden van de 19de eeuw tot nu
Toegankelijk met hulp : de hulp van een derde is vereist om zich gemakkelijk te kunnen verplaatsen.
vals van echt onderscheiden ?
Niet toegankelijk : de minimumvoorwaarden zijn niet vervuld.
De criteria voor toegankelijkheid zijn enkel van toepassing voor de bezoeken tijdens de Open Monumentendagen. Zij zijn niet noodzakelijk geldig voor de gewone activiteiten in die gebouwen. Voor bijkomende inlichtingen hierover kunt u contact opnemen met de NVHPH (
[email protected]).
Verkrijgbaar in de boekhandel vanaf september.
ISBN 978-2-930457-56-7 Deze brochure wordt gratis verspreid Wettelijk Depot: D/2010/6860/010
pierre steen & co
Open Monumentendagen 18 - 19 / 09 / 2010
Brussels Hoofdstedelijk Ge w est
Steen & Co
20/08 > 21/11/2010 HALLES SAINT-GÉRY / SINT-GORIKSHALLEN
PLACE SAINT-GÉRY À 1000 BRUXELLES / SINT-GORIKSPLEIN TE 1000 BRUSSEL EXPOSITION ACCESSIBLE GRATUITEMENT TOUS LES JOURS / TENTOONSTELLING ALLE DAGEN GRATIS TOEGANKELIJK Exposition organisée par Patrimoine à Roulettes, à l’initiative de la Région de Bruxelles-Capitale / Tentoonstelling georganiseerd door Patrimoine à Roulettes, op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Éditeur resp./verantw. uitgever : P. CRAHAY, Direction des Monuments et des Sites de la Région de Bruxelles-Capitale, rue du Progrès 80 – 1035 Bruxelles /Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Vooruitgangstraat 80 – 1035 Brussel – Exempt de timbre – vrij van zegel: art. 198
E u r opa , ee n ge m ee ns c h a ppel ij k er f g oed O n de r be s c h e r m i n g va n de R a a d va n E u r opa e n va n de E u r ope se Un i e . I n h e t k a de r va n de E u r ope se M o n um e n t e n dage n
